Gigiyenanın insan sağlamlığına təsiri. Maraqlı tarixi faktlar

5. İstehsalat travmalarının və peşə xəstəliklərinin

Kafedrasinin

Zəhmətkeşlərin sağlamlığını qorumaq, işçilərin təhlükəsiz əmək şəraitini təmin etmək, habelə istehsalat zərərçəkmələrinin qarşısını almaq məsələləri Dövlətin başlıca qayğılarından biri olmuş və olmalıdır.

Əmək mühafizəsinin qarşısında duran əsas məsələlər müstəqil Azərbaycan dövlətinin qüvvədə olan konstitusiyasına uyğun, qanunvericilik əsasları¸ Əmək Məcəlləsi xüsusi qayda və normalar əsasında tənzimlənir.

Ali təhsil məktəb tələbələrinin əldə etdikləri biliklər sistemində “Əmək mühafizəsi” fənninin elmi əsasları xüsusi yer tutur.

“Əmək mühafizəsi” kursunun məqsədi: Ali təhsil sistemində tələbələrə nəzəri, təcrübi biliklər aşılamaqla sənaye və kənd təsərrüfatının bütün sahələrində təhlükəsiz və sağlam əmək şəraiti yaratmaqdır.

Keçmiş Sovetlər ailəsində 1929-cu ildən ali məktəblərdə “Əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası” fənni tədris edilməyə başlanmış, 1966-cı ildən isə bu fənn “Əmək mühafizəsi” adlandırılaraq tədris edilmişdir. 1990-cı ilin aprel ayından Sovetlər məkanının dağılmağa başladığı bir zamandan isə “Mülki müdafiə” fənnində birləşdirilməklə birlikdə iki hissədən ibarət olan fənn “Həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi” adlandırılaraq tədris olunmağa, başlanmışdır. (Kənd təsərrüfatı mütəxəsissləri hazırlanan ali məktəblərdə 100 saatdan az olmayaraq tədris olunması qərara alınmışdır).

Əmək mühafizəsi fənninin elmi inkişaf tarixi mədəniyyətimizin inkişafı ilə sıx əlaqədardır. İnsanlar öz fəaliyyət dairələrini inkişaf etdirdikcə sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılmasına tələbatda artmağa başlayır.

Rusiyada ilk dəfə əmək mühafizəsi sahəsində elmi-tədqiqat işləri M.V.Lomonosov tərəfindən yerinə yetirilmişdir. O, 1742-ci ildə “Metallurgiya və mədən işlərində təhlükəsizlik tələbləri və Xüsusi geyimlərə tələbat” adlı dəyərli məqalələr yazmışdır. O, daha sonra 1752-ci ildə ilk dəfə olaraq indidə geniş tətbiq olunan ildırım ötürücünün konstruktiv qruluşunu vermişdir.

Ümumilikdə “Əmək mühafizəsi” məsələləri ilə məşğul olan alimlərdən akademik C.V.Vavilov “lyumenset lampalar”, V.V.Petrov, A.A. Skançiniskiy professor M.E.Jukovski, V.L.Kirpiçov. Fizioloq İ.M.Seçenov, böyük alim fizioloq İ.P.Pavlov insanların ali sinir sistemi ilə ətraf mühitin arasındakı əlaqə, son dövürlərin görkəmli alimlərindən F.M.Kanaryov, A.V.Lukovnikov və s. göstərmək olar. Azərbaycan alimlərindən professor Həbib Ocaqov və dosentlər T.H.Tağızadə, F.Ə.Şıxaliyev, B.A.Həsənov və başqalarını qeyd etmək olar.
“Əmək mühafizəsi” fənninin metodiki əsasını əmək proseslərində istifadə olunan maşınların, alətlərin, avadanlıqların, materialların və başqa texniki və canlı obyektlərin elmi təhlili nəticəsində təhlükə və zərərlərin aşkara çıxarılması təşkil edir. Bunun nəticəsində istehsalın təhlükəli sahələri, təhlükəli vəziyyətlər aşkar edilərək onların aradan qaldırılması üçün elmi əsaslarla tədbirlər hazırlanır.

Əmək mühafizəsi məsələlərinin düzgün həllində həmkarlar təşkilatları mühüm rol oynayır, təsərüffat rəhbərləri onlarla birlikdə -əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması sahəsində böyük tədbirlər həyata keçirirlər.

“Əmək mühafizəsi” kursunun əsas məqsədi:- nəzəri biliklər və təcrübi vərdişlərlə müxtəlif istehsalat proseslərində sağlam və təhlükəsiz iş şəratinin yaradılmasını təmin etməkdən ibarətdir.

Bu fənni öyrənən hər bir gələcək mütəxəssis aşağıdakıları bilməlidir:

1. Əmək mühafizəsi məsələrinin təşkilini, sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılmasında vəzifəli şəxslərin hüquq və vəzifələrini.

2. Travmaların və xəstələnmələrin müəyyən etmə üsullarını.

3.Təhlükəli və zərərli istehsalat faktorlarının yaranmasını xəbərdar etməyi.

4. Fərdi və kollektiv mühafizə vasitələri ilə zərərsiz iş şəraitini təmin etmək üsullarını.

5. Maşın traktor parkında texniki qulluq, heyvanlara xidmət, təmir və elektrik cihazlarının istismarı zamanı təhlükəsizlik texnikası qaydalarını.

6. Yanğının baş vermə səbəbləri onun profilaktikası və söndürülmə qaydaları.

Kursun qısa məzmunu: – “Əmək mühafizəsi” məsələlərini dəqiqliklə öyrənmək üçün əmək proseslərində insanın təhlükəsizliyinə təsir edən elementləri öyrənmək lazımdır.

Bura daxildir: – İşi verən, (sahibkar, rəhbər) işləyənlər (fəhlə, kəndli, ziyalı) iş və əmək alətləri, istehsalat mühüti, kollektivdə psixoloji mühit, eyni zamanda passiv elementlər (bina və qurğular).

Hər bir vətəndaş işləmək hüququna malikdir.

Müəssisənin formasından asılı olmayaraq hər bir işçinin əməyi mühafizə olunmalıdır.

Dövlət eyni zamanda sahibkar əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması və əməyin mühafizəsi, onun elmi təşkili, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində istehsal proseslərinin kompleks mexanikləşdirmək və avtomatlaşdırmaq əsasında ağır fiziki əməyin azaldılmasına sonra isə tamamilə aradan qaldırılmasına nail olmalıdır.
ƏMƏYİN TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN STANDARTLAR SİSTEMİNƏ (ƏTSS)

UYĞUN OLARAQ “ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ” SAHƏSİNDƏ

ƏSAS TERMİNLƏR
DÜİST 12.0.002-95-ə müvafiq əməyin təhlükəsizliyi standartlar sisteminə görə əmək mühafizəsi fənninə uyğun aşağıdakı terminlər qəbul edilmişdir.

1. Əmək mühafizəsi: – Bu qanunvericilik aktlarından, təşkilatı, texniki, gigiyenik, müalicə-profilaktiki, sosial-iqtisadi tədbirlər sistemindən ibarət olub, insanların əmək prosesində sağlamlığını və işləmə qabiliyyətİini qorumaqla təhlükəsizliyini təmin edir.

2. Təhlükəsizlik texnikası: – İstehsalat prosesində yaranan təhlükəli istehsalat amillərinin işçilərə təsirini azaltmaq və ləğv etmək üçün texniki vasitələr və təşkilatı tədbirlər sistemidir.

Əməyin təhlükəsizliyi: – İş yerlərində zərərli və təhlükəli istehsalat amilləri, işçilərin sağlamlığına təsiri olmayan əmək şəraitinin vəziyyəti nəzərdə tutulur.

4.İstehsalat sanitariyası: – İş yerlərində zərərli istehsalat amillərinin işçilərə təsirinin qarşısını almaqdan ötrü texniki, sanitar-gigiyenik və təşkilati tədbirlər sistemindən ibarətdir.

5. Əməyin gigiyenası: – Əmək şəraitinin sağlamlaşdırılmasına görə sanitariya-gigiyena və müalicə-profilaktiki tədbirlər kompleksindən ibarətdir.

6. Təhlükəli istehsalat amilləri: – Müəyyən iş şəraitində istehsalat amillərinin təsiri nəticəsində işçilərin gözlənilmədən zədələnməsi, travma alması başa düşülür.

7. Zərərli istehsalat amilləri: – İş zamanı istehsalat amillərinin işçilərə təsiri (zərərli tozlar, qazlar, səs-küy, titrəyiş və s.) peşə xəstələnmələrinə, yaxud iş qabiliyyətinin azalmasına səbəb olur.

8. Bədbəxt hadisələr: – İşçilərin əmək fəaliyyətində yaxud rəhbərliyin tapşırıqlarını yerinə yetirərkən əmələ gələn zərərçəkmələr.

9. Peşə xəstəlikləri: – İstehsalat prosesində əmələ gələn istehsalat zərərlərinin təsiri nəticəsində yaranan xəstəliklər.

10. Təhlükəsiz əmək tələbləri: – Qüvvədə olan qanunvericilik aktlarının, normativ-texniki sənədlərin və təlimatların tələbini ödəyən işlərdə işçilərin təhlükəsizliyini təmin edən tələbatlardır.

11. Təhlükəsiz istehsalat avadanlıqları: – Normativ-texniki sənədlərə əsasən əməyin təhlükəsizliyi tələbatını ödəyən istehsalat avadanlıqlarıdır.

12. Təhlükəsiz istehsalat prosesləri: – Əməyin təhlükəsizliyi tələbatına uyğun sayılan istehsalat proseslərindən ibarətdir.

13.Texniki estetika: – İstehsalat avadanlıqları və əşyaların layihələndirilməsində və yerləşdirilməsində onların bəzi qanunauyğunluğu və ümumi xüsusiyyətləri öyrənilir.

14. İstehsalat estetikası: – İstehsalat binalarının texnoloji istehsalat avadanlıqları, konstruksiyaları və işçi yerlərinin xoşa gələn səviyyədə gözəl olmasının işçilərin bədii zövqünə uyğun olması kimi əsas vasitələrdən biri hesab edilir.

15. Əmək fiziologiyası: – İşçilərin əmək fəaliyyəti zamanı funksional vəziyyəti öyrənilir və insanın işləmə qabiliyyətini daha yüksək səviyyədə saxlamaqdan ötrü tədbirlər görülür.

16. Əmək psixologiyası: – İşçilərin əmək fəaliyyətində onun yaratdığı və əmək məhsuldarlığının artmasını öyrənməklə peşə xüsusiyyətlərinin daha da formalaşmasına baxır.

Əmək mühafizəsi fənni öz dolğunluğu və genişliyi ilə fərqlənən müstəqil fənləri təmsil edən aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir.

1. əmək mühafizəsinin hüquqi və təşkilati məsələləri.

2. İstehsalat sanitariyasının əsasları və əməyin gigiyenası.

3. Təhlükəsizlik texnikasının əsasları.

4. Yanğın profilaktikasının əsasları.

Belə bölgü əməyin mühafizəsi formalarının müxtəlifliyindən irəli gəlir. Bu o deməkdir ki, işçilərin əməyi qanunvericilik qaydaları ilə, tibbi və texniki yollarla mühafizə edilir.

Əmək mühafizəsinin sanitariya-gigiyena əsasları istehsalat zərərləri və onun törətdikləri peşə xəstəlikləri ilə məşğuldur.

Mövzuya aid test sualları:

1.Əmək mühafizəsi fənni nəyi öyrədir?

2. Əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası fənni neçənci ildən tədris olunur?

3. “Əmək mühafizəsi” kursunun əsas məqsədi .

4. Kursun qısa məzmunu:- “Əmək mühafizəsi” məsələlərini dəqiqliklə öyrənmək üçün əmək proseslərində insanların təhlükəsizliyinə təsir edən elementlər neçə qrupa bölünürlər?

5. Əməyin Təhlükəsizliyinin Standartlar Sisteminə (ƏTSS) uyğun olaraq DÜİST-12.0.002-95-ə müvafiq neçə termin qəbul edilmişdir?

6.Əmək mühafizəsi fənni neçə bölmədən ibarətdir?

I BÖLMƏ.
ƏMƏK MÜHAFİZƏSİNİN HÜQUQİ VƏ

TƏŞKİLATİ MƏSƏLƏLƏRİ

P L A N
1. Əmək mühafizəsinin nəzəri məsələləri.

a) zərərli və təhlükəli istehsalat amilləri və onların

b) istehsalat işlərinin növləri.

2. Əmək hüququnun qanunvericilik mənbələri.

a) kollektiv müqavilə.

b) kollektiv saziş.

c) əmək müqaviləsi.

3. Əməyin təhlükəsizliyi standartları sistemləri.

4. Əməyin mühafizəsi sahəsində norma və qaydalar.

5. Əməyin erqonomik təhlükəsizliyi.

a) işçi yerlərinə erqonomik tələblər.

7. İstirahət vaxtları.

a) məzuniyyətin növləri .

8. Qadınların əməyinin mühafizəsi.

9. Yaşı 18-dən az olan işçilərin əməyinin mühafizəsi.

10. Əməyin mühafizəsi normaları və qaydalarına dövlət

11. Əməyin mühafizəsinə ictimai nəzarət.

12. Əmək mühafizəsi xidmətinin təşkili.

a) əmək mühafizəsi kabinetinin təşkili.

b) əməyin mühafizəsi sahəsində mülkiyyətçinin və işə

c) əməyin mühafizəsi üzrə işçilərin vəzifələri.

q) əməyin mühafizəsi sahəsində baş mütəxəssislərin

d) əməyin mühafizəsi mühəndisinin hüquq və vəzifələri.

e) iş paltarları və digər fərdi mühafizə vasitələrinin

13. Əməyin mühafizəsi tədbirlərinin planlaşdırılması və

14. Əmək mübahisələri .

a) fərdi əmək mübahisələrinin həlli üsulları.

15. İstehsalat zədələnmələri və peşə xəstəlikləri.

16. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və

a) xüsusi təhqiq edilməli bədbəxt hadisələr.

17. Əməyin mühafizəsi üzrə təlimat növlərinin öyrənilməsi.

18. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhlil üsulları.

19. İstehsalatda zədələnmələri və peşə xəstələnmələrinin

20. Zədələnmə və peşə xəstəliklərinin maddi nəticələri.

FƏNN ÜZRƏ İSTİFADƏ OLUNAN

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası “Hüquq

1. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi –

1. F.Ə.Əliyev, Ü.C.Orucov – “Əmək mühafizəsinin hüquqi

1. F.Ə.Əliyev, S.Ş.Vəliyev “Elektrik təhlükəsizliyinin ümumi

1. F.Ə.Əliyev, S.Ş.Vəliyev “İstehsalat binaları və texniki

6.Həsənov B.A “Əmək mühafizəsi” Bakı Maaarif. 1986-cı il.

7. Tağızadə T.H “Meliorasiya təsərrüfatında əməyin

mühafizəsi” Bakı Maarif -1990-cı il.

8. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiqi edilməsi və uçota

alınması. Bakı hüquq ədəbiyyatı.2002 -ci il.

9. Шкравак Владимир Степанович и др. «Охрана труда»

10. Канарейов Ф.М и др. «Охрана труда» М. -1988-год.

11. Солуйанов Равел Василйевич и др. «Охрана труда»

12. Денисенко Г.Ф. «Охрана труда» М. В. Школа -1985 год.

13. Dövlət və sahə standartları (SSBT) (CH) və (CH i P) –

ƏMƏK MÜHAFİZƏSİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI. İNSANIN

PSİXOLOJİ VƏZİYYƏTİ, ƏMƏYİN TƏHLÜKƏSİZLİYİNƏ

TƏSİR EDƏN AMİLLƏR.
P L A N

1. İnsanın psixofizoloji olma halları, psixofizoloji amillər və onların əməyin təhlükəsizliyinə təsiri.

3.İnsan-Maşın-İstehsalat (İMİ) mühitinin təhlükəsizlik

parametrlərinə görə optimallaşdırılması.

4. DÜİST 12.3.001-75-ə müvafiq sağlam və təhlükəsiz əmək

şəraitinin yaradılmasının əsas yolları.

5. İstehsalat travmalarının və peşə xəstəliklərinin

proqnozlaşdırılması və profilaktikasının əsasları.

6. Travmatizm və peşə xəstəliklərinin profilaktikasının sosial-

iqtisadi əhəmiyyəti, (Tağızadə səh 56. 62 oxumalı).
ƏMƏK MÜHAFİZƏSİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI

İstehsalat proseslərinin son on illiklərdə yüksək texniki inkişafı işçilərin fiziki yüklənməsini (fiziki işlərini) azaltmaqla yanaşı onların hissiyat orqanlarının (görmə, eşitmə, yüksək diqqətliliyin, tez reaksiya vermənin və s.) psixoloji yüklənməsinin artmasına gərginləşməsinə səbəb olur.

İnsan fiziki işin mühüm hissəsini texnikaya verməklə, özü böyük həcmli mürəkkəb zehni psixoloji fəaliyyəti qəbul edir.

O, bugün mürəkkəb texniki sistemləri proqramlaşdırır, onlara nəzarət edir, eyni zamanda müxtəlif texnoloji obyektləri müəyyən məsafədən idarə edir.

Maşınların konstruksiyası mürəkkəbləşdikcə insanların psixoloji yükü artır.

Yuxarıda qeyd olunan səbəblərdən son illər insanlarla maşınların qarşılıqlı əlaqəsinə elmi sürətdə yanaşmaq zəruriyyəti ortaya çıxır.

