Məhəmməd füzuli
Поэт выбрал себе довольно необычный псевдоним (техаллус). Физули на фарси означает дерзкий, нахальный. В предисловии к своему персидскому дивану Физули объясняет выбор столь необычного псевдонима тем, что он хотел выбрать для себя уникальное имя, которое никому бы не захотелось повторить. [45]
Mehemmed Fuzuli – Wikipedia
Məhəmməd Füzuli ( təq. 1494 , Bağdad – 1556 [1] , Bağdad , Bağdad əyaləti [d] ) — Azərbaycan şairi, mütəfəkkir və filosof, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində divan janrının ən məşhur və görkəmli nümayəndələrindən biri. Bir çox təzkirələrdə Bağdadi təxəllüsü ilə anılır. Mənbələrdə digər adı Molla Məhəmməd Bağdadidir. Ancaq şairin Bağdadda deyil, onun yaxınlığındakı məşhur Kərbəla şəhərində doğulduğu məlumdur.
Mündəricat
- 1 Həyatı
- 2 Yaradıcılığı
- 3 Əsərləri
- 3.1 Çap olunan kitabları
- 3.2 Məşhur qəzəlləri
- 3.3 Səsləndirilmiş şeirlər
- 6.1 Xatirə sikkələri
Məhəmməd Füzuli Azərbaycanda məşhur olan türk mənşəli Bayat tayfasındandır. Bəzi mənbələrə görə, Məhəmmədin atası Süleyman İraqa Azərbaycanın Ərəş mahalından köçmüşdür. Sonralar şairin oğlu Fəzli Ərəşə dönərək, yaxın qohumlarının yanında yaşayıb. O, burada özünün alimliyi ilə geniş şöhrət tapıb. Füzulinin özü də kamil təhsil görmüşdü. Elə bunu nəzərə alan tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, şairin atası kifayət qədər varlı adam olmuşdur. Eləcə də onun ziyarətgah sayılan Hillə və Kərbəla kimi şəhərlərdə yaşaması Süleymanın ruhani olduğuna dəlalət edir. Həqiqətən də belə bir rəvayət var ki, Füzulinin atası Hillə şəhərinin müctehidi olmuşdur.
XI əsrdə İraqın səlcuqlar, daha sonralar isə monqollar və teymurilər tərəfindən işğalından sonra Bağdadda və onun ətraflarında türklərin sayı getdikcə artır. Bu durum sonralar da davam edir. 1508-ci ildə I İsmayıl təntənəli şəkildə Bağdada girərək İraqı Azərbaycana birləşdirir, 1534-cü ildə isə bu şəhər uzun bir müddətə Osmanlı İmperiyasının tərkibinə daxil olur. Beləliklə, Füzulinin həyat və yaradıcılığının ilk dövrləri İraqi-Ərəbin Səfəvilər hakimiyyətinə tabe olduğu illərə düşür.
Məhəmməd Füzuli 1556-cı ildə Kərbəlada taun xəstəliyindən vəfat etmişdir. Şairin qəbri də Kərbəladadır.
Şairin ölümünün 400 illiyi dünya miqyasında qeyd edilmişdir. Əsərləri toplanaraq ən qədim nüsxələr əsasında Azərbaycanda beş cilddə nəşr olunmuşdur.
Yaradıcılığı
SSRİ poçt markası (1958).
Məhəmməd Füzulinin müəllimi Vəli Məmmədzadə olmuşdur. Şəxsi mütaliəsi sayəsində orta əsr elmləri (məntiq, tibb, nücum, riyaziyyat və humanitar elmlər), xüsusən dini-fəlsəfi cərəyanlar, ərəb tərcümələri əsasında yunan fəlsəfəsi ilə yaxından tanış olmuş, klassik türk, ərəb, fars və hind ədəbiyyatını öyrənmişdir.
