Значение слова sistemli в словаре турецкий языка

DIALECTICS OF PRACTICAL AND COGNITIVE ACTIVITY IN A SCIENTIFIC EXPERIMENT

Левофлоксацин (Levofloxacinum)

Синтетическое химиотерапевтическое средство, фторированный карбоксихинолон, свободный от примесей S-энантиомер рацемического соединения — офлоксацина. Светлый, от желтовато-белого до желто-белого цвета кристаллический порошок или кристаллы. Молекулярная масса 370,38. Легко растворим в воде при pH 0,6–6,7. Молекула существует в виде амфиона при значениях pH, соответствующих среде тонкого кишечника. Обладает способностью к образованию стабильных соединений с ионами многих металлов. Способность к образованию хелатных соединений in vitro убывает в следующем порядке: Al +3 >Cu +2 >Zn +2 >Mg +2 >Ca +2 .

Фармакология

Фармакодинамика

Обладает широким спектром действия. Ингибирует бактериальную топоизомеразу IV и ДНК-гиразу (топоизомеразы II типа) — ферменты, необходимые для репликации, транскрипции, репарации и рекомбинации бактериальной ДНК . В концентрациях, эквивалентных или несколько превышающих подавляющие концентрации, чаще всего оказывает бактерицидное действие. In vitro резистентность к левофлоксацину, возникающая в результате спонтанных мутаций, формируется редко (10 −9 −10 −10 ). Несмотря на то что между левофлоксацином и другими фторхинолонами наблюдалась перекрестная резистентность, некоторые устойчивые к другим фторхинолонам микроорганизмы могут быть чувствительны к левофлоксацину.

Установлена in vitro и подтверждена в клинических исследованиях эффективность в отношении грамположительных бактерий — Enterococcus faecalis, Staphylococcus aureus (метициллиночувствительные штаммы), Staphylococcus epidermidis (метициллиночувствительные штаммы), Staphylococcus saprophyticus, Streptococcus pneumoniae (в т.ч. мультирезистентные штаммы — MDRSP*), Streptococcus pyogenes; грамотрицательных бактерий — Enterobacter cloacae, Escherichia coli, Haemophilus influenzae, Haemophilus parainfluenzae, Klebsiella pneumoniae, Legionella pneumophila, Moraxella catarrhalis, Proteus mirabilis, Pseudomonas aeruginosa, Serratia marcescens и других микроорганизмов — Chlamydia pneumoniae, Mycoplasma pneumoniae.

В отношении большинства (≥90%) штаммов следующих микроорганизмов in vitro установлены МПК левофлоксацина (2 мкг/мл и менее), однако эффективность и безопасность клинического применения левофлоксацина в терапии инфекций, вызванных этими возбудителями, не установлена в адекватных и хорошо контролируемых исследованиях: грамположительные бактерии — Staphylococcus haemolyticus, Streptococcus (группа C/F), Streptococcus (группа G), Streptococcus agalactiae, Streptococcus milleri, Streptococcus viridans, Bacillus anthracis; грамотрицательные бактерии — Acinetobacter lwoffii, Acinetobacter baumannii, Bordetella pertussis, Citrobacter (diversus) koseri, Citrobacter freundii, Enterobacter aerogenes, Enterobacter sakazakii, Klebsiella oxytoca, Morganella morganii, Pantoea (Enterobacter) agglomerans, Proteus vulgaris, Providencia rettgeri, Providencia stuartii, Pseudomonas fluorescens, Yersinia pestis; грамположительные анаэробы — Clostridium perfringens.

Может быть эффективен в отношении микроорганизмов, устойчивых к аминогликозидам, макролидам и бета-лактамным антибиотикам (в т.ч. к пенициллину).

* Штаммы с множественной резистентностью к антибиотикам (Multi-drug resistant Streptococcus pneumoniae — MDRSP) включают штаммы, резистентные к двум или более из следующих антибиотиков: пенициллин (при МПК ≥2 мкг/мл), цефалоспорины II поколения (например цефуроксим), макролиды, тетрациклины и триметоприм/сульфаметоксазол.

Клинические исследования

Эффективность левофлоксацина в лечении внебольничной бактериальной пневмонии (7–14-дневный режим дозирования) изучена в двух проспективных мультицентровых клинических исследованиях. В первом рандомизированном исследовании, включавшем 590 больных внебольничной бактериальной пневмонией, проведено сравнительное изучение эффективности применения левофлоксацина в дозе 500 мг один раз в сутки внутрь или в/в в течение 7–14 дней и цефалоспоринов с общей продолжительностью лечения 7–14 дней; в случае если предполагалось или было подтверждено наличие атипичного возбудителя пневмонии, пациенты группы сравнения дополнительно могли получать эритромицин или доксициклин. Клинический эффект (излечение или улучшение) на 5–7-й день после завершения терапии левофлоксацином составил 95% по сравнению с 83% в группе сравнения. Во втором исследовании, включавшем 264 пациента, получавших левофлоксацин в дозе 500 мг один раз в сутки внутрь или в/в в течение 7–14 дней, клинический эффект составил 93%. В обоих исследованиях эффективность левофлоксацина в лечении атипичной пневмонии, вызванной Chlamydia pneumoniae, Mycoplasma pneumoniae и Legionella pneumoniae, составила соответственно 96, 96 и 70%. Степень микробиологической эрадикации в обоих исследованиях составила в зависимости от возбудителя: H.influenzae — 98%, S.pneumoniae — 95%, S.aureus — 88%, M.catarrhalis — 94%, H.parainfluenzae — 95%, K.pneumoniae — 100%.

Левофлоксацин эффективен для лечения внебольничной пневмонии, вызванной штаммами Streptococcus pneumoniae с множественной лекарственной устойчивостью (MDRSP). После микробиологической оценки MDRSP-изолятов, выделенных у 40 пациентов, оказалось, что у 38 пациентов (95%) был достигнут клинический (выздоровление или улучшение) и бактериологический эффект после завершения терапии левофлоксацином. Степень бактериологической эрадикации составила для разных возбудителей: пенициллинорезистентные штаммы — 94,1%, штаммы, резистентные к цефалоспоринам 2-го поколения — 96,9%, штаммы, резистентные к макролидам — 96,6%, штаммы, резистентные к триметоприму/сульфаметоксазолу — 89,5%, штаммы, резистентные к тетрациклинам — 100%.

Эффективность и безопасность левофлоксацина при внебольничной бактериальной пневмонии (5-дневный режим дозирования) были оценены в двойном слепом рандомизированном проспективном многоцентровом исследовании у 528 амбулаторных и госпитализированных взрослых пациентов с клинически и рентгенологически определяемой внебольничной пневмонией от легкой до тяжелой степени выраженности при сравнении приема левофлоксацина в дозе 750 мг (в/в или перорально каждый день в течение пяти дней) или в дозе 500 мг (в/в или перорально ежедневно в течение 10 дней). Клинический эффект (улучшение или выздоровление) составил 90,9% в группе, получавшей левофлоксацин в дозе 750 мг, и 91,1% в группе, получавшей левофлоксацин в дозе 500 мг. Микробиологическая эффективность (степень бактериологической эрадикации) 5-дневного режима дозирования в зависимости от возбудителя: S.pneumoniae — 95%, Haemophilus influenzae — 100%, Haemophilus раrainfluenzae — 100%, Mycoplasma pneumoniae — 96%, Chlamydophila pneumoniae — 87%.