Bununla əlaqədar yeni elmlər: əmək gigiyenası,

mühəndis psixologiyası, əməyin elmi təşkili (Ə.E.T), texniki estetika və erqonomika (yunan sözü olub: erqon – iş, nomon – isə qanun deməkdir) elmləri meydana çıxmışdır.

Əməyin gigiyenası: – “İnsan-maşın-mühit” sistemində istehsalat mühitinin insan orqanizminin imkanlarına uyğunlaşdırmaq üçün tədbirlər işləyib, hazırlayır ki, beləliklədə müxtəlif istehsalat xəstəliklərinin qarşısının alınmasına nail olunur.

Mühəndis psixologiyası: – “İMM” sistemini öyrənərək müxtəlif cihaz və idarəetmə orqanlarının optimal parametrlərini işləyib, hazırlayır. Hazırlanmış tövsiyələr işçilərin tez yorulmasının qarşısını almaqla, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə nail olunur.

Erqonomika: – Əmək qanunları haqqında elmdir. O, texniki elmlərin, psixologiyanın, fizologiyanın və əməyin gigiyenasının öyrəndiyi məsələləri ümumiləşdirir.

Erqonomika İMM sisteminin qarşılıqlı təsirinin qanuna uyğunluqlarını öyrənir. Erqonomikanın məqsədi İMM sistemində elə bir şərait yaratmaqdır ki, bu zaman əmək məhsuldarlığı ən yüksək işçinin təhlükəsizliyi minimuma enməklə onun özünü hiss etməsi ən optimal olur.

• Əlverşli iş şəraitinin təmin edilməsi;
• Ən rahat işçi mühiti;
• İşçinin üzərinə düşən psixoloji yükün azaldılması (nəzarət sistemlərinin avtomatlaşdırılması işin təhlükəsizliyi və s);
• İşçiyə düşən fiziki yükün azalması (ağır işlərin mexanikləşdirilməsi).

ERQONOMİKA VƏ PEDAQOQİKA

13 sentyabr 1980-ci il. BƏŞİR ƏHMƏDOV, professor

Erqonomika müəyyənləşdirmişdir ki, əmək vasitələri və şərait, hər şeydən əvvəl, insanların xüsusiyyətləri baxımından qiymətləndirilməlidir. İMM sistemində komponentlər arasında zəruri uzlaşma olmadıqda, yəni texnika və şərait insanın xüsusiyyətlərinə uyğun gəlmədikdə, eləcə də insan idarə etdiyi maşının “DİLİNİ” yaxşı bilmədikdə, şəraitə uyğunlaşmadıqda bir sıra bədbəxt hadisələr baş verir. Tədqiqatçılar belə bir doğru nəticəyə gəlmişlər ki, hər bir müsbət hadisədə mənfi və hər-bir hadisədə müsbət cəhətlər mövcud olur. Misal üçün elmi-texniki inqilab özlüyündə müsbət hadisədir. Bununla belə, yüksək səviyyədə inkişaf etmiş, quruluşuna görə çox mürəkkəb olan texnikadan istifadə edən insan kiçik bir səhv üzündən özünü təhlükə qarşısında qoyur. Avtomobil maşınlarının sürətlə çoxalmasını biz təbii olaraq müsbət qiymətləndiririk, lakin avtomobil qəzalarının acı nəticələri də göz önündədir. Adicə bir fakta nəzər salaq. Q.Y.Panov yazır ki, dünya miqyasında texnika ilə onu idarə edən insan arasındakı uyğunsuzluq nəticəsində təkcə 1900-1950-ci illər arasında, yəni cəmi 50 il ərzində 250 milyon adam həlak olmuşdur, halbuki həmin dövrdə müharibələr vurtut 90 milyon adamın ölümünə gətirib çıxarmışdır. İndi maşınla əlaqədar olaraq dünya miqyasında hər bir gün ərzində 350 min adam həlak olur ki, bunun da 250 mini avtomobil qəzası ilə bağlıdır. (“Эргономика в нефтяной промышленности”. М. 1979, стр 10). Erqonomikanın qarşısında duran problemlərdən biri məhz bucür bədbəxt hadisələrin qarşısını almaq üçün elmi tövsiyələr işləyib hazırlamaqdan ibarətdir.

Texniki estetika: – məqsədi gözəl və eyni zamanda səmərəli formalarda və ölçülərdə avadanlıq yaratmaqdır ki, buda onların rahat istismarını təmin etməkdir. Avadanlıqların rənglərinin düzgün seçilməsi işçilərə sevinc gətirir, onların əhval ruhiyyəsini, iş qabiliyyətini, nəticədə isə əmək məhsuldarlığını artırır.
ZƏRƏRLİ VƏ TƏHLÜKƏLİ İSTEHSALAT AMİLLƏRİNİN

XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ONLARIN NORMALARI.

Əməyin təhlükəsizliyinin standartlar sisteminin (ƏTSS). DÜİST 12.0.003-74 (94)-ə müvafiq olaraq istehsalat proseslərində yaranan zərərli və təhlükəli amillər insan orqanizminə təsirinə görə 4 qrupa bölünürlər:

1. Fiziki amillər: – Bura maşın və mexanizmaların mühafizə olunmayan hərəkət hissələri işçi zonadakı hava, yüksək tozluluq, qazlılıq, yüksək və aşağı temperatur, səs-küy və titrəyiş, ionlaşdırıcı elektromaqnit süaları, müxtəlif xarakterli işıqlanmaların yüksək və aşağı səviyyədə olması və s.

2. Kimyəvi amillər: – Belə zərərli istehsalat amillərinə aşağıdakıları göstərmək olar: ümumi toksikilik, dağıdıcı, mutagen (toxmaların çoxalmasına mənfi təsir edir) və s. kimyəvi qrupdan olan zərərli istehsalat amilləri (tənəfüz yollarına, dəri örtüyünə və s.) təsir göstərir.

3. Bioloji amillər: – Bioloji zərərli istehsalat amillərinə bakteriyalar, viruslar, göbələk törədici bakteriyalar, bitki və heyvanların bəziləri (xəstəliklərinə görə).

4. Psixofizoloji amillər: – Bu qrupa aid olan zərərli istehsalat amilləri fiziki və əsəbi yüklənmədən ibarət olmaqla insan orqanizminə təsir göstərir. İnsanın əsəbi yüklənməsinə zehni əmək gərginliyini, əməyin monotonluğunu və s. göstərmək olar. İstehsalat şəraitində təsiredici kimi kompleks zərərli və təhlükəli istehsalat amilləridə mövcuddur. Bunlardan ən çoxu işləyənlərin peşəsinin xüsusiyyəti ilə əlaqədardır. İstehsalat proseslərində yaranan zərərli amillər peşə zərərləri, peşə xəstəlikləri, yaxud peşə zəhərlənmələri yaradır. İstehsalat şəraitində növbə ərzində yaranan peşə zəhərlənməsi əmələ gəlirsə bu kəskin zəhərlənmə sayılır.

İstehsalatın bəzi sahələrində işlədikdə (rənglərlə, lakla, skibidarla və s) sanitariya-gigiyena qaydalarına riayət olunmadıqda dəridə xroniki xəstəliklər əmələ gəlməklə ekzema yaranır.

İnsan orqanizminə ümumi və yerli titrəyişin təsiri nəticəsində müvafiq xəstəliklər, səs tellərinin müntəzəm olaraq gərginləşməsi nəticəsində xroniki laringit boğaz xəstəliyi yaranır (müəllimlər, xanəndələr və s).

İşyerlərində faktiki zərərli və təhlükəli amillərin səviyyəsini müxtəlif cihazların köməyi ilə müəyyən etmək olar. Belə cihazlardan səs ölçən (şumomer), vibroqraf, termometr, anemometr, qazanalizator, lyuksmetr və s. göstərmək olar. Zərərli və təhlükəli istehsalat amillərinin buraxılabilən qiyməti (səviyyəsi) qüvvədə olan SN-245-71 və normativ sənədlərdə göstərilmişdir.

Misal üçün: – Bina daxilində işçilər üçün havanın temperaturu yüngül işlərdə 18-21 0 S ağır işlərdə 14-16 0 S, nisbi nəmlik 40-60%, təbii havanın hərəkət sürəti 0,1-0,3 m/san, hər bir işçiyə ən azı 4,5 m 2 iş sahəsi və 15 m 3 işçi həcmi olmalıdır.

İstehsalat binalarının hündürlüyü ən azı 3m olmaqla, emalatxanalarda dəzgahlar arası ən azı 1m, dəzgahla divar arası məsafə 0,5m, səs-küyün ton yüksəkliyi ən çox 80-85db, elektrik cihazlarının gövdəsinin müdafiə torpaqlama konturunun müqaviməti 10 Om-dan çox olmamalıdır. İstehsalat binalarında ümumi halda işıqlanma 75-150 lk olmalıdır.

Yuxarıda qeyd olunan sanitariya normalarında buraxılabilən qiymətlərə uyğun təşkil olunmuş iş yerlərində işçilərə zərərli və təhlükəli istehsalat amilləri pis təsir göstərmir, belə iş yerləri insan həyatı üçün normal hesab edilir.
PSİXOLOJİ AMİLLƏR, ONLARIN BAŞ VERMƏ QANUNAUYĞUNLUĞU VƏ BƏDBƏXT HADİSƏLƏRİN QARŞISININ ALINMASI.

İşçilərin bədbəxt hadisəyə məruz qalma təhlükəsini gücləndirən amilləri iki qrupa bölmək olar:

1) İşçilərin təhlükəyə məruz qalmasını daim artıran ehtimallar.

2) İşçilərin təhlükəyə məruz qalmasını müvəqqəti artıran ehtimallar.

Birinci qrupa aiddir:

Xəstəlik və ya ona yaxın vəziyyətdə olan adamların əsəb sistemində və ya başqa orqanlarında daimi baş verən funksional dəyişikliklər. Bunlardan bəzi dəyanətli patoloji dəyişiklikləri göstərmək olar ki, bunlar tam əmək fəaliyyətsizliyi yaratmır, ancaq insanın özünü aparmasına təsir edərək onun təhlükəyə məruz qalma ehtimalını artırır.

İşçinin bədbəxt hadisəyə məruz qalması, ali əsəb sisteminin -yuxarı şöbələrinin hərəkət verici mərkəzləri arasında rabitənin pozulması ilə baş verir.

Belə pozuntular nəticəsində insan onun hissiyat orqanları tərəfindən qəbul edilən təsirlərə lazımi tezlik və dəqiqliklə reaksiya verə bilmir başqa sözlə əksər bədbəxt hadisələrin baş verməsində funksional pozuntular əsas rol oynayır.

Hərəkətin uyğunlaşdırılmasında, uzlaşdırılmasındakı qüsurlar.

Hər hansı hərəkəti yerinə yetirən əzələlər beyinin müxtəlif hərəkətverici mərkəzlərindən idarə olunur. Bir çox adamlarda bu mərkəzlərin fəaliyyəti kifayət qədər uyğunlaşdırılmamış gedir, nəticədə mürəkkəb kombinə edilmiş hərəkətlərdən ibarət olan əməliyyatları yerinə yetirərkən işçidə bəzi uyğunsuzluqlar müşahidə olunur; vaxtaşırı işçi (fəhlə) özünü itirir, bəzi hərəkətləri arada buraxır. Belə hallarda hərəkətin uyğunsuzluğu diqqətdə olan qüsurlarla düz gəlir.

Uzlaşdırılmamış (kordinasiya) hərəkətlərə yol verən işçiləri –

bədbəxt hadisələrin etimalı olan işlərdə işləməsi məqsədə uyğun deyildir, müəyyən hallarda həmin işçiləri başqa işə keçirirlər.

Yüngülxasiyyət öz hərəkətinə laqeyid, hadisələrə üzdən mühakimə yürüdən, yaddaş zəif olduqda işdə səhvlərə yol verilir.

Belə işçilərin təhlükəsizliyi üçün xüsusi nəzarət olmaqla onların müdafiəsi olaraq qabiliyyətdən dəqiq və tez təsirdən asılı olan işlərə göndərmək olmaz.

İŞİNƏ QEYRİ-QƏNAƏTBƏXŞ MEYİLİ OLANLAR.

İnasan hansı ki, işinə maraqlı deyildir, öz işindən ləzzət almır, müxtəlif hərəkət və işlərin qəbuluna psixoloji cəhətdən qabiliyyətli deyildir, onun özünü aparması göstərir ki, o, işə inamsızdır, diqqətliliyi müəyyən məsafədəndir.

Təhlükəsizlik nöqteyi nəzərincə insan gərək öz marağına və qabiliyyətinə uyğun iş seçsin.

Digər tərəfdən kollektivdə yaradıcı iş əhval ruhiyyəsi olmalıdır ki, digərinin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərməyə.

İkinci qruppa: – Əmək fəaliyyətinin müəyyən dövründə yaranır, yaxud insanın davranışında qısa müddətdə təsir edir bu bir neçə saat və ya dəqiqə davam edir.

a) Təcrübəsizlik: iş yerində işçinin bütün hərəkətlərinə təsir edir; işin tempinə, ritminə və intensivliyinə mane olur. Təcrübəsiz işçi işdə müəyyən dayanmalar və maneələr çıxdıqda tez qərar çıxara bilmir, tez yorulur və işin təhlükəsizliyini artırır, təhlükə hər dəqiqə yarana bilir.

Elmi əsasıarla ixtisasın artırılması əmək məhsuldarlığını eyni zamanda işin təhlükəsizliyi ehtimalını artırır.

Ehtiyatsızlıq: – adi bir səhv bədbəxt hadisə ilə nəticələnir. Bunun qarşısını almaq üçün ixtisaslı baxım və düşüncəli intizam yaradılmalıdır. (Dəmir qayda).

Yorğunluq: – orqanizmada müxtəlif qüsurlardan baş verir. Bədəndə patoloji dəyişiklərdən yaranır. Yorğunluqdan qaçmaq üçün istirahət etmək müalicəyə getmək və yaxud başqa işə keçmək olar.

İş zamanı yorğunluq təkcə zəif adamlarda olmur, belə hallar normal insanlarda da baş verir. Bu yorğunluq mürəkkəb fizoloji proseslərdə baş verir.

1. Yüngül işlər I kateqoriya belə işlərin yerinə yetirilməsində

1. Orta ağırlıqda olan işlər: (II kateqoriya) belə işlərin yerinə

1. Ağır işlər (III kateqoriya) belə işlərin yerinə yetirilməsinə 293-528C/san fiziki enerji tələb olunan, əsəb sisteminin hissiyat orqanlarının daha çox gərginliyinə səbəb olur. (Krançıların, sürücülərin və s. işi).

İşlər kateqoriyadan başqa işin zərərli, təhlükəli, əsəbi gərginliyi, onların yerinə yetirilmə vəziyyəti, intensivliyi, monotonluğu, müxtəlif əməliyyatlar və s.-ə görədə müəyyən qruplara bölmək olar.

Əlverişsiz istehsalat mühiti şəraitində ki, müntəzəm işlər zərərli sayılır.

Məs: Qüvvətli küləkdə aşağı və yüksək temperaturda, havanın çox nəmliliyində, qazla və tozla çirklənmədə, radioaktiv şüalanma yüksək və daha yüksək tezlikli enerji şəraitində və s. görülən işlər. Əmək prosesi fəaliyyətində orqanizm üçün qanuna uyğun fizoloji proses kimi yorulma baş verir, İ.P.Pavlovun fikirincə demək olar ki, əsas yorulma mərkəzi əsəb sisteminin həddən artıq gərgin işlənməsindən asılıdır.

İstehsalat proseslərində əməyin təhlükəsizliyi tələblərinə əməl edilməməsi ilə əlaqədar olaraq insan gözlənilmədən (qəflətən) iş qabiliyyətini itirmə halları yaranır (sümük qırılması, müxtəlif dərəcədə bədən xəsarəti, elektrik cərəyanından zərər çəkmə və s.) orqanizmin belə zərər çəkməsi istehsalat zərər çəkmələri adlanır. (İstehsalat travması).

Zərərli istehsalat şəraitinin təsiri altında insanın sağlamlığı tədricən zəifləyir (eşitmə və görmənin azalması, titrəyiş və səs–küylə yaranan xəstəliklər, əsəbi işlərin yaratdığı xəstəliklər və s).

Bunun nəticəsində insanın hissə-hissə yaxud tam iş qabiliyyətinin itirilməsi halları yaranır. Orqanizmin belə zərərçəkmələri peşə xəstəlikləri adlanır.

Müasir elmdə zərərli və təhlükəli istehsalat amilləri yüksək səviyyədə hərtərəfli öyrənilir, istehsala buraxılan texnikada sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin təmin etmək üçün müvafiq mühafizə vasitələri nəzərdə tutulur.

Sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılmasının əsas yolları.

DÜİST-12.3.001-75 (95)

Müasir istehsalat sahələri öz mürəkkəbliyinə və genişliyinə görə fərqlənirlər.

Bu təsərrüfatlarda əsas iş aparıcı:-gərgin iş rejiminə malik olan, istehsalat nəzəriyyəsini yaxşı bilən, mürəkkəb vəziyyətlərdən tez baş çıxarmağı və düzgün qərar çıxarmağı bacaran-operatordur (İnsandır).

İnsan və əməyin belə mürəkkəb spesifik qarşılıqlı əlaqəsi sxemdə göstərilmişdir.

Əməyə münasibət, onun əsaslandırılması

İnsan
İxtisas dərəcəsi, təhsili, təcrübəsi

Obyektiv iş şəraiti

Psixoloji xüsusiyyəti, bacarığı

Əməyin ətraf mühitə əks təsiri

Əməyin xüsusiyyətləri etibarlılıq

Əməyə tələbat onun mürəkkəbliyi

Əmək- İnsan-mühit sistemi: təhsili, təcrübəsi, əməyə münasibəti, əməyin xüsusiyyətləri, etibarlılığı ilə təyin olunur.

