Turizmdə mehmanxana təsərrüfatının təşkili

Mehmanxananın əsas şöbələri aşağdakılardır:

Mehmanxana marketinqinin xüsusiyyətləri

3. Mehmanxana marketinqinin xüsusiyyətləri
Son illər ərzində dünya mehmanxana təsərrüfatının inkişafı mehmanxana
məhsulu bazarında satış uğrunda kəskin rəqabətə gətirib çıxarmışdır. Müştəri
(qonaq, turist) uğrunda aparılan mübarizədə son illər ərzində rəqabətli marketinq
strategiyasının qalib gəlməsinə rast gəlirik. Marketinq bütövlükdə sahibkarlıq
fəaliyyətini təşkil edib düzgün istiqamətləndirilən menecmentin funksiyası hesab
olunur.
Marketinq mehmanxana biznesində alıcılıq tələbatının qiymətləndirilməsini
ə
sas götürür. O, mehmanxana biznesinin bütün aspekt və sahələrini əhatə edir.
Marketinqi mehmanxana biznesinin aparıcı fəlsəfəsi adlandırmaq olar ki, bu da
bazarda daimi gəlir və sabit inkişaf əldə etmək üçün qonağın tələb və arzularını
müqayisə etmək, onları qabaqcadan görmək və təmin etmək şərtlərinə əsaslanır.
Eyni zamanda, mehmanxana müəssisəsinə qoyulan investisiyaların mənşəyini və
mehmanxananın fəaliyyətinin əsas donorları olan investorlar tərəfindən nəticələrin
gözlənilməsini nəzərə almaq lazımdır. Mehman-xanalara investisiyalar adətən
torpağa, tikililərə və əsas fondlara qoyulur. Sərmayələrin əsas hissəsi
mehmanxananın əsas vəsaitlərinə qoyulur. Bu da onun uzunmüddətli fəaliyyətilə
bağlı daimi olan xərcləri artırır. Mehmanxananın fəaliyyət həcmindən,
mehmanxana məhsulunun satılıb-satılmamasından, satış mövsümünün olub-
olmamasından asılı olmayaraq ödənilməlidir. Mehmanxana marketinqində
mehmanxananın düzgün yerləşməsi, məqsədli bazara istiqamətindən asılı olan
fəaliyyət qüvvəsinin optimallığı kimi faktorları da nəzərə almaq zəruridir.
Marketinq ilk əvvəl tələbatın qiymətləndirilməsi məqsədilə bazarın ibtidai tədqiqi
ilə məşğul olur, bu da mehmanxananın bazarda olan imkanları və mövqeyini,
yerləşməsini və ya bir neçə variantdan seçimini əhatə edə bilər.
Marketinq bazarın öyrənilməsi, məhsulun inkişaf etdirilməsi, əmtəənin,
satışın, monitorinq və müşahidələrin irəli çəkilməsi ilə bağlı uzun bir proses kimi

119
nəzərdən keçirilə bilər. Bunlar marketinq silsiləsinin tərkib hissələrini təşkil edir.
Bazar tədqiqatı konkret mehman-xanaya və onun təklif etdiyi məhsullara aid
olaraq daha əlverişli bazar seqmentlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün vacibdir,
lakin əsas səylər əmtəənin irəli çəkilməsi və onun satışı üzərində
mərkəzləşdirilməlidir.
Mehmanxana xidmətləri hiss edilməzdir, onların təsvir edilməsi və ya
ölçülməsi, həmçinin keyfiyyətinin yoxlanılması mümkün deyil. Adətən bu
xidmətlər birbaşa və ya vasitəçilər (turizm agentliklərinin) vasitəsilə ayrıca və ya
turpaket formasında satılır. Məlumdur ki, marketinq və satış eyni mənaya malik
məfhumlar deyil. Satış satıcının, marketinq isə alıcının tələbatları üzərində
mərkəzləşdirilir. Satış prosesi mehmanxananın təklif etdiyi məhsul vasitəsilə
alıcının tələbatının təmin olunmasına elə istiqamətləndirilmişdir ki, bu məhsul özü-
özünün satışını təmin etsin.
Artmaqda olan rəqabət ticarətin (satış) idarə olunmasını inkişaf etdirən əsas
səbəblərdən biri kimi çıxış edir. Daxili xidmətlərin satışı mehmanxana təsərrüfatı
sahəsində sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün geniş imkanlar yaradır. Satış
ş
öbəsinin təşkilat strukturu mehmanxananın ölçüsündən və yerindən, əməkdaşların
imkanları və qabiliyyətindən və rəhbərliyin siyasətindən asılıdır. Fərdi müştərilərin
mehmanxana nömrələrinə görə ödədikləri vəsait gəlirin əsas hissəsini təşkil edir,
buna görə də ticarət şöbəsinin meneceri bütün mümkün vasitələrdən istifadə edərək
daimi müştərilərin saxlanılmasına və yeni müştərilərin tapılmasına var qüvvəsi ilə
çalışır. Mehmanxanada marketinq və xidmətlərin satışı ilə məşğul olan əməkdaş
mehmanxana və onun potensial müştəriləri barədə tam məlumatlı olmalıdır.
Marketinq qonaqların arzu və tələbatlarının aşkarlanması və onların, əlbəttə
ki, şəxsi gəlir əldə edilməsi şərti ilə ağlabatan qiymətlərlə təmin olunması üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
Menecment üzrə mütəxəssis kimi yaxşı tanınan Piter Draker demişdir ki,
«biznesin məqsədini çox qısaca təyin etmək olar: «özünüz üçün müştəri yaradın».
Mehmanxana-restoran biznesinə gəlincə, bu tərifə dərhal bunu da əlavə etmək
lazımdır: «. və elə edin ki, o sizin yanınıza yenidən qayıtsın».

120
Müştəri əldə edilməsi və saxlanılması bir çox adamların tələbat duyduğu
məhsulun və yaxud xidmətin tapılması deməkdir. Kemmons Uilson bütün ölkə
üzrə öz «Holidey Inns» mehmanxanalarının tikintisinə başlarkən o, Amerikada
yaşayan ailələrin və iş adamlarının böyük kütləsinin tələbatlarını təmin edirdi:
müvafiq qiymətlə keyfiyyətli mehmanxanada qalma imkanının yaranması. Digər
nümunə kimi «McDonald’s» restoranlar şəbəkəsini misal gətirmək olar. Bu
restoranlar vasitəsilə Rey Krok amerikalılara onların yaşadıqları həyat tərzincə
vacib olan istədiklərini çox böyük məharətlə vermişdir: hərəkətdə olarkən dadlı və
ucuz nahar etmək imkanı.
Marketinqi istehlakçıya istiqamətlənmə kimi müəyyən edərək Alaster
Morrison bu anlayışı aşağıdakı 11 tezisin köməyi ilə təsvir etmişdir.
• Bir nömrəli tezis – müştərinin tələbatı:
• bu gün müştərinin tələbatlarını nə qədər çox təmin edirsinizsə, sabah
onun sizin müştəriniz olmasına daha çox şans yaranır;
• bütün şöbələrin, menecerlərin və işçi kollektivin yeganə məqsədi
müştərilərin tələbatlarını təmin etməkdir;
• müştərinin tələbatları – daimi qayğı obyekti və elmi-tədqiqat məsələsi
olmalıdır;
• müştəri barədə məlumat onun tələblərini təmin etmək imkanlarını artırır;
• marketinq tədqiqatları fasiləsiz olaraq aparılır və onlar çox mühümdür;
• müştəri tələbatlarında baş verən bütün dəyişikliklər dərhal qeyd olunmalıdır;
• yeni məhsulların və yeni xidmət növlərinin yaranmasına tələbat vaxtında
dərk olunmalıdır;
• müəssisənin zəif və güclü tərəfləri arasındakı nisbətin dövri təhlili aparılır;
• güclü tərəflər qeyd olunmalı, zəif tərəflər isə aradan qaldıрılmalıdır;
• perspektiv planlaşdırmanın dəyəri həddən artıq qiymətləndirilməməlidir;
• müştəri tələbatlarının dəyişilməsini qabaqcadan görmək və bunun üçün
bütün marketinq imkanlarından istifadə etməklə müvafiq addımlar atmaq lazımdır;
• müştəri tərəfindən müəssisənin məhsulu necə qiymətləndirməsi aşkar
olmalıdır;