“Bəngü Badə” (“Tiryək və Şərab”) əsərini Şah İsmayıl Xətaiyə ithaf etməsinə, I Şah Təhmasibə və onun sərkərdələrinə, ayrı-ayrı valilərə, xanlara qəsidələr yazmasına baxmayaraq, saraya meyl göstərməmişdir.
Sultan Süleymana bir neçə qəsidə təqdim etmiş Füzuli sultan ordusu ilə Bağdada gələn türk şairləri Xəyali və Yəhya bəylə görüşmüş, “Leyli və Məcnun” (1537) əsərini də “Rum zərifləri” adlandırdığı bu sənətkarların xahişi ilə qələmə almışdır.
Füzuli üç dildə qəzəl, qəsidə, müsəddəs, tərkibbənd, tərcibənd, rübai, qitə, mürəbbe və s. yazmışdır. Fəlsəfi mahiyyətli qəsidələri, “Yeddi cam”, “Ənisül-qəlb”, “Səhhət və Mərəz” əsərləri qocalıq dövrünün məhsullarıdır. O, qəsidələrini ayrıca bir əsər kimi toplayıb kitab şəklinə salmış, türk, fars və ərəb dillərində divanlar tərtib etmişdir.
Yaradıcılığının zirvəsi olan “Leyli və Məcnun” poeması Azərbaycan, eləcə də Şərq və dünya poeziyasının nadir incilərindəndir. Nizami Gəncəvinin ilk dəfə yazılı ədəbiyyata gətirdiyi “Leyli və Məcnun” mövzusunun bir çox türk, fars, hind, özbək və tacik şairləri tərəfindən qələmə alınmasına baxmayaraq, Füzulinin ana dilində yaratdığı əsər orijinallığı ilə bu mövzuda əvvəllər yazılmış poemalardan seçilir.
Füzuli qədim yunan və Şərq fəlsəfəsi ilə tanış idi. Onun fəlsəfi görüşləri əsasən ərəb dilində nəsrlə yazdığı “Mətləül-etiqad” əsərində əksini tapmışdır. Füzuli burada Aristotel, Platon, Empedokl, Demokrit və başqa yunan filosoflarının fikirlərindən, ən-Nizamın fəlsəfi irsindən təsirlənmişdir. Füzulinin başqa əsərlərində də ədəbi fəlsəfi fikirlərə təsadüf edilir.
Füzulinin əsərləri Təbrizdə, Bakıda, İstanbulda, Ankarada, Qahirədə, Daşkənddə, Buxarada, Aşqabadda dəfələrlə nəşr olunmuşdur.
- Fars və Azərbaycan dilində divan
- “Qəsidələr divanı”– Azərbaycan, fars və ərəb dilində yazılmış divan
- “Mətləül-etiqad”– ərəbcə fəlsəfi traktat
Farsca əsərləri:
- “Həft cam” (Yeddi cam) və ya “Saqinamə” — alleqorik poema
- “Səhhət və Mərəz” – farsca və nəsrlə yazılmış alleqorik əsər.
- “Rindü Zahid” – nəsrlə yazılmış iki baxışın dialoqu.
Türkcə (azərbaycanca) əsərləri:
- “Bəngü Badə” (Tiryək və Şərab) — poema
- “Söhbətül-əsmar” (Meyvələrin söhbəti) — poema
- “Leyli və Məcnun” — poema (alleqoriya olmayan yeganə poeması)
- “Hədiqətüs-Süəda” (Xoşbəxtlik bağçası) – şairin həcmcə ən böyük əsəri, ənənəvi-müştərək mövzuda yazılıb.
- “Şikayətnamə” və ya “Nişançı Paşaya məktub” — nəsr əsəri(Azərbaycan dilində ilk nəsr)
- “Hədisi-Ərbəin”(Qırx hədis) — Əbdürrrəhman Caminin eyniadlı əsərindən tərcümə(fars dilindən)
Çap olunan kitabları
- “Leyli və Məcnun” Bakı, Uşaqgəncnəşr, 1958
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. I cild. Bakı, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 1996.
