Maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili – nəzəri əsasları

iş bütün aspektləri öyrənilməsi onların həyata mərkəzi funksiyaları AFHD biri resursları və ehtiyatları, məhsuldarlığı və səmərəliliyinin artırılması bilər, eləcə də qabaqcıl elm əsasında məhsullarının keyfiyyətinin tapmaq üçün edir.

Dövlət və bələdiyyə maliyyəsinin əsasları

Dövlət maliyyəsi (public finance) – dövlətin vergiqoyma, borclanma və xərc siyasətini analiz edən iqtisadiyyatın bir sahəsidir. Dövlət maliyyəsi dövlətin yaşamasının və onun fəaliyyət göstərməsinin maddi cəhətdən təmin edilməsinə xidmət göstərən dövlət pul vasitələri fondlarının yaranması, bölgüsü və istifadə edilməsində cəmiyyətin iqtisadi münasibətləri məcmusu. Dövlət maliyyəsi iqtisadi münasibətlərin məcmusudur. Bunun əsasında pul resursları fondu yaradılır və geniş təkrar istehsal prosesi üçün istifadə olunur. “Dövlət maliyyəsi – dövlətin öz funksiyalarını gerçəkləşdirməsi üçün zəruri olan fondların yaranması və istifadəsi üzrə pul münasibətləri sistemidir.”

İctimai sektora nəzəri prizmadan aşkarlanan şərhləri və maliyyənin izahına aid müasir yanaşmaları nəzərə alsaq, dövlət və bələdiyyə maliyyəsinin mahiyyətini aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:

Dövlət və bələdiyyə maliyyəsi – İctimai məhsullar istehsalını və başqa ictimai idarəetmə funksiyalarının gerçəkləşməsi üçün zəruri olan pul resurslarının formalaşması və istifadəsi prosesi və bu prosesin effektiv idarə edilməsidir.

övlət büdcəsi gəlirlərinin təsnifatı (classification of state budget revenues) – dövlət büdcəsi gəlirlərinin yaranma mənbələrinə görə qruplaşdırılmasıdır. Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin hazırladığı Azərbaycan Respublikası dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təsnifatına əsasən, dövlət büdcəsinin ümumi gəlirləri 4 bölmədə və 18 köməkçi bölmədə qruplaşdırılır, köməkçi bölmələr isə, öz növbəsində, paraqraflara ayrılır. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin qruplaşdırıldığı bölmələr və köməkçi bölmələr aşağıdakılardır:

I. Vergilərdən daxilolmalar

1. Gəlirlərdən (mənfəətdən) vergilər

1.1. Əhalidən tutulan gəlir vergisi

1.2. Mənfəətdən (gəlirlərdən) vergi

1.3. Əmtəə-material dəyərlərinin yenidən qiymətləndirilməsindən daxilolmalar

2. Məcburi dövlət sosial sığorta haqları

3. Əməkhaqqı fonduna və işçi qüvvəsinə vergilər (ehtiyat)

4. Mülkiyyətdən vergilər

4.2. Əmlak vergisi

4.3. Hədiyyələrdən və vərəsə qalan əmlakdan vergi

4.4. Qiymətli kağızlarla əməliyyatlardan vergi

5. Mal və xidmətlərdən alınan daxili vergilər

5.1. Əlavə dəyər vergisi

5.2. Aksiz vergisi

5.3. Malların istifadəsinə, yaxud istifadə hüququ verilməsinə vergilər

5.4. Hər hansı bir fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün vergilər

5.5. Mədən vergisi

6. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı vergilər (gəlirlər)