121
• məhsullar, xidmətlər və reklam bu qiymətləndirmənin nəzərə alınması ilə
inkişaf edir;
• şöbələr arasında əməkdaşlığa qiymət verilir və müsbət qarşılanır;
• əməkdaşlıq nə qədər çox olarsa, xidmətlər də bir o qədər yaxşı göstərilər və
müştəri razı qalar;
• eyni tipli müəssisələrlə əməkdaşlıq məqsədəuyğundur;
• əməkdaşlıq nə qədər çox olarsa, müştəri bir o qədər razı qalar;
• baş verən dəyişikliklər əsassız deyil, qaçılmaz kimi qəbul edilir;
• dəyişikliklərə müqavimət göstərilmir, onlara uyğunlaşırlar;
• biznesin diapazonu son dərəcədə geniş olmalıdır;
• müştəriyə daha yaxşı xidmət göstərilməsinə və ya qarşılıqlı fəaliyyətə
aparan imkanlar kapitala çevrilməlidir;
• marketinq fəaliyyətinin ölçülməsi və qiymətləndirilməsi müntəzəm surətdə
aparılır;
• marketinq üzrə effektiv proqramlar və strategiyalar təkrarlanır və inkişaf
etdirilir;
• marketinq üzrə xərclər, habelə əmək ehtiyatlarına xərclənən vəsaitlərdən
səmərəli surətdə istifadə olunmalıdır.
Mehmanxana sənayesində fəaliyyət göstərən həm iri şirkətlərin, həm də kiçik
müstəqil müəssisələrin bazarda öz mövqelərini möhkəmləndirmələri üçün yeni
marketinq imkanlarını axtardıqları şəraitdə apardıqları marketinq strategiyalarının
ə
sasında axtarış və qərar qəbuletmənin eyni mexanizmi durur.
Marketinqə aid hər hansı qərarı qəbul etməzdən qabaq, birinci növbədə,
ümumi iqtisadi vəziyyətin aydınlaşdırılması tövsiyə olunur. Bu cür prosedur,
adətən, xarici mühitin təhlili adlanır. Bu zaman biznesə təsir etmək qabiliyyətinə
malik iqtisadi, sosial, siyasi və texnoloji amillər tədqiq olunur.

4. Marketinq-miks
Marketinqi təşkil edən əsas tərkib hissələrini, adətən, marketinq-miks
adlandırırlar (yəni marketinq çeşidi). Bu miksin dörd əsas tərkib hissələrini

122
göstərmək üçün istifadə olunan ingilis sözləri P hərfi ilə başlayır: product (məhsul),
place (məkan, yer), price (qiymət, dəyər), promotion (stimullaşdırma,
həvəsləndirmə). Buna görə də marketinq-miksi həmçinin «dörd pi» adlandırırlar.
Mehmanxana sənayesində məkanın vacibliyini qiymətləndirməmək qeyri-
mümkündür. Onun vacibliyi «Bizim biznesdə üç əsas şey vardır: yer, yer və bir
daha yer» kimi məşhur ifadə ilə qeyd edilir. Bir çox mehmanxanalar, motellər
müstəsna olaraq yerinə görə müflisləşərək bağlanmış və ya əksinə, inkişaf edərək
zənginləşmişlər.
Məhsul məqsədli bazarın tələbatlarına uyğun olmalıdır.
Biz hamımız şəxsi təcrübəmizdən bilirik ki, məhsulun qiyməti onun alışı
barədə qərara gəldiyimiz zaman nə qədər əhəmiyyətli rol oynayır. Mehmanxana
sənayesində müştərilərin böyük əksəriyyəti qiymət məsələsində çox həssasdır.
Amerikalıların işlətdiyi bir zərbi-məsəldə deyildiyi kimi, elə bir sədaqət
yoxdur ki, onu 25 sent artıq qiymətə almaq mümkün olmasın. Yəni
hamburgerlərini 25 sent ucuz qiymətə satan küçənin o biri tərəfindəki qəlyanaltı
sizin hətta ən sədaqətli müştərilərinizi də əlinizdən ala bilər (Əlbəttə ki, bütün digər
parametrlərin bərabərlik təşkil etməsi şərti ilə). Bizim şüurumuzda dəyər kimi
anlayışın qiymətlə ayrılmaz vəhdət təşkil etməsi məlumdur. Insanlar məhsulun və
ya xidmətin «dəyərinə» yalnız onların «əsil qiymətinə» təklif olunduğunu
duyduqda inanacaqlar. Dəyər və qiymət bir-birinə nə qədər çox yaxınlaşsa,
məhsulun və ya xidmətin öz müştərisini tapmasına ehtimal da bir o qədər çox olar.
Qənaətcil təsərrüfatlı (ekonom) və orta dərəcəli mehmanxana və motellərin
sürətli inkişafında qiymətlərin böyük rolu olmuşdur. Indi qonaqlar mehmanxana
nömrələrinə görə ağlabatan hesab etdikləri qiymətdən artıq haqqı ödəmək
istəmirlər. Orta və ucuz mehman-xanaların çiçəklənməsinə dəbdəbəli və bahalı
mehmanxanaların çoxalması da müəyyən dərəcədə kömək etmişdir.
Qiymətlərin yaranma probleminə iki yanaşma üsulu mövcuddur: müqayisəli
və «xərclər üstəgəl». Müqayisəli üsul analoji məhsula / xidmətə görə analoji
müəssisələrdə tələb olunan qiymətlərlə müqayisəyə əsaslanır. «Xərclər üstəgəl»
üsulu çəkilən bütün xərclərin və üstəgəl bütün xərclərə görə faiz şəklində gəlirin

123
ə
lavə olunmasını nəzərdə tutur. Asanlıqla görmək olar ki, hər iki üsulun üstün və
çatışmayan cəhətləri var.
Marketinq-miksin ən aşkar elementlərindən biri mövcud məhsul və xidmətlər
haqqında məlumatın yayımına aid müxtəlif üsulları daxil edən irəliləyişdir.
Irəliləyişin ən mühüm alətləri arasında reklam, fərdi satışlar, satışın irəli çəkilməsi
və ictimai əlaqələr xüsusi qeyd olun-malıdır. Satışın irəliləyişi alıcıların dəlilləri,
onların qane edilməsi ilə bağlıdır. Mehmanxana sənayesində bu, pulsuz
hədiyyələrin, əyləncə yerlərində mehmanxana nömrələrində güzəştli qiymətlərlə
qalmaq üçün kuponların verilməsini daxil edir. Satışın bu cür vasitələrlə irəliyə
çəkilməsi, adətən, durğunluq vaxtlarında biznesin fəallaşması məqsədilə həyata
keçirilir.
Ictimai əlaqələrə (IƏ) istifadəçilərlə münasibətlərin yaxşılaşdırılması
məqsədini güdən bütün əlaqə növləri daxildir. IƏ təşkilatın və onun məhsulunun
müsbət imicinin yaradılmasına çalışır.
Mehmanxana sənayesində marketinq-miksi təşkil edən ən vacib əsaslardan
biri insanlardır: çünki bir təyyarə başqasına çox oxşayır və onları müxtəlif edən
yalnız sizə təyyarədə xidmət göstərən insanlardır. «Radisson Hotel»
mehmanxanasının «Bəli, mən bacarıram» proqramı mehmanxana xidmətlərindən
istifadə edənlərdən alınan müsahibələrin tədqiqi üzərində qurulmuşdur və bu
proqram çox böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır, çünki indi həmin mehmanxananın
müştərilərinə onların şəxsi xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla daha yaxşı xidmət
göstərilir.
Satış marketinqin vacib hissəsini təşkil edir. Marketinq və satış arasında olan
fərqi bu prosesə bizim hansı bucaqdan baxmağımızdan asılı olaraq aşkar etmək
olar: satışı nəzərdə tutduqda diqqət, birinci növbədə, məhsulda və ya xidmətdə
cəmləşdirilir, marketinq nəzərdə tutulduqda isə diqqət bu məhsulun və ya xidmətin
istehlakçısında mərkəzləşdirilir. Satış şöbəsi məhsulun öz istehlakçılarına
çatdırılmasına görə cavabdehdir və məhsulların əvəzində pul alır. Şöbənin işçiləri
müştərilərin hesablarını və kartotekalarını aparır, yeni bazarların kəşf olunması ilə
məşğul olur, potensial müştərilərə zəng vuraraq əlaqə yaradırlar. Satış

124
komandasının hər bir üzvü müəyyən məhsul həcmini realizə etməlidir və buna görə
də öz müştərilərini saxlamaq üçün səylə çalışır. Mehmanxana biznesi kimi sərt
rəqabətin hökm sürdüyü bazarda ticarət müqaviləsinin bağlanması və ya daimi
müştərinin əldə olunması çox vacibdir. Mehmanxana gəlirlərinin təqribən 80%-dən
20%-i daimi müştərilərdən alınır.
Strateji fəaliyyət planı
1. Ehtiyatların istifadə olunması: xidmətçilər, avadanlıq, materiallar, maliyyə
vəsaitləri, məlumatlar.
2. Işləyə biləcək üsulların, proseslərin və hərəkət tərzinin müəyyən olunması.
3. Tapşırıqlar qoyulur. Hər kəs öz standartına və onlara çatmaq üçün məqsədə
malikdir.
4. Operativ plan: pillə-pillə ardıcıl hərəkət edin.
5. Vəzifələri plana və ya məqsədlərə nail olunmasına görə məsuliyyət daşıyan
ə
məkdaşları seçin.
6. Məqsədlərin təkrarlanması və ya layihələşdirilməsi.
7. Fəaliyyət yerinin müəyyən edilməsi.
8. Buna uyğun olaraq hər bir gün üçün cədvəlin tərtib olunması.
9. Prosesə nəzarətin vaxt nöqtələrinin təyin olunması.
10. Tərəqqi parametrlərinin müəyyən olunması və məqsədin nailiyyətinin
yoxlanılması.