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. I cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, 400 səh. Mətn
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. I cild
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. II cild
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. III cild
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. IV cild
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. V cild
- Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild
Məşhur qəzəlləri
- “Məni candan usandırdı”
- “Söz”
- “Olsaydı məndəki qəm”
- “Can vermə qəmi-eşqə ki, eşq afəti-candır”
- “Canı kim cananı üçün sevsə cananın sevər”
- “Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var”
- “Yetər ey fələk”
- “Tutuşdu qəm oduna”
- “Pənbeyi-daği-cünun içrə nihandır bədənim”
- “Ey könül, yarı istə, candan keç”
- “Könül səccadəyə basna ayaq, təsbihə əl urma”
- “Rəmazan oldu çəkib şahidi-mey pərdəyə ru”
- “Ey bivəfa ki, adət olubdur cəfa sana”
- “Aşiq oldum yenə bir tazə güli-rənayə”
Səsləndirilmiş şeirlər
- “Hədiqətüs Süəda” — səsləndirən: Ənvər Vəliyev
- “Şəbi hicran yanar canım” — səsləndirən: Elşən Rüstəmov
- “Ey həkim” — səsləndirən: Şahrux Nəxai
- “Ey təbib”
Şeirlərinə yazılmış musiqi əsərləri
- Leyli və Məcnun — musiqi: Üzeyir Hacıbəyov
- “Füzuli” vokal-simfonik poema (1993) — musiqi: Ramiz Mustafayev
- “Füzuli” simfonik poema — musiqi: Arif Məlikov
- “Şəbi-hicran” lirik poema — xor və böyük simfonik orkestr üçün — musiqi: Məmməd Quliyev
- Şövkət Ələkbərova — “Füzuli kantatası” (Məni candan usandırdı) — musiqi: Cahangir Cahangirov
- Gülağa Məmmədov — “Vətənimdir” — musiqi: Süleyman Ələsgərov
- Ramil Qasımov — “Suların aynası” — musiqi: Rəşid Şəfəq
- Ramil Qasımov — “Yad eylərəm” (fortepiano ilə oxumaq üçün)- musiqi: Oqtay Zülfüqarov
- Əbülfət Əliyev — Təsnif “Məni candan usandırdı”
- Əlibaba Məmmədov — Müxalif təsnifi “Şəbi hicran”
- Gülüstan Əliyeva — Təsnif “Ey kaman-ebru şəhidi naveki müjganunam
- Heyrət, ey büt
- Bülbül — Füzuli təsnifləri
Filmoqrafiya
- Məhəmməd Füzuli (film, 1958)
- Leyli və Məcnun (film, 1961)
- Məhəmməd Füzuli (film, 1989)
- Şəbi-hicran (film, 1993)
- Söhbətül-əsmar (film, 1994)
1994-cü ildə dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin anadan оlmasının 500 illik yubileyi münasibətilə dövlət komissiyası yaradılmışdır. [4]
13 sentyabr 1996-cı ildə dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi münasibətilə “Füzuli ensiklopediyası”nın hazırlanması və nəşr edilməsini təmin etmək məqsədi ilə “Füzuli ensiklopediyası redaksiyası” yaradılması haqqında qərar qəbul edilmişdir. [5]
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti 13 sentyabr 1996-cı ildə “Füzuli adına Beynəlxalq Mükafatın təsis edilməsi haqqında” Sərəncam imzalamışdır. [6]
Физули
Физули (Фузули) (араб. فضولی ; азерб. Məhəmməd Füzuli ) — литературный псевдоним (тахаллус) Мухаммеда ибн Сулеймана (другая транскрипция Мехмед бин Сулейман [1] или Магомед Сулейман оглы Физули [2] [3] [4] ), поэта и мыслителя XVI века из Ирака [1] , входившего тогда в состав государства Ак-Коюнлу [5] , а позднее — государства Сефевидов и Османской империи. В разных источниках называется азербайджанским [3] [4] [2] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] , османским [16] [17] [18] [19] [20] и турецким [1] [21] [22] [23] [24] [25] поэтом. Считается классиком азербайджанской поэзии, сыграл важную роль в становлении азербайджанской и турецкой поэзии [1] [6] [18] [19] [20] [26] [27] . Один из классиков жанра «дивана» в османской литературе [28] [29] [30] . Широко известен как величайший лирик, писавший на родном [31] [32] азербайджанском, а также персидском и арабском языках [7] [4] [2] [8] .