“Əməyə yararlılıq” kriteriyaları (əlamətləri) obyektiv iş şəraiti, əməyə ətraf mühitin əks təsiri, əməyə tələbat və onun mürəkkəbliyi ilə təyin olunur.

İşçilərə təhlükəli və zərəli istehsalat amillərinin təsiri olmayan əmək şəraiti yaradılmasına əmək təhlükəsizliyi deyilir.

İstehsalatda təsir edici faktorlar olduqda insan zədələnir.

Eyni zamanda operatorun iş prosesi mürəkkəb ətraf mühit şəraitində gedir.

Belə istehsalat mühiti, təşkilatı, texniki, sanitar-gigiyenik, bioloji əlamətlər və mikroiqlimlə xarakterizə olunur.

Bütün bu əlamətlərin işçilərə təsiri olduqca böyükdür: belə ki, bunların qiymətləri buraxılabilən normalardan az və ya çox olduqda insan orqanizmində müxtəlif əsaslı dəyişikliklər əmələ gətirir ki, buda bədbəxt hadisə və ya xəstələnmələrlə nəticələnir.

Sağlam və təhlükəsiz əmək şəraiti yaratmağın əsas yolları uyğun DÜİST-lərdə, maşınqayırmanın, texnologiyanın, biologiyanın və iqtisadiyyatın ən yeni nailiyyətlərinə əsaslanmışdır.

İSTEHSALAT TRAVMATİZMİN VƏ PEŞƏ XƏSTƏLİKLƏRİNİN PROQNOZLAŞDIRILMASI VƏ PROFİLAKTİKASININ

ƏSASLARI.
İstehsalatda insanın əməyi fiziki və zehni əməyə bölünür. Hər bir fiziki işdə zehni əməyin elementləri, zehni işdə isə fiziki əməyin elementləri iştirak edir.

Əmək məhsuldarlığının artırılması tələb edir ki, işçi az əzələ enerjisini sərf etməklə çox iş görsün əzələ enerjisindən səmərəli istifadə etmək üçün aşağıdakı qaydaya riayət etmək lazımdır: hər hansı işi gördükdə iştirak edən əzələlərin işi mexaniki işin miqdarı ilə mütənasib olmalıdır; Hərəkətlər həm simetrik olmalı, həmdə hər iki əks səmtə yönəlməlidir; hər iki əl eyni zamanda işə başlamalı və eyni zamanda işi qurtarmalıdır.

Zehni işlə əlaqədar yorulma bir neçə amillərdən, ən əvvəl əsəb sisteminin gərginliyindən əmələ gəlir ki, onun nəticəsində insanın psixoloji vəziyyəti, hafizəsi, müşahidə, görmə, eşitmə, məntiqli mülahizə etmə və düzgün qərar çıxarma qabiliyyəti nizamalnır.

Hər iki növ işin (fiziki və zehni işin) xarakterini bilmək layihələndirici və quraşdırıcı mühəndisə imkan yaradır ki, onlar texnoloji xəritələri layihələndirən zaman və yeni texnika yaradarkən işçi yerlərini işləyib-hazırlamağa elmi sürətdə yanaşsınlar.

Hazır ki, vəziyyətdə istər sənayedə istərsədə kənd təsərüfatının bütün sahələrində kompleks mexanikləşdirmə və istehsalat proseslərini elmi əsaslarla elə təşkil etmək lazımdır ki, bir tərəfdən istehsalatın effektivliyinin artırılmasına nail olunsun, digər tərəfdən isə yorulma vaxtı uzaldılsın (geniş olsun), yüklənmə azaldılsın, insan öz əməyindən müəyyən qədər həzz alsın.

İstehsalat proseslərində insanı əhatə edən bütün material elementləri yığımına istehsalat mühiti deyilir. Bu mühit üç yerə bölünür (üç sferaya):

BİRİNCİ SFERA: – iş yeri adlanır (maşın-traktor aqreqatı, heyvan və quşlara qulluq edilən sahə, dəzgah və onun ətrafı.)

İKİNCİ SFERA: – iş binası.

ÜÇÜNCÜ SFERA:–bütün məişət, köməkçi binalar və müəssisə ərazisi.

Texniki və əmək mədəniyyəti eləmentləri ümumiyyətlə istehsalat mədəniyyətini bütövlükdə yüksəltmək üçün işlər kompleksini təşkil edir. İş yerini təkminləşdirən zaman nəzərə almaq lazımdır ki, işçi bütün günü diqqətini işə cəlb etməlidir, başqa əşyalar (istehsalat funksiyası daşımayan əşyalar) onun iş yerində olmamalıdır. İşçinin ətrafındakı bütün əşyalar onun səmərəli işləməsinə kömək etməlidir.

İcrasına görə daha səmərəli tərkibə malik olan və ardıcıl iş üsulu təyin etmək lazımdır.

Bütün yuxarıda qeyd olunan tədbirlər iş yerində yüksək məhsuldarlıqlı iş prosesinin həyata keçirilməsini təmin etməlidir.

Vaxtlı-vaxtında xəstəliklərin qarşısını almaq üçün işçilər müntəzəm olaraq tibbi müayyinədən keçməlidirlər və xüsusi geyimdən istifadə etməlidirlər.

TRAVMATİZMİN VƏ PEŞƏ XƏSTƏLİKLƏRİNİN PROFİLAKTİKASININ

SOSİAL-İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ.
K/t-ı müəssisələrində əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün böyük işlər görülür. Əmək mühafizəsi üzrə tədbirlərin tətbiqi nəticəsində hər bir işçinin orta illik məhsuldarlığı artır, sosial sığortalanmaya çəkilən xərclərə qənaət olunur və əmək itgisi azalır.

Təsərrüfatlarda travmalar və xəstəliklərlə əlaqədar itkilərin cəmi aşağıdakı düsturla təyin edilir:

burada Π_c – travma və xəstəliklərlə əlaqədar itkilərin cəmi: man.

– travmalarla əlaqədar itkilərin cəmi: man.

– xəstəliklərlə əlaqədar itkilərin cəmi: man.

Hər bir travma nəticəsində itkilərin tam cəmi Π_tı– aşağıdakı düsturla hesablanır.

П_ti = С_а + С_к + С_зп + С_н + С_б + С_рас + С_об + С_п ;

C_a – ambulatoriya müalicəsinin qiyməti, man;

С_к – kliniki müalicənin qiyməti, man;

С_зп – müalicə dövründə qazanılmamış əmək haqqı, man;

С_б – bülleteinlə işçiyə verilən pul, man;

С_рас – bədbəxt hadisənin tədqiq edilməsi xərci, man;

С_об – hadisə nəticəsində xarab olmuş avadanlığın qiyməti və ya onun təmirinə çəkilən xərc, man;

С_п – travma (zərərçəkmə) nəticəsində alınmayan məhsulun ümumi dəyəri, man.

Bir dəfə xəstələnmə nəticəsində (pis iş şəraitinə görə) itgilərin cəmi aşağıdakı kimi hesablanır.

П_xi = С_а + С_к + С_зп +. + С_п : man

Yuxarıda qeyd olunan itgilərin ən böyüyü işçinin travma alması və ya xəstələnməsi nəticəsində onun verə bilmədiyi val şəkilində məhsulun qiymətidir: – C_n -dir.

İş şəraitinin pisliyi nəticəsində baş vermiş zədələnmələrdən və xəstələnmələrdən əmələ gələn itgilərin hesabatı aparılır, nəticəsi analiz edildikdən sonra bu analizin nəticəsi nəzərə alınmaqla əmək mühafizəsi üzrə tədbirlər planı işlənib hazırlanır.

Bundan sonra işlənib-hazırlanmış tədbirlər həyata keçirilir, nəhayət ən azı bir il yeni həm yaxşılaşdırılmış, həm də təhlükəsizləşdirilmiş iş şəraitində işlədikdən sonra əmək mühafizəsi üzrə tədbirlərin iqtisadi səmərəliliyinin hesabatı aparılır.

Ümumi qənaət Э_о aşağıdakı düsturla təyin edilir.

Э_о = П_с1 – П_сı ; man.

burada П_с1 – tədbirlərdən əvvəl travma və xəstələnmələrdən baş verən itki, man.

П_сı – əmək mühafizəsi tədbirləri həyata keçirildikdən sonra travma və xəstələnmələr nəticəsində itgilər; man.

Təhlükəsiz iş şəraitinin tətbiqinin səmərəliliyinin hesabatının nəticələri və travmatizmin, xəstələnmələrin iqtisadi nəticələri hər il mütəxəssislərlə müzakirə olunmalı, nəticədə buraxılan nöqsanlar aradan qaldırılmalı və gələcəkdə əmək mühafizəsi tədbirlərini daha səmərəli planlaşdırmağa zəmin yaradılmalıdır.

1. Erqonomika elmi nəyi öyrədir?
2. DÜİST 12.0.003-74(34)-ə müvafiq olaraq zərərli və təhlükəli amillər insan orqanizminə təsirinə görə neçə qrupa bölünürlər?
3. SN-245-71-ə müvafiq olaraq yüngül işlərdə mikroiqlim parametrləri necə olmalıdır?
4. İşçilərin bədbəxt hadisələrə məruz qalma təhlükəsini gücləndirən amillər neçə qrupa bölünür?
5. Fiziki əmək sərfinə görə görülən işlər neçə kateqoriyaya bölünürlər?
6. Görülən işlərin kateqoriyasından asılı olmayaraq orqanizmmin oksigenə tələbatı?
7. Sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılması hansı DÜİST-lə tənzimlənir?
8. İstehsalat proseslərində insanı əhatə edən mühit neçə sferaya bölünür?
9. Travmatizm və peşə xəstəliklərinin profilaktikasında ən böyük itki hansıdır?

MÜHAZİRƏ 3.
ƏMƏK MÜHAFİZƏSİNİN HÜQUQİ VƏ TƏŞKİLATI

MƏSƏLƏLƏRİ.
P L A N:
1. Əmək mühafizəsi sahəsində normativ hüquqi aktlar sistemi.

2. Əmək mühafizəsi sahəsində qanunvericilik aktlarının əsasları.

3. Konstitusiya, Əmək Məcəlləsi.

4. Əməyin Təhlükəsizliyinin standartlar sistemi.

5. Sahə standartları və ona müvafiq normativ sənədlər.

6. İş və istirahət vaxtı.

1) Əmək mühafizəsinin hüquqi və təşkilatı məsələləri:

Əmək mühafizəsinin hüquqi əsasları dedikdə qüvvədə olan qanunvericilik sistemi başa düşülür. Qanunvericilik sisteminə əsasən aşağıdakılar daxildir:

a) Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası:

Əmək hüquqlarının əsas prinsiplərini təsbit edən qanun aktı Konstitusiyadır:

Konstitusiyanın 35, 37, 38, 39, 41-ci maddələri uyğun olaraq hər bir vətəndaşın əmək hüququ, istirahət hüququ, sosial təminat hüququ, sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ, sağlamlığın qorunması hüququ vardır. 12 noyabr 1995-ci ildə tarixdə qəbul edilmişdir. 24 avqust 2002-ci il 18 mart 2009-cu və 26 sentyabr 2016 –ci il tarixlərdə əlavə və dəyişiklər edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan respublikamızın qanunvericilik sisteminin əsasıdır.

Başqa qanunlar və dövlət orqanlarının aktları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası əsasında və ona uyğun olaraq qəbul edilir. Konstitusiyanın 35-ci maddəsində deyilir:

Əmək fərdi və ictimai rifahın əsasıdır: Hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst sürətdə özünə fəaliyyət növü, peşə və iş yeri seçmək hüququ vardır. Hər kəsin təhlükəsiz və sağlam şəraitdə işləmək, heç bir ayrı seçkilik qoyulmadan öz işinə görə dövlətin müəyyənləşdirdiyi minimum əmək haqqından az olmayaraq haqq almaq hüququ vardır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, istirahət hüququ 37-ci maddədə, sosial təminat hüququ 38-ci maddədə, sağlam ətraf mühitində yaşamaq hüuqu 39-cu maddədə, sağlamlığın qorunması 41-ci maddədə verilmişdir.

Konstitusiyadan sonra əmək hüququnun mənbələri içərisində başlıca yeri Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi tutur.

Azərbaycan Respublikasının milli məclisi tərəfindən 1 fevral 1999-cu il tarixdə qəbul edilmiş, 1 iyul 1999-cu il tarixdən qüvvədədir.

Əmək Məcəlləsi əsasən XIII bölmədən 48 fəsildən və 317-i maddədən ibarətdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamları, Respublika Nazirlər Kabinetinin fərman və sərəncamları. Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin sosial Müdafiəsi Nazirliyinin normativ aktları, Nazirliklərin baş idarələrin və komitələrin normativ aktları, yerli icra hakimiyyətləri və bələdiyyə orqanlarının normativ aktları da əmək hüququnun mənbəyi olub qanunvericilik sistemini təşkil edir.

Əmək müqaviləsi: – İşçi ilə işə götürən müəssisə arasında bağlanan kontrakdır. Əmək məcəlləsinin 9-cu maddəsində Əmək müqaviləsi üzrə işçinin əsas hüquqları (20 bəndən ibarətdir), 10-cu maddədə əmək müqaviləsi üzrə işçinin əsas vəzifələri (7-bəndən), 11-ci maddədə işə götürənin əsas hüquqları (11 bənddən), 12-ci maddədə işə götürənin əsas vəzifələri və məsuliyyəti müəyyənləşdirilmişdir (9-bənddən ibarətdir).

Kollektiv müqavilə: – Əmək məcəlləsinin 29-cu maddəsinə görə kollektiv müqavilənin bir tərəfi işə götürən, digər tərəfi həmkarlar ittifaqı təşkilatıdır yaxud (kollektivdir). 31-ci maddə müqavilənin məzmunu (22 bənddən), 32-ci maddədə müqavilənin qüvvəsi nəzərdə tutulur (7 bənddir).
ƏMƏYİN TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN STANDARTLAR

SİSTEMİ (ƏTSS)
Norma və qaydalar içərisində əməyin təhlükəsizliyi üzrə standartlar sisteminin (ƏTSS) öz mövqeyi vardır. Standartlar sistemi təhlükəsiz əmək şəraitinin təmin edilməsi istiqamətində olmaqla Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Agentliyi, Respublika Həmkarlar İttifaqı konfederasiyası tərəfindən hazırlanır və tələbatı ödəyən normativ texniki sənədlər yaradılır.

ƏTSS-nin məqsədi: – Zərərli və təhlükəli istehsalat amillərinə görə ümumi tələbatı, istehsalat proseslərinə və istehsalat avadanlıqlarına görə ümumi təhlükəsizlik texnikası tələbatını, habelə əmək təhlükəsizliyi üçün fərdi mühafizə vasitələrinə tələbatı və s. müəyyən etməkdir. ƏTSS 1974-cü ildə yaradılmışdır.

Dövlət standartları (DÜİST) ilə yanaşı, bunun əsasında vahid formada sahə standartları (SST), respublika standartları (RST), müəssisə standartı (MST) və ya yerli standartlar (YST) sistemi də vardır.

Mövcud olan bütün əmək təhlükəsizliyi üzrə standartlar sistemi qruplaşdırılmasına görə altı əsas qrupa bölünür: 0; 1; 2; 3; 4 və 5. İşarə olunma təsnifatı DÜİST 12.0.001-82-də göstərilmişdir.

1. Əsas götürülən dövlət standartlarına (buna metodiki-təşkilatı

1. “Birinci qrup”. Təhlükəli və zərərli istehsalat amillərinin

1. “İkinci qrup”. Istehsalat avadanlıqlarına verilən təhlükəsizlik

ƏTSS DÜİST 12.2.003-74 istehsalat avadanlıqlarına ümumi təhlükəsizlik tələbləri; DÜİST 12.2.019-86 k/t-ı özüyeriyən maşının və traktorlara ümumi tələbat;

1. “Üçüncü qrup” – İstehsalat proseslərinə verilən ümumi

ƏTSS DÜİST 12.3.002-75 istehsalat proseslərinə ümumi tələblər; DÜİST 12.3.010-82, DÜİST 12.3.020-80 yükləmə-boşaltma işlərinə, ümumi təhlükəsizlik tələbləri.

1. “Dördüncü qrup”. İşçilərin mühafizə vasitələrinə verilən

1. “Beşinci qrup” Bu qrup standartlar yeni qəbul edilib. Bina

ƏTSS SST-46.0.141-83-K/t-da istehsalat proseslərinə ümumi təhlükəsizlik tələbləri.

SST-46.1.110-81 məhsul yığımından sonra torpağın hazırlanmasında təhlükəsizlik tədbirləri.

SST- 46.3.108-81-dənli bitkilərin və torpağın becərilməsində təhlükəsizlik tədbirləri.

SST-46.3.150-84 kənd təsərrüfatında yükləmə-boşaltma işlərində və ağır yüklərin daşınmasına ümumi tələbat

Əmək intizamı və istirahət.
Əmək intizamı və istirahət proseslərinin düzgün təkrar etdirilməməsi istehsalat travmalarının əsas və vacib məsələlərindən biridir. (Şəkil 1). Əmək Məcəlləsi Maddə 89-103.

İş vaxtı saat

I və IV işqabiliyyətinin artımı; II və V dayanaqlı iş qabiliyyəti.

III və VI iş qabiliyyətinin azalması.

İnsanın işləmək qabiliyyəti onun hissiyatlarından, müxtəlif zərərli və təhlükəli istehsalat faktorlarından, uzun müddət fasiləsiz işləməsindən asılıdır.

