İnkişaf Psixologiyası

ümumi psixologiyada, yaş psixologiyasında və psixologiyanın

Psixi inkişafı ləngidən amillər hansılardır?

Son dövrlərdə daha çox rast gəlinən bu problemi necə aradan qaldırmaq olar?

Müasir dövrümüzdə insanı öyrənən 200-dən çox elm sahələrinin içərisində psixologiya elmi mühüm yer tutur. Psixologiya qədim yunan sözü olub (psyuxe-ruh ruhi aləm loqos-elm bilik öyrənmək) psixika haqqında elm deməkdir. Psixologiya fəaliyyət və ünsiyyətin psixoloji probləmlərini öyrənir. Psixologiya beyində obyektiv aləmin subyektiv sürəti kimi əmələ gələn psixikanın faktları qanunauygunluqları və mexanizimləri haqqında elmdir. Həmçinin psixologiya psixi proseslər, psixi hallar və psixi xassələr haqqında elmdir. Psixi proseslər də 3 yerə bölünür. İdrak prosesləri, iradi proseslər və emmosianal proseslər. İdrak proseslərinə duyğu, qavrayış, diqqət, hafizə, nitq, təfəkkür və təxəyyül aiddir.

İnsan dünyaya gələrkən nitqi özü ilə hazır şəkildə gətirmir. Uşağın psixi inkişafında nitq çox böyük rol oynayır. Tərbiyyə işi düzgün təşkil edildikdə onun nitqinin inkişafı əsasən 4 mərhələni əhatə edir. Birinci mərhələ, nitqin nkişafının hazırlıq mərhələsidir. Bu uşağın anadan olduğu gündən 1 yaşa qədər olan dövrü əhatə edir. İkinci mərhələ şifahi nitqin inkişafı mərhələsidir ki, bud a 1 yaşdan 3 yaşa qədər olan dövrə təsadüf edir. Üçüncü şifahi nitqin zənginləşməsi mərhələsidir. Bu mərhələ -3 yaşdan 7 yaşa qədər olan dövrü əhatə edir. Dördüncü mərhələ nitqin təkminlləşməsi və yazılı nitqin inkişafı mərhələsidir və 7 yaşdan sonar baş verir.

Milli.Az olaylar.az-a istinadən bildirir ki, nitq uşağın dünyaya gəldiyi gündən etibarən tədricən ünsiyyət vasitəsi kimi inkişaf edir və başqalarının emosianal vəziyyəti, uşaq tərəfindən onun mimikası jest və pantomimikaları vasitəsilə anlaşılır. 3 yaşlı uşağın nitqində 1000-1500, 4 yaşlının nitqində 1600-1926, 5 yaşlı uşağın nitqində isə 2500-3000-ə yaxın söz ehtiyyatı olur. Ona gorə də istər valideyinlər istərsədə tərbiyyəçi müəllimlər uşaqlara geniş izahatlı, düzgün tələffüz qaydalarını elə örətməlidirlər ki, onların nitqi inkişaf edib məktəb təlimi üçün zəruri olan səviyyəyə çatmasına müsbət təsir göstərsin. İnsan təfəkkürünün inkişafında nitqin rolu çox böyükdür. Nitq vasitəsilə insanlar nəinki öz fikirlərini bir-birinə çatdırır, həm də onların təfəkkürü nitqli ünsiyyət prosesində təşəkkül edir və formalaşır.