Эффективность и безопасность левофлоксацина при лечении острого бактериального синусита (5- и 10–14-дневный режимы дозирования), вызванного Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, была оценена в двойном слепом рандомизированном проспективном многоцентровом исследовании у 780 амбулаторных пациентов, которые принимали левофлоксацин перорально один раз в день в дозе 750 мг в течение 5 дней либо 500 мг в течение 10 дней. Клинический эффект левофлоксацина (полное или частичное разрешение симптомов острого бактериального синусита до такой степени, что дальнейшая антибактериальная терапия не была сочтена необходимой) в соответствии с микробиологической оценкой составил 91,4% в группе, получавшей левофлоксацин в дозе 750 мг и 88,6% в группе, получавшей 500 мг левофлоксацина.

Эффективность левофлоксацина при лечении осложненных инфекций мочевыводящих путей и острого пиелонефрита (5-дневный режим дозирования) была оценена у 1109 пациентов в рандомизированном двойном слепом многоцентровом клиническом исследовании, в котором пациенты получали левофлоксацин в дозе 750 мг в/в или перорально один раз в день в течение 5 дней (546 пациентов) или ципрофлоксацин 400 мг в/в или 500 мг перорально два раза в день в течение 10 дней (563 пациента). Эффективность левофлоксацина была оценена через 10–14 дней по степени бактериологической эрадикации и составила, в зависимости от возбудителя: Escherichia coli — 90%, Klebsiella pneumoniae — 87%, Proteus mirabilis — 100%.

Эффективность и безопасность левофлоксацина при лечении осложненных инфекций мочевыводящих путей и острого пиелонефрита (10-дневный режим дозирования) оценивали при проведении 10-дневного курса лечения левофлоксацином в дозе 250 мг перорально один раз в день у 285 пациентов с неосложненными инфекциями мочевыводящих путей, осложненными инфекциями мочевыводящих путей (от легкой до умеренной степени тяжести) и острым пиелонефритом (от легкой до умеренной степени тяжести) в рандомизированном двойном слепом многоцентровом клиническом исследовании. Микробиологическая эффективность, измеренная по бактериологической эрадикации микрорганизмов, составила примерно 93%.

Эффективность левофлоксацина при инфекционных поражениях кожи и кожных структур изучена в открытом рандомизированном сравнительном исследовании, включавшем 399 пациентов, получавших левофлоксацин в дозе 750 мг/сут (в/в, затем внутрь) или препарат сравнения в течение (10±4,7) сут. Хирургические манипуляции при осложненных инфекциях (иссечение омертвевших тканей и дренаж) незадолго до начала или в процессе антибактериальной терапии (как составная часть комплексной терапии) проведены у 45% пациентов, получавших левофлоксацин, и 44% пациентов группы сравнения. Среди больных, находившихся под наблюдением в течение 2–5 сут по окончании лекарственной терапии, клинический эффект составил 116/138 (84,1%) в группе, получавшей левофлоксацин, и 106/132 (80,3%) в группе сравнения.

Эффективность левофлоксацина продемонстрирована также в мультицентровом рандомизированном открытом исследовании при лечении нозокомиальной пневмонии и в мультицентровом рандомизированном двойном слепом исследовании при лечении хронического бактериального простатита.

Капли глазные

Клинический эффект левофлоксацина в форме 0,5% глазных капель в рандомизированных двойных слепых мультицентровых контролируемых испытаниях при лечении бактериального конъюнктивита составил в конце лечения (6–10 день) 79%. Степень микробиологической эрадикации достигала 90%.

Фармакокинетика

Абсорбция. После приема внутрь быстро и полностью всасывается из ЖКТ , абсолютная биодоступность таблеток 500 мг и 750 мг левофлоксацина составляет 99%. C_max достигается через 1–2 ч. При одновременном приеме с пищей незначительно увеличивается время достижения C_max (на 1 ч) и незначительно снижается C_max (на 14%), таким образом, левофлоксацин можно назначать вне зависимости от приема пищи. После в/в однократного введения здоровым добровольцам в дозе 500 мг (инфузия в течение 60 мин) С_max составляла (6,2±1) мкг/мл, при дозе 750 мг (инфузия в течение 90 мин) — (11,5±4) мкг/мл. Фармакокинетика левофлоксацина носит линейный характер и предсказуема при однократном и повторном введении внутрь и в/в. Постоянная концентрация в плазме достигается через 48 ч при приеме 500–750 мг 1 раз в сутки. При многократном введении здоровым добровольцам значения C_max составляли: при пероральном введении 500 мг/сут — (5,7±1,4) мкг/мл, 750 мг/сут — (8,6±1,9) мкг/мл; при в/в введении 500 мг/сут — (6,4±0,8) мкг/мл, 750 мг/сут — (12,1±4,1) мкг/мл. Плазменный профиль концентраций левофлоксацина после в/в введения аналогичен таковому после приема внутрь в эквивалентной дозе.

Распределение. Средний V_d составляет 74–112 л после однократного и повторных введений доз 500 и 750 мг. Широко распределяется в тканях организма, хорошо проникает в ткань легких (концентрация в легких в 2–5 раз выше концентрации в плазме). In vitro в диапазоне концентраций, соответствующих клиническим значениям (1–10 мкг/мл), связывание с белками плазмы (преимущественно с альбуминами) составляет 24–38% и не зависит от концентрации левофлоксацина.

Метаболизм и выведение. Стереохимически стабилен в плазме и в моче, не превращается в свой энантиомер, D-офлоксацин. В организме практически не метаболизируется. Выводится преимущественно в неизменном виде с мочой (около 87% дозы в течение 48 ч), незначительные количества — с фекалиями (менее 4% за 72 ч). Менее 5% определяется в моче в виде метаболитов (десметил, оксид азота), обладающих незначительной специфической фармакологической активностью.

Терминальный Т_1/2 из плазмы составляет 6–8 ч после однократного или повторных введений внутрь или в/в. Общий Cl составляет 144–226 мл/мин, почечный Cl — 96–142 мл/мин, экскреция осуществляется путем клубочковой фильтрации и канальцевой секреции. Одновременное применение циметидина или пробенецида приводит к снижению почечного Cl соответственно на 24 и 35%, что свидетельствует о секреции левофлоксацина проксимальными отделами канальцев. Кристаллы левофлоксацина в свежесобранной моче не обнаружены.

Особые группы пациентов

Возраст, пол, раса. Фармакокинетика левофлоксацина не зависит от возраста, пола и расы пациентов.

После введения 500 мг внутрь здоровым добровольцам-мужчинам Т_1/2 составил в среднем 7,5 ч по сравнению с 6,1 ч у женщин; различия были связаны с особенностями состояния функции почек у мужчин и у женщин и не имели клинического значения.

Особенности фармакокинетики в зависимости от расовой принадлежности изучены путем ковариационного анализа данных 72 испытуемых: 48 — представителей европеоидной расы и 24 — других; не выявлено различий по показателям общего клиренса и объема распределения.