Əgər insan fasiləsiz olaraq işləyirsə onun işlədiyi iş dövründəki fiziki yorğunluq ona psixoloji yorğunluq gətirir. Eyni zamanda əgər işçi uzun müddət müxtəlif məsələləri həll edir və yaxud çoxlu cihazların göstəricilərini izləyirsə belə psixoloji yüklənmə fiziki yüklənməyə səbəb ola bilər.

Hədsiz dərəcədə zərərli istehsalat faktorları da psixoloji yorğunluğu sürətləndirir, insanın səhv etmə ehtimalını artırır, bunun nəticəsi travmaların baş vermə ehtimalını və yaxud qəzaların sayını artırır.

Göstərilənləri nəzərə alaraq rəhbərlik ciddi olaraq əmək intizamı və istirahətə Əmək məcəlləsində, təsdiq edilən maddələrə uyğun olaraq riayət etməlidir:

Maddə 90: – Bir qayda olaraq iki istirahət günü olan beş günlük iş həftəsi müəyyən edilir.

İstehsalın, işin, xidmətin və əmək şəraitinin xarakterindən asılı olaraq işəgötürən və ya müvafiq icra hakimiyyəti orqanı həftəlik tam iş vaxtının müddəti çərçivəsində altıgünlük iş həftəsi müəyyən edə bilər.

Altıgünlük iş həftəsində həftəlik norma 40 saat olduqda gündəlik iş vaxtının müddəti 7 saatdan 36 saat olduqda iş vaxtının müddəti 6 saatdan və həftəlik norma 24 saat olduqda gündəlik iş müddəti 4 saatdan çox ola bilməz.

Maddə 91: – Qısaldılmış iş vaxtı:- İşçilərin ayrı-ayrı kateqoriyalarına, onların yaşı, səhəti, əmək şəraiti, əmək funksiyasının xüsusiyyətləri və digər hallar nəzərə alınaraq bu məcəllə ilə və müvafiq normativ hüquqi aktlarla, habelə əmək müqaviləsinin şərtləri ilə qısaldılmış iş vaxtı müəyyən edilə bilər. Qısaldılmış iş vaxtının müddəti həftə ərzində 16 yaşınadək işçilər üçün 24 saatdan, 16 yaşdan 18 yaşadək işçilər və 1-ci, 2-ci qrup əlil olan işçilər üçün, həmçinin hamilə və yaşyarımadək uşağı olan qadınlar üçün 36 saatdan artıq olmamalıdır.

Maddə 92: – Əmək şəraiti zərərli olan işçilər üçün iş vaxtının qısaldılmış müddəti: Bura aiddir: fiziki, kimyəvi, bioloji və habelə insanların sağlamlığı üçün zərərli olan digər ağır istehsalat amilləri. İş norması həftəlik 36 saatdan çox olmayan vaxt müəyyən edilir. Həmin istehsalat sahələrində çalışanların peşə və vəzifələrin siyahısı müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq edilir.

Maddə 93: – Xüsusi xarekterli işlərdə çalışan işçilərin qısaldılmış iş vaxtı.

Yüksək həssaslıq, həyəcan, zehni, fiziki və əsəb gərginliyi, insanın səhhətinə mənfi təsir göstərən digər amillər (həkimlərə, müəllimlərə, elektrotexniki quruğularda və cihazlarla işləyənlərə və s. aiddir) həftə ərzində 36 saatdan çox olmamaq şərtilə qısaldılmış iş vaxtı müəyyən edilir.

Maddə 95: – İş vaxtının rejimi qaydaları: – gündəlik iş vaxtının müddəti, onun başlanması və qurtarması, işdə fasilələrin vaxtı və müddəti, sutkadakı növbələrin sayı, növbə sanədləri və onların tərtibi, bir növbədən digərinə köçürülmə, iş vaxtının cəmlənmiş uçotu, işlənmiş iş günlərinin istirahət günləri ilə əvəz edilməsi (əvəz günün verilməsi) qaydaları, habelə həftəlik iş günlərinin sayı müəssisədaxili intizam qaydaları və ya əmək müqaviləsi, kollektiv müqavilə ilə müəyyən edilir.

Maddə 97: -Gecə vaxtı işin müddəti saat 22-00-dan səhər saat 6-00-dək olan müddət gecə vaxtı sayılır. Əgər işçinin gündəlik iş vaxtının ən azı yarısı gecə vaxtına düşərsə, onda həmin iş vaxtının gecə vaxtına düşən hissəsi bir saat qısaldılır.

Maddə 98:-Gecə vaxtı görülən işlərə hamilə və üç yaşınadək uşağı olan qadınların, yaşı on səkkizdən az olan işçilərin cəlb edilməsinə yol verilmir. Əlil işçilər gecə vaxtı görülən işlərə yalnız onların yazılı razılığı ilə və müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının rəyi nəzərə alınmaqla cəlb edilə bilərlər.

Maddə 99: İş vaxtından artıq iş, işəgötürənin əmri (sərəncamı) və işçinin razılığı ilə əmək funkisiyası müəyyən olunmuş iş günü vaxtından artıq müddət ərzində yerinə yetirilməsi sayılır.

Təbii fəlakətin istehsalat qəzasının və digər fövqəladə hadisələrin qarşısının alınması, onların nəticələrinin aradan qaldırılması, habelə tez korlanan malların itkisinin qarşısını almaq məqsədi ilə bu məcəllə ilə müəyyən edilərək verilir. Qaydalara əməl olunmaqla işçilərin iş vaxtından artıq işlərə cəlb edilməsinə yol verilmir.

Xüsusilə ağır və zərərli sahələrdə işləyən işçilərin və bu məcəllədə nəzərdə tutulmuş digər hallarda iş vaxtından artıq işə cəlb edilməsinə yol verilmir. Əmək şəraiti ağır və zərərli olan sahələrdə bütün iş günü (növbəsi) ərzində iş vaxtından artıq işlərin müddəti 2 saatdan çox ola bilməz.

İş vaxtından artıq işlərin görülməsinə cəlb olunmuş işçilər üçün işəgötürən bu məcəllənin “Əməyin mühafizəsi” bölməsində (IX bölmə maddə 207. 258) nəzərdə tutulmuş normalara uyğun istehsalat və sosial-məişət şəraiti yaratmalı,əməyin təhlükəsizliyini təmin etməlidir.

Hər bir işçi dalbadal gələn iki iş günü ərzində dörd saatdan, əmək şəraiti ağır və zərərli olan iş yerlərində isə iki saatdan çox iş vaxtından artıq işlərə cəlb edilə bilməz.

Maddə 101: – İş vaxtından artıq işlərə yol verilən müstəsna hallar qeyd edilmişdir.

V BÖLMƏ

İSTİRAHƏT VAXTI VƏ İŞÇİLƏRIN MƏZUNİYYƏT HÜQUQLARI.

On beşinci fəsil

Maddə 103 -İstirahət və nahar üçün fasilə.

Maddə 104 –İstirahət günləri müəyyən edilmişdir.

Maddə 105- Bayram günləri:

1) Azərbaycan Respublikasının bayramları aşağıdakılardır (8 dekabr 2006-cı il tarixdən qanunla yeni redaksiyada):

Yeni il bayramı (yanvarın 1 və 2-si)

Qadınlar günü (martın 8-i)

Faşizm üzərində qələbə günü (mayın 9-u)

Respublika günü (mayın 28-i)

Azərbaycan xalqının Milli Qurtuluş günü (iyunun 15-i)

Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələr günü (iyunun 26-sı)

Dövlət Müstəqilliyi günü iş günü (oktyabrın 18-i)

Konstitusiya günü iş günü (noyabrın 12-si)

Milli Dirçəliş günü iş günü (noyabrın 17-si)

Dünya azərbaycanlılarının Həmrəyliyi günü ( dekabrın 31-i)

Novruz bayramı – 5 gün.

Qurban bayramı – 2 gün.

Ramazan bayramı – 2 gün bayram edilir.

Bu günlərdə işçilərin işə cəlb olunmasına yalnız bu məcəllədə nəzərdə tutulmuş müstəsna hallarda yol verilə bilər.

Novruz, Ramazan və Qurban bayramının keçiriləcəyi günlər hər il yanvar ayının sonunadək müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilib əhaliyə elan edilir.

Maddə 106 – Ümumxalq hüzn günü

Hər il yanvarın 20-si Azərbaycanın müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olmuş şəhidlərin xatirəsini yad etmə günü-ümumxalq hüzn günüdür.

1. əsas və əlavə məzuniyyətdən ibarət olan əmək məzuniyyəti.
2. uşağına qulluq etmək üçün qadınların sosial məzuniyyəti.
3. təhsilini davam etdirmək və elmi yaradıcılıqla məşğul olmaq üçün verilən təhsil və yaradıcılıq məzuniyyəti.
4. Ödənişsiz məzuniyyət.

Yaradıcılıq və təhsil məzuniyyəti Maddə 122. 124 göstərilmişdir.

Sosial məzuniyyətlər Maddə 125. 127

Ödənişsiz məzuniyyətlər Maddə 128. 130 xüsusi olaraq təsbit edilmişdir.

Sosial məzuniyyətlərdə istehsalatın xarakteri və başqa amillər xüsusi ilə nəzərə alınır.

Hamiləlik dövrü üçün ümumi halda 126 təqvim günü müəyyən edildiyi halda 56. 70 gün. K/t-da çalışan qadınlar üçün bu 140 təqvim günü müəyyən edilir. Adi halda çətin

1. Əmək hüquqlarının əsas prinsiplərini təsbit edən qanun aktı
2. Konstitusiyasının neçənci maddələri əmək mühafizəsi məsələlərini təsbit edir?
3. Əmək müqaviləsi nədir?
4. Kollektiv müqaviləkimlər tərəfindən bağlanır?
5. ƏTSS-i neçənci ildə yaradılmışdır?
6. Standartlar sistemi qruplaşdırılmasına görə neçə qrupa bölünürlər?
7. Dövlət standartında 0,1,2,3,4 və 5 nəyi göstərir?

1. Əmək intizamı və istirahət Əmək Məcəlləsinin hansı maddələri ilə tənzimlənir?
2. Həftəlik iş norması maksimum necə saatdır?
3. Qısaldılmış iş vaxtının müddəti həftə ərzində 16 yaşınadək işçilər üçün neçə saatdır?
4. Əmək şəraiti zərərli olan işlər üçün iş vaxtının müddəti nə qədərdir?
5. Gecə vaxtı işin müddəti necə hesablanır?
6. Gecə vaxtı görülən işlərə kimlərin cəlb edilməsinə yol verilmir?
7. İş vaxtından artıq işçilərin görülməsinə cəlb olunmuş işçilər dalbadal necə saat işləyə bilərlər (adi şəraitdə)?
8. İş vaxtından artıq işlərə yol verilən müstəsna hallar Əmək Məcəlləsinin neçənci maddəsi ilə nizamlanır?
9. İstirahət və nahar üçün fasilə Əmək Məcəlləsinin neçənci maddəsi ilə nizamlanır?
10. İstirahət günləri Əmək Məcəlləsinin neçənci maddəsi ilə nizamlanır?
11. İş günü hesab olunmayan bayram günləri Əmək Məcəlləsinin neçənci Maddəsi ilə təmzimlənir?
12. Əmək Məcəlləsinin Maddə-112-yə əsasən neçə növ məzuniyyət vardır?
13. Ödənişli təhsil məzuniyyətləri Əmək Məcəlləsinin neçənci maddəsi ilə nizamlanır?
14. Təhsil məzuniyyətinin müddətləri Əmək Məcəlləsinin neçənci maddəsi ilə nizamlanır?
15. Sosial məzuniyyətlər, hamiləliyə və doğuşa görə məzuniyyətlər Əmək Məcəlləsinin neçənci maddəsi ilə nizamlan

MÜHAZİRƏ 4.
ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ tədbirlərinin PLANLAŞDIRILMASI, MALİYƏLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ BƏDBƏXT HADİSƏLƏRİN

TƏHQİQ EDİLMƏSİ.
P L A N

1. Əmək mühafizəsi tədbirlərinin planlaşdırılması və

2) İstehsalat zərərçəkmələri və peşə xəstəlikləri.

3) Bədbəxt hadisələrin baş vermə səbəbləri.

4) Bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və uçota alınması.

5) Hadisələrin öyrənilməsi üsulları.

6) Travmatizmin əsas göstəriciləri.

7) Təhlükəsiz iş üsullarının öyrənilməsi və təbliği.

8) Əmək mühafizəsi sahəsində nəzarət sistemləri.

ƏMƏYİN MÜHAFİZƏSİ TƏDBİRLƏRİNİN

PLANLAŞDIRILMASI

Müəssisələrdə sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin təmin edilməsi Əmək Məcəlləsinin 222-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur.

Həmin maddənin 2-ci hissəsinə görə işəgötürən əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasına, əməyin mühafizəsinin təmin edilməsinə və işçilərin sağlamlığının qorunmasına yönəldilmiş perspektiv və illik tədbirlər planı hazırlayır və həyata keçirir.

a) əmək şəraitinin və istehsalat proseslərinin səmərələşdiril-məsinin perispektiv planı.

b) təhlükəsizlik texnikası və istehsalat sanitariyasının səmərələş-dirilməsinin illik planı.

c) sanitariya-sağlamlıq tədbirlərinin kompleks planı.

ƏMƏYİN MÜHAFİZƏSİ TƏDBİRLƏRİNİN

MALİYƏLƏŞDİRİLMƏSİ.
Əmək Məcəlləsinin 220-ci maddəsində əməyin mühafizəsi tədbirlərinin maliyələşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Məqsəd və təyinatından asılı olmayaraq əməyin mühafizəsi dövlət büdcəsindən və müəssisənin gəliri hesabına maliyyələşdirilir.

Gigiyenanın insan sağlamlığına təsiri. Maraqlı tarixi faktlar

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının fikirinə görə, gigiyena (burada məişət gigiyenası, əmək gigiyenası və s. nəzərdə tutulur) insanın sağlamlığında ən böyük rollardan birini oynayır.

Gigiyena anlayışı insanlara qədim zamanlardan məlumdur. Artıq bizim eramizdan 600-500 il əvvəl Qədim Romada 30 ayrı su kəməri, çoxlu sayda ictimai hamamlar və tualetlər var idi.

Gigiyena haqqında ilk elmi işlər böyük yunan alimi və həkimi Hippokrata məxsusdur. Bu elmi işlərdə Hippokrat sübut edirdi ki, insanın səhhətinə hava, su, qidalanma, həyat tərzi, vərdişlər və s. təsir edir.

Bizim eramızdan çox-çox əvvəl Qədim Romada müasir unitazlara oxşayan “qurğular” var idi.

2000 il bundan əvvəl Qədim Çində imperator sarayında zərif ipəkdən hazırlanmış ətir saçan. “tualet kağızı” istifadə olunurdu.

Orta əsrlərdə gigiyena, demək olar ki, tam şəkildə “hörmətdən düşdü”. Qərbi Avropa şəhərlərində su kəmərləri və kanalizasiya sistemi yox idi. Təbii təlabatlar üçün şəhər sakinləri adətən “gecə vazlardan” (sadə dildə desək “güvəclərdən”) istifadə edirdilər ki, sonra isə onların içindəki sadəcə çölə tullanırdı. Nəticədə şəhərlərin küçələrində üfunətli “çaylar” axırdı. Bütün məişət zibili də çölə tullanılırdı və burada yığılaraq qalırdı (o vaxtlar zibil şəhərlərdən çıxarılmırdı). Bu isə (və həmçinin pişiklərin xristian kilsəsi tərəfindən məhv edilməsi) siçovulların fəlakətli şəkildə çoxalmasına səbəb olurdu. Siçovullar isə qara çiçək və s. təhlükəli xəstəlikləri insanlar arasında yayırdılar.

İsti su da o vaxtlar böyük problem idi. Bu səbəbdən də insanlar (hətta əsilzadələr) kifayyət qədər gec-gec çimirdilər.

O vaxtlar belə hesab edirdilər ki, tez-tez çimən insan öz orqanizmini “zəiflədir”. Bəzi orta əsrlərə aid tibbi ədəbiyyatlarda belə iddia sürülürdü ki, “su vannaları qəbul edən insanın bədənində məsamələr genişlənir ki, nəticədə bu məsamələrdən insan orqanizminə xəstəliklər daxil ola bilər və insan xəstələnə və hətta ölə bilər”. Bu səbəbdən onsuz da çox nadir hallarda çimən avropalılar bunu bir çox hallarda. paltarda edirdilər. Bunun digər səbəbi kilsənin çılpaqlığa və insan bədəninə olan münasibət idi – çılpaqlıq əxlaqsızlıq və günah sayılırdı.

Yeri gəlmişkən, paltarların yuyulması da o vaxtlar “dəbdə” deyildi.

Beləliklə, şəhərlərdə antisanitarlıq “hökm sürürdü”. Çirk, üfunət, bitlər, birələr, siçovullar o vaxtlar üçün adi reallıq idi.

Bütün bu dəhşətlərin nəticəsi kimi orta əsrlər tarixdə dəhşətli pandemiyalarla (taun, qara çiçək xəstəliyi, sifilis və s.) “məşhur” olublar. Orta əsrlərdə Qərbi Avropada şəhərlərin və hətta vilayətlərin əhalisi bu xəstəliklərdən məhv olurdu. Sağ qalanlar qorxudan şəhərləri tərk edirdilər. Lakin digər şəhərlərdə də xəstəliklər onları yaxalayıb öldürürdü. Belə ki, bəzi mənbələrə əsasən, XIV əsrdə Fransa qara çiçək xəstəliyindən əhalinin 1/3 hissəsini, İtaliya və İngiltərə 1/2 hissəsini itirmişdi. Ümumillikdə isə bəzi məlumatlara əsasən qara çiçək xəstəliyindən 25 milyon (!) insan həlak olmuşdu.