II. Vergi olmayan gəlirlər

7. Mülkiyyətdən və sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlər

7.1. Büdcə təşkilatlarının xüsusi vəsaitlərinin daxilolması

7.2. Maliyyə və qeyri-maliyyə müəssisə və idarələrindən vergi olmayan daxilolmalar

7.3. Xarici dövlətlərdən mülkiyyətlə bağlı gəlirlər

7.4. Xarici qeyri-dövlət strukturlarından mülkiyyətlə bağlı gəlirlər

7.5. Daxili xüsusi sektordan daxil olan mülkiyyətlə bağlı gəlirlər

7.6. Mülkiyyətdən daxil olan sair gəlirlər

8. İnzibati tədiyələr və rüsumlar

9. Cərimə və sanksiyalar üzrə daxilolmalar

10. Dövlət idarəçiliyi daxilində dövlət qulluqçularının sosial təminat və təqaüd fondlarına ayırmalar (ehtiyat)

11. Vergi olmayan sair daxilolmalar

III. Əsaslı gəlirlər

12. Əsaslı vəsaitlərin özəlləşdirilməsi

13. Dövlətin maddi ehtiyatlarının satışından daxilolmalar

14. Torpağın və qeyri-maddi aktivlərin satışından daxilolmalar

15. Qeyri-rəsmi mənbələrdən əsaslı ödənişlər (transferlər)

IV. Rəsmi qaydada alınan vəsaitlər (transferlər)

16. Xaricdən alınan vəsaitlər

17. Digər səviyyəli büdcələrdən alınan vəsaitlər

Qeyd etmək lazımdır ki, 1-ci (vergilərdən daxilolmalar) və 2-ci (vergi olmayan gəlirlər) bölmələrin cəmi büdcənin cari gəlirlərini əmələ gətirir. Cari gəlirlərə 3-cü (əsaslı gəlirlər) və 4-cü (rəsmi qaydada alınan vəsaitlər) bölmələr üzrə gəlirlər əlavə edildikdə büdcənin ümumi gəlirləri alınır.

Dövlət büdcəsinin xərcləri (budget expenditures) – dövlət idarəetmə səviyyələrinə uyğun olan məlumatları və yerli büdcələr haqqında məlumatları əhatə edir və dövlətin fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş vəsaiti əks etdirir. İctimai təyinatına görə büdcə xərclərinin strukturu dörd qrupa bölünür: iqtisadiyyat sahələri, sosialmədəni tədbirlər, müdafiə, idarəetmə. Xərclərə, həmçinin, borc kimi verilən istiqrazlar (qaytarılmış kreditləri çıxmaqla) və dövlət tərəfindən iqtisadiyyatın digər bölmələrinə verilən ssudanın digər növləri də daxil edilir. Dövlət xərcləri – geniş mənada bu, dövlət büdcəsindən həyata keçirilən bütün xərclərdir. Lakin bəzi hallarda bu termini büdcə vəsaitlərinin bilavasitə dövləti funksiyaların (məsələn, dövlət idarəetməsinin və milli müdafiənin təşkili, hüquq-mühafizə və məhkəmə xidmətlərinin təmin edilməsi və s.) icrasının maliyyələşdirilməsinə yönəldilmiş hissəsini fərqləndirmək üçün istifadə edirlər.

Bələdiyyələrin maliyyəsinin əsasları haqqında Azərbaycan Respublikasının qanununda deyilir:

Yerli büdcə bələdiyyə statusuna uyğun olaraq özünüidarəetmə prinsiplərini reallaşdırmaq, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və qanunları ilə müəyyənləşdirilmiş bələdiyyə səlahiyyətlərini həyata keçirmək üçün formalaşan və istifadə olunan maliyyə vəsaiti. Yerli büdcə bələdiyyə büdcəsi olub dövlət büdcəsinin tərkib hissəsi deyil.