Биография
Физули родился в городе Кербела на юге арабского Ирака. Точная дата рождения поэта не установлена. Принято считать, что он родился в 1498 года, однако судя по некоторым данным, содержащимся в некоторых сочинениях поэта, он родился значительно раньше, в 1480-х гг [33] . Кем был и чем занимался отец Физули — Сулейман, пока неизвестно. Но, судя по тому, что при его жизни молодому Мухаммеду удалось получить блестящее для того времени образование, можно думать, что он обладал соответствующим достатком. Согласно позднейшим преданиям он служил муфтием в городе Хилле. Однако об этом нет достоверных данных.
Современник поэта Садики в своих биографических мемуарах о поэте сообщает, что Физули происходил из племени Баят, тогда как другой современник Физули, Нидаи Челеби, пишет, что Физули принадлежал к туркоманам Ак Коюнлу [34] . Некоторые современные исследователи предполагают, что поэт мог иметь курдское происхождение [23] [35] [36] [37] , другие что Физули происходил из тюркского племени баят, осевшего в Ираке [38] [39] , представители которого кочевали на пространстве от Закаспия до Сирии [40] [41] . Некоторые источники указывают, что баяты приняли участие в этногенезе азербайджанцев [42] [43] . По вероисповеданию Физули был мусульманином-шиитом [44] .
Образование получил в Багдаде, где изучал медицину, астрономию, логику, математику, а также древнегреческую и восточные философские системы. Был знаком с трудами Аристотеля и Платона. Тексты его произведений указывают на то, что Физули был знаком с творчеством Хагани, Низами, Хабиби, Насими.
Поэт выбрал себе довольно необычный псевдоним (техаллус). Физули на фарси означает дерзкий, нахальный. В предисловии к своему персидскому дивану Физули объясняет выбор столь необычного псевдонима тем, что он хотел выбрать для себя уникальное имя, которое никому бы не захотелось повторить. [45]
Он преподавал, одно время был служителем в мавзолее имама в городе Наджаф, откуда затем был уволен из-за немилости к нему вымогателей-чиновников и духовенства. Из-за этого испытал материальные трудности. Султан Селим назначил ему пенсию в размере 9 ахча.
Скончался Физули в 1556 году во время эпидемии чумы [46] .
Анализ творчества
Рукопись и миниатюра к поэме «Хадигатус-су’ада» («Сад счастливцев»)
Всего написано поэтом 16 произведений на азербайджанском, персидском и арабском языках [2] .
Из этих произведений два переводные, остальные оригинальные. Физули — преимущественно поэт-лирик. Подавляющее большинство его поэтических произведений — газели, крупнейшее — поэма «Лейли и Меджнун» на азербайджанском языке [47] [48] [49] [50] . В своих газелях Физули отразил недовольство, переживания и чаяния широких народных масс, претерпевших разорение, гнёт, нищету в результате междоусобных войн и борьбы между турецкими и персидскими феодалами за гегемонию на Ближнем Востоке. Поэт страстно негодовал против непрерывных грабительских опустошающих войн, проклиная их виновников — шахов и султанов («Да прогорит пусть торжество господства»).