Milli.Az

Bölmə 2. Əmək gigiyenası

202## 2 1 2 Peşə xəstəliklərinin klinik gedişatına görə hansı növləri olur ? A)) Kəskin və xroniki B) Yalnız kəskin C) Yalnız xroniki D) Latent E) Remissiyalı gedişatı 203## 2 1 1 Xroniki peşə xəstəliklərinin (zəhərlənmələrinin) tərifi hansıdır? A)) Zərərli peşə amillərlə təkrarən və uzunmüddət (bir iş növbəsindən artıq) təmasda olduğu halda baş verən xəstəliklər B) Zərərli peşə amillərlə bir dəfəlik (bir iş növbəsindən artıq olmamaq şərti ilə) təmasda olduğu halda baş verən xəstəliklər C) Zərərli peşə amillərlə təkrarən (bir iş növbəsindən artıq olmamaq şərti ilə) ttəmasda olduğu halda baş verən xəstəliklər D) Bir dəfə təmasda olduqda E) İlk dəfə təmasda olduqda 204## 2 3 2 Xroniki peşə xəstəliyin (zəhərlənmənin ) sonuncu diaqnozu haqqında məlimat alandan sonra bu xəstəliyin və ya zəhərlənmənin həkim gigiyenist tərəfindən araşdırılması neçə müddət ərzində aparılır? A)) 10 gün B) 3 sutka C) 1 sutka D) 20 gün E) 5 gün 205## 2 2 2 Peşə xəstəliklərinin (zəhərlənmələrinin) araşdırmalarını aparan zaman aktda hansı məsələləri əks etdirirlər? A)) Baş vermə şəraiti, səbəbləri, laborator və cihazlarla müayinəsinin nəticələri, əmək şəraitinin təhlükəsizlik qaydalarına cavab verən mühüm şəxslər və qayda-qanun pozulmalarına yol verənlər, profilaktik tədbirlərin siyahısı və onların yerinə yetirilmə müddəti B) Baş vermə şəraiti, səbəbləri, görüləcək profilaktik tədbirlərin siyahısı və yerinə yetirilmə müddəti C) Təhlükəsizlik qaydalarına cavab verən mühüm şəxslərin məhsuliyyəti D) Qayda-qanunun pozulmalarına yol verənlərin məhsuliyyəti E) Laborator və cihazların müayinəsinin nəticələri 206## 2 2 2 Yeni texnoloji proseslər, avadanlıq, kimyəvi maddələrin tətbiqi ilə bağlı olan normativ-texniki sənədləşdirmənin gigiyenik ekspertizası nəzarətin hansı kateqoriyasına aiddir? A)) Xəbərdaredici sanitar nəzarəti B) Cari sanitar nəzarəti C) İnzibati nəzarət D) Xəbərdaredici və cari sanitar nəzarəti E) Müəyyən sənaye sahəsi tərəfindən qoyulan nəzarət 207##2 1 2 İstehsalat müəssisələrində fəhlələrə tibbi xitmət hansı prinsipə görə təşkil edilir? A)) Ərazi-istehsalat B) Sosial prinsipə C) Müəssisələrin statusuna görə D) İqtisadi prinsipə E) Müəssisələrin işçilərinin sayına görə 208##2 1 2 Cəriməyə qədər hansı cəza qoyulmalıdır? A)) Sanitar-gigiyenik və sanitar-epidemiologi qaydaların pozulmasına edilən xəbərdarlıq B) Fəaliyyətin dayandırılması C) Nizam-intizamın pozulmasına qoyulan ölçü D) Yazılı xəbərdarlıq E) Şifahi xəbərdarlıq 209##2 1 2 Sanitar-epidemioloji xidmətin nümayəndələri tərəfindən qoyulan inzibati ölçülər hansılardır? A)) Xəbərdarlıq və ya cərimə B) Fəaliyyətə qadağa C) Sərəncam vermə D) Yazılı xəbərdarlıq E) Tö hmət 210##2 1 2 Sənaye müəssisələrində ilkin tibbi idarə hansıdır? A)) Həkim və ya feldşer tibb məntəqəsi B) Tibbi-sanitar hissə C) Zavod və ya fabrikin profilaktik sanatoriyası D) Ərazi poliklinika E) Xəstəxana 211##2 2 2 İşə qəbul olunan zaman tibbi komissiyanın rəyi olmadan şəxsin işə qəbul edilməsi haqda hüquqi cavabdehliyi kim daşıyır? A)) Müəssisənin rəhbərliyi B) Müəssisənin tibbi-sanitar hissənin baş həkimi C) Əmək gigiyenası üzrə həkim D) Tibb bacısı E) Sex həkimi 212##2 2 2 İş yerlərin havasının tərkibində olan fibrogen təsirli aerozolların nəzarəti zamanı onların hansı konsentrasiyası yoxlanılır? A)) Orta növbə B) Birdəfəlık minimal C) Orta sutka D) Yol verilən hədd konsentrasiyası E) Birdəfəlik maksimal 213##2 3 2 2 qrupdan ibarət olan tənəffüs orqanlarının mühafizə vasitələri hansılardır? A)) İzolyasiya və filtredici B) Oksigenli və borulu C) İzolyasiyaedici və əleyhqazlar D) Zərərsizləşdirici E) Oksigenli 214##2 3 3 Işçilərdə dəri xərçəngini əmələ gətirən peşə kanserogenləri kimyəvi birləşmələrin hansı sinfinə daxildir? A)) Polisiklik aromatik carbohidrogenlər B) Aromatik aminlər C) Halogenli hidrogenlər D) Aromatik hidrogenlər E) Xlorüzvi maddələr 215##2 1 2 İstehsalat ventilyasiyanın tərifi hansıdır? A)) Kütləvi şəkildə hava mühafizəsinin sanitar-texniki vasitəsi (zərərli maddələrin gigiyenik həddlər səviyyəsinə qədər sovrulması) B) Texnoloji ( zərərli maddələrin əmələ gəlməsinə yol verməmək) C) Gigiyenik normalar səviyyəsinə qədər zərərli maddələrin azalması D) Texniki (istehsalat mühitinə zərərli maddələrin olmasının qarşısını almaq) E) Komfort mühit üçün 216##2 1 2 Yol verilən həddən artıq olan istilik şüalanma mənbəyi ilə əlaqədar hansı ventilyasiya istifadə olunur? A)) Yerli axın B) Ümumi dəyişən axın və sovrulma C) Ümumi axın D) Sovurucu şkaf E) Zont 217##2 1 2 Axın ventilyasiyasında yerləşən çıxış dəliklərində hava cərəyanını təyin etmək üçün hansı cihaz istifadə edilir? A)) Anemometr B) Reometr C) Mikromanometr D) Aktinometr E) Barometr 218##2 3 2 Qalvanik sexlərdə vannaların üst səthindən buxarlanan maddələrin qarşısını almaqdan ötrü nədən istifadə olunur? A)) Yanlardan sovurma B) Sorucu qəfəs C) Sorucu zont D) Sorucu şkaf E) Əhəmiyyəti yoxdur 219##2 1 2 Hamarlayıcı dəzgahın üzərindəki cilalanma işi aparılan zaman əmələ gələn tozun qarşısını nə ilə alınır? A)) Örtük B) Sorucu şkaf C) Boks D) Zont E) Böyürdən sorulma 220##2 1 2 Xırda detalları rəngləməkdən ötrü istifadə olunan həlledicilərin buxarını sorumaq üçün nədən istifadə olunur? A)) Sorucu şkaf B) Sorucu zont C) Boks D) Örtük E) Böyürdən sorulma 221##2 1 2 Yeni texnologiyanın kanserogen təhlükəsini proqnozlaşdırmaq üçün hansı üsullardan istifadə olunur? A)) Toksikoloji B) Fizioloji C) Kliniki D) Epidemioloji E) Statistik 222##2 3 2 Kanserogen təhlükəsi olan müəssisənin işindən çıxmış şəxslər hansı tezlikdə tibbi baxışdan keçməlidirlər? A)) Hər il B) Hər ay C) Hər həftə D) Hər rub E) Hər 6 ay 223##2 1 1 Kəskin peşə xəstəliklərin (zəhərlənmələrin) tərifi hansıdır? A)) Zərərli peşə amillərin bir dəfəlik(bir iş növbəsi ərzində) və ya təkrar (bir iş növbəsindən artıq olan müddətdə) təsirindən sonra B) Zərərli peşə faktorların bir dəfəlik (bir iş növbəsi ərzində) təsirindən sonra C) Zərərli peşə faktorların təkrar (bir iş növbəsindən artıq olan müddətdə) təsirindən sonra D) Zərərli peşə amillərlə təmasda olmasının uzun müddətli stajı olduqda E) Bakteriyalarla çirklənmiş qida qəbulundan sonra 224##2 3 2 Adıçəkilən patoloji hallardan hansı peşə xəstəliklərinin (zəhərlənmələrinin) tərifinə aid deyil? A)) Bakteriyalarla çirklənmiş qida qəbulundan B) Peşə ilə əlaqədar olaraq zoonoz infeksiyalarının patogen törədicilərinin təsiri C) Zərərli əmək şəraitindən yaranan fəsadlar D) Əmək şəraitinin zərərli təsiri nəticəsində somatik xəstəliklərin gedişatının ağırlaşması E) Tozlar 225##2 1 2 Əmək gigiyenası həkiminin peşə fəaliyyətinin nəzarət funksiyası nədən ibarətdir? A)) Cari və xəbərdaredici sanitar nəzarətin aparılması B) Sexlərdəki həkim-profpatoloqlara kömək C) Müəssisələrdə istehsalat nəzarətinin aparılması D) Müəssisələrdə gigiyena maarifini həyata keçirmək E) İşçilərlə təhlükəsizlık instruktajını keçirmək 226##2 3 2 Əmək gigiyenası həkiminin peşə fəaliyyətinin təşkilatçılıq funksiyası nədən ibarətdir? A)) Tibbi baxışların keçirilməsindən B) Prokuror nəzarəti orqanları ilə daimi əlaqə yaratmaq C) Xroniki xəstəlikləri olanları iş ilə təmin etmək D) Müəssisələrdə gigiyenik maarifində iştirak etmək E) Cəzalandırmaqda 227##2 1 2 Əmək gigiyenası həkiminin peşə fəaliyyətinin təbliğat funksiyası nədən ibarətdir? A)) Fəhlələr arasında məqsədli gigiyenik maarifin keçirilməsi B) Cari və xəbərdaredici sanitar nəzarətdə C) Xroniki xəstəlikləri olanları iş ilə təmin etmək D) Tibbi baxışların keçirilməsində iştirak etməkdə E) Cəzalandırmaqda 228##2 1 2 Əmək gigiyenası həkminin iş vəzifələrinə nə aid deyil? A)) Fizioloji tədqiqatlar B) Cari sanitar nəzarəti C) Tibbi baxışlarda iştirak D) Sanitar maarifləndirici iş E) Xəbərdaredici sanitar nəzarəti 229##2 3 2 Əmək gigiyenası həkiminin əsas fəaliyyətinə nə daxil deyil? A)) Cəzanı yerinə yetirmə B) Təşkilatçılıq C) Cəzavermə D) Tərbiyələndirici (təbliğedici) E) Nəzarət 230##2 1 2 Hansı zərərli istehsalat amillə bağlı olduqda fəhlələr üçün səhiyyə məntəqələrində inqalyatorlar quraşdırılır? A)) Qıcıqlandırıcı təsirə malik olan buxar və qazlar B) Radiotezlikli elektromaqnit sahəlar C) Yüksəktezlikli kuy D) Vibrasiya E) Radionuklidlər 231##2 3 2 Müəssisənin tibbi-sanitar hissəsinin struktur bölmələrinə hansı aid deyil? A)) Sexlərdəki qaz-toz laboratoriyaları B) Zavoddakı poliklinika C) Sexlərdəki tibb məntəqələri D) Stasionar E) Sanatoriya-profilaktoriya 232##2 3 2 Sənaye müəssisələrinə işə qəbul olduqda fəhlələrin ilkin tibbi baxışları nə məqsədlə aparılmır? A)) Fəhlələrin yüksək əmək qabiliyyətini qorumaqdan ötrü B) Bədbəxt hadisələrin qarşısını almaqdan ötrü C) Peşə xəstəliklərin profilaktikası üçün D) Gələcək nəslin sağlamlığı üçün E) Əlilliyin qarşısını almaq üçün 233##2 1 2 Dövrü tibbi baxışları hansı məqsədlə aparılmır? A)) Işə qəbul olunan zaman tibbi komissiyanın rəyini almaq üçün B) Aktiv əmək fəaliyyətini uzatmaq üçün C) Peşə xəstəliklərinin erkən əlamətlərinin aşkar olunması üçün D) Gələcək nəslin sağlamlığı üçün E) Müəyyən işə aid olan əksğöstəricilərini aşkar etmək üçün 234##2 2 2 Sənaye müəssisələrində dövrü tibbi baxışları yerinə yetirdikdə əmək gigiyenası həkimi nə etməlidir? A)) Tibbi baxışa ehtiyacı olan fəhlələrin adlarının və peşələrinin siyahısının göstərilməsi B) Aşkar olunmuş xəstələri müalicə olunmaqdan ötrü kurort-sanatoriyalara göndərilməsi C) Tibbi baxışın aparılmasını təşkil etmək D) Tibbi baxışın aparılması planının tərtib edilməsi E) Aşkar olunmuş xəstələri xəstəxanaya göndərilməsi 235##2 3 2 Əmək gigiyenasının həkimi dövrü tibbi baxışın nəticələrinə görə hansı təşkilat işlərini aparmalıdır? A)) Peşə xəstəliyin sanitar-gigiyenik xarakteristikasının verilməsi B) Aşkar olunmuş xəstələri müalicə olunmaqdan ötrü sanatoriya-kurortlara göndərilməsi C) Sağlamlıqı ilə əlaqədar pozuntuları olan işçiləri işlə təmin olunmasında iştirak etməsi D) Aşkar olunmuş xəstələri stasionara yerləşdirilməsi E) Aşkar olunmuş xəstəni işlədiyi peşədən azad edilməsi 236##2 3 2 Hal-hazırda peşə onkoloji xəstəliklərinin (şişlərin) hansı nazoloji formaları qeyd olunur? A)) Dəri, ağ ciyərlər B) Süd vəzisi, uşaqlıq C) Leykozlar D) Bronxların, qida borusu E) Sümüklər, baş beyini 237##2 2 2 Hansı sənaye müəssisələrində ağciyər xərçəngin əmələ gəlmə riski daha çoxdur? A)) Azbest istehsalı müəssisələrində B) Yüngül sənaye müəssisələrində C) Qamma qurğuların idarə edilməsi D) Qazanxanalarda E) Anilinrəngləyici müəssisələrində 238##2 1 2 Hansı adı çəkilən tədbir onkoloji peşə xəstəliklərinin profilaktiyası üçün sayılmır? A)) Müalicə-profilaktika tədbiri B) Texnoloji C) Texniki və sanitar-texniki D) Fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə E) Zərərli maddələrə qoyulan gigiyenik reqlamentlər 239##2 1 2 Sənaye sanitariyasına hansı ümumdövlət qanunverici sənədləri aiddir? A)) Sanitar norma və qaydaları,inşaat norma və qaydaları B) Təhlükəsizlik qaydaları C) Heç biri D) Konstitusiya haqqında qanun E) Əhalinin sağlamlığı haqqında qanun 240##2 1 2 Hansı əlamət qadının anatomik-fizioloji xüsusiyyətlərinə aid deyıl? A)) Dəri qatının az vaskulyarizasiya olunması B) Reproduktiv sistemin olması C) Əzələ qüvvəsinin aşağı olması D) Nisbətən balaca boyun olması E) Ağ ciyərlərin həyat həcminin aşağı olması 241##2 2 2 Kişilərə nisbətən qadınlarda vibrasiya xəstəliyi necə olur? A)) Vibrasiyanın aşaqı həddə əmələ gəlməsi, latent dövrü qısa olması B) Əhəmiyyəti yoxdur C) Ağırlaşmağa tendensiyası yoxdur D) Tez müalicə olunur E) Gec müalicə olunur 242##2 2 2 Peşə xəstəliyi aşkar olunan zaman xəstənin klinikada ilkin müayinəsi üçün dövlət sanepidnəzarət orqanları tərəfindən təqdim olunan sənəd hansıdır? A)) Əmək şəraitinin sanitar-gigiyenik xarakteristikası B) İş qabiliyyətinin müvəqqəti itirilmə vərəqəsi C) Xəstənin tibbi vərəqəsi D) Əmək kitabçasının nüsxəsi E) Müalicə-profilaktika idarəsinin göndərişi 243##2 3 2 Əmək şəraitinin sanitar-gigiyenik xarakteristikasının əsas müddəası nədir? A)) Peşənin ətraflı təsviri və əlverişsiz istehsalat amillərin gigiyenik səciyyələndirilməsi B) Xəstəlik anamnezi C) Xəstənin şikayəti D) Xəstənin məişət şəraitinin əlverişsiz amilləri E) Yaşadığı ətraf mühitin sanitar vəziyyəti 244##2 1 2 Qoruyucu iş paltarına xas olan cəhət nədir? A)) İstehsalat zərərlərindən fəhlənin mühafizəsi, iş paltarının pulsuz verilməsi B) Qoruyucu iş paltarı fəhlənin pulu ilə alınır C) Fəhlənin ev paltarının çirklənmədən qorumaq üçün D) İş qabiliyyətini aşaqı