Пожилой возраст. Фармакокинетика левофлоксацина у пожилых пациентов не имеет значимых отличий, если принимаются во внимание индивидуальные различия значений клиренса креатинина. После однократного перорального приема 500 мг левофлоксацина Т_1/2 у здоровых пожилых пациентов (66–80 лет) составил 7,6 ч по сравнению с 6 ч у более молодых пациентов; различия объясняются вариабельностью почечных функций и клинически не значимы. Коррекция дозы у пожилых пациентов не требуется.

Почечная недостаточность. У пациентов с нарушением функции почек (Cl креатинина 1/2, для предотвращения кумуляции требуется коррекция дозы. Гемодиализ и длительный амбулаторный перитонеальный диализ не выводят левофлоксацин из организма и поэтому при их проведении не требуется введение дополнительных доз.

Печеночная недостаточность. Исследование фармакокинетики у пациентов с заболеваниями печени не проводились. Поскольку метаболизм левофлоксацина незначителен, не ожидается влияния поражения печени на фармакокинетику.

Дети. После однократного в/в введения левофлоксацина в дозе 7 мг/кг детям в возрасте от 6 мес до 16 лет препарат выводился быстрее, чем у взрослых пациентов. Последующий фармакокинетический анализ показывает, что при режиме дозирования 8 мг/кг (не более 250 мг на дозу) каждые 12 ч у детей 6 мес — 17 лет в равновесном состоянии будут достигаться значения AUC_0–24 и C_max в плазме, сравнимые с таковыми у взрослых пациентов при дозе левофлоксацина 500 мг каждые 24 ч.

Фармакокинетика левофлоксацина у пациентов с серьезной внебольничной пневмонией не отличается от таковой у здоровых добровольцев.

Исследование фармакокинетики левофлоксацина при применении в виде 0,5% глазных капель было проведено у 15 здоровых взрослых добровольцев. Концентрации левофлоксацина в плазме измеряли в различные отрезки времени на протяжении 15-дневного курса применения. Средняя плазменная концентрация левофлоксацина через 1 ч после инстилляции варьировала от 0,86 нг/мл в первые сутки до 2,05 нг/мл на пятнадцатые сутки. C_max левофлоксацина в плазме составляла 2,25 нг/мл и достигалась на 4-е сутки после 2 дней применения каждые 2 ч (до 8 раз в день). C_max левофлоксацина, достигнутая на 15-й день, была более чем в 1000 раз ниже концентрации, отмечающейся после приема внутрь стандартных доз левофлоксацина.

В исследованиях у здоровых взрослых добровольцев (n=30) было показано, что средние концентрации левофлоксацина в слезной пленке, измеренные через 4 и 6 ч после инстилляции составили 17,0 мкг/мл и 6,6 мкг/мл соответственно (клиническая значимость неизвестна).

Экспериментальная токсикология и/или фармакология

Было показано, что левофлоксацин и другие фторхинолоны вызывают артропатию у молодых растущих животных большинства протестированных видов.

Пероральное применение левофлоксацина в дозе 40 мг/кг/сут у трехмесячных собак приводило к клинически выраженной артропатии и прекращению применения на 8-й день дозирования из запланированных 14 дней. Незначительные мышечно-скелетные клинические эффекты при отсутствии грубых патологических или гистопатологических нарушений отмечались в результате применения самого низкого уровня дозы — 2,5 мг/кг/сут (примерно в 0,2 раза выше педиатрической дозы, основанной на сравнении по AUC). Синовит и поражения суставного хряща наблюдались при дозах 10 и 40 мг/кг (примерно в 0,7 и 2,4 раза выше педиатрической дозы, основанной на сравнении по AUC). Грубая патология суставного хряща и гистопатологические изменения сохранялись до окончания 18-недельного периода восстановления у собак, получавших левофлоксацин в дозах 10 и 40 мг/кг/сут.

В экспериментах на животных введение неполовозрелым крысам и собакам левофлоксацина внутрь или в/в приводило к увеличению случаев остеохондроза. При гистопатологическом изучении суставов, несущих основную весовую нагрузку, у неполовозрелых собак при применении левофлоксацина были выявлены стойкие поражения хряща. Другие фторхинолоны также вызывают развитие аналогичных эрозивных изменений в суставах, несущих основную весовую нагрузку, и другие проявления артропатии у неполовозрелых животных различных видов.

У неполовозрелых собак (в возрасте 4–5 мес) пероральное введение в дозе 10 мг/кг/сут в течение 7 дней или в/в в дозе 4 мг/кг/сут в течение 14 дней приводило к развитию артропатий. Пероральное введение 300 мг/кг/сут в течение 7 дней или в/в 60 мг/кг/сут в течение 4 нед вызывало артропатию у неполовозрелых крыс.

В исследованиях на мышах левофлоксацин оказывал фототоксичное действие, сходное по выраженности с офлоксацином, но менее выраженное по сравнению с другими фторхинолонами.

Хотя в некоторых исследованиях у крыс при в/в введении наблюдалась кристаллурия, мочевые кристаллы не формировались в мочевом пузыре, обнаруживались только после мочеиспускания и не были связаны с нефротоксичностью.

В экспериментах на мышах стимулирующий эффект фторхинолонов на ЦНС усиливался при одновременном применении с НПВС.

При быстром в/в введении собакам в дозе 6 мг/кг и более левофлоксацин вызывал гипотензивный эффект, предположительно обусловленный высвобождением гистамина.

В исследованиях in vitro и in vivo левофлоксацин в пределах терапевтических концентраций не оказывал индуцирующего или ингибирующего воздействия на ферментные системы, т.о., не ожидается ферментопосредованного влияния на метаболизм других ЛС.

Канцерогенность, мутагенность, влияние на фертильность

В прижизненных биологических исследованиях на крысах левофлоксацин не проявлял канцерогенных свойств при ежедневном пероральном введении в течение 2 лет в дозах до 100 мг/кг/сут (в 1,4 раза превышающих МРДЧ (750 мг), в пересчете на площадь поверхности тела). Левофлоксацин при любом режиме дозирования не уменьшал период времени до развития УФ-индуцированных опухолей кожи у безволосых мышей-альбиносов (Skh-1) и таким образом не проявлял фотоканцерогенных свойств в условиях эксперимента. Концентрация левофлоксацина в тканях кожи безволосых мышей находилась в пределах 25–42 мкг/г при применении максимальных в исследовании на фотоканцерогенность доз (300 мг/кг/сут). Для сравнения, у человека концентрация левофлоксацина в тканях кожи на фоне приема в дозе 750 мг составляет в среднем 11,8 мкг/г при C_max в плазме.

Не проявлял мутагенных свойств в следующих исследованиях: тесте Эймса на бактериях S.Typhimurium и E.Coli, тесте с гипоксантин-гуанинфосфорибозилтрансферазой клеток яичника китайского хомячка, в микроядерном тесте у мышей, тесте доминантных летальных мутаций у мышей, тесте внепланового синтеза ДНК у крыс, тесте обмена сестринских хроматид у мышей. Выявлена мутагенная активность в тестах in vitro на хромосомные аберрации (на линии клеток CHL) и обмен сестринских хроматид (на линии клеток CHL/IU).