Maddə 7. Yerli büdcənin gəlirləri
1. Yerli büdcənin gəlirlərinə aşağıdakılar aid edilir:
1.1. fiziki şəxslərdən torpaq vergisi;
1.2. fiziki şəxslərdən əmlak vergisi;
1.3. yerli əhəmiyyətli tikinti materialları üzrə mə`dən vergisi;
1.4. bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və təşkilatlardan mənfəət vergisi;
1.5. küçə (divar) reklamının yerləşdirilməsi və yayımı üçün ödəniş;
1.6. kurort rüsumu, mehmanxana rüsumu, avtomobillərin dayanacaqları üçün rüsum və qanunla müəyyən edilən digər yerli vergi və ödənişlər;
1.7. Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsindən verilən dotasiya və subvensiyalar;
1.8. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq bələdiyyə əmlakının özəlləşdirilməsindən və icarəyə verilməsindən gəlirlər, lotoreyalardan daxil olan vəsait, habelə bələdiyyələrin fəaliyyətindən əldə edilən digər gəlirlər;
1.9. fiziki və hüquqi şəxslərin, beynəlxalq təşkilatların və fondların maliyyə yardımları və qrantları;
1.10. dövlət əhəmiyyətli tədbirlərin və dövlət orqanlarının qərarları nəticəsində yaranan xərclərin ödənilməsi üçün maliyyə vəsaiti.
2. Bu maddənin 1.1 – 1.6-cı yarımbəndlərində göstərilən yerli vergi və ödənişlərin hesablanması, ödənilməsi və güzəştlərin verilməsi qaydası, habelə dərəcələrinin aşağı və yuxarı həddi qanunla müəyyən edilir, tətbiqinin zəruriyyəti və konkret dərəcələri isə bələdiyyələrin qərarları ilə müəyyənləşdirilir.
3. Qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada bələdiyyələr yerli əhəmiyyətli məsələlərin maliyyələşdirilməsi üçün bu maddənin 1.6-cı yarımbəndində göstərilən yerli vergi və ödənişlər, habelə könüllü birdəfəlik ödənişlər barədə qərarlar qəbul edə bilərlər. Könüllü birdəfəlik ödənişlər barədə qərarlar nəticəsində əldə olunan vəsait yalnız məqsədli tə`yinatı üzrə istifadə olunur.

Maddə 8. Yerli büdcələrin xərcləri
1. Yerli büdcələrin xərclərinin həcmi və istiqamətləri bələdiyyələr tərəfindən müəyyənləşdirilir.
2. Yerli büdcə bələdiyyənin idarəetmə xərcləri, sosial-məişət, yaşayış, mədəniyyət və idman obyektlərinin, habelə əhalinin ümumi istifadəsində olan küçə, həyət və bağların saxlanması xərcləri nəzərə alınmaqla bələdiyyələrin müəyyən etdiyi xərc normativləri əsasında formalaşdırılır.
Yerli büdcələrdə həmçinin yerli sosial müdafiə, sosial və iqtisadi inkişaf, habelə ekoloji proqramların maliyyələşdirilməsi üçün xərclər nəzərdə tutula bilər.
3. Dövlət büdcəsindən dotasiya alan yerli büdcənin xərclərinin hesablanmasında tətbiq olunan normativlər dövlət büdcəsinin xərclərinin proqnozlaşdırılması üçün tətbiq olunan xərc normativlərindən yüksək ola bilməz.
4. Dotasiyanın maksimum həddinin hesablanmasında dövlət büdcəsinin proqnozunda xərc normativləri və ərazinin respublika maliyyə resurslarının formalaşmasında xüsusi çəkisi nəzərə alınır.
5. Əlavə səlahiyyətlərin həyata keçirilməsi üçün qanunvericilik və icra hakimiyyətləri tərəfindən ayrılan məqsədli vəsait, o cümlədən subvensiya hesabına xərclərin maliyyələşdirilməsi yerli büdcənin məxaric hissəsində ayrıca sətrlə göstərilir.
6. Xərclərinin öz gəlirləri ilə tə`min olunmayan hissəsi (yerli büdcənin kəsiri) dövlət büdcəsindən alınan dotasiya ilə örtülə bilər.

Maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili – nəzəri əsasları

iqtisadi və maliyyə fəaliyyətinin iqtisadiyyat, makroiqtisadi, idarəetmə, statistika, mühasibat, bir sıra elmi fənlər diqqət mövzu İqtisadiyyatın təhlili və başqaları. iqtisadiyyatın müstəsna hüququdur – bir xüsusi sənaye şirkətin inkişafı ilə bağlı xüsusi ümumi və xüsusi iqtisadi amillərin təsiri öyrənilməsi.