125
MÖVZU: 12. MEHMANXANA BIZNESI VƏ MENECMENT
PLАN
1. Mеhmаnхаnа biznеsində mеnеcmеnт və prоqnоzlаşdırmа
2. Mеhmаnхаnа sənаyеsində plаnlаşdırmаnın mаhiyyəti və mərhələləri
3. Qərarların qəbul edilməsi
4. Kommunikasiya və məlumat mübadiləsi
5. Idаrəеtmə üsullаrı
6. Idarəetmənin üslubu

1. Mеhmаnхаnа biznеsində mеnеcmеnt və prоqnоzlаşdırmа
Menecment (management) – proqnozlaşdırma, planlaşdırma, işlərin təşkili,
qərarların qəbul edilməsi, kommunikasiya və məlumat mübadiləsi, nəzarəti və
ə
məkdaşların fəaliyyəti ilə qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaqdır. Bunlar
menecmentin əsas funksiyalarıdır.
Proqnozlaşdırma menecmentin ilk funksiyasıdır və gözlənilən ticarət
dövriyyəsini qabaqcadan xəbər verir. Mehmanxana biznesinə tətbiq edilən
proqnozlaşdırma otelin nömrələrinin qonaqlarla doldurulmasının faizini müəyyən
edir.
Mehmanxana müəssisəsinin restoranını ərzaq məhsullаrı ilə təmin edərkən
qonaqların sayı proqnozlaşdırılmalıdır.
Proqnoz hər hansı bir biznesin əsas tərkib hissəsidir. Düzgün aparılmayan
proqnoz müəssisədə ciddi problemlər yarada bilər. Proqnozlaşdırma vaxtı
yanılmaları minimuma endirmək üçün onu düzgün şərtlərə əsasən aparmaq
zəruridir.
Mehmanxana biznesində müxtəlif şərtlər nəzərə alınır:
Ilin fəsilləri: yay, payız, qış, yaz (mövsümi dəyişmə).
Həftənin günləri: tələbatın səviyyəsinə uyğun həftənin günləri fərqlənir.
Hava şəraiti: yaxşı hava şəraiti tələbatı artırır, pis hava şəraiti tələbatı azaldır.
Mehmanxana nömrələrinə qabaqcadan sifarişlərin olması gələcək hesabatların
aparılmasının şərtlərindən biridir.

126
Proqnoz menecment fəaliyyətində ilk tədbir olduğuna görə o, dürüst yerinə
yetirilməlidir, əks-təqdirdə buraxılan səhv digər başqa səhvlərə səbəb olar.
Otelin rəhbərliyi bir və ya iki həftə öncədən nömrələrin doldurulması
proqnozunu verir, buna əsaslanan şöbə, bölmələr işin həcmini müəyyən edir və öz
imkanlarını müvafiq dərəcədə bölüşdürürlər.
2. Mеhmаnхаnа sənаyеsində plаnlаşdırmаnın mаhiyyəti və mərhələləri
Planlaşdırma. Iki cür planlaşdırma mövcuddur: qısamüddətli və ya taktiki,
uzunmüddətli və ya strateji. Qısamüddətli (taktiki) planlaşdırma bir ilə qədər
müddətə tərtib olunur. Uzunmüddətli (strateji) planlaşdırma məqsədə nail olmaq
üçün müəssisənin siyasət və strategiyasını göstərən bir prosesdir. Strateji
planlaşdırma beş və ya daha çox müddətə qabaqcadan tərtib olunur. Mehmanxana
sənayesində strateji planlaşdırma şirkətin modifikasiyasını (şəklini dəyişdirmək) və
ya konsepsiyasını dəyişmək məsələlərini qoyur. Strateji planlaşdırma, həmçinin
beynəlxalq bazara çıxmaq üçün imkanları qiymətləndirir və alternativ inkişafı
nəzərdə tutur.
Mehmanxana sənayesində fəaliyyət göstərən şirkətlər, uzunmüddətli
planlaşdırma tərtib edərkən ehtiyat vasitələrini, maliyyə imkanlarını nəzərə alıb
müəssisənin yeniləşdirilməsi, fransız strukturları ilə aparılan əməliyyatlara və digər
aspektlərə toxunurlar.
Yüksək vəzifəli rəhbərlər müəssisənin təşkilatı məsələləri, strateji məqsədləri
və korporativ siyasəti ilə məşğuldurlar.
Taktiki planları müəssisədə aşağı vəzifəli işçilər həyata keçirir.
Operativ planlar mərhələlərlə yerinə yetirilir. Təşkilatı planlaşdırma yeddi
mərhələni əhatə edir:
1. Məqsəd və vəzifələrin qoyuluşu. Bu, planlaşdırmada ilk mərhələdir. O,
müəssisənin fəaliyyətinin gözlənilən nəticələrini müəyyən edir. Məqsəd
perspektivli, vəzifə konkret olmalıdır.
2. Marketinq mühitini qiymətləndirmək və təhlil etmək. Şirkətə təsir edən
iqtisadi, siyasi və sosial amilləri təhlil etmək.

127
3. Alternativ yolları müəyyənləşdirilməli, məqsədə nail olmaq üçün müxtəlif
üsullar təhlil edilməli və onlardan birini rəhbərlik öz fəaliyyətində istifadə
etməlidir.
4. Alternativ variantlara qiymət verərək məqsədə çatmaq üçün onların üstün
və çatışmayan cəhətlərinin siyahısını tutmaq lazımdır.
5. Məqsədə çatmaq üçün optimal yollardan birini seçmək.
6. Planın həyata keçirilməsində optimal variantı seçən menecer işçinin hansı
müddətə nə etdiyini, hansı vəsaitlər tələb olunduğunu, nə qədər mənfəət
gözlənildiyini və bu mənfəətin hansı qiymətlər hesabına əldə olunmasını, müxtəlif
hesabatların tərtib edilməsini və s. məsələləri həll etməlidir.
7. Işin nəzarəti və qiymətləndirilməsi.
Planın həyata keçirilməsini bitmiş hesab edərkən müəssisə gözlənilən
nəticələrin plana uyğun olmasını görməlidir.
Fəaliyyətin təşkili. Müəssisənin rolu, məqsədi, vəzifələri və planları
müəyyənləşəndən sonra bunları yerinə yetirmək üçün müəssisə işini təşkil
etməlidir.
Işi təşkil etmək və məqsədə çatmaq üçün müəssisə vəsaitlərini, imkanlarını
bölüşdürməli və istiqamətləndirməlidir.
Bir çox müəssisələr iki təşkilati struktura malikdir: formal və qeyri-formal.
Formal təşkilati struktur sxemdə cədvəl şəklində öz əksini tapır. Cədvəldə
müəssisənin struktur bölgüsü və subordinasiya (tabelik) sistemi göstərilir. Qeyri-
formal struktur, yəni «kölgəli» subordinasiya bir yerdə işləyən insanların qarşılıqlı
ə
laqəsində özünü göstərir.
Qeyri-formal struktur reallığı əks etdirir. Göstərdiyimiz təşkilati strukturlar bir
çox mehmanxana müəssisələrində mövcuddur.
3. Qərarların qəbul edilməsi
Mərkəzi idarəetmədə qərarlar yüksək korporativ səviyyədə qəbul olunur və
aşağı idarələrə ötürülür. Aşağı vəzifə tutan işçilər birbaşa rəhbərliyin göstəriş və
sərəncamlarını yerinə yetirir. «Marriott» şirkəti mərkəzi idarəetmənin tipik
nümunəsidir. Buna baxmayaraq, hətta mərkəzi şirkətlər aşağıların təşəbbüsünə