Не оказывал влияния на фертильность и репродуктивную функцию крыс при пероральном введении дозы 360 мг/кг/сут (в 4,2 раза превышающей МРДЧ , в пересчете на площадь поверхности тела) или в/в введении в дозе 100 мг/кг/сут (в 1,2 раза превышающих МРДЧ , в пересчете на площадь поверхности тела).

Значение слова “sistemli” в словаре турецкий языка

Синонимы и антонимы слова sistemli в словаре турецкий языка

СЛОВА, РОДСТВЕННЫЕ СЛОВУ «SISTEMLI»

Перевод слова «sistemli» на 25 языков

ПЕРЕВОДЧИК

ПЕРЕВОД СЛОВА SISTEMLI

Посмотрите перевод слова sistemli на 25 языков с помощью нашего многоязыкового переводчика c турецкий языка.

Переводы слова sistemli с турецкий языка на другие языки, представленные в этом разделе, были выполнены с помощью автоматического перевода, в котором главным элементом перевода является слово «sistemli» на турецкий языке.

Переводчик с турецкий языка на китайский язык

系统的
1,325 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на испанский язык

sistemático
570 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на английский язык

systematic
510 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на хинди язык

व्यवस्थित
380 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на арабский язык

منهجي
280 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на русский язык

систематическое
278 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на португальский язык

sistemático
270 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на бенгальский язык

নিয়মানুগ
260 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на французский язык

systématique
220 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на малайский язык

sistematik
190 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на немецкий язык

systematisch
180 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на японский язык

体系的
130 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на корейский язык

조직적인
85 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на яванский язык

sistematis
85 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на вьетнамский язык

có hệ thống
80 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на тамильский язык

முறையான
75 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на маратхи язык

पद्धतशीर
75 миллионов дикторов

турецкий

sistemli
70 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на итальянский язык

sistematico
65 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на польский язык

systematyczny
50 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на украинский язык

систематичне
40 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на румынский язык

sistematic
30 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на греческий язык

συστηματικός
15 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на африкаанс язык

sistematiese
14 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на шведский язык

systematisk
10 миллионов дикторов

Переводчик с турецкий языка на норвежский язык

systema
5 миллионов дикторов

Тенденции использования слова sistemli

ТЕНДЕНЦИИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ТЕРМИНА «SISTEMLI»

На показанной выше карте показана частотность использования термина «sistemli» в разных странах.

Примеры использования в литературе на турецкий языке, цитаты и новости о слове sistemli

КНИГИ НА ТУРЕЦКИЙ ЯЗЫКЕ, ИМЕЮЩЕЕ ОТНОШЕНИЕ К СЛОВУ «SISTEMLI»

Поиск случаев использования слова sistemli в следующих библиографических источниках. Книги, относящиеся к слову sistemli , и краткие выдержки из этих книг для получения представления о контексте использования этого слова в литературе на турецкий языке.

Gençliğin Mücadelesi ve Örgütlenmesi Üzerine

Birisi emeğini sömürerek, diğeri ise dini inançlarınıistismar ederek sisteme bağlamaya çalışıyor. Sermayenin çıkarlarıile cemaatlerin çıkarları işte böyleortaklaşıyor. Gençişiler içinde şükürcülük, ümmetçilik, var olanla yetinme, maneviyatçı .

Öznur Oğuz, ‎Ercüment Akdeniz, ‎İskender Bayhan, 2014
Uluslararası Sistemde Orta Asya: Dış Politika ve Güvenlik: – Sayfa 1

M. Turgut Demirtepe, Güner Özkan. RUSYA’NIN ORTA ASYA’DA SARSILAN HEGEMONYASI VE AFGANİSTAN POLİTİKASI: MOSKOVA’NIN ORTA VE GÜNEY ASYA’YA DÖNÜK DEĞİŞEN YAKLAŞIMININ TEMELLERİ VE İKİLEMLERİ Oktay .

M. Turgut Demirtepe, ‎Güner Özkan, 2013
Tahrif-i Tedrisat: Sistem Eğitiminden Eğitim Sistemine

Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Politikası Tahrif-i Tedrisat; milletin değerlerine yabancı, tepeden inmeci, otoriter Batılılaşmanın aracı kurumu olan eğitim sistemini ve politikalarını sorgulamaktadır.

SİSTEMLİ YANAŞMANIN XARAKTERİSTİKASI

ayaz569@mail.ru
Açar sözlər:. sistemli yanaşma, sistemli analiz, sistemlilik, ənənəvi yanaşma, elementlər, açıq və qapalı sistemlər.

Key words: systematic approach, systematic analysis, systemic, the traditional approach, the elements, open and closed systems.

Ключевые слова: систематический подход, системный анализ, системные, традиционный подход, элементы, открытые и закрытые системы.
Sistemli yanaşma araşdırılan bir problemi və ya məsələni sistem olaraq, yəni bir bütövlülük meydana gətirəcək şəkildə bir-birləriylə əlaqəli ünsürlər və elementlərin xüsusiyyətləri arasındakı əlaqələr birliyini açıqlayan bir metoddur.

Sistemlərdə xüsusi əlaqələrin və münasibətlərin aşkarlanması, onların xarakterik xüsusiyyətlərinin ayırd edilməsi, həmçinin sistemlərin strukturunun fəaliyyəti və inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırlıması da mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sistem münasibətlərinin düzgün tədqiq edilməsinin müasir elmi-texniki tərəqqisi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir və elmi-texniki tərəqqinin sistemli ideyalara və prinsiplərə böyük ehtiyacı vardır. Sistemin xarakterik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi işində dəqiq elmi müddəaların böyük metodoloji önəmi vardır.

Sistemli yanaşma dedikdə, fəaliyyətin təşkili üsulu bir nəzərdə tutulur, belə ki, istənilən fəaliyyət növünü əhatə edir, onların daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədi ilə qarşılıqlı əlaqə və qanunauyğunluqları aşkara çıxardır.

Demək olar ki, bütün müasir elmin sistemli prinsipi üzrə qurulub. Sistemli analiz – elmi metod idrakın olunan sistemin elementləri arasında dəyişən və ya struktur əlaqələrinin qurulması üzrə ardıcıllığını özündə təmsil edir.

Fəlsəfə tarixinə diqqətlə nəzər yetirdiyimiz zaman sistem haqqında biliklərin əskilərə dayandığının şahidi oluruq. Hələ qədim Yunanıstanda Platon, Aristotel kimi böyük filosoflar sistemin xüsusiyyətləri haqqında müfəssəl məlumat vermişdi. Stoiklərə görə isə sistem dünya nizamı demək idi. Sistem mövzusuna klassik alman fəlsəfəsinin nümayəndələrindən Georq Vilhelm Fridrix Hegel (1770- 1831) və Fridrix Vilhelm Yozef Şellinq (1775-1854) də toxunmuş, bu barədə müəyyən mülahizələr irəli sürmüşdür. XIX əsrdə fransız fizik Nikolas Leonard Sadi Karnotun və alman fizik Rudolf Klauziusun təbiətşünaslıqdakı fəaliyyəti sistem anlayışını inkişaf etdirdi. XX əsrdə isə bioloq Ludviq von Bertalanffi tərəfindən ümumi sistemlər nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Eyni zamanda Norbert Vinerin və Ross Aşbay adlı riyaziyyatçılar da sistemlilik metodunun formalaşmasında önəmli bir rol oynadılar.