salmaq üçün E) Əhəmiyyəti yoxdur 245##2 1 2 Fəhlələr üçün sanitar-məişət otaqlarının layihələşdirilməsi nədən asılı deyil? A)) İşçilərin yaş tərkibindən B) İşçilərin cinsi heyətinə görə C) İşçilərin sayına görə D) İstehsalat prosesinin sanitar xarakteristikasına görə E) İşçilərin peşəsinə görə 246##2 3 2 Zərərli istehsalat faktoru nəyə səbəb ola bilər? A)) İş qabiliyyətinin aşağa düşməsi, müvəqqəti olaraq itirilməsinə B) Ateroskleroz, ürək-damar çatmazlığına C) İş qabiliyyətini həmişəlik itirilməsinə, əlilliyə D) Travmatik zədələnmələr E) Yanığlara 247##2 23 2 Təhlükəlı istehsalat faktoru nəyə səbəb ola bilər? A)) Travmatik zədələnmələr, şikəstliyə və həyat üçün təhlükəyə B) Ateroskleroz, ürək-damar çatmazlığına C) İş qabiliyyətin aşağı düşməsi D) Baş ağrısı E) Əzələ ağrısı 248##2 2 2 Dövlət və müəyyən sənaye sahəsinə aid sanitar norma və qaydalaları hansı təşkilat tərəfindən işlənib hazırlanır? A)) Elmi-tədqiqat, layihə institutları və nazirliklər tərəfindən B) Heç biri C) Dövlət sanepidnəzarət qurumları tərəfindən D) Parlament tərəfindən E) İcra hakimiyyəti tərəfindən 249##2 2 2 Sanitar normalar hansı sənəddə öz əksını tapmır? A)) Əmək qanunları məcəlləsi B) İnşaat norma və qaydaları C) Sənaye standartları D) Texniki şərtlər E) Texnoloji layihələşdirmə normaları 250##2 2 2 Hansı hallarda əmək gigiyenası həkimi araşdırılma komissiyasının tərkibinə cəlb olunmalıdır? A)) Kəskin zəhərlənmələr, şüa xəstəliyi B) Ayaq, əl barmaqların və bütün bədənin donması C) İsti vurma, qün vurma D) Zədələnmə, travma E) Yanığlar, elektrik cərəyanın vurması 251##2 3 2 Nəyə əsasən xroniki peşə xəstəliklərinin qeydiyatı aparılır? A)) Peşə xəstəlikləri klinikası tərəfindən qoyulan sonuncu diaqnoz B) Tibbi sanitar hissənin həkimi tərəfindən qoyulan ilkin diaqnoz C) Sex həkimi tərəfindən qoyulan diaqnoz D) Sahə poliklinika həkimi tərəfindən qoyulmuş ilkin diaqnoz E) Təcili yardım həkimi tərəfindən qoyulmuş ilkin diaqnoz 252##2 2 1 Mənfi dinamik iş hansıdır? A)) Ağırlıq qüvvətinin istiqamətində olan zaman yükün daşınması B) Ağırlıq qüvvətinin əksistiqamətində olan yükün daşınması C) Bədənin müvazinətının saxlanılmasına doqru D) Yükü tutan zaman hərəkətsiz vəziyyətdə qalmaq E) Heç biri 253##2 3 2 Personal kompyuterin klaviaturası üzərində olan fiziki iş necə adlanır? A)) Lokal B) Regional C) Qlobal D) Ağır E) Yüngül 254##2 1 1 Yorğunluq nədir? A)) İşi icra edən zaman əmək qabiliyyətinin müvəqqəti olaraq aşağı düşməsi B) İstehsalatda dinamik stereotipin pozulması C) Orqanizmin üzvlərində funksional dəyişikliklər D) Baş beyin mərkəzində durğunluq tormozlanmanın əmələ gəlməsi E) Asteno-vegetativ sindrom 255##2 1 2 Reqlamentə görə fasilə vaxtı nəyə daxil olur? A)) Iş növbəsinin müddətinə daxil olur B) Iş növbəsinin müddətinə daxil olmur C) Gecə iş növbəsinə daxil olur D) Bayram iş növbəsinə daxil olur E) Əhəmiyyəti yoxdur 256##2 3 2 Növbə ərzində reqlamentli fasilələr nə vaxt daxil olur? A)) İş qabiliyyətinin aşağı düşməsinin əvvəlində B) Yüksək iş qabiliyyətinin orta fazasında C) “Son qırılma” fazası zamanı D) Yorulma fazasının sonunda E) Əhəmiyyəti yoxdur 257##2 3 1 İşə dözümlük nədir? A)) Sərf olunan qüvvə vasitəsi ilə icra olunan işə ayrılan vaxt B) Müəyyən vaxt müddətində fəhlənin qaldırdığı yükün çəkisi C) Stress zamanı orqanizmin dözümlük qabiliyyəti D) Xəstə orqanizmin işə dözümlük qabiliyyəti E) İş şəraitindən asılı olmayan halda orqanizmin dözümlük qabiliyyəti 258##2 3 2 “Aktiv istirahət” anlayışı nəyi təyin edir? A)) Yorğunluq nəticəsində aşağı düşmüş iş qabiliyyətinin fizioloji tədbirlərə əsaslanaraq bərpası B) İş qabiliyyətini sabit səviyyədə saxlamaq üsulları C) Dinamik stereotip prosesini tarazlaşma yolu ilə təmin edilməsi D) Əmək vərdişlərinin mükəmməl olmasını təmin edilməsi E) Yüngül işin icrası 259##2 3 2 Universal xronorefleksometr ilə nəyi təyin edirlər? A)) Görmə-motor və eşitmə-motor reaksiyasının gizli dövrü B) Yaddaş həcmi C) Diqqət D) Dərk etmə E) Vətər reflekslərinin gizli dövrü 260##2 3 2 Statik iş hansıdır? A)) Yükü tutan zaman hərəkətsiz vəziyyətdə qalmaq B) Ağırlıq qüvvətinin istiqamətində olan zaman yükün daşınması C) Ağırlıq qüvvətinin əksistiqamətində olan zaman yükün daşınması D) Əhəmiyyəti yoxdur E) Yükün üfüqi istiqamətdə daşınması 261##212 Yorğunluğun obyektiv əlamətlərinə adı çəkilənlərdən hansı aid deyil? A)) Halsızlıq B) İşçinin daxili orqan və sistemlərində funksional dəyişiklər C) İş zamanı brak malların artması D) Əmək qabiliyyətinin kəmiyyət göstəricilərinin aşaqı düşməsi E) Heç biri ##2 1 2 İnsanın peşə əhəmiyyətli psixiki funksialarına hansı aid deyil? A)) Görmə itilyi B) Yaddaş C) Diqqət D) Düşünmə E) Sinir-emosional gərginlik 262##2 1 2 Dinamometr üsulu ilə nə təyin olunur? A)) Maksimal sərbəst güc B) Zaman vahidinə düşən toxunmaların sayı C) Ağ ciyərlərin həyat tutumu D) Növbə ərzində hərəkətlərin sayı E) Vibrasion hissiyətini 263##2 1 2 Səmərəli zehni əmək üçün hansı şərt vacib deyil? A)) İnteryerin “soyuq rəngli” qamma ilə işlənməsi B) İşə tələsmədən başlamaq C) İşdə ardıcıllıq və sistematiklik D) İşlə fəal istirahətin bir-birini əvəz etməsi E) Əlverişli mikroiqlim şəraiti 264##2 3 2 Monotonluluqla mübarizədə hansı tədbir əsas sayılmır? A)) İşi icra edən zaman vaxtın azaldılması B) İşi icra edən zaman vaxtın uzadılması C) Əmək elementlərinin sayının artırılması D) İcra olunan işin temp və ritminin dəyişkənliyi E) Əmək əməliyyatlarının dəyişdirilməsi 265##2 2 2 İş prosesinin ağırlıq meyarlarına hansı aid deyil? A)) Məcburi iş vəziyyətində olmamaq B) Məcburi iş vəziyyətində olmağın müddəti C) Növbə ərzində stereotip iş hərəkətlərinin sayı D) Statik yüklənmə- növbə ərzində yükü tutduqda və ya güc sərf edilən zaman statik yüklənmənin miqdarı E) Əl ilə daşınan və qaldırılan yükün kütləsi 266##2 1 2 Fiziki iş zamanı yorğunluq əlamətlərinə hansı aid deyil? A)) Əzələ gücünün artması B) Dözümlülük göstəricisinin azalması C) Tremorometrik göstəricisinin çoxalması D) Əzələ gücünün azalması E) Nəbzin güclənməsi 267##2 2 2 Operatorun zəhmətinə nə aid deyil? A)) Güclü fiziki gərginlik B) Emosional gərginlik C) Diqqətin tez-tez yayılması D) Hər cür informasiyanın axınını qəbul edib araşdırma E) Yorğunluq 268##2 3 2 Hansı şərait iş duruşunun seçimini təyin etmir? A)) Optimal sahənin dərinliyi B) Sərf olunan enerjinin həcmi C) İşə sərf olunan gücün həcmi D) Görülən işin dəqiqliyi E) Heç biri 269##2 3 2 Xronometraj müayinə üsulu ilə nə təyin edilmir? A)) Sensomotor reaksiyaların müddəti B) Ayrı-ayrı iş əməliyyatlarının müddəti C) İş gününün yüklənməsini D) Saat hesabına görə əməyin məhsuldarlığı E) Şəxsi məqsədlərlə işdən ayrılma müddəti 270##2 1 2 Hansı növ əmək zehni iş fəaliyyətinə aid deyıl? A)) Yük daşımaq B) Operator əməyi C) Tibb işçiləri və müəllimlərin əməyi D) Tələbə və şagirdlərin əməyi E) Yaradıcılıq əməyi 271##2 1 2 Yorğunluqla əlaqədar olaraq adıçəkilənlərdən hansı iş qabiliyyətinin azalmasını ölçən kəmiyyət göstəricilərinə aid deyil? A)) İş vaxtı keyfiyyətsiz malların sayının azalması B) İşi yerinəyetirmə vaxtının uzadılması C) Əməyin məhsuldarlığının aşağı düşməsi D) Hərəkət surətinin azalması E) Diqqətin azalması 272##2 3 2 Yorğunluğun elektromioqrafik əlaməti hansıdır? A)) Ostilyasiya ardıcıllığının tezliyinin azalması B) Ostilyasiya amplitudasının azalması C) Ostilyasiya ardıcıllığının tezliyinin artması D) Ostilyasiya ardıcıllığının tezliyinin çoxalması E) Heç biri 273##2 1 2 Əməyin elmi təşkilinin formalarına nə aid deyıl? A)) Optimal iş duruşunun seçilməsi B) İstirahətin və əmək rejiminin səmərələşdirilməsi C) Əmək fəaliyyətinin səmərələşdirilməsi D) Əlverişli sanitar-gigiyenik şəraitin olması E) Əməyin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması 274##2 3 2 Lazer şüalanması (spektrın görünən və ən yaxın infraqırmızı sahəsində olan) görmə orqanının hansı nahiyəsinə qədər çatır? A)) Torlu gişasına B) Bəbəyə C) Buynuzvarı qişasına D) Büllura E) Konyunktivaya 275##2 3 2 Hansı tezlikli diapazonunda olan elektromaqnit dalğaları metalların termik işlənməsində istifadə olunur? A)) Yüksək tezlikli diapazonunda B) Ultra yüksək tezlikli C) Çox yüksək tezlikli D) Heç biri E) Mikrodalğalar ( 1 m – 1 mm) 276##2 3 2 Görülən işin səthi uzun müddət ərzində kifayət qədər işıqlandırılmaması zamanı görmə orqanın hansı pozuntusu baş verir? A)) Nistaqm B) Yalandan yaxın görmə C) Katarakta D) Astigmatizm E) Konyuktivit 277##2 3 2 Gözün kontrast hissiyyatı nəyə qadirdir? A)) Yanaşı əşyaların parlaqlığını seçmək üçün B) Ən qısa vaxt ərzində detalları seçmək üçün C) Nəzərdən keçirilmiş detalları aydın qavramaq D) Uzaq məsafədə rəngi seçmək üçün E) Uzaq məsafədə əşyaları seçmək üçün 278##2 1 1 İşıqlandırılmanın ölçü vahidi nədir? A)) Lyuks B) Kandela C) Stilb D) Lyumen E) Farada 279##2 1 2 Gigiyenik nöqteyi nəzərdən süni işıqlanmanın ən səmərəli növü hansıdır? A)) Ümumi B) Yerli C) Kombiniəedilmiş D) Birgə quraşdırılmış E) Yan tərəfdən işıqlanma 280##2 3 1 Gözün qavrama sürəti (tez qavrama xüsusiyyəti) nə deməkdir? A)) Ən qısa müddət ərzində detalları seçmək qabiliyyəti B) Yanaşı əşyaların parlaqlığının seçmək qabiliyyəti C) Nəzərdən keçirilmiş detalları aydın qavramaq qabiliyyəti D) Uzaq məsafədə rəngi seçmək üçün E) Uzaq məsafədə əşyaları seçmək üçün 281##2 1 2 Parlaqlığın ölçü vahidi hansıdır? A)) Kandela / m 2 B) Lyuks C) Stilb D) Lyumen E) Farada 282##2 3 1 Sexlərdəki ümumi işıqlandırma çıraqların bərabər yerləşdirmə zamanı işıqlanma dərəcəsi hansı üsulla hesablanır? A)) Xüsusi gücü (vatt) B) Xətvari izolyukslar C) Nöqtəvari izolyukslar D) Lyuksmetr cihazı ilə E) Geometrik üsul 283##2 1 3 Fiksasiya olunmuş (daimi ) iş yerləri olan sexlərdə daha əlverişli işıqlandırma sistemi hansıdır? A)) Kombinəedilmiş B) Ümumi C) Yerli D) Birgə quraşdırılmış E) Gün işığı 284##2 1 2 Tezliyi 1000 hersdən çox olan küy hansı sinifə aid edilir? A)) Yüksək tezlikli B) Orta tezlikli C) Sex küyü D) Aşağı tezlikli E) Küçə küyü 285##2 1 2 Tezliyi 150-300 hers arasındas olan küy hansı sinifə aiddir? A)) Aşağı tezlikli B) Orta tezlikli C) Yüksək tezlikli D) Sex küyü E) Küçə küyü 286##2 1 2 İş yerində infraqırmızı şüaların intensivliyi hansı cihazla ölçülür? A)) Aktinometr və ya radiometr B) Civə termometri C) Assman psixrometri D) Anemometr E) Katatermometr 287##2 1 2 İş yerində havanın temperaturu və rütubətliyi hansı cihazla ölçülür? A)) Assman psixrometri B) Civə termometri C) Aktinometr və ya radiometr D) Anemometr E) Radiometr 288##2 2 2 İnfraqırmızı şüaların təsiri nəticəsində dərinin t-ru 35 0 C , havanın t-ru 35 0 C və nisbi rütubəti 50% olanda işçinin bədənindən istilik hansı yolla çıxır? A)) Buxarlanma B) Şüalanma C) Konvensiya D) Tənəffüs yolları ilə E) Əhəmiyyəti yoxdur 289##2 2 2 Küydən müdafiyə olunmaq üçün onun azalması hansı mərhələdə daha səmərəli sayılır? A)) Yaranmanın mənbəyində B) Ətrafda yayılma yollarında C) Fərdi müdafiyə vasitələrinin istifadəsi yolu ilə D) Heç cürə E) Sexlərin səmərəli planlaşdırılması yolu ilə 290##2 3 2 Infrasəs hansı tezlikli səs titrəyişi sayılır? A)) 20 Hs-dən aşağı B) 20 Hs-dən 20 kHs-ə qədər C) 20 kHs-dən yuxarı D) 30 kHs-dən yuxarı E) 40 kHs-dən yuxarı 291##2 2 2 Gigiyenik praktikada iş yerlərində olan havadakı ultrasəslərin qiymətləndirilməsi necə aparılır? A)) Səsin təzyiqinə görə (dB) B) Rəqslərin tezliyinə görə (kHs) C) Ultrasəsin intensivliyinə görə (Vt/sm2) D)Ultrasəs təzyiqinin səviyyəsinə görə E) Əhəmiyyəti yoxdur 292##2 2 2 İş yerlərində mikroiqlimin yolverilən parametrləri (temperaturu, rütubəti, havanın cərəyanı) nəyi nəzərə alaraq təyin olunub? A)) Işin ağırlığını B) İşin gərginliyi C) İşin ağırlığı və gərginliyi D) Sərf olunan enerjinin miqdarı E) Əhəmiyyəti yoxdur 293##2 2 2 Vibrasiya aləti ilə işləyən fəhlələrin vibrasiya həssaslığının başlanğıc hədd səviyyəsi necə olur? A)) Artmış B) Azalmış C) Heç olmur D) Daimi olur E) Vaxtaşırı azalır 294##2 2 2 İşçilərin arasında dağ xəstəliyin əmələ gəlmə səbəbi hansıdır? A)) Oksigen çatışmazlığı və fiziki iş B) Fiziki yüklənmə C) Azotun parsial təzyiqinin azalması D) Havada olan komponentlərinin parsial təzyiqinin azalması E) Rütubət 295##2 1 2 Toz anlayışı nə deməkdir? A)) Hissəciklərə bölünmüş və ya parçalanmış maddənin fiziki halı B) Maddələrin kimyəvi xüsusiyyəti C) Maddələrin radioloji xüsusiyyəti D) Hissəciklərin elekrikləşməsi E) Hissəciklərin mayelərdə həll olunması 296##2 2 2 İş yerlərində aktava zolaqlarında olan və dBA vahidində ölçülən səs təzyiqin normativləri küyün hansı növünə