128
ə
saslanan, menecmentin müasir sistem elementlərindən istifadə edirlər. Bu, sıravi
işçiyə azad işləmək imkanı verir.
Desentralizasiya idarəetmə üsulunda qərarların qəbulu səlahiyyəti şöbələr
arasında bölüşdürülür. Idarəetmə norması tabeliyində olanların sayı ilə müəyyən
olunur. Təşkilatın tipindən və gördüyü işin mürəkkəb olmasından asılı olaraq,
rəhbərin tabeliyindəki işçilərin sayı müəyyən edilir. Hal-hazırda bu norma 12 nəfər
ola bilər (Əvvəl bu norma 6-8 nəfər idi).
Hər hansı bir müəssisənin müvəffəqiyyəti, istər nəhəng mehmanxana şəbəkəsi
və ya kiçik otel olsun, qəbul olunmuş qərarların keyfiyyətindən asılıdır.
Qəbul olunmuş qərarlar mürəkkəblik dərəcəsindən asılı olaraq standart və
qeyri-standartlara bölünür. Məsələn, otelə gələn qonaqların sayı gözlənildiyindən
artıq olarsa, təcili əlavə nömrələr hazırlanır. Bu, standart qərardır.
Qeyri-standart qərarların qəbulunda ekspert rəyi, təhlil, orijinal yanaşma tələb
olunur. Adətən qeyri-standart qərarların qəbulu üçün xüsusi iclas çağırılır. Məsələn,
franşiz müqaviləsini firma ilə bağlamaq məsələsi müzakirə olunur. Bu, qeyri-
standart qərar qəbul etməkdir.
Qərarların qəbul olunması prosesi 8 əsas mərhələdən ibarətdir:
1. Mövcud problemlərin eyniliyi və onların dürüst ifadə olunması;
2. Qərarların qəbulu üçün müəyyən edilmiş meyarlar;
3. Meyarların əhəmiyyətinə görə dərəcələrə bölünməsi;
4. Alternativ variantların işlənib hazırlanması;
5. Alternativ variantların təhlili;
6. Alternativ variantlardan birinin seçilməsi;
7. Seçilmiş variantın yerinə yetirilməsi;
8. Qəbul olunmuş qərarın effektli olmasını qiymətləndirmək.

Turizmdə mehmanxana təsərrüfatının təşkili

Mehmanxana və ya otel təsərrüfatı turizm sənayesinin mühüm tərkib hissəsidir. Turizm sənayesi isə çox geniş olub, mehmanxanalardan başqa, yemək, nəqliyyat, ekskursiya, müalicə, rekreasiya, təhlükəsizlik, ticarət, informasiya, rezervasiya xidmətlərinin, hədiyyəlik əşya istehsalı və satışı, habelə turizm sektoru üçün kadr hazırlığı kimi onlarla digər xidmətlərin məcmusudur. Mehmanxanalar turistlərin gecələməsi üçün vacib olduğundan onların fəaliyyəti və burada tətbiq olunan komfort standartları regiondakı turizm xidmətlərinin, peşəkar qonaqpərvərliyin səviyyəsi haqda ilkin fikir söyləməyə imkan verir. Hər halda, yaradılmış zəruri infrastruktur vardırsa, onda əsas yük də təşkilatçılığın, kadr məsələsinin üzərinə düşəcəkdir.

Turizm xidmət sahəsində ən böyük bölmalərdən birini təşkil edir.Turizmin inkişafı dedikdə,ilk növbədə turizm sənayesinin inkişafı nəzərdə tutulur.Burada hər cürə nəqliyyat növlərinin,mehmanxana təsərrüfatının,ictimai iaşə obyektlərinin,müəyyən gəzinti,əyləncə təyinatlı obyektlərin,idman komplekslərinin,ekskursiya xidmətləri göstərən təşkilatların məcmusu bəzərdə tutulur.Turizm sənayesində və yaxud beynəlxalq turizm sistemində mehmanxana təsərrüfatı əsas yerlərdən birini tutur.Bir çox hallarda turist axınının qədəri məhz turizm sənayesinin bu bölməsinin həcmindən asılıdır.Turistlərin yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan mehmanxanalar hər halda bir çox xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.Məsələn turistlərin yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan mehmanxanalar,pansionatlar,motellər öz rahatlığına görə,mənfəət şəraitinə,dizayn quruluşuna görə fərqlənirlər.Bütün bu kimi cəhətlərinə görə bu mehmanxanalar 5 kateqoriyaya bölünür və yaxud 5 ulduzlu olur.

Mehmanxanalarda xidmətin səmərəli təşkili baş menecer və icraçı komitənin fəaliyyətindən çox asılıdır.

Idarəetmə strukturları və onların vəzifələri

1. a) Baş menecer və icraçı komitə (General Manager & Directors board);
2. b) Mehmanxananın əsas şöbələri və bölmələri;
3. c) Baş inzibatçının bölməsi (Front Office)

Mehmanxananın əsas vəzifəsi qonaqları müvəqqəti yaşayış yeri ilə təmin və onlara xidmət göstərməkdən ibarətdir. Mehmanxananın təşkilati strukturu onun müəyyən olunmuş təyinatı,yerləşdiyi ərazi, qonaqların spesifikliyi və digər amillərlə müəyyən olunur. Iri mehmanxanaları baş menecer və əsas şöbələrin menecerlərinin daxil olduğu icraçı komitə edir.

Mehmanxananın əsas şöbələri aşağdakılardır:

– qəbul və xidmət şöbəsi (Front Office);

– yemək və içməyə xidmət göstərən şöbə (Food & Beverege);

– marketing və satış şöbəsi (Sales & Marketing);

– kadrlar şöbəsi (HR)

– maliyyə və mühasibat şöbəsi (Accounting);

– mühəndis istismar şöbəsi (Building Administration).

Bu şöbənin menecerləri (direktorları) korporativ və regional səviyyədə rəhbərlərlə adətən əlaqədə olur, onlara mütəmadi hesabat verirlər, lakin birbaşa mehmanxananın baş menecerinə tabedirlər. Mehmanxananın nailiyyəti, nüfuzu burada çalışan müxtəlif insanlarin əlbir fəaliyyətindən aslıdır. Mehmanxanada hər iş vicdanla görülməli və müəyyən şöbə tərəfindən işin keyfiyyəti nəzərə alınmalıdır. 800 nömrəsi olan «General Eisenhower» mehmanxanasının baş meneceri Qodfri Bler mehmanxana işini«xırdalıqlardan ibarət biznes» adlandırır. Bu sahənin digər mütəxəssisi Metyu Foks deyirdi ki, «xırda səhvlərə əhəmiyyət verməmək onların böyüməsinə səbəb olur». Otellər həmişə öz zahiri görünüşü,dəbdəbəli olması ilə qonaqları heyran qoymağa çalışır. Bu məkanda «Rits Karlton» oteli öz interyeri ilə, «Hyatt»öz bəzəkli, zinətli görünüşü ilə qonaqları məftun edir. Mehmanxana biznesini öz peşəsi seçənlər üçün bu cür otellərdə çalışmaq fəxr sayılır. Mütəxəssislər mehmanxananı canlı teatr, onun baş menecerini isə teatrın rejissoru adlandırırlar. Baş menecerin üzərinə çox məsuliyyıtli vəzifələr düşür, o cümlədən otelin rentabelli gəlirlə işləməsini təmin etməsi, qonaqlara göstərilən xidmətin yüksək səviyyədə və keyfiyyətli olmasının təşkili, tabeliyindəki işçilərə elə şərait yaratmalıdır ki, onlar gördüyü işdən zövq ala bilsinlər. Mehmanxananın sutka ərzində 24 saat istirahət günü olmadan fəaliyyət göstərməsini nəzərə alaraq burada bir çox problemlərin ortaya çıxmasını baş menecer vaxtında görməli və aradan qaldırmalıdır. Böyük mehmanxanalarda baş menecerin çox mühüm nüfuzlu orqanlara (VİP)vaxt ayırıb diqqət göstərmək imkanı olur.Buna baxmayaraq baş menecerin vestibüldə tez-tez görünməsi məqsədəuyğundur. Baş menecerin qonaqların qeydiyyatı, yerləşdirilməsi, yeməyi ilə şəxsən maraqlanması qonaqlarda xoş təəssürat və razılıq hissi yaradır. Paris şəhərinin məşhur oteli «George V Hotel» də 30 il çalışan baş menecer Maks Blue bu işin mahir ustası idi. O, vaxtını dəqiq bilər, vestibüldə qonaqları nə vaxt qarşılamaq lazımdır, nə vaxt yola salmaq, onların, yeməyi, qeydiyyatı, göstərilən xidmətin keyfiyyəti ilə maraqlanar, qonaqlarla ünsiyyətdə olardı. Baş menecer yaddan çıxarmamalıdır ki, mehmanxanada məhz o, ev sahibi rolunda çıxış edir. «Şeraton»mehmanxana şəbəkəsinin lüks otellər bölməsinin vitse-prezidenti Rik Seqal öz müvəffəqiyyətini bir çox amillərlə, o cümlədən xırda məsələlərə diqqət olması ilə izah edir. Bu keyfiyyətə malik olduğunu o, Nyu- Yorkda yerləşən«ST Regic Hotel» mehmanxanasında baş menecer işlədiyi vaxt xüsusən göstərmişdir.Baş menecer nəinki mehmanxananın fəaliyyətinə, həmçinin hər bir işçiyə cavabdehdir. Baş menecer demokratik olmalıdır. Lakin mehmanxananım böhran vəziyyətində o, avtokrat da ola bilər.