Sistemli yanaşma on dörd elmi yanaşma tətbiq olunur ki, idarəetmə qərarlarının hazırlanması zamanı tərkibinə daxildir.

Sistem – bu, qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin məcmusudur. “Tam öz aralarında qarşılıqlı əlaqələnən hissələrdən təşkil olunanvə ehtiva etdiyi hissələrdə olmayan bir sıra əlavə xassələrə malik olan sistemdir. 1. Mexaniki tam, 2. Mütəşəkkil tam, 3. Üzvi tam.

Hissə – Tamın tərkibinə daxili olan və nisbi müstəqilliyə malik olan kompanentdir. Sistem – Qarşılıqlı əlaqədə olan elementlər kompleksidir. Struktur – Sistemi təşkil edən elementlərin dayanıqlı, stabil əlaqələrinin məcmusudur. Sistem – Stabil, funksional, dinamik sistemdir. ” [1, səh. 140].

Açıq və qapalı sistemlər mövcuddur.

Qapalı sistem sərt təsbit edilmiş sərhədlər var, onun hərəkətləri olan mühit, ətraf sisteminə nisbətən müstəqildirlər.

Açıq sistem xarici mühit ilə qarşılıqlı əlaqələri ilə səciyyələnir. Belə sistem enerji, informasiya, material, kənardan gələn hadisələrdən asılıdır. Açıq sistem zamanı xarici mühitdəki dəyişikliklərə uyğunlaşmaq qabiliyyəti olmalıdır ki, öz fəaliyyətini davam.

Sistemli yanaşma – vahid bütöv kimi bir sıra məsələlərin həlli iqtisadi-riyazi metodların köməyi ilə bu və ya prosesinin kompleks öyrənilməsi, sistemli təhlili mövqelərdən, mürəkkəb problemlər və onun dəqiqləşdirilməsi, meyarların tapılması, yaradılma səmərəli təşkil etməsi, onların həlli məqsədlərinə nail olmaq üçündür. “Sistemlərin hər şeydən əvvəl məqsədyönlü rəftarının başa düşülməsi üçün həmin sistem tərəfindən həyata keçirilən idarəetmə proseslərini – müəyyən altsistemlərdən digərlərinə məlumat verilməsinin formalarını və sistemin hissələrinin onun digər hissələrinə təsir üsullarını, sistemin yüksək səviyyəsinin ünsürləri tərəfindən, həmin sistemin aşağı səviyyələrinin, əlaqələndirilməsini, idarəetmə tərəfindən yerdə qalan bütün altsistemlərdən bu sonuclarla təsirlərini aşkara çıxarmaq lazımdır.” [2, s. 375-376]

Sistemli yanaşma müxtəlif məktəblərin idarəetmə üsullarının əsas çatışmazlığı aradan qaldırmağa imkan yaradır ki, həmin ibarətdir ki, onlar hansısa mühüm bir element üzərində diqqəti cəmləşdirirlər. Sistemli yanaşma sistemində müəyyən əlaqələr, yəni ayrı-ayrılıqda deyil, bu sistemin elementlərinin təhlili deməkdir. “Element anlayışı nisbidir, müəyyən münasibətlə o sistemə də çevrilə bilər. Məsələn, müəyyən münasibətlə sinif cəmiyyət sisteminin elementi kim öyrənilirsə, başqa halda, sinifdaxili ünsürlər sinif sisteminin komponentləri kimi götürülə bilər.” [3, səh. 227].

Sistemli analiz metodları və planlaşdırma sistemlərinin seçilməsi üçün ilk dəfə hazırlanmış idi və ABŞ-da silah tətbiq olunub, ABŞ-ın hərbi-siyasi məqsədlərinə təhlili ilə bağlı. Sonralar bu metodlar dövlət müəssisələrində və iri firmaları ABŞ-ın tətbiq olunsun.

Ümumilikdə iş sisteminin qurulması və prinsiplərinin təsviri və təhlili zamanı;
Bütün komponentlərinin xüsusiyyətlərinin təhlili, onların qarşılıqlı asılılıqları və daxili tikililər sistemi zamanı;
Oxşarlıq və fərqlər öyrənilən sistemin və digər sistemlərin yaradılması zamanı;
Modelin xassələrinin fərziyyələr üzrə köçürülməsi üçün öyrənilən sistemin xüsusiyyətləri zamanı;
Sistem obyektlər və müəyyən məqsədə nail olmaq üçün öz aralarında və ətraf mühit hissələrin və elementlərin qarşılıqlı fəaliyyət göstərən zamanı;
Sistemli yanaşmanın tətbiqi mürəkkəb sistemləri sistemin səmərəliliyini artırır və idarəetmə, aid olduğu və kommersiya fəaliyyəti zamanı;

Sistemli yanaşma sanki evristika funksiyaları yerinə yetirir. Anlayış və prinsiplər sistemli yanaşma daha çox real imkanlarını üzə çıxarmağa imkan verir, nəinki ənənəvi üsulları qeyd olunub,

Bundan başqa, konkret elementlərin axtarılması və aşkar edilməsi üçün daha dolğun əlaqələrinin sistemli yanaşma bütövlüyü ilə müqayisədə ənənəvi üsullarla yeni izahını tapmağa imkan verir.

Mürəkkəb obyektləri hissəni bir çox variantlar var və tipli əlaqələrin elementləri arasında müxtəlif ola bilər. Sistemli yanaşma adekvat variantı detalı nəzərə alınmaqla təhlil vahidləri, seçim meyarını müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Ənənəvi yanaşmaların çatışmazlığı yaranması ilə yeni elmi və tətbiqi məsələlərin həlli üçün belə yeni vəzifələr ortaya çıxır, izahat üsullarının çatışmazlığı meydana çıxır, ona görə də sistemli yanaşma prinsiplərinin öyrənilməsi predmetinə yeni tərzdə yanaşmağa kömək edir.

Sosial-iqtisadi sistemlərin inkişafının xarakterik cizgiləri bunlardır:

Elmi biliklərin inteqrasiyası, fənlərarası problemlərin sayının artması,
Komplekslik problemləri və onların öyrənilməsi zəruriliyi psixoloji, texniki, iqtisadi, sosial, idarəetmə və digər aspektlərinin birliyimizdədir,

Həll olunan problem və obyektlərin mürəkkəbləşdirilməsi,
Obyektləri arasında əlaqələrin sayının artması,
Dinamik dəyişən hallar,
Kəsirlilik ehtiyatlar,
İstehsal və idarəetmə proseslərinin avtomatlaşdırılması elementlərinin standartlaşdırma və səviyyəsinin artırılması,
Qloballaşma, rəqabət, istehsal kooperasiyası, standartlaşdırma və s,
İnsan amilinin rolunun gücləndirilməsi və s. idarəsində.

Araşdırma mahiyyəti idarəetmə sisteminin inkişafı və idarə edilməsi sisteminin qurulması, onların arasında və xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin və onun komponentlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı verilmiş şəraitdə fəaliyyət göstərməsi idarəsi arasında fərq başlamaq lazımdır.