В своих художественных произведениях Физули резко бичевал религию. Все несчастья своей эпохи поэт усматривал в дрязгах и авантюрах лицемерного духовенства. Он квалифицировал муридбазов и кази как поработителей, угнетателей народа, как паразитов, грабивших народ. В произведении «Шикаятнаме» (Книга жалоб) поэт дал критику существующего строя, вскрывая и разоблачая его пороки, грабёж, взяточничество, подхалимство и разбазаривание народных средств, весь государственный механизм — от мелкого вилайетского чиновничества до высшей придворной аристократии включительно.
Я предъявил им указ.
— Пустое! — отвечали они, не обращая на него внимания.
— О господа, что за недостойное поведение, почему вы так неблагожелательно встречаете меня?
— Мы всех так встречаем! — отвечали они.
«Собхатуль-асмар» («Спор плодов») и «Бенг ве баде» («Опиум и вино») являлись первыми ласточками эпического творчества поэта. В произведении «Бенг ве баде» Физули предостерегает здоровых, которые в поисках убежища от зла и неприятностей могли бы обратиться к опиуму. Подобный призыв созвучен с пафосом романа «Гаргантюа и Пантагрюэль» Франсуа Рабле. Всем строем своей в целом жизнелюбивой поэзии Физули отстаивает право человека на земное счастье. В таком ключе следует воспринимать и аллегорию «Сагинаме», в которой о людских пороках ведут разговор музыкальные инструменты. Аллегорический ряд образов и сравнений, представленный в том числе и в таких его произведениях, как «Саххат ве мераз» («Здоровье и болезнь») и «Ринду Захид» («Гуляка и отшельник»), как бы вписываются в пути развития мировой литературы. Произведение «Ринду Захид» подвергает уничтожающей критике религию как таковую.
Самое популярное, высокохудожественное произведение Физули — поэма «Лейли и Меджнун». Тема её заимствована из арабского фольклора; она насчитывает около 30 различных вариантов в разных литературах феодальной формации до XVI века (персидская, чагатайская, турецкая, азербайджанская и др.). Физули своеобразно и мастерски использовал этот фольклорный материал и создал подлинно оригинальную поэму, превзошедшую по своей художественной выразительности все предыдущие варианты, поэму, ставшую памятником страданий, бесправной судьбы женщины Востока.
Физули устами героя поэмы Меджнун («Сумасшедший»), искателя правды и справедливости, повествует об угнетении людей своей эпохи, указывая, что в современном поэту обществе нет никакой свободы. Язык у Физули, по сути — народный, особенно в произведениях, написанных на родном языке, — красочен, глубоко эмоционален и по сей день вполне понятен. Творчество Физули оказало большое влияние на развитие литератур народов Ближнего Востока.
Серьёзное изучение творчества Физули началось в конце XIX века. Британский исследователь Элиас Гибб первым указал в своей работе, опубликованной в 1882 году, что Физули, возможно, был азербайджанским тюрком [51] .
Память
- В СССР и Азербайджане были выпущены почтовые марки, посвященные Физули.
- Произведения Физули были включены в учебные программы школ Средней Азии в XVI — начале XX в.
- Диван стихов Физули был неоднократно издан в Узбекистане.
В честь Физули названы:
- Улица и площадь в центре Баку, а также улицы во многих других городах Азербайджана;
- Район и город в Азербайджане.
- Сёла в Шамкирском и Самухском районах Азербайджана.
- Институт Рукописей им. М.Физули в Баку.
- Школа-интернат им. М.Физули в Ордубадском районе Азербайджана.
Məhəmməd Füzuli – 520
Şairin ölümünün 400 illiyi dünya miqyasında qeyd edilib.
Məhəmməd Füzuli görkəmli orta əsr Azərbaycan şairi və mütəfəkkiridir. Azərbaycan-Türk ədəbiyyatı tarixində divan janrının ən möhtəşəm nümayəndələrindən biri kimi tanınmaqdadır. Bir çox təzkirələrdə Bağdadi təxəllüsü ilə anılır. Ancaq şairin Bağdadda deyil, onun yaxınlığındakı məşhur Kərbəla şəhərində 1494-cü ildə doğulduğu məlumdur.