Mehmanxanaların təsnifatı və onlarda xidmətin təşkili (Kurs işi)

Mövzu.Mehmanxanaların təsnifatı və onlarda xidmətin təşkili Giriş 1. Mehmanxanaların təsnifatı. 2. Mehmanxana – pansionatlar 3. Mehmanxana tipləri Nəticə Ədəbiyyat siyahısı 1. Mehmanxanaların təsnifatı. Əvvəlcə mehmanxanalar ən əhəmiyyətli nəqliyyat marşrutları yol boyu məskun edilmiş məntəqələrdə karvansaralar kimi yarandı. Birinci mehmanxanalar, böyük şəhərlərdə, qədim dünyanın ölkələrində mövcud idilər.Yeni vaxtda səyahətçilərin sayının artımı (ticarət münasibətlərinin (əlaqələrinin) inkişafı, müstəmləkələşdirmə) mehmanxana sənayesinin genişlənməsinə imkan yaradırdı. Böyük mehmanxanaların müasir tipi XIX əsrdə sənaye inqilabının başlanğıcıyla yarandı. Mehmanxanaları xidmətlərin, turizm cazibədarlığının və əlavə fəaliyyətin çeşidinə görə bölmək olar.Mehmanxana şəbəkələrinin markalarının məşhurluğuna baxmayaraq, mehmanxanaların üstünlüyü ondadır ki, onlar o şirkətlərlə bağlılıqları yoxdurvə müstəqil fəaliyyət göstırirlər. Dəyər və mehmanxananın xidmətlərinin keyfiyyəti mehmanxananın tipindən asılıdır. XX əsrin son onilliklərinin turizm bumunun sayəsində xidmət keyfiyyətinin standartları hər yerdə əhəmiyyətlidir . Daha yüngül mehmanxananın səviyyəsini müəyyən etmək üçün, ulduzlu sistema klassifikasiisi (birdən beş ulduza qədər) daxil edilmişdi. Ümumi şəkildə (təfsilatsız) təsnifat buna bənzəyir: 1. Bir ulduz — xidmətlərin (nömrələrin gündəlik təmizləməsi həmişə onlarda daxil olmur) minimumuyla ucuz mehmanxanadır.Bütün nömrələr eyni tipdədir. 2. İki ulduz — az büdcə mehmanxanasıdır, həmçinin xidmətlərin minimumuyla, amma nömrələrin məcburi gündəlik təmizləməsiylə. Bir-iki nömrələrin tipi var. 3. Üç ulduz — xidmətlərin standart dəstiylə (yığımıyla) orta sinif mehmanxanadır: nömrələrin gündəlik təmizləməsi, sanitariya qovşağı, televizor,bar və ya hər nömrədə soyuducu; mehmanxananın ərazisində kirayənişinlər üçün camaşirxana var, hovuz, trenajor zalı, biznes mərkəzi, mehmanxana tərəfindən verilən səhər yeməyi üçün yer. Bu xidmətlərdən bəziləri iştirak etməyə bilərlər, eyni zamanda başqaları ola bilərlər. 4. Dörd ulduz — yüksək sinif mehmanxanasıdır, bütün yuxarıda göstərilən xidmətlər, həmçinin xüsusilər (spa kimi, masajlar, bir neçə (bir qədər) barın və restoranın mövcudluğu, konfrans zalları). Belə mehmanxanalarda nömrələrə qiymətlər daha yüksək olur. 5. Beş ulduz — “luks” sinifi mehmanxanasıdır. Xidmətlərin geniş dəstiylə (yığımıyla) fərqlənirlər (məsələn., şəxsi qolf-klubun mövcudluğu, qulluqcularla çoxotaqlı apartamentlər). 6. Mehmanxanalar şəhərə, yaxud qəsəbələrə qısa müddətə gəlmiş insanların müvəqqəti yaşayışla təmin etməyə xidmət edir. Mehmanxanalar öz təyinatlarına və sakinlərin kontingentinə görə aşağıdakı əsas qruplara bölmək olar ; – Ümumi tipli mehmanxanalar ( şəhər , vağzalyanı, qəsəbə ) – Mehmanxana- pansionatlar ( kurort, şəhərətrafı ) – Turist və idmançılar üçün mehmanxanalar ( turist bazaları ) – Avtouristlər üçün mehmanxanalar ( motellər ) Bu cür mehmanxanaların hər biri onları bir –birindən fərqləndirən xüsusi əlamətlərə malikdir. Təyinatından asılı olaraq xidmətçi və yardımçı yerləşkələrin tərkibi dəyişir, lakin bu binakarın yaşayış hissəsinin strukturunda, bir qayda olaraq, prinsipial dəyişikliklər edilmir. Mehmanxanaların bütün yerləşkələri öz təyinatlarına görə iki qrupa bölünür ; az sayda xidmətçi yerləşgələrə malik yaşayış və ictimai təyinatlı. İctimai təyinatlı yerləşgələr öz növbəsində müəyyən funksiyalara cavab verən sərbəst qruplara bölünür ; inzibati , iaşə xidməti , yardımçı yerləşgələr. Mehmanxananın xarakterindən , onun tutumundan və yerləşdiyi yerdən asılı olaraq bu qruplar müxtəlif cür inkişaf edir. Tipləşdirilmiş mehmanxanaların yaşayış mərtəbələrinin quruluş sxemi , bir qayda olaraq , dəhliz, qalereya tipli , yaxud bir seksiyalı ( qüllə tipli ) olur , burada bütün nömrələrin ictimai xidmət yerləşgələri ilə sadə əlaqəsi yaradılır və nömrələrə xidmət etmək üçün rahat şərait təmin edilir. Bunların arasında dəhliz boyunca ikitərəfli tikiliş quruluşuna malik koridor strukturlu mehmanxanalar geniş yayılmışdır. Dəhliz boyunca bir tərəfli tikiliş quruluşu daha az tətbiq edilir , belə quruluş əsasən kurort mehman-xanalarında nömrələrin səmtləşdirilməsi və havasının dəyişdirilməsi zəruriyyətindən asılı olaraq istifadə olunur. Nömrələr – Mehmanxananın əsas yerləşgələri hesab edilir. Nömrələrin nomenklaturası , onların planlaşdırma həlli və avadanlıq təchizatı mehmanxananın tutumu və təyinatın-dan asılıdır. Mehmanxanada nömrələr bir otaqlı , iki otaqlı , həmçinin üç və dörd otaqlı lüks nömrələrdən ibarət olur. Bir otaqlı nömrələr bir nəfərlik , iki nəfərlik və ya kombinasiya edilmiş – bir və iki nəfərlik olur. Bəzi mehmanxanalarda ( turist , gənclər ) dörd nəfərlik nömrələrdən istifadə edilir. Nömrələrdə yerlərin sayı mehmanxanalara gələnlərin ümumi sayından asılı olaraq dəyişir ( mövsümi dəyişikliklər ). Nömrələrin santexniki avadanlığı müxtəlif ola bilər. Nömrə tam sanitar qovşağı ilə (vanna, yaxud duşxana, əlüzyuyan , unitaz ) , lüks nömrələrdə isə həm də vanna – cakuzi ilə təchiz edilə bilər. Hər növ nömrələrin içində paltar üçün şkafların quraşdırılması nəzərdə tutulur. Mehmanxananın növündən asılı olaraq nömrələrdə iş masası, divan – çarpayı və kreslolar yerləşdirilir. Nömrələrin interyerlərinin səliqə – səhmanın böyük əhəmiyyət verilir. Buna əsasən mehmanxanalar üçün xüsusi hazırlanmış mebel dəstləri, işıqlandırma cihazları və s. imkan yaradır. Müasir praktikada bir nəfərlik nömrələr üçün 15 – 18 m2 , iki nəfərlik üçün isə 20 -22 m2 və daha çox təşkil edir. Mebel və avadanlığın rahat yerləşdirilməsi üçün nömrənin enin böyük əhəmiyyəti var. Bu şərt mehmanxananın yaşayış hissəsində yük daşıyan konstruksiyalarının ( eninə divarlar, yaxud sütunlar ) addamının seçimini tələb etməlidir. Yaşayış mərtəbələrində nömrələrdən əlavə hər mərtəbə üçün xidmətçi yerləşgələri yerləşdirilir. Belə yerləşgələrin tərkibi mehmanxananın növündın , tutumundan və yerləşdiyi yerdən asılı olaraq dəyişir. Bir qayda olaraq bura hər mərtəbə üçün qonaq hollu , paltar və ayaqqabı təmizləmək üçün yerləşgə , camaşırxana , xidmətçi otaq üçün otaq , təsərrüfat anbarı , zibil və toz boruları üçün kameralar daxildir. Mərtəbələrdə Xidmətçi yerləşgələrin pilləkənlər və liftlərin yanlarında yerləşdirilməsi mərtəbələr arasında əlaqə və xidmət üçün rahatlıq yaradır. İctimai təyinatlı yerləşdirmələr əsasən mehmanxanaların birinci , iri mehmanxanalarda isə yaşayış hissəsindən