Sisteminin tənzimlənməsi sisteminin çıxması vəziyyəti düzəlir, onun nəzdində təşkil edilən normaya görə belə onun fəaliyyətini təmin edir. Deməli, əsas məsələ sistemin fəaliyyətinin planlaşdırılması nəzərdə tutulmuş kimi qabaqlayan idarəsi tərəfindən verilmiş vəziyyətinin yaranmasına ibarətdir. Mürəkkəb idarəetmə sistemində və onun əhatəsində, ilk növbədə, dəyişikliklər sayından asılıdır. Bütün dəyişikliklər müəyyən qanunauyğunluqları var və ya təsadüfi xarakter daşıyır. İdarəetmə mahiyyətinə aşağıdakı anlayışların məcmusu kimi baxmaq olar: Sistemin idarəedilməsi, idarəetmə prosesi və informasiya.

İdarəetmənin təşkili barədə yalnız o halda danışmaq olar ki, məqsəd idarəetmə obyekti də ayrılıb. Ona görə də sistemin effektivliyini idarəsinin idarəetmə məqsədləri olan dəqiqlik edilməsi xeyli dərəcədə asılıdır.

Göstərilən obyektin baxılan baxımdan asılı olmayaraq vahid bir tam kimi qiymətləndirilir,
Özəl problemlərinin həlli, bütün sistemlər üçün ümumi problemlərin həllinə tabedir,
Obyektin idrakı yalnız fəaliyyət mexanizmi ilə məhdudlaşmır, daxili qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsi qədər isə obyektin inkişafı genişlənir,

Sistemli yanaşma əsas prinsipləri:

Birlik sistem vahid bir tam kimi baxılır və hissələrinin məcmusu kimi,
Elementləri arasında müxtəlif istiqamətli ola bilər, lakin, onlar eyni vaxtda bir yerdə,
Dinamiklik – vəziyyətinin dəyişməsinə yönəlmiş və ya təsadüfi amillərin təsiri altında sisteminin qabiliyyəti,
Qarşılıqlı asılılıq sistemini və mühitin, yəni sistem mühit ilə qarşılıqlı fəaliyyət prosesində öz xüsusiyyətlərini göstərir,
altsistemi sisteminin hər bir elementi kimi baxılır, özü isə sistem elementi kimi daha mürəkkəb sistemi,
Mütəşəkkillik – tərkib hissələrinin və onları birləşdirən əlaqələrin qaydaya salınması,
Çoxluq vəziyyəti və müxtəlif modellərin hər biri müəyyən sisteminin vəziyyətini təsvir edir,
Parçalanma isə tərkib hissələri, onların hər birinin ümumi məqsədlər sistemindən irəli gələn məqsədləri var obyektin parçalanması imkanı.

Elementlər sistemi, onun qurulmasında və tədqiqindən ibarətdir,
Sistemin daxili təşkili və üsulları qarşılıqlı əlaqələrin xarakteri, komponentlərin struktur, açan,
Funksional, suala cavab, hansı funksiyaları özü sistemi və yaradan onun komponentləri yerinə yetirir,
Kommunikasiya, bu sistemin qarşılıqlı əlaqəsi açan görə üfüqi (əməkdaşlıq), həm də şaquli xətt üzrə (tabelik) başqaları ilə,
inteqrativ göstərən mexanizmlər, amillər, qorunub saxlanması sisteminin təkmilləşdirilməsi və inkişafı,

Çox müxtəlif faktorların mövcudluğu, bazar tələbatlarını ödəyə bilən müasir keyfiyyəti idarə etməyi baçaran strukturlaşmış keyfiyyətin idarə sisteminin yaradılması vacibliyini müəyyən edir. Belə idarə sisteminin köməyi ilə istehsalatda əsas iş növlərinin kordinasiyası və sənədləşməsi həyata keçirilir. Bunlar keyfiyyətin yüksəldilməsinin bütün istehsal fəaliyyəti dövründə həyata keçiriləsi tədbirlərini müəyyənləşdirir.

Sistemsiz yanaşma, çox istehsal müəssisələrinin rəqabətə dözümlülüyünü azaldır. Onlar sistemi problemlər və mürəkkəb məsələlərin öhdəsindən gəlməkdə çətinlik çəkməyə başlayırlar. Bundan əlavə belə sistemli yanaşmanın olmaması keyfiyyət göstəricilərinin səmərəliliyinə və iqtisadi vəziyyətə mənfi təsir göstərə bilər.

İstehlakçının buraxılan məhsul keyfiyyətinə tələbatlarının ödənilməsi və keyfiyyətə məsariflərin azaldılması müasir keyfiyyət sistemlərinin əsas təyinatıdır.

Məqsəd keyfiyyət problemlərinə sistemli yanaşmağın analizidir.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

Tağıyev Ə. Fəlsəfə. Bakı: 2012
Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı: NPB, 1997.
Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Nurlan, 2006.
Skirbekk Q., Gilye N. Fəlsəfə tarixi: Müasir dünyanın fəlsəfi qaynaqlarına bir baxış. Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı: “Zəkioğlu” nəşriyyatı, 2007.
kayzen.az/blog/fəlsəfə/4774/ idrak.html‎
Məmmədov Ə. A.Mustafayev. Təbii elmi idrak və insan dünyası. Bakı: 2011

Sistem münasibətlərinin düzgün tədqiq edilməsinin müasir elmi-texniki tərəqqisi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir və elmi-texniki tərəqqinin sistemli ideyalara və prinsiplərə böyük ehtiyacı vardır. Sistemin xarakterik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi işində dəqiq elmi müddəaların böyük metodoloji önəmi vardır.

Məqalədə sistemlərdə xüsusi əlaqələrin və münasibətlərin aşkarlanması, onların xarakterik xüsusiyyətlərinin ayırd edilməsi, həmçinin sistemlərin strukturunun fəaliyyəti və inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırılıması kimi mühüm problemlər öz əksini tapmışdır.

Характеристики системного подхода

Для изучения системных отношений с точки зрения научно-технического прогресса имеет большое значение, современный научно-технический прогресс нуждается в системных идеях и принципах. Исследование характерных особенностей системы нуждается в точных научных положениях и методологии.

В статье рассматриваются характерные особенности структуры и системных отношений, функционирование системы, закономерности их развития.

Features of the system approach

To study the system of relations in terms of scientific and technological progress is important, modern scientific and technological progress is needed in systemic ideas and principles. Research into the characteristics of the system needs a precise scientific terms and methodology.

The article discusses the characteristics of the structure and system of relations, the functioning of the system, the laws of their development.

ELMI EKSPERİMENTDƏ PRAKTİK VƏ İDRAK FƏALİYYƏTİNİN DİALEKTİKASI
Qəhrəmanov Rahib Qoşqar oğlu, magistrant,

II kurs, Bakı Dövlət universiteti

Açar sözlər: idrak nəzəriyyəsi, elmi eksperiment, praktika, hipotez, nəzəri bilik, empirik bilik.

Key words: cognitive theory, scientific experiment, practice, hypothesis, theoretical knowledge, empirical knowledge.