aiddirlər? A)) Daimi küy üçün B) Fasiləli küy üçün C) İmpulslu küy üçün D) Küçə küyu üçün E) Məişət küyu üçün 297##2 2 2 İş yerlərinin havasında olan tozun konsentrasiyası hansı üsul ilə ölçülür və normalaşdırılır? A)) Çəki ( qraviometrik) B) Hesabla (koniometrik) C) Aspirasion D) Sedimentasion E) Elektron mikroskopik üsul 298##2 2 1 İşçilərin tənəffüz orqanlarına təsir edən toz yükünün anlayışı nədir? A)) Müəyyən vaxt ərzində (növbə, ay, il, staj) işçilərin tənəffüz orqanlarına daxil olan toz hissəciklərinin kütləsi B) Tənəffüz orqanlarına təsir edən toz hissəciklərinin kimyəvi tərkibi C) Toz hissəciklərinin forması D) Keyfiyyət xüsussiyətləri E) Həll olunması 299##2 2 2 Hansı aerozollar daha güclü fibrogen aktivlıyınə malikdir? A)) Pis həll olunanlar B) Yaxşı həll olunanlar C) Yağda yaxşı həll olunanlar D) Spirtdə yaxşı həll olunanlar E) Spirtdə pis həll olunanlar 300##2 2 2 Havada olan nazikdispersli tozdan təmizlənmə necə həyata keçir? A)) Elektrofiltr vasitəsi ilə B) Toz yatırılma kameralarında C) Siklonda D) Yağ filtrlərində E) Su filtrlərində 301##2 2 2 Eşitmə analizatoru üçün ən güclü qıcıqlandırıcı səs hansıdır? A)) Yüksək tezlikli B) Aşağı tezlikli C) Orta tezlikli D Əhəmiyyəti yoxdur E) Kücə küyü 302##2 3 2 Səs gücünün artması ilə eşitmə orqanı tərəfindən onun qavraması arasında olan asılılıq necə olur? A)) Loqarifmik B) Düz tənasüb C) Əks tənasüb D) Korrelyasion E) Nisbi 303##2 2 2 Fəhlələr arasında vibrasiya patologiyasının inkişaf etdiyi zaman temperatur və toxunma həssaslığın pozulması necə baş verir? A)) Tez-tez B) Nadir halda C) Əhəmiyyəti yoxdur D) Müvəqqəti E) Pozulmur 304##2 2 2 Hansı toz aerozolları daha güclü fibrogen aktivliyinə malikdirlər? A)) Tərkibində sərbəst silisium dioksidi olan B) Tərkibində sərbəst silisium dioksidi olmayanlar C) Tərkibində sərbəst kobalt olanlar D) Tərkibində sərbəst kobalt olmayanlar E) Tərkibində sərbəst xrom olanlar 305##2 2 2 Lazer qurğuları üzərində işləyənlərin əməyinin sağlamlaşdırılmasının ən əhəmiyyətli tədbirlərinə hansı aid deyil? A)) Peşə seçiminin aparılması B) Lazer şüasının çəpərlənməsi C) Lazer zonasının çəpərlənməsi D) Əks etmə əmsalı aşağı olan materialı daxil olan əşyalarla örtürülməsi E) Əmək və istirahətin səmərəşdirilməsi 306##2 2 2 Lazer şüalanması üçün orqan-hədəf hansıdır? A)) Gözlər,dəri B) Onurğa beyni,sümük iliyi C) Saç, dırnaq D) Cinsiyyət orqanları,qalxanvarı vəzisi E) Baş beyin 307##2 3 2 Lazer şüalanmasının orqanizmə təsiri hansı gösəricidən asılı deyil? A)) Doldurulma sistemi B) Dalğanın uzunluğu C) İmpulsun davamlığı D) İmpuls ardıcıllığın tezliyi E) Şüalanma sahəsi 308##2 3 2 Spektral tərkibinə görə küylər hansı növlərə bölünür? A)) Enlizolaqlı və tonlu B) Mexaniki C) Daimi D) Struktur E) İmpulslu 309##2 3 2 Küyün orqanizmə təsir zamanı hansı sindrom səciyyəvi deyil? A)) Osteoxondroz, polinevritlər B) Astenoveqetativ sindrom C) Damarların veqetativ disfunksiyası D) Eşitmə aparatının iki tərəfli zədələnməsi E) Diqqətin pozulması 310##2 2 2 Küyün hansı növü ağır peşə eşitməsinin daha tez əmələ gəlməsinə səbəb olur? A)) Tonal və daimi olmayan B) Daimi C) Enlizolaqlı D) Nazikzolaqlı E) Əhəmiyyəti yoxdur 311##2 2 2 İstehsalatda olan küylər orqanizmin hansı sisteminə təsir etmir? A)) Qaraciyərə, dalağa B) Ürək-damar sisteminə C) Mərkəzi sinir sisteminə D) Diqqətə E) Vestibulyar aparatına 312##2 2 2 Eşitmə analizatorunun iş qabiliyyətini ölçməkdən ötrü hansı cihaz istifadə olunmur? A)) Xronorefleksometr B) Tonlu audiometr C) Kamerton D) Pıçıltı ilə danışmaq E) Audiometr 313##2 2 2 İnfrasəs rəqsləri üçün nə səciyyəvi deyil? A)) Dalğanın qısalığı, titrəişlərin yüksək tezliyi B) Titrəişin aşağı tezliyi C) Dalğa uzunluğunun böyük olması D) Difraksiya əlaməti ( maneədən yan keçmək) E) Əhəmiyyəti yoxdur 314##2 2 2 İnfrasəs hansı bioloji təsirlər yaradır? A)) Veqetativ sisteminə (ürək-damar, tənəffüz, neyroendokrin) və emosional sahəyə (qorxu hissi) B) Dayaq-hərəkət apparatı C) Həzm orqanlarına D) Görmə orqanına E) Qara çiyərə 315##2 2 2 Soyudulmuş mikroiqlim şəraitində (soyuducu, balıq kombinatları) işləyən fəhlələr arasında hansı peşə xəstəlikləri qeyd olunmur? A)) Qıc olma xəstəliyi, ensefalopatiya B) Obliterəedici endarteriit C) Angionevroz (veqetativ-sensor polinevropatiya) D) Poliradikulonevropatiya E) Donmalar (yerli və ümumi) 316##2 2 2 Qızdırılmış mikroiqlim şəraitində işləyən fəhlələr arasında hansı peşə xəstəlikləri qeyd olunur? A)) Gipertermiya, qıc olma xəstəliyi B) Ensefalopatiya C) Angionevroz (veqetativ-sensor polinevropatiya) D) Poliradikulonevropatiya E) Donmalar 317##2 1 2 Qızdırılmış mikroiqlim şəraitində işçilər arasında qızdırılma hallarının profilaktikası üçün hansı tədbir istifadə olunmur? A)) Şüa qızdırıcıları olan istirahət otaqları B) Soyuducu panelləri olan istirahət otaqları C) Bədən, ayaqlar və əllər üçün fərdi mühafizə vasitələri D) Su proseduraları E) İçmək üçün azca duzlanmış qazlı su 318##2 2 2 Hava yolu vasitəsi ilə yayılan ultrasəsin daimi təsiri nəticəsində orqanizmdə hansı dəyişikliklər baş verir? A)) Vegetativ damar distoniyası B) Peşə ağıreşitməsi C) Polinevritlər D) Hipertermiya E) Donmalar 319##2 1 2 İstehsalat mikroiqlimi anlayışına nə aid deyil? A)) Atmosfer təzyiqi B) Havanın rütubəti C) Havanın temperaturu D) Hava cərəyanı surəti E) İnfraqırmızı şüalanma 320##2 2 2 İş yerlərində hava cərəyanın surəti nə ilə ölçülür? A)) Katatermometr, anemometr B) Aktinometr, radiometr C) Termometr, termoqraf D) Psixrometr, psixroqraf E) Spirometr 321##2 1 2 Soyudulmuş mikroiqlim şəraitində işçilər arasında soyuqdəymə hallarının profilaktikası üçün hansı tədbir istifadə olunmur? A)) İçmək üçün azca duzlanmış qazlı su B) Bədən, əllər və ayaqlar üçün fərdi mühafizə vasitələri C) Hidroproseduralar D) Şüa qızdırıcı ilə olan istirahət otaqları E) Reqlamentə əsasən növbədaxili fasilələr 322##2 2 2 İş zamanı işçilərin əllərinə keçən intensiv vibrasiyanın təsiri nəticəsində hansı simptom baş vermir? A)) Toxunma hissiyatın artması B) Kapillyarların spazması, barmaqların ağarması C) Əllərdə güclü ağrılar D) Əzələ gücünün azalması (zəifləməsi) E) Vibrasiya hissiyatının təsir həddinin azalması 323##2 2 2 Mexanikləşdirilmiş əl aləti ilə işləyən zaman (intensiv vibrasiyanın təsiri istisna olaraq) işçilərin arasında vibrasion xəstəliyin inkişafına hansı istehsalat amilləri təsir edir? A)) Havanın temperaturu aşağ olduqda, işin ağırlığı B) İşin gərginliyi və monotonluğu C) İş yükünün ağırlığı, məcburi duruş D) Toz, havanın yüksək temperaturu E) İş yerlərin havasında zərərli qazların olması 324##2 1 2 Texnoloji avadanlığa xidmət etdiyi zamanı işçilər arasında ümumi vibrasiyanın profilaktikası üçün hansı tədbir daha əhəmiyyətli sayılır? A)) Avadanlığın və iş yerinin vibroizolyasiyası B) Fərdi mühafizə vasitələrindən istifadə C) Reqlamentə uyğun olan növbədaxili fasilələr D) Ayaq üçün vannalar E) Əlverişli mikroiqlim 325##2 1 2 Silikatozların nozoloji forması hansıdır? A)) Asbestoz, talkoz B) Manqanokonioz C) Artroz D) Baritoz E) Sideroz 326##2 3 2 İş yerlərində küyün hansı növü üçün inteqral parametr reqlament olunur? A)) Fasiləli və vaxt ərzində tərəddüd edən küy B) Daimi küy C) Enlizolaqlı D) Struktur küy E) Heç biri 327##2 2 2 Elektro-maqnit sahələrinin əsas fiziki parametrləri hansılardır? A)) Dalğanın uzunluğu, titrəişin tezliyi B) Maqnit keçiriciliyi C) Dielektrik keçiriciliyi D) Effektiv temperatura E) Rütubətlik 328##2 1 2 Vibrasiya xəstəliyin ilkin əlamətləri hansı üsulla müəyyən edilmir? A)) Elektrokardioqrafiya B) Soyuq sınaqlı termometriya C) Dinamometriya D) Kapillyarskopiya E) Vibrasiya həssaslığının ölçülməsi 329##2 1 2 Fibrogen təsirli aerozollar hansı göstəriciyə əsasən təsnifat olunmur? A)) Temperaturaya B) Mənşəlinə görə C) Hissəciklərin ölçüsü D) Əmələ gəlmə üsulu E) Dispersiya xassəsi 330##2 1 2 Vibrasiya xəstəliyini (ümumi və yerli vibrasiyanı) aradan qaldırmaq üçün müalicəvi -profilaktik kompleks tədbirlərinə hansı aid deyil? A)) Respirator ilə təminat B) Ayaq üçün su vannalar C) Əllər üçün su vannaları D) Əllərin massajı E) Tibbi baxışlar 331##2 3 2 İşçilər arasında ümumi vibrasiyanın intensiv təsiri nəticəsində hansı xəstəlik yaranmır? A)) Ekstrapiramid sindrom B) Vestibulopatiya C) Aşağı ətrafların polinevropatiyası D) Onurğa sütununun osteoxondrozu E) Serebral-periferik anqiodistonik sindrom 332##2 1 2 Silikoz zamanı hansı fəsad rast gəlmir? A)) Spontan pnevmotoraks B) Ağ ciyərlərin emfizeması C) Xroniki bronxit D) Ağ ciyər vərəmi E) Fəsadsız olur 333##2 1 2 Silikoz zamanı ağ çiyərlərin rentgenoloji şəkilində hansı dəyişiklik olmur? A)) Norma zamanı B) Xırda düyünlü törəmələr C) Ağ ciyərlərin kötüklərinin bərkiməsi D) Ağ çiyərlərin kötüklərinin “kəsilməsi” E) Fibroz 334##2 2 2 İnfrasəs adətən hansı istehsalat amili ilə müştərəkdir? A)) Aşağıtezlikli küy və vibrasiya ilə B) Fibrogen təsirli toz ilə C) Kimyəvi faktorlarla D) İonlaşdırıcı şüalanma ilə E) Yüksək temperatur ilə 335##2 1 2 Qızdırılmış mikroiqlim şəraitində işləyən işçilərdə nə müşahidə olunmur? A)) Maye itkisinin azalması B) Açıq dəri qatında temperaturun artması C) Maye itkisinin artması D) Tərləmə E) Dəridə qan damarlarının genişlənməsi 336##2 1 2 Orqanizmə yüksək atmosfer təzyiqinin təsiri nə vaxt baş vermir? A)) Qızdırılmış mikroiqlim şəraitində B) Kompressiya C) Dekompressiya D) Yüksək atmosfer təzyiqi şəraitində olan zaman E) Şaxtalarda 337##2 1 2 DL 50 və ya CL 50 anlayışının tərifi hansıdır? A)) Laborator heyvanların qrupunda onların 50% ölümünə səbəb olan doza və ya konsentrasiya B) Laborator heyvanların qrupunda onların 50%-dan çox ölümünə səbəb olan doza və ya konsentrasiya C) Laborator heyvanların qrupunda onların 50%-dan az ölümünə səbəb olan doza və ya konsentrasiya D) DL 50-nin təkrar hissəvi halda daxil edilməsinin DL 50-nin 1-dəfəlik daxil edilməsinə nisbəti E) Kəskin təsir həddin xroniki təsir həddinə nisbəti 338##2 3 2 Xronik təsir zonası az olduqca kimyəvi maddə nə dərəcədə təhlükəlidir? A)) Xroniki təsir zamanı daha az təhlükəlidir B) Xroniki təsir zamanı daha çox təhlükəlidir C) Zonanın ölçüsü təhlükə dərəcəsinin göstəricisi sayılmır D) İnqalyasiya təsiri zamanı daha az təhlükəlidir E) Əhəmiyyəti yoxdur 339##2 3 2 Kəskin təsir zonası az olduqca kimyəvi maddə nə dərəcədə təhlükəlidir? A)) Kəskin təsir zamanı daha çox təhlükəlidir B) Xronik təsir zamanı daha az təhlükəlidir C) Zonanın ölçüsü təhlükə dərəcəsinin göstəricisi sayılmır D) İnqalyasiya təsir zamanı daha az təhlükəlidir E) Əhəmiyyəti yoxdur 340##2 3 2 İş zonasında zərərli maddələrin olması üzərində sistematik sanitar nəzarət kim tərəfindən aparılır? A)) Sənaye müəssisələrinin sanitar laboratoriyaları B) GEM-in mütəxəssisləri C) Sex həkimi D) Tibbi –sanitar hissə E) Şəhər poliklinikası 341##2 3 2 Kəskin istiqamətli təsir mexanizmi olan zərərli maddələrin iş zonasında olduqda sınaqların götürülməsi necə aparılmalıdır? A)) Avtomatik cihazlar sistemi vasitəsi ilə B) Ayda 1 dəfə C) Rübdə 1 dəfə D) Yarım ildə 1 dəfə E) İldə 1 dəfə 342##2 1 2 Peşə və ya istehsalat zəhərlərin tərifi hansıdır? A)) İstehsalat şəraitində orqanizmdə patoloji dəyişiklər törədən kimyəvi maddələr-ilkin xammal, yardımçı materiallar və hazır məhsullar B) İşçilərdə pnevmakoniozlara səbəb olan fibrogen təsirli kimyəvi maddələr C) Bioloji istehsalat amilləri D) Fiziki istehsalat amilləri E) Narkotik maddələr 343##2 3 2 Üzvi birləşmələrin molekulasına halogenin daxil olması bu birləşmələrin toksik təsirini necə dəyişir? A)) Artırır B) Azaldır C) Fəal komponentlərin effektlərinin toplanması D) Fəal kompanentlərin effektlərinin cəmindən artıq olması E) Fəal kompanentlərin effektlərinin cəmindən az olması 344##2 1 3 İstehsalat şəraitində üzvi birləşmələrin orqanizmin hansı sisteminə təsiri daha səciyyəvi sayılır? A)) Sinir sisteminə B) Qan C) Dəri örtüyü D) Ürək-damar sistemi E) Tənəffüs sistemi 345##2 3 3 Üzvi həlledicilərdən dərini qorumaq üçün hansı sinfə aid olan fərdi müdafiə vasitələrdən istifadə etmək lazımdır? A)) Hidrofil B) Hidrofob C) Nəmləndirici D) Qidalandıran E) Əksmikroblu 346##2 1 2 Klinik gedişatına görə üzvi həlledicilər üçün tipik zəhərlənmələr hansıdır? A)) Kəskin B) Xroniki C) Qida zəhərlənmələri D) Toksikoinfeksiyalar E) Mikotoksikozlar 347##2 3 2 İstehsalat şəraitində qurğuşun və onun birləşmələrin orqanizmə daxil olunmasının əsas yolu hansıdır? A)) Tənəffüs yolları B) Zədələnməmiş dəridən sovrulma C) Həzm traktı D) Gözlərin selikli qişası E) Hər bir yolla 