təcrid edilmiş şəkildə iki aşağı mərtəbələrində qruplaşdırılır. Bu cür yerləşgələrə iri sahələr tələb olunduğuna görə ictimai yerləşgələrin yerləşdiyi aşağı mərtəbələri , bir qayda olaraq , daha iri konstruktiv addım götürülür və əksər hallarda karkas sistemindən istifadə edilir. Bundan əlavə, sahələrin genişləndirilməsi məqsədi ilə əksər hallarda birinci mərtəbələrin qabaritləri yaşayış korpusunun qabarıtlərindən kənara çıxarılır və tikinti sahəsinin konkret şəraitindən , mehmanxananın şəhərdə yerindən və onun şəhərsalmada əhəmiyyətindən asılı olaraq sərbəst plan formasını ala bilər. İstirahət müəssisələrində ( pansionlarda , motellərdə ) ictimai təyinatlı yerləşgələr əksər hallarda ayrıca tikilmiş bina və binlara kompleksində yerləşdirilir. İctimai xidmət yerləşgələri təyinatlarına görə qruplaşdırılır ; – Inzibati yerləşgələrin tərkibinə müdiriyyət , mehmanxana kontoru , kassa , xidmət bürosu və inzibatçı otaqlar daxildir. Bu yerləşgələr bilavasitə vestibüllə bağlı olmalı və mümküm qədər girişin yaxınlığında yerləşdirilməlidir. – Xidmət qrupu ən müxtəlif funksiyaları ( qonaqların qəbulu , yerləşgələrin yığışdırılması və nömrəyə xidmət və nəqliyyat xidməti ) daşıyır. Bu qrupun yerləşgələri bütün bina boyu yerləşdirilmişdir və onun tərkibinə qarderobla birlikdə vestibüll , baqajların saxlanılmalı üçün yerləşgə , poçt – teleqraf , telefon , intirnet , radio, məişət xidməti məntəqəsi , bərbərxana , sanitar otağı , heyət otağı , ehtiyat mebel və inventar anbarı daxildir. – İaşə qrupu öz planlaşdırma quruluşuna görə iki hissədən ibarət olan müstəqil yerləşgələr kompleksini təqdim edir . Onlardan birinin tərkibinə yanında qarderob və tualet otaqları yerləşdirilən yeməkxana , yaxud , restoran , kafe, bar və s. ticarət zalları daxildir. Bu hissə vestibül , şaquli kommunikasiyalarla ( pilləkənlərlə , liftlə ) bağlı olmalıdır və mehmanxana sakinlərinin və qonaqların burada eyni dərəcədə istifadə etmələri üçün şərait yaratmalıdır. Digər hissəsinə isə ərzaqların saxlanılması və yeməklərin hazırlanması üçün yerləşgələr daxildir. Bu hissə mehmanxanada yaşayanlardan tamamilə təcrid olunmalı , mərkəzi bufet isə mərtəbələrdəki bufetlərlə xüsusi qaldırıcılar ilə əlaqədə olmalıdır. Mehmanxananın restoranı Həm onun binasını ümumi həcminə , həm də ayrıca tikilmiş bir və ya iki mərtəbəli tikililərdə yerləşdiriliə bilər, hansıki tikintinini konkret şəraitinə , iaşə müəssisələrinin ölçülərinə , onun şəhər , yaxud yaşayış rayonu üçün əhəmiyyətinə görə müəyyənləşdirilir. Bu iaşə müssisələrində yerlərin sayı tikinti yerinin konkret şəraiti nəzərə alınmaqla müəyyən edilir. O , orta hesabla mehmanxanadakı yerlərin sayına yaxın olmalıdır. Yardımçı yerləşgələr qrupuna qızdırıcı , su kəməri , ventilasiya və havanın kondisonerləşdirmə qurğuları , soyuducu qurğular, yüksək və aşağı gərginlikli elektrik qurğuları , emalatxanalar , camaşırxanalar və s. aiddir. Bütün bu yerləşgələr zirzəmilərdə və kürsülük mərtəbələrdə , çox mərtəbəli mehmanxanalarda isə xüsusi texniki mərtəbələrdə yerləşdirilir. Sahələrin təhlili göstərir ki, mehmanxanaların tutumu nə qədər çox olarsa , yaşayış və xidmətçi hissələrinin nisbəti o qədər qənaetli olur. Bir çox hallarda yerləşgələrin tərkibi və sahələri mehmanxananın tipindən asılı olur. Mehmanxananın təyinatı onun şəhərin meydanlarında və mərkəzi magistrallarında yerləşdirilməsini tələb edir. Vağzalyanı mehmanxanalarda bəzən birinci mərtəbələrdə vağzal və aeroport inzibati otaqları yerləşdirilir. 2. Mehmanxana – pansionatlar Mehmanxana – pansionatlar ( şəhərkənarı və kurort ) putofkasız ( yollanış ) istirahət edənlər üçün nəzərdə tutulur. Onlara nömrələrdə, yaxud otaqlarda yer, yemək , bir- iki gündən bir neçə həftəyə qədər müddətə idman inventarı verilir. Bu mehmanxanalar ən müxtəlif kontingentli dincələnlər ; tənha , ailə cütlüyü , uşaqlı ailələr üçün nəzərdə tutulur. Mehmanxana – pansionatlar əksər hallarda kurort kompleklərində tikildiyi üçün iaşə və mədəni – kütləvi xidmət yerləşgələrini bir qayda olaraq ayrıca tikilmiş binada yerləşdirirlər. Onları eləcə də əsas korpusun birinci mərtəbəsində , yaxud bu korpusla keçidlə əlaqələndirilən yandan tikilmiş başqa korpusda yerləşdirmək olar. Beləliklə, ümumtipli mehmanxanalardan fərqli olaraq mehmanxana- pansionatda yataq otaqları ayrıca yataq korpusunda yerləşdirilə bilər. Yataq otaqları ( nömrələr ) dincələnlərin tərkibinin müxtəlifliyinə uyğun olaraq müxtəlif tutumda – iki yerlik , üç yerlik və dörd yerlik turist sinifləri kimi planlaşdırılır. Əksəriyyətini iki nəfərlik nümrələr təşkil edir. Yaşayış sahəsi adam başına 12- 15 m2 qəbul olunur , turist tipli otaqlarda isə bu sahə 9 m2 nəzərdə tutulur. Mehmanxana – pansionatlarda nömrələri , adi mehmanxanalarda olduğu kimi , tam sanitar qovşaqları ilə ( vanna, yaxud duşxana, əlüzyuyan və unitaz ) təchiz edirlər. Yüksək komfortlu lüks nömrələrdə vanna- cakuzili iki sanitar qovşağı nəzərdə tutulur. Bütün nömrələrdə şkaflar quraşdırılar. Liftsiz mehmanxana – pansionat korpuslarını dincələnlərin rahatlığı üçün üç mərtəbədən çox olmayaraq layihələndirilməsi tövsiyə edilir. Liftli korpusları on – on alti mərtəbə hündürlüyündə layihələndirirlər. Mehmanxana – pansionatların həcmi planlaşma həlli onların təbiətlə maksimum əlaqəsinin olması , lodja , balkon və terraslarının quruluşu , eləcədə talvar , perqola , günlük , jallüz və s. kimi günəşdən qorunma vasitələri ilə fərqlənir. Turistlər üçün mehmanxanalar – turist bazarları müəyyən marşrutla səyahət edən və bazada əsasən bir gündən beş günə kimi müddətə , qalanlar və 18- 24 günlük istirahətə gəlmiş və radial ekskursiyalara çıxmış turistlərə xidmət etmək üçün nəzərdə tutulur. Belə mehmanxanlarda yaşayanların kontingenti çox müxtəlifdir- bu tək adamlar, uşaqlı və uşaqsız ailələr , gənclər və qeyri gənclərdən ibarət turist qruplarıdır. Sakinlərinin belə müxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq müxtəlif tipli turist bazaları mövcüddur; tutumları 25-dən 600 yerliyə qədər dəyişir. Turist bazasının tərkibinə yataq otaqları , özünəxidmət yeməkxanaları , qəbul – inzibati təsərrüfat və yardımçı , mədəni – kütləvi və idman tədbirləri keçirtmək üçün otaqlar daxildir. Bu otaqların hamısıni bir binada və ayrıca pavilionlarda yerləşdirmək olar. Turis mehmanxanalarında yataq otaqlarının pansionat tipli mehmanxanalar kimi iki , üç və dörd nəfərlik normada layihələndirirlər. Otaqların hamısını sanitar qovşaqları və şkaflarla təchiz edirlər. Turist mehmanxanaları əsasən gözəl mənzərəli