Ключевые слова: когнитивная теория, научный эксперимент, практика, гипотеза, теоретическое знание, эмпирическое знание.
İdrak prosesində mühüm bir əhəmiyyət kəsb edən eksperiment zamanı irəli sürülən fərziyyələrin nə dərəcədə gerçəkliyə uyğun olması araşdırılır və bəzən xüsusi eksperimentlərin aparılması labüd olur. Aparılan xüsusi eksperimentlərin zamanı irəli sürülən fərziyyələrin doğruluğunun yoxlanılması prosesi baş verir. Bu zaman tədqiqatçılar tərəfindən nə təsdiq edilmiş və nə də rədd edilmiş fərziyyə açıq problem deyə adlanırlar. Mahiyyət etibarilə eksperiment irəli sürülmüş fərziyyənin doğruluğunu təsdiq və ya təkzib etmək məqsədi ilə həyata keçirilən nizamlı bir prosedurdur. eksperimentlər bir zaman nəticəsi ortaya çıxar nə nümayiş səbəb -nəticə fikir təmin edir. “Ekseperiment bəşəriyyətin ictimai-tarixi praktikasının müəyyən tərəfidir, buna görə də idrakın mənbəyi, hipotez və nəzəriyyələrin həqiqiliyinin meyarıdır. Elm və texnikanın inkişafı ilə eksperimentin sahəsi genişlənir və maddi aləmin böyük sayda obyektlərin əhatə edir.” [2, səh. 124-125].

Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqinin inkişafı nəticəsində eksperimentlərin mahiyyətində müəyyən keyfiyyətlər öz əksini tapmışdır. “Hazırda ekseprementin təbiəti əsaslı şəkildə dəyişilmişdir. Onun texniki imkanları ilə modelləşdirilmənin də imkanları artmışdır. Yəni eksperiment prosesində modellərdən daha geniş istifadə edirlər.” [4].

Elmi tədqiqatlar zamanı eksperiment vasitəsilə nəzəriyyə və fərziyyələrin yoxlanılması prosesi insanların ətraf mühit haqqında müəyyən bir təsdiq olumuş biliyin əldə olunmasına kömək edir. Eksperiment zamanı nəzəri tədqiqatların nəticələrin müqayisəsi, onların həqiqi biliyə uyğun olub-olmaması, adekvatlığının yoxlanılması idrak amilində önəmli bir əhəmiyyət kəsb edir. “Praktikada hipotetik-deduktiv tədqiqat irəli sürülən hipotezlər, onlardan çıxarılan nəticələr, müşahidələr və nəticələrin müşahidələr əsasında yoxlanılması arasında keçidlərin fasiləsiz olaraq genişləndiyi tsikldır.

Belə ki, hipotezin yoxlanılması çox vaxt xüsusi şəraiti (tam dəyirmi kürələri, mükəmməl dərəcədə üfüqi olan stolu, havanın hərəkətinin yoxluğunu və i.a.) tələb edir ki, bunun da yaradılmasını biz eksperiment adlandırırıq. Bu halda güman olunur ki, əsl yoxlama sistematikdir və hipotezi zəiflədə bilən müşahidələrə aparıb çıxarır. ” [3, səh. 347].

Ən böyük idrak metodlarında biri olan eksperiment vasitəsilə öyrənilən obyekti detallara parçalayıb incələmək mümkündür. Adətən təbiətşünaslıqda geniş tətbiq olunan eksperimentdən ictimai elmlərdə istifadə olunur. Eksperimentlər eyni zamanda araşdırılan obyektə və fənnin mahiyyətinə uyğun olaraq müxtəlif xüsusiyyət kəsb edir. Bu baxımdan eksperimentlər fiziki eksperimentlər, kimyəvi eksperimentlər, bioloji eksperimentlər, kosmik eksperimentlər, psixoloji eksperimentlər və sosial eksperimentlər adı altında bölünür.

İdrak nəzəriyyəsi fəlsəfə ilə birlikdə yaranınışdır. Fəlsəfənin əsas məsələsinin ikinci tərəfi olan idrak problemi qnoseologiya adlanır. Demokratik, Platon, Aristotel, Epikür, skentiklər və stoiklər idrakı təhlil etməyin əsasını qoymuşlar. Yeni dövrdə Bekon, Dekart, Lokk, Spinoza, Leybints, Kant, Didro, Hegel, Feyerbax bu nəzəriyyəni inkişaf etdirdilər. İslam şərqi ölkələrində Ə.Bəhmənyar, Ş.Sührəverdi, N.Tusi, Miyanəçi, Urməvi, Axundov və b.

Optimizm—dərk olunandır.
Skeptisizm—inkar etmirlər, şüphə edirlər. Məsələn, Seneka
Aqnostisizm—transendentdir. Kant təzahür (Fenomen), mahiyyət (Noumen).

Dialektik idrak nəzəriyyəsinin əsasını dünyanın obyektiv surətdə mövcud olmasını və onu insan şüurunda əks olunınasını qəbul etmək təşkil edir. Bu o deməkdir ki, gerçəklik predmet və hadisələri hiss üzvlərinə təsir edərək müxtəlif duyğular və qavrayışlar oyadır. Bunların əsasında insanlarda anlayışlar və məntiqi təfəkkürün digər formaları yaranır. Xarici aləm bizim biliklərimizin mənbəyidir. Yəni idrak obyektiv gerçəliyin, predmet və hadisələrin insan beynində inikasıdır.

Fəlsəfə tarixində praktika müxtəlif şəkildə anlaşılmışdır. Hegel praktikanı “mütləq ideyanın, daha sonra insan şüurunun” iradə fəaliyyəti kimi başa düşürdü. Subyektiv idealizmə görə praktika zəka, iradə, intiusiya ilə şərtlənən psixi fəaliyyətdir. Dialektik materializmə görə idrakın mənbəyi insanların fəal, maddi praaktik fəaliyyətində, onun dünyanı dəyişdirən ictimai-tarixi praktikasında və ilk növbədə istehsal-əmək fəaliyyətində axtarılmalıdır. “İdrak prosesi, beləliklə, ideyaların (nəzəriyyələrin) seyr olunması ilə hissi dünyada həyati təcrübə (praktika) arasındakı fasiləsiz qarşılıqlı təsir (dialektika) formasında reallaşır.” [3, səh.184].

Praktika insanların təbiət və cəmiyyəti dəyişdirməyə yönəldilən, hissi predmetli, məqsədyönlü fəaliyyətidir. Praktikanın məzmununu təbii və sosial obyektlərin dərk edilməsi, mənimsənilməsi və dəyişdirilməsi təşkil edir. İstər öz məzmununa, istərsə də həyata keçirilmiş üsullarına görə praktika ictimai xarakter daşıyır. Praktika insanın və cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsidir, əsasıdır. İnsanların məqsədyönlü maddi fəaliyyət formaları müxtəlifdir: 1) İctimai istehsal sahəsində; 2) elmi idrakda; 3) sosial həyatda; 4) şəxsi-məntiq sahədə.

İdraka münasibətdə praktika üç qat rol oynayır:

1) Praktika idrakın mənbəyi üçün yeni-yeni material verir.

Praktika biliyin tətbiq üsulu olub, idrakın məqsədidir.