348##2 3 2 Qurğuşunla xroniki zəhərlənmə zamanı orqanizmdə hansı dəyişiklər mövcuddur? A)) Porfirin mübadiləsinin pozulması B) Pnevmokoniozun inkişafı C) Merkurializm D) Dərinin professional xərçəngi E) Hipoksiya 349##2 3 2 Qurğuşunla xroniki intoksikasiya zamanı qaraciyərin zədələnməsi hansı xəstəlik şəklində təzahur olunur? A)) Toksik hepatit B) Xronik hepatoxolesistit C) İnfeksion hepatit A D) Hepatit B E) Hepatit C 350##2 3 2 Anilin və nitrobenzol hansı növ kimyəvi maddələrə aiddirlər? A)) Methemoqlobin törədicilərinə B) Hipoksiya C) Narkotik təsir göstərənlərə D) Asteno-vegetativ sindrom E) Toksik ensefalopatiya 351##2 1 2 Saturnizm hansı kimyəvi maddə ilə xroniki zəhərlənmə deməkdir? A)) Qurğuşun B) Civə C) Manqan D) Xrom E) Dəm qazı 352##2 1 1 Merkurializm hansı kimyəvi maddə ilə zəhərlənmə deməkdir? A)) Civə ilə B) Qurğuşun C) Manqan D) Xrom E) Dəm qazı 353##2 3 1 Sənaye zəhərlərinin kombinəedici təsiri nə deməkdir? A)) Eyni yolla daxil olma şərti ilə bir neçə zəhərin orqanizmə bir vaxtda və ya ardıcıllıqla təsiri B) Müxtəlif mənşəli istehsalat amillərin(məs., kimyəvi və fiziki) təsiri – birgə təsir C) Kompleks təsir D) İnqalyasion E) Dəri və selikli qişa vasitəsi ilə 354##2 3 1 Kəskin təsir zonası hansı nisbətdir? A)) DL₅₀/ Lim_ac, CL₅₀/ Lim_ac B) Lim_ac/ DL₅₀ C) Lim_ac/ Cl₅₀ D) Lim_ac/ Lim_ch E) Lim_ch/ Lim_ac 355##2 1 2 Kəskin toksiklik parametrlərini təyin etmək üçün ən geniş istifadə olunan laborator heyvanlar hansılardır? A)) Ağ siçanlar və ağ siçovullar B) Dovşanlar C) Dəniz donuzu D) Meymunlar E) İtlər 356## 2 1 2 Kimyəvi maddələrin orqanizmdə detoksikasiya, transformasiya və xaric olunması ilə əlaqədar orqanizmin hansı üzvləri böyük əhəmiyyət kəsb edirlər? A))Qara ciyər və böyrəklər B) Dalaq və sümük beyni C) Daxili sekresiya vəziləri D) Dəri və selikli qişa E) Dırnaq və saçlar 357## 2 3 2 4-xlorkarbon, dixloretan, 3-xloretilen kimi üzvi həlledicilərlə istehsalatda təmasda olduqda onların ən səciyyəvi təsiri orqanizmin hansı üzvünə düşür? A)) Qara ciyər və böyrəklərə B) Dəri örtükləri, selikli qişaya C) Dırnaq və saçlar D) Həzm sistemi E) Daxili sekresiya vəziləri 358## 2 3 3 Adı çəkilən kimyəvi maddələrdən hansı üzvi həlledicilərə aiddir? A)) Dixloretan B) Qurğuşun C) Dəm qazı D) Civə E) Pestisidlər 359## 2 3 2 Üzvi həlledicilərə aid olan kimyəvi maddələr və ya maddələr mübadiləsinin zəhərləri – 4-xlorkarbon, dixloretan, 3-xloretilen və s. orqanizmdə hansı təsir törədirlər? A)) Hepatotrop B) Kardiotoksik C) Narkotik D) Neyrotrop E) Qıcıqlandırıcı 360## 2 1 2 Zəhərlərin orqanizmə təsiri zamanı uzaqlaşdırılmış effektlərə hansı aiddir? A)) Embriotrop B) Neyrotrop C) Hepatotrop D) Nefrogen E) Narkotik 361## 2 1 2 Toksiklik dərəcəsinə görə sənaye zəhərləri hansı siniflərə bölünürlər? A)) Həddən artıq toksiklik B) Az təhlükəli C) Orta təhlükəli D) Yüksək təhlükəli E) Həddən artıq təhlükəli 362## 2 3 2 Sənaye zəhərlərin orqanizmə təsir növlərindən hansı kombinəedilmiş təsir növünə aiddir? A)) Additiv B) Kompleks C) Birləşmiş D) İnqalyasion E) Xronik 363## 2 3 2 Iş zonası havasında kimyəvi maddələrin nəzarəti üçün hansı konsentrasiyaların təyini daha vacibdir? A)) Orta növbə, maksimal birdəfəlik B) Orta sutka, orta həftə C) Yol verilən konsentrasiya həddi D) Yol verilən səviyyə, yol verilən qaliq miqdarı E) Yol verilən qalıq konsentrasiyası 364## 2 2 3 İstehsalat şəraitində yüksək temperatura olduqda kimyəvi maddələrin sovrulması hansı istiqamətdə olur? A)) Tənəffüzs yolları ilə artır B) Tənəffüs yolları ilə azalır C) Dəri örtüyü ilə azalır D) Mədə-bağırsaq traktı ilə azalır E) Əhəmiyyəti yoxdur 365## 2 3 2 Benzol və onun törəmələri kimi üzvi həlledicilərlə istehsalatda təmas zamanı ən səciyyəvi ilkin təsir hansıdır? A)) Qan və qan törədici üzvlərə B) Eşitmə üzvünə C) Cinsiyyət üzvlərinə D) Dəri və selikli qişa E) Daxili sekresiya vəziləri 366## 2 3 2 İstehsalat şəraitində anilin orqanizmə hansı yollarla daxil olur? A)) Tənəffüs yolları, zədələnməmiş dəri B) Tənəffüs yolları C) Zədələnməmiş dəri, selikli qişa D) Mədə-bağırsaq trakt E) Əhəmiyyəti yoxdur 367## 2 3 2 Manqan ilə xroniki zəhərlənmələr zamanı onun toplandığı yerlər( depolar) hansılardır? A)) Sümüklər, baş beyin B) Daxili sekresiya vəziləri C) Cinsiyyət orqanları D) Dırnaq və saçlar E) Qara ciyər 368## 2 2 2 Dəm qazı ilə kəskin zəhərlənmənin ağırlıq dərəcəsi nə ilə təyin olunur? A)) Şüurun itməsi və qanda karboksihemoqlobinin %-lə olması B) Leykositlərin miqdarı C) Trombositlərin miqdarı D) Eritrositlərin miqdarı E) Methemoqlobin %-lə 369## 2 1 3 Kimyəvi maddələr və müəssisələrin kanserogen təhlükəliliyi haqqında məlumatı hansı sənədlərdən almaq mümkündür? A)) “İş zonasının havasında zərərli maddələrin icazə verilən hədd konsentrasiyalari”- 2003 B) “Əhalinin sanitar-epidemioloji salamatlıq haqqında qanunu” C) “İonlaşdırılmış şüalanmanın təhlükəsizliyi mormaları” D) “Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında qanunu” E) Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası 370## 2 3 3 Mikrobioloji sintez müəssisələrində işləyən fəhlələrin sağlamlıq vəziyyətində hansı səciyyəvi dəyişiklər olur? A)) Tənəffüs sistemində və dəridə allergik xəstəliklər, disbakterioz B) Enterokolitlər C) Fibrogen D) Kardiopatiya .E) Hepatogen 371## 2 1 2 Adı çəkilən kimyəvi birləşmələrdən hansı real kanserofen və 1-ci qrup təhlükəli maddə sayılır? A)) 3,4-benzpiren B) Dəm qazı C) Xrom D) Aseton E) Asbest 372## 2 1 2 Adı çəkilən kimyəvi maddələrdən hansı karbohidrogenlərin aromatik sırasına daxildir? A)) Benzol B) Qurğuşun C) Dəm qazı D) Arsen E) Civə 373##2 2 1 Kumulyasiya əmsalı – K_cum -hansı nisbətdir? A)) Təkrar hissəvi daxil edilən DL₅₀-nin birdəfəlik daxil edilən DL₅₀-yə nisbəti B) DL₁₀₀ / DL₅₀ C) DL₈₄ / DL₁₆ D) Lim_ac / Lim_ch E) DL₅₀ / Lim_ac 374##2 2 1 Xronik təsir zonası (Z_ch) hansı nisbətdir? A)) Lim_ac / Lim_ch B) DL₅₀ / Lim_ac C) Lim_ac / DL₅₀ D) Lim_ch / Lim_ac E) Lim_ch / DL₅₀ 375##2 3 2 Tənəffüs zonasında üzvi həlledicilərin buxarlarının azalması üçün hansı ventilyasiya növü daha məqsədəuyğun sayılır? A)) Mexaniki yerli sovurucu B) Müxaniki ümumi axar C) Aerasiya D) Sovurucu şkaf E) Böyrdən sovrulma 376##2 2 2 Qıcıqlandırıcı qazların təsirindən əmələ gələn burun peşə xəstəliyinin son mərhələsi hansıdır? A)) Xronik atrofik rinit B) Kəskin kataral iltihab C) Xronik hipertrofik rinit D) Burnun selikli qişasının qarışıq iltihabı E) Xronik kataral rinit 377##2 3 2 Hansı kimyəvi maddələr işçilərdə dərinin xərçəngini törədə bilər? A)) His, koks (daş kömürdən alınan yanacaq) B) Asbest C) Benzol D) Xrom E) Dəm qazı 378##2 3 2 Hansı kimy’vi maddələrin təsirindən əksər hallarda burun çəpərinin perforasiyası baş verir? A)) Xrom və ya arsen birləşmələri B) Kükürdhidrogen C) Amonyak buxarları D) Neft və onun məhsulları E) Xlor 379##2 3 2 Hansı diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün dəri üzərində sınaqların keçirilməsi əhəmiyyətlidir? A)) Professional ekzema B) Həqiqi ekzema C) Mikroblu ekzema D) Psoriaz E) Qırmızı yastı dəmrov 380##2 2 2 Sənaye toksikologiyasının eksperimentində istifadə olunan inqalyasiya təsirinin növləri hansılardır? A)) Statik və dinamik B) Statikodinamik C) Kəskin inqalyasion D) Xroniki inqalyasion E) Kəskin peroral 381##2 2 3 Xronik təsir həddi toksikoloji əhəmiyyət daşıyaraq hansı vacib göstəricinin əsaslandırılmasında istifadə olunur? A)) İş yerlərinin havasına aid yol verilən hədd konsentrasiyası B) Kimyəvi maddənin təhlükəlilik sinfinin təyini C) K_cum-kumulyasiya əmsalı D) DL₅₀ və ya CL₅₀ E) Lim_ac-kəskin hədd konsentrasiyası 382##2 3 2 Bəzi kimyəvi birləşmələrin təsirindən yaranan uzun müddətli iş stajı nəticəsində qadınlarda hansı hallar baş verir? A)) Erkən klimaks, hipomenstrual sindrom B) Metrorragiya C) Alqodismenoriya D) Yumurtalıqların polikistozu E) Uşaqlığın fibromioması 383##2 3 2 Peşə bronzial astmanın diaqnostikası üçün meyarlar hansılardır? A)) Ağırlaşmamış allerqoloji anamnez, istehsalat şəraitində sensibilizasiyanın ilk təzahürlərı B) Anamnezdə məişət allergenlərə qarşı sensibilizasiyanın olması C) Anamnezdə kəskin respirator xəstəliklər və xronik bronxitin olması D) Allergenlərlə təmasda olmağ şərti ilə uzun müddətli iş stajı E) Nefropatiyalar 384##2 3 2 Peşə allerqik dermatitin klinik təzahürlərı hansılardır? A)) Hiperemiya, şişginlik, vezikulyasiya B) Veqetasiya C) Qabıqvermə D) Bitişmə E) Proliferasiya 385##2 2 3 Hansı istehsalat növlərinin işçilərində sidik kisəsinin peşə xərçənginə rast gəlmək olur? A)) Rezin məmulatları, anilin boya istehsalı B) Asbest məmulatları C) Misəridici istehsalat D) Ağacemalı sənayesi E) Mikrobioloji sintez müəssisələri 386##2 3 2 Hansı kimyəvi birləşmələr işçilərdə dəri və ağ ciyərlərin peşə xərçənginə səbəb ola bilər? A)) Daş kömür, neft, şist qətranı və onların buxarlanma məhsulları B) Benzidin C) Asbest D) Xlorlu karbohidrogenlər E) Xrom 387##2 2 2 Adı çəkilən göstəricilərdən kəskin toksiklik parametri hansıdır? A)) DL₅₀, CL₅₀ B) Lim_ch C) Yol verilən konsentrasiya həddi D) Z_ch E) Yol verilən qalıq miqdarı 388##2 2 2 Lim_ch parametri sənaye toksikologiyasında ən əhəmiyyətli olan hansı göstəricinin əsaslandırılmasında istifadə olunur? A)) Yol verilən konsentrasiya həddi B) CL₅₀ C) DL₅₀ D) Z_ac E) Lim_ac 389##2 3 2 Hansı kimyəvi birləşmə xroniki zəhərlənmə zamanı hemorraqik sindrom törədir? A)) Benzol B) Dəm qazı C) Pestisidlər D) Azot oksidləri E) 3,4-benzpiren 390 2 1 2 Hansı kimyəvi birləşmə hipoksid təsirli zəhərlərə aiddir? A)) Dəm qazı B) Benzol C) Pestisidlər D) Civə E) 3,4-benzpiren 391##2 1 1 Mədəni bitkiləri zərərvericilərdən və xəstəliklərdən mühafizə etməyə, alaq otlarından təmizləməyə, məhsuldarlığı artırmağa imkan verən kimyəvi birləşmələr necə adlanır? A)) Pestisidlər B) Kimyəvi liflər C) Qələvilər D) Turşular E) Üzvi həlledicilər 392##2 2 2 Radiotezlikli elektro-maqnit dalğaların bioloji effekti nədən asılı deyil? A)) İstilik şüalanmadan B) Titrəyişlərin tezliyindən C) Təsirin müddətindən D) Sahənin intensivliyindən E) Şüalanmanın rejimindən 393##2 2 2 Radiotezlikli elektro-maqnit dalğaların təsiri olan şəraitində işləyənlərin arasında hansı pozuntular yaranır? A)) Əsəb və ürək-damar sistemin B) İstilik mübadiləsinin C) Mədə-bağırsaq traktın D) Tənəffüs sistemin E) Duz-su mübadiləsinin 394##2 2 2 Radionaviqasiya, radiolokasiya və televideniyada istifadə olunan radiodalğalar hansı tezlik diapazonunda olur? A)) Çox yüksək tezlikli və ültra yüksək tezlikli diapazonunda B) Yüksək tezlikli diapazon C) Ultra-səs tezlikli D) İnfra-səs tezlikli E) Əhəmiyyəti yoxdur 395##2 2 2 İş yerlərin səhtlərinin işıqlanmasının ən yüksək səviyyəsi (şkalaya uyğun) hansı hallarda tövsiyyə olunur? (İsıqlandırma şkalasına uyğun işıqlanma səviyyəsinin 1 pillə artması ) A)) Yüksək travmatizm təhlükəsi, uzun müddətli gərgin görmə fəaliyyəti və hərəkət edən obyektə nəzarət edən zaman B) Açıq havada olan iş C) Özü işıq saçan əşya ilə işləyən zaman D) Havada kimyəvi maddələr olduqda E) Havada toz olduqda 396##2 2 2 Süni işıqlanmanın səmərəli olması üçün əsas gigiyenik tələblər hansılardlr? A)) Kifayət qədər olması və bərabərliyi B) Açıq lampaların istifadəsi C) Yalnız yerli işıqlandırılmadan istifadə D) Əhəmiyyəti yoxdur E) Təbii işıqlanmadan istifadə 397##2 2 2 Görmə qabiliyyətini müayinə edən zaman hansı üsullardan istifadə olunur? A)) Gözün keçiricilik qabiliyyəti,aydın görmənin davamlığı B) Tremorometriya C) Görmənin itiliyinin müayinəsi D) Göz dibinin müayinəsi E) Angioqrafiya 398##2 2 2 İş səthinin süni işıqlandırılmasının lazımı səviyyəsini təyin etdikdə gözlə görünən işlərin əsas əlamətləri hansılardır? A)) Əşyanın ölçüsünün fərqliliyi, fon və obyekt arasında olan kontrast, fonun xarakteri B) İnsolyasiyanın (günəş süaların düşməsi) davamlığı C) Əşyanın kütləsinin fərqliyi D) İqlim qurşağı E) Əhəmiyyəti yoxdur 399##2 2 2 Səsin və ya küyün fiziki xarakteristikasına hansı əlamətlər aiddirlər? A)) Səsin təzyiqi və tezliyi B) Enerji axınının sıxlığı C) Elektro-manit sahənin intensivliyi D) Titrəyişlərin təsir müdəti E) Effektiv temperaturu 400##2 2 1 Müxtəlif tezliyə və intensivliyə malik nizamsız xaotik səs dalğalarının yığımından ibarət olan və insanların sağlamlığına zərərli təsir göstərən amil necə adlanır? A)) Səs-küy B) Atmosfer təzyiq C) Vibrasiya D) Elektro-maqnit şüalanma E) Lazer şüalanma 401##2 2 1 Bərk cisimlərin rəqsi hərəkətindən ibarət olan amil necə adlanır? A)) Vibrasiya B) Səs-küy C) İnfra-səs D) Ultra-səs E) Lazer şüalanma