yerlərdə , əksər hallarda dağlarda , yaxud su mənbələrinin yanında , çox hallarda isə iri şəhərlərdən və sənaye mərkəzlərindən uzaqda tikilir. Təbiətlə bilavasitə əlaqəsi və tikintisində yerli materiallardan – ağac və müxtəlif daşlardan istifadə edilməsi bu binaların memarlıq həllinin müxtəlifliyinə və mənzərəliliyinə şərait yaradır. Avtoturistlər üçün mehmanxanaları – motelləri funksiyalarına görə iki növə ayırmaq olar ; – Iri avtostradalarda yerləşən və həmin yollardan keçən avtomobilçilərin qısamüddətli istirahəti , qidalanması və gecələnməsi üçün mehmanxanalar , – Kurort rayonlarında . mənzərəli yerlərdə , çimərliklərin yaxınlığında yerləşən və şəxsi avtomobillərində istirahətə gəlmiş insanların yaşamalarına xidmət edən mehmanxanalar. Onların yaşama müddəti bir neçə gündən bir neçə həftəyə qədər davam edə bilər. Motellərin digər mehmanxanalardan prinsipial fərqi , bu kompleksə avtomobil dayanacaqlarının və benzindoldurma məntəqələrinin , profilaktik baxış və carı təmiri təmin edən avtomobil xidməti stansialarının daxil edilməsindədir. Beləliklə , avtoturistlər üçün mehmanxanalarda üç əsas yerləşgə qrupu müəyyənləşdirilir ; – Yaşayış yerləşgələri – İdarə, xidmət , iaşə funksiyalarını yerinə yetirən ictimai təyinatlı yerləşgələr – Avtomobil xidməti yerləşgələri Belə binaların həcmi – planlaşdırılma kompazisiyası tikinti sahəsinin konkret şəraitindən , motelin növündən və s. asılı olaraq müəyyənləşdirilir. İstirahət sənayesinin inkişafı ilə bu tip binalar geniş yayılır , motelləri bir qayda olaraq avtomobil xidməti qurğularının kənara çıxartmaqla vahid həcmdə tikilir. Avtoturist mehmanxanalarının tikintisində xarici ölkə təcrübəsi çox zəngindir ; burada müxtəlif planlaşdırma üsullarından , o cümlədən pavilyon üsulundan istifadə olunur. Burada xidmətçi yerləşgələrin yaratdığı ictimai mərkəzin ətrafında şəxsi avtomobillər üçün fərdi dayanacaqları olan iki – dörd nümrəli evlər ( kempinqlər ) yerləşdirilir. Lakin əksər hallarda adi mehmanxanaların həllinə yaxın , tikintisində və onun sahəsinin istifadəsində yüksək qənaət əldə edilən kompakt planlı nömrələrin bloklaşdırılmasından istifadə edilir. Bəzi hallarda iri motellərin tikintisində kombinə olunmuş həllərdən istifadə olunur, bu zaman sahənin bir tərəfində çox mərtəbəli mehmanxananı və digər tərəfdə ayrı-ayrı kempinq evləri yerləşdirirlər. Avtoturistlər üçün mehmanxanalardakı nömrələri digər mehmanxanalardakı prisipə əsasən həll edirlər ; onları sanitar qovşağı , duşxana və ya vanna , şkaflar ilə təchiz edirlər. Çox zaman ərazidə hovuzlu sauna tikilməsi nəzərdə tutulur. Xidmətçi yerləşgələrin tərkibi motelintəyinatından və onun sakinlərinin kontingentindən asılıdır. Yalnız gecələmə və ya qısamüddətli istirahət yerləri olan motellərdə o maksimum məhdudlaşdırılır , uzunmüddətli yaşayış motellərində isə geniş inkişaf etdirilir. İnzibati yerləşgələrin tərkibinə qonaqların qeydiyyatının aparılmasının , nömrə haqqlarının ödənilməsini və s. həyata keçirtmək üçün xidmətçi yerləşgələri olan əməliyyat zalı daxildir. Onun tərkibinə saxlama kamerası , poçt , teleqraf , bərbərxana və başqaları da daxil edilir. İstirahət otaqlarının tərkibinə kino və konsert zalı , oyun otaqları , kitabxana , komputer zalı , diskoteka daxildir. Restoran və kafelər yalnız mehmanxana sakinlərinə deyil , eyni zamanda kənar şəxslərə xidmət etmək üçün nəzərdə tutulur. Ona görə də iaşə qrupu yaşayış zonasından və istirahət yerindən kifayət qədər təcrid olunmalıdır. Qonaqların avtomaşınları üçün restoranın qabağında dayanacaqlar quraşdırılır. Avtomobil xidməti stansiyası ayrıca bir binada elə yerləşdirilir ki, ondan həm mehmanxanada yaşayanlar , həm də yoldan keçənlər rahat istifadə edə bilsinlər. Moteldə yaşayan avtomobil sahibləri üçün dayanacaqlar , bir qayda olaraq üstü açıq ( cənub rayonlarında ) və ya talvar altında düzəldirlər. Yuxarıda sadalananlardan başqa , idmançılar və dincələnlər üçün nəzərdə tutulmuş müxtəlif növ ixtisaslaşdırılmış mehmanxanaların adlarını çəkmək olar. İdmançılar üçün mehmanxanaları , şəraiti bu və digər idman növünə uyğun olan və onun inkişafına şərait yaradan yerlərdə tikilir ; xizəkçilik , su idmanı , alpinizm. Bu cür mehmanxanalar üçün ixtisar edilmiş və eyni zamanda ictimai təyinatlı ixtisaslaşdırılmış yerləşgələrin olması xarakterik əlamətdir ; əksər hallarda yaşayış hissəsinin sadələşdirilmiş planı – yataq otaqları dörd – altı nəfər üçün nəzərdə tutulur , sanitar qovşağları və şkaflarla təchiz olunur. Xizəkçilər üçün mehmanxanaları çox zaman xizəksürmə idmanı üçün əlverişli olan dağlıq yerlərdə yerləşdirilir. Onlar istirahət ,məşqlərin və xizəksürmə yarışlarının keçirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Belə mehmanxanaların aşağıdakı əsas yerləşgələr qrupu daxil edilməlidir ; yataq otaqları , emalatxanası və uyğun xidmətçi yerləşgələri olan xizək bazası , yeməkxana , hamam , sauna , istirahət otağı. Su idmanı ilə məşğul olanlar üçün mehmanxanaları ( sualtı , üzgüçülük bazası , avarçəkmə və yaxt – klublar ) su hövzələri sahillərində yerləşdirirlər. Bu kompleksin terkibinə məşğələlərin keçirilməsi üçün xüsusi təchiz olunmuş siniflər , gəmilərin ( ellinqlərin ) saxlanılması üçün qurğular və təmir emalatxanaları aiddir. Balıq ovu – idman bazaları həvəskar balıqçılar üçün istirahət yeri kimi nəzərdə tutulur, lakin o , balıq ovu idmanı bazası kimi də xidmət göstərə bilər. Balıq ovu idman bazalarının tərkibinə mehmanxanın özündən başqa xidməti otaqlarda daxil edilir ki, onların ən əsası qayıqların , avarların , matorların , balıq tutma avadanlıqlarının təmiri üçün nəzərdə tutulur. Yerləşgələrin tərkibinə müstəqil yemək hazırlamaq üçün mətbəxt və qida qəbul etmək üçün otaq da daxildir. Mehmanxanalar – istirahət bazaları istirahət günlərinin və məzuniyyətlərin keçirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Onlara əsasən şəhərlə rahat nəqliyyat əlaqəsi olan iri şəhərlərin ətrafında , eləcə də turistləri daha çox cəlb edən gözəl təbii şəraitə malik yerlərdə tikirlər. İstirahət bazalarının iki əsas növü məlumdur ; – Ictimai mərkəzlə və xidmət sistemi ilə birləşdirilmiş çadır və ayrı – ayrı yüngül evlərdən ibarət düşərgələr – Sadələşdirilmiş mehmanxana tipli kompakt binalar Birincilərdən yalnız yay mövsümündə istifadə olunur , ikincilər isə il boyu fəaliyyət göstərir. Onların abadlıq səviyyəsi müxtəlif ola bilər – tam , orta və sadə. İstirahət bazasının tutumu yerli şəraitdən asılı olaraq 150 nəfərdən 1000 nəfərədək dəyişə bilər. İstirahət düşərgələrində əsas yerləşgələr tərkibinə sanitar qurğuları ( ayaqyolu , əlüzyuyan , duşxana , yataq otaqları ) , kafe – yeməkxana , yaxud özünəxidmət üçün nəzərdə tutulmuş mətbəxt , inzibati və xidməti otaqlar , idman meydançaları , hovuzlu sauna və s. daxildir. 