Oxu.Az xəbər verir ki, Füzuli ilk təhsilini Kərbəlada alıb, Bağdadda davam etdirib. Bir müddət İraqın Nəcəf və Hüllə şəhərlərində də yaşayıb. Şəxsi mütaliəsi sayəsində orta əsr elmləri (məntiq, tibb, nücum, riyaziyyat və humanitar elmlər), xüsusən dini-fəlsəfi cərəyanlar, ərəb tərcümələri əsasında yunan fəlsəfəsi ilə yaxından tanış olub, klassik türk, ərəb, fars və hind ədəbiyyatını öyrənib.
“Bəngü Badə” (“Tiryək və Şərab”) əsərini Şah İsmayıl Xətaiyə ithaf etməsinə, I Şah Təhmasibə və onun sərkərdələrinə, ayrı-ayrı valilərə, xanlara qəsidələr yazmasına baxmayaraq, saraya meyl göstərib.
Sultan Süleymana bir neçə qəsidə təqdim etmiş Füzuli Sultan ordusu ilə Bağdada gələn türk şairləri Xəyali və Yəhya bəylə görüşüb, “Leyli və Məcnun” (1537) əsərini də “Rum zərifləri” adlandırdığı bu sənətkarların xahişi ilə qələmə alıb.
Füzuli üç dildə qəzəl, qəsidə, müsəddəs, tərkibbənd, tərcibənd, rübai, qitə, mürəbbe və s. yazıb. Fəlsəfi mahiyyətli qəsidələri, “Yeddi cam”, “Ənisül-qəlb”, “Səhhət və Mərəz” əsərləri qocalıq dövrünün məhsullarıdır. O, qəsidələrini ayrıca bir əsər kimi toplayıb kitab şəklinə salıb, türk, fars və ərəb dillərində divanlar tərtib edib.
Yaradıcılığının zirvəsi olan “Leyli və Məcnun” poeması Azərbaycan, eləcə də Şərq və dünya poeziyasının nadir incilərindəndir. Nizami Gəncəvinin ilk dəfə yazılı ədəbiyyata gətirdiyi “Leyli və Məcnun” mövzusunun bir çox türk, fars, hind, özbək və tacik şairləri tərəfindən qələmə alınmasına baxmayaraq, Füzulinin ana dilində yaratdığı əsər orijinallığı ilə bu mövzuda əvvəllər yazılmış poemalardan seçilir.
Füzuli qədim yunan və Şərq fəlsəfəsi ilə tanış idi. Onun fəlsəfi görüşləri əsasən ərəb dilində nəsrlə yazdığı “Mətləül-etiqad” əsərində əksini tapıb. Füzuli burada Aristotel, Platon, Empedokl, Demokrit və başqa yunan filosoflarının fikirlərindən, ən-Nizamın fəlsəfi irsindən təsirlənib. Füzulinin başqa əsərlərində də ədəbi fəlsəfi fikirlərə təsadüf edilir.
Füzuli Nəsimidən sonra ana dilimizdə yaranmış şeirin ən gözəl nümunələri olan əsərləri ilə ədəbi-bədii dilimizi yeni yüksəkliklərə qaldırıb, klassik Azərbaycan, habelə digər türk xalqlarının poeziyasına qüvvətli təsir göstərib, ədəbi məktəb yaradıb. Onun əsərləri Təbrizdə, Bakıda, İstanbulda, Ankarada, Qahirədə, Daşkənddə, Buxarada, Aşqabadda dəfələrlə nəşr etdirilib, dünya şərqşünasları tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.
Məhəmməd Füzuli qəməri tarixlə 963-cü, miladi təqvimlə 1556-cı ildə Kərbəlada taun xəstəliyindən vəfat edib, orada da dəfn olunub.
Şairin ölümünün 400 illiyi dünya miqyasında qeyd edilib. Əsərləri toplanaraq ən qədim nüsxələr əsasında Azərbaycanda beş cilddə nəşr olunub.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.