Statistics müxtəlif kəmiyyət tərəfində diqqət iqtisadi hadisələrin kütləvi xarakter. Priority mühasibat istehsal və maliyyə fəaliyyəti prosesində pul vəsaitlərinin hərəkəti və kapital müəssisələrin dövriyyəsi öyrənilməsi hesab olunur. Onun missiyası – bütün biznes əməliyyatları və dövrə müvafiq pul vəsaitlərinin hərəkəti sənədləşdirilməsi.

maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili bu fənlər bütün funksiyaları daxil etmişdir. O müəssisələr tərəfinin maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətini və istehsal və iqtisadi aspektləri və hadisələrin bir sıra necə araşdırır. A fərqləndirici xüsusiyyət maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili prosesi kimi səmərəli fəaliyyət hesab etmir ki, və araşdırır və idarə edilməsi və xüsusi bir şirkət xas iqtisadi proseslərin nəticələrini təhlil edir. Və nəticələri əsasında şirkətin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsini həyata keçirilir.

AFHD mühüm funksiyaları şirkət və cari planları və inkişaf perspektivləri dəstəyi istehsalını təhlil edir. maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili (- 10 il 5) və gələcək elmi proqnoz etmək ötən dövrdə müəssisənin idarə nəticələrinin dərin iqtisadi iş istehsal üçün nəzərdə tutulmuşdur. meydana gələn bütün komponentləri və səhvlər və çatışmazlıqlar müəyyən olmadan iqtisadi fəaliyyətin iqtisadi aspektləri, ətraflı və hərtərəfli təhlili olmadan iqtisadi inkişafı üçün aydın planlar qurmaq və idarə qərarlar üçün ən yaxşı variantları seçmək mümkün deyil.

Bu iqtisad elmləri strukturunda əsas rol AFHD edir. elan inkişaf planları, idarəetmə qərarlarının icrası və resursların idarə edilməsi və riayət öyrənilməsi maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili istehsal gücü şəxs. AFHD hadisələrə bağlı şərh və əldə olunan nəticələrin qiymətləndirilməsi nəinki keçirir. Bu nizam-intizam bir məqsədi – iqtisadi və istehsal proseslərinin bir əməliyyat təsir üçün səhvlər, qüsurlar və çatışmazlıqlar müəyyən etmək.

iş bütün aspektləri öyrənilməsi onların həyata mərkəzi funksiyaları AFHD biri resursları və ehtiyatları, məhsuldarlığı və səmərəliliyinin artırılması bilər, eləcə də qabaqcıl elm əsasında məhsullarının keyfiyyətinin tapmaq üçün edir.

MÜƏSSİSƏNİN MALİYYƏ TƏHLİLİ

Dərs vəsaiti beş bölmədən ibarət olııb bir-biri ilə məsələnin nəzəri qoyuluşu ilə, mühasibat hesabatı əsasında müəssisənin maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin məntiqi şərhi ilə bağlıdır.

Birinci bölmədə iqtisadiyyatın müasir inkişafında maliyyə təhlilinin rolu və yeri, onun iqtisadi təhlillə qarşılıqlı əlaqəsi; təhlilin məqsədi və vəzifələri; iqtisadi və maliyyə təhlilinin formalaşmasının ümumi sxemi; ayrı-ayrı blok-bölmələrin qısa xarakteristikası; müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlilinin ardıcıllığı və əsas məzmununu əks etdirən blok-sxemin Rusiyanın maliyyə sistemin quruluşu və maliyyə münasibətlərinin obyektləri; ölkənin federal büdcəsinin formalaşdırılmasında istehsal müəssisəsinin rolu və onun bölüşdürülməsinin əsas istiqamətlərin maliyyə təhlilinin aparılması üçün iqtisadi informasiyalar; normativ-təlimat, plan-proqnoz, hesabat, sorğu-analitik informasiyalar; maliyyə təhlilinin metodları şərh olunmuşdur.