3. Mehmanxana tipləri. Mehmanxanalar təyinatına, tutumluluğuna , mərtəbəliliyinə , konstruksiyanın tipinə, rahatlıq səviyyəsinə, istifadə rejiminə ( il boyu, fəsilnən ), yerləşdiyi ərziyə ( şəhər, kurort və s.) görə fərqlənirlər. Bütün bunlar mehmanxana layihələndirilməsi zamanı nəzərə alınmalı və planlaşdırmada öz əksini tapmalıdır. Mehmanxananı xarakterizə edən əsas amillər;tutumluluq, mərtəbəlilik, təyinatı və rahatlıq səviyyəsidir. Mehmanxananın tutumluluğu. Mehmanxananın tutumluluğu yataq yerlərinin sayına görə hesablanır. Müxtəlif ölkələrdə mehmanxanaların tutumluğu müxtəlifdir. Məsələn; İsveçrə və Avstriyada 100 yerə qədər olan mehmanxanalar kiçik, 100-200 yerlik orta , 200-dən artıq iri mehmanxanalar hesab olunur. Çexslovakiyada 120 yerə qədər kiçik, 500-ə qədər orta, 500-dən yuxarı böyük mehmanxana sayılır. ABŞ-da 100-ə qədər kiçik, 500-ə qədər orta, 500-dən artıq iri mehmanxanadır. Bizim ölkədə mehmanxanaların rəsmi bölgüsü yoxdur. Ona görə də aşağıdakı kimi bölgü yarat-maq olar; 100 yerlik kiçik, 101-dən 500-ə qədər orta, 500-dən artıq olduqda isə böyük tutumlu. Dünyada daha çox kiçik və orta tutumlu mehmanxanalara rast gəlmək olar. Son zamanlar turizmin inkişafı ilə bağlı olaraq mehmanxanaların tutumluluğu artıb. İqtisadi baxımdan iri tutumlu mehmanxanaların tikintisinə daha çox əhəmiyyət verilməyə başlanıldı. İri tutumlu mehmanxanaların tikintisi zamanı daha güclü və müasir texniki və tikinti avadanlıqlarından istifadəyə zərurət yaranır, işçi sahə ümumi sahəyə nisbətən artır, anbar sahəsi azalır, həmçinin dəhlizlərin, holların, keçidlərin sahəsi ümumi sahəyə nisbətdə azalır. Böyük mehmanxanalarda adətən xidmət edən insanların əməyindən istifadə olunur, bu da artıq işçilərin, xərclərin qarşısını alır və yüksək səviyyəli qulluq təqdim etməyə imkan verir. Mehmanxana tikinti mütəxəssisləri qeyd edirlər ki, mehmanxana həcmlərinin artırılması zamanı onun idarəetməsində çətinliklər yaranır. Bu tip prooblemlər əsasən 2000 yerlik iri mehmanxanalarda yaranır. Həcm artırıldıqda daha çox mehmanxana kompleklərin tikintisinə üstünlük verilir. Mərtəbəlilik. Dünya praktikası göstərir ki, 1,2 mərtəbədən – 40 mərtəbəyə qədər və daha yüksək mərtəbəli mehmanxanalar tikilir. Mərtəbələrin sayı iqtisadi və şəhərsalma şərtlərindən, normativ tələblərdən , konstruksiyadan və tikinti materiallarından, yüksəldilmə üsullarından , tikildiyi ərazidən asılıdır. Daha çox yayılmış mərtəbəlilik; Rusiyada 5-16 mərtəbə , Çexslovakiyada 8-14 mərtəbə, İngiltərədə 10-15 mərtəbə və s. Mehmanxanalar mərtəbəliliyinə görə aşağıdakı qruplara bölünür; Az mərtəbəli( 1-2 mərtəbə) Orta mərtəbəli (3-5 mərtəbə) Yüksək mərtəbəli (6-9 mərtəbə) Çox mərtəbəli (1-ci kateqoriya 10-16, 2-ci kateqoriya 17-25, 3-cü kateqoriya 26-40 mərtəbə) Hündür binalar (40 mərtəbədən artıq) Mehmanxanaların mərtəbəliliyinin təyin olunmasında yanğına qarşı təhlükəsizlik tədbirləri də nəzərə alınmalıdır. Bu tədbirlər binanın memarlıq-planlaşdırma, konstruktiv və mühəndis-texniki məsələlərə təsir edir, ümumilikdə insanların yanğın təxliyə sistemi, nərdivanların sayı və tipi , ümumi dəhlizlərin eni, nömrələrin pilləkən qəfəsəsindən maksimal uzaqlığı və binadan çıxışın yeri, avtomatik yanğın siqnalı, tüstütəyinetmə və tüstüxaricetmə, yanğın söndürmə nəzərə alınır. Mehmanxanalarda mərtəbələrin sayı artdıqca yanğına qarşı tələblərdə sərtləşir. Yanğın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 2 mərtəbədən yüksək olan mehmanxanalarda iki pilləkən qəfəsəsinin olması labüd hesab edilir. Nömrənin qapısından pilləkən qəfəsəsinə qədər olan maksimal məsafə və ya binadan çıxış hesablanır (nömrə iki pilləkən qəfəsəsi arasında yerləşdikdə 40 m-dən , tupikdə yerləşən nömrədən isə 25 m-dən çox olmamaq şərti ilə). Dəhlizlərin uzunluğundan asılı olaraq eni də dəyişir ; 40 m uzunluqda olan dəhliz 1,6 m , daha uzun dəhlizlərdə isə 1,8 m götürülür. Ümumi dəhlizlərdə aralarındakı məsafə 30 m-dən çox olmamaq şərti ilə özübağlanan və tüstü keçirtməyən qapılar yerləşdirilməlidir. Bizim ölkədə azmərtəbəli və aztutumlu (50 yerlik) mehmanxanalar əsasən kəndlərdə və qəsəbələrdə tikilir. Mehmanxana layihələndirilməsində mərtəbəliliyin müəyyən edilməsi çox çətin məsələdir. Çünki, bu zaman mehmanxananın tutumluluğu, şəhərsalma şərtələri , normativ tələblər, konstruksiya, texniki-iqtisadi kriteriyalar və s. nəzərə alınmalıdır. Müxtəlif tutumlu mehmanxanaların mərtəbəliliyini təyin etmək və tikinti dəyərində baş verəkək dəyişikliklər ciddi elmi araşdırmalar tələb edir. Bir çox araşdırmalara nəzər yetirsək görərik ki , mehmanxanalarda mərtəbəliliyin artırılması zamanı layihənin də dəyəri, ona xərclənən vəsaitlər artır. Bunların hamısını otel layihələndirərkən nəzərə almaq lazımdır. Ədəbiyyat siyahısı 1. «Turizm fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Azərbaycan, 1999, 27 iyul. 2. «Turizm və rekreasiya zonaları haqqında nümunəvi Əsasnamə»nin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı. Bakı, 20 iyun 2008. 3. Ağakərimov M.M., Babazadə S.İ. Ekskursiya və ekskurdiya rəhbəri. Bakı, 2006 4. Alıyev İ.H., İbadov S.A. Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı. 1998. 5. Bilalov B.Ə. Turizmin menecmenti. Bakı, 2005. 6. Bilalov B.Ə. Turizm fəaliyyətinin tənzimlənməsi. Bakı, 2006. 7. Dərgahov V.S. Rekreasiya – turizm ehtiyatları. Bakı, Elm, 2008, 8. Əlirzayev Ə.Q. Turizmin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi. Bakı, 2011. 9. Əlirzayev Ə.Q. Sosial sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi. Bakı, 2010. 10. Əlirzayev Ə.Q., Aslanova S.İ. Turizmin inkişafının sosial – iqtisadi problemləri, Bakı, Adiloğlu, 2006, 11. Ə.Cabbarov. Turizmin inkişafının regional problemləri. Naxçıvan, 2008. 12. Qurbanov F. Turizmin əsasları. Bakı, 2007. 13. Qurbanzadə A.A. Ekologiya: sosial – iqtisadi əsasları. Bakı. 2010. 14. Məmmədov C.A., Bilalov B.Ə. Azərbaycanda gəlmə turizm və onun inkişafı yolları. Bakı, 2004. 15. Məmmədov C.A., Soltanova H.B., Rəhimov S.H. Beynəlxalq turizmin coğrafiyası. Bakı, 2002. 16. Məmmədov Z.S. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı. Bakı. 2010. 17. Rəhimov S.N. Turizm – ekskursiya işinin təşkili. Bakı, 2004. 18. Soltanova H.B., Ağakərimov M.M., Babazadə S.İ. Mehmanxana təsərrüfatı. Bakı, 2005.