Deməli praktika bütün mərhələlərdə idrakın formalaşması və inkişafını əsasını təşkil edir. O, biliklərin mənbəyi, idrak proseslərinin nəticələrinin həqiqiliyinin meyarıdır. Maddi-praktik fəaliyyət idrakın həm başlanğıcı, həm də onun nəticələrinin göstəricisidir. Çünki insan dünyanı ona təsir etdiyi dərəcədə dərk edə bilər.

İdrak nəzəriyyəsinin mühüm tərkib hissələrindən birini biliyin mahiyyəti, strukturu və mexanizmidir. Biliyin strukturu müxtəlifdir, səviyyələri və tipləri də müxtəlifdir. Biliyin xüsusi bir tipini problem və məsələ təşkil edir. Onlar izah və əmr formasında olur. Bilik elmin mənəvi tərəfi, şüurun mövcudluq üsuludur. Bilik nəzəri sistem olub, onun məntiqi strukturu, nəzəri və ictimai xarakteri ilə səciyyələnir. Biliyi insanlara çatdırmaq üçün dil və işarə formalarından istifadə olunur. Elmi dilin spesifik cəhətlərindən biri onun adi danışıq dili ilə süni dilin qarşığından ibarət olmasıdır. İzahedicilik və qabaqgörənlik elmi biliyin mühüm funksiyalarındandır.

Platonun ölümündən sonra Aristotel bir neçə səyahəti həyata keçirmişdir. Bu zaman, o, həmçinin sualtı dünyanın belə həyatını öyrənmişdir (Lesbos adası ətrafında). Təsviri biologiyanın nümayəndəsi olaraq, o, eksperiment aparmağı deyil, müşahidə etməyi və təsnif etməyi öyrəndi. Eksperiment isə öz çiçəklənməsinin başlanğıcını məlum olduğu kimi Renessans dövründən götürür.

Mövcudatın fundamental formaları haqqında fəlsəfi təlimlər, məsələn ideyalar haqqında təlim və ya substansiyalar və xassələr haqqında təlimlər ontologiyaya məxsusdur. İdrakın fundamental formaları haqqında təlimlər isə epistemologiyaya (idrak nəzəriyyəsinə) aiddir.

Aristotel üçün idraki prosesdə birinci addım ayrıca şeylərin bizim hisslərimiz tərəfindən qavrayışından ibarətdir. Növbəti addım təsadüfidən mühüm və ümumi olanın abstraktlaşma yolu ilə dərk olunmasıdır. Bunun ardınca qeyd edək ki, mühüm və ümumi olan tərifdə ifadə olunur, məsələn, “at”ın bir növ kimi tərifində. Əgər biz növün mühüm xassələrin tərifinə malikiksə, onda biz daha yüksək səviyyənin idrakına malikik, belə ki, indi onun obyekti dəyişməzdir və mühümdür.

Deməli, Aristotel biliyin əldə edilməsini bir proses kimi nəzərdən keçirmişdir, bu proses hissi təcrübədən başlanır və abstraktlaşma prosesi kimi mahiyyətin dərk olunması ilə tamamlanır, bu isə mühüm və ümumi olanın aşkar edilməsinə aparıb çıxarır. Aristotel məhz ayrı-ayrı şeylərin, substansiyanın müstəqil mövcudluğa malik olmasını təsdiq etsə də (onun ontologiyasının tezisi), amma o, həmçinin belə hesab edir ki, bizim axtarmalı olduğumuz bilik mühüm və ümumi xassələr haqqındakı bilikdir (onun epistemologiyasının tezisi).

Ayrıcanın idrakından ümumi və mühüm olanın idrakına keçiddən (özünəməxsus bir induksiya) sonra məntiqi olaraq ümumi əhəmiyyətə malik olan nəticələr (deduksiya) formasında mahiyyətin idrakı baş verir, bu isə digər həqiqi müddəaların əldə edilməsinə imkan yaradır. Əgər biz atın məməli olduğunu və Pepelin at olduğunu biliriksə, onda biz belə bir nəticə çıxara bilərik ki, Pepel məməlidir. Sillogistikanın ümumi əhəmiyyətə malik olan və zəruri olan nəticələr barədə təlim kimi işlənilmə xidməti Aristotelə məxsusdur.

1500-1600 illərdə yeni eksperimental elmin meydana çıxması ilə bağlı olaraq Aristotelin idrak nəzəriyyəsi əsaslı tənqidə məruz qaldı, çünki Aristotelin idrak nəzəriyyəsi ümuminin mahiyyətə tərif verməyə aparan induktiv formulirovkalarının və onlardan alınan deduktiv nəticələrin əhəmiyyətini vurğulayırdı. Lakin Aristotel belə hesab etmirdi ki, bütün idrak ya ayrıca şeylərin hissi qavrayışının, ya da mahiyyətlərin induktiv dərkinin nəticəsidir. O, həmçinin bu iki idraki formanın hər ikisindən fərqli olan praktik müdrikliklə (praksis haqqında paraqrafa nəzər salın) və nə sübut, nə də təkzib olunmayanın bazis prinsiplərin (məsələn, ziddiyyət prinsipi kimi) dərki ilə bağlı da əməliyyat aparmışdır. Aşağıda biz idrakın bu iki spesifik formasını da təhlil edəcəyik, indi isə Aristotelin səy göstərdiyinə səy göstərək – mahiyyətin dərkini nəzərdən keçirək.

Elmin strukturunda büiyin empirik və nəzəri səviyyələri fərqləndirilir. Empirik bilik nəzəri biliyin bazisini təşkil edən elmi faktlarm məcmusudur. Empirik bilik muşahidə və eksperiment vasitəsilə əldə edilir. Nəzəri bilik -deduktiv-aksioloji muhakimə, elmi faktların umumiləşdirilməsi prinsipləri uzrə əldə edilən bilikdir; o, iyerarxikləşdirilmiş dolğun sistem şəklində təşkil edilir. Nəzəriyyə elmi faktların məcmusunun sadəcə umumiləşdirilməsindən daha geniş məfhumdur. Nəzəriyyə özü yeni elmi faktlarm əldə edilməsi mənbəyinə çevrilir. Nəzəri biliyin əsas formaları bunlardır: elmi problem, hipotez, nəzəriyyə, prinsiplər, qanımlar, kateqoriyalar və paradiqmalar.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Nurlan, 2006.
Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı: NPB, 1997.
Skirbekk Q., Gilye N. Fəlsəfə tarixi: Müasir dünyanın fəlsəfi qaynaqlarına bir baxış. Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı: “Zəkioğlu” nəşriyyatı, 2007.
kayzen.az/blog/fəlsəfə/4774/ idrak.html‎

Bu baxımdan məqalədə elmi eksperimentdə praktik və idrak fəaliyyətinin dialektikası və eksperiment zamanı praktika və nəzəriyyənin qarşılıqlı fəaliyyətinin əsas xarakteristikası təhlil olunmuşdur.

Диалектика практической и познавательной деятельности в научном эксперименте

Резюме
В ходе научных исследований посредством эксперимента идет процесс проверки теории и практических целей, что помогает приобрести подлинные знания. Во время эксперимента сравниваются итоги теоретического исследования, соответствие их подлинным знаниям. Определение их адекватности. С этой точки зрения в статье рассматривается диалектика теории и практики в эксперименте, дается ее характеристика.