İkinci bölmədə müəssisənin maliyyə nəticələrinin təhlili metodikası, mənfəətin formalaşdırılmasına əsaslanan təsərrüfat mexanizmi modeli; müəssisənin vergi ödəmələri, vergilər və onların funksiyaları, vergi sistemi anlayışı, müəssisədən tutulan vergi və yığımların siyahısı; balans mənfəətinin şaquli-üfiqi təhlili; məhsul satışından əldə olunan mənfəətinamilli təhlili; xalis mənfəətin formalaşması bölüşdürülməsi; yığım və sosial sferilir fonduna yönəldilən vəsait; rentabellik göstəricilərin hesablanması və təhlili məsələləri nəzərdən keçirilir.

Üçüncü bölmədə müəssisənin kapital və onun strukturu və müəssisə əmlakının dəyər strukturunun təhlili metodik verilir ki, bunlar da, öz növbəsində, aşağıdakıların həyata keçirilməsinə imkan verir:

• müəssisənin əmlakının toplanılmasında ayrı-ayrı struktur elementlərinin rolunu qiymətləndirmək;

• maliyyə vəsaitlərinin qeyri-dövriyyə və ya dövriyyə aktivlərinə yönəldilməsi istiqamətini müəyyən etmək və həmin vəsait qoyuluşunun məqsəduyğunluğunu qiymətləndirmək;

• debitor borcların təhlilini aparmaq və onların azalması üçün tədbirlər işləyib hazırlamaq;
• əmlakin formalaşdırılması mənbələrinin dinamikasının və quruluşunun təhlilinə həsr edilməsidir.

Dördüncü bölmə və aşağıdakı məsələlərin müzakirəsi nəzərdən keçirilmişdir: təhlil informasiya bazası; məsələsinin balansı və maliyyə nəticələri haqqında hesabat; müəssisənin aktivləri və onların yaranma mənbələri arasındakı qarşılıqlı əlaqə; müəssisələrin xəndər maliyyələşmə mənbələrindən asılılığının təhlili, xüsusi və cəlb edilmiş kapitalın strukturunun, onun təsərrüfat dövriyyəsində istifadəsinin kredit borclarının təhlili, kreditor və debitor borclarının müqayisəli təhlili.

Beşinci bölmədə müəssisənin ödəmə və kredit ödəmə qabiliyyəti maliyyə sabitliyi anlayışı və onların təhlili metodikası verilmişdir. Təhlil mühasibat balansının məlumatlarına əsasən, onun likvidik və hesablaşma əmsallarına görə aparılır. Müəssisənin maliyyə göstəricilərinin seçilməsilə analitik cədvəllərin tərtib edilməsini və müəssisənin maliyyə mexanizminin, onun operitiv, investisiv fəaliyyəti üçün maliyyə resurslarının yaradılması və istifadəsi prosesini də özündə birləşdirən vəziyyətinin ümumi qiymətləndirilməsi məsələsinə xüsusi diqqət verilir.

Dərsliyin hər bir bölməsi, məlumatların məqsədəuyğunluğu və mövcudluğundan asılı olaraq təfsilatı ilə verilmiş müstəqil bölmələrdən ibarətdir. Bu zaman hər bir bölmədə öyrənilən problemin nəzəri aspekti və təhlilinə dair misallar verilmişdir. Hər bir bölmənin sonunda özünü yoxlama üçün suallar, testlər və sərbəst iş üçün tapşırıqlar, qlossari verilmişdir.

Dərs vəsaiti ali peşə təhlili üçün dövlət təhsil standartlarında nəzərdə tutulmuş «İqtisadi və maliyyə təhlili» fənni üzrə müəllifin oxuduğu mühazirələr əsasında tərtib edilmişdir və müəssisələrdə maliyyə təhlilinin əsaslarını əks etdirmək məqsədi daşıyır.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.