Çox zaman nitq qüsurları uşaqlarda kompleks, özün inamsızlıqda yaradır. Bu xüsusiyyətlərə görə uşaqlar məktəbə və baxçaya getmək istəmirlər. Elə psixika var ki nitqi geri salır. Elə qüsurlu nitq var ki, psixikanı geri salır. Yəni uşağın nitqində qüsur varsa və ya ümumiyyətlə nitq yoxdursa uşağın psixoloji aləminə təsir edir. Belə ki, nitq vasitəsi ilə uşaq ünsiyyətə girir, lüğət ehtiyyatı artır, təsəvvürlər formalaşır. Nitqdə ləngimə varsa bu xüsusiyyətlərdə ləngiyir. Amma psixoloji olaraq uşaqda ləngimə varsa onun nitqinə mənfi təsirsiz ötüşməyə bilməz.Beləki uşaq deyilən müraciəti anlamırsa onun nitqində, lüğət ehtiyatında qüsurlar olacaq. Buna görədə uşaqla defektoloji-loqopedik iş aparılarkən mütləq uşağın psixoloji səviyyəsi, bacarığı, yaşı, diqqəti və aktivliyi nəzərə alınmalıdır. Bəzən isə uşaqlarda psixi inkişaf ləngiməsi kimi mənfi tendensiya müşahidə edilir. Etiraf etmək lazımdır ki, psixi inkişaf ləngiməsi dövrümüzün aktual problemlərindən biridir. Bu problem ilk dəfə XIX əsrdə Lassenq və Lorens tərəfindən aşkarlanıb. Müasir dövrdə psixi inkişaf ləngiməsi daha ətraflı öyrənilməyə başlayıb. Psixi inkişaf ləngiməsi tam və ya qismən ola bilər. Bunu müəyyən etmək üçün psixi inkişaf ləngiməsinin yaranma səbəbini aşkara çıxarmaq lazımdır. Nitq İnkişaf Mərkəzində hesab edirlər ki, bu amillər isə 3 qrupa bölünür. Birincisi, endogen amillər-yəni daxili səbələrdən qaynaqlanan amillər qrupu, ikicisi, ekzogen amillər-yəni xarici səbəblərdən qaynaqlanan amillər qrupu və nəhayət üçüncüsü, irsi amillər. Endogen amillərə – hamiləlik dövründə ananın qida rejiminin pozulması, keçirdiyi infeksiyalar, hamiləliyin ümumi toksikozu, nevropatiya daxildir. Ekzogen amillərə – doğuş zamanı travma, erkən yaş dövründə keçirilən xəstəliklər daxildir. İrsi amillər isə genetik faktorlarla bağlıdır. Mərkəzdən bildirilir ki, bəzən isə hormonal problemlərin də psixi inkişaf ləngiməsinə səbəb olması barədə fikirlər də söylənilir. Lakin bu fikir tam təsdiqini tapmayıb.

Psixi inkişaf ləngiməsini səciyyələndirən bəzi xarakter xüsusiyyətlər var. Adətən bu kimi insanlar ətrafındakıların köməyi olmadan bir iş görməkdə çətinlik çəkirlər. Çox vaxt isə məntiqsiz hərəkətlər edirlər. Həmçinin say, zaman və böyüklük ölçülərindən istifadə zamanı çətinliklə üzləışirlər Bir qayda olaraq diqqəti mərkəzləşdirə bilmir, təfəkkür sferasında analiz, sintez, ümumiləşdirmə proseslərində çətinlik çəkirlər. Həmçinin psixi inkişaf ləngiməsindən əziyyət çəkənlərdə iradə və emosional sferada kasadlıq, təsəvvür etmədə çətinlik, tez təsir altına düşmə kimi də mənfi hallar müşahidə edilir.

Nitq İnkişaf Mərkəzində hesab edirlər ki, əgər uşaqlarda bu hallar müşahidə edilərsə, o zaman vaxt itirmədən mütəxəssis köməyindən faydalanmaq zəruridir. Çünki vaxtında müdaxilə edilmədikdə daha sonra ağır nəticələrlə üzləşmə riski böyükdür.

Milli.Az

İnkişaf Psixologiyası

İnsanlar həyatı boyunca bir çox dəyişikliklər keçirirlər. İnkişaf insan həyatının ömrü boyunca, anlayışdan ölüme qədər böyüməsini təsvir edir. Psixoloqlar insanın həyat boyunca necə və nə ilə dəyişdiyini anlamaq və izah etməyə çalışır. Bu dəyişikliklərin bir çoxu normal və gözlənilən olsa da, hələ də insanlar bəzən idarə etmək üçün əlavə yardım lazımdır ki, problemlər yarada bilərlər.

Normativ inkişaf prosesini başa düşməklə peşəkarlar potensial problemləri daha yaxşı bilir və daha yaxşı nəticələrə səbəb ola biləcək erkən müdaxilələr verirlər.

İnkişaf edən psixoloqlar, hər yaşdan olan insanlar ilə uşaqlıq, yetkinlik və yaşlılıq kimi xüsusi bir sahədə ixtisaslaşmayı seçmələrinə baxmayaraq, problemləri müalicə etmək və böyüməyi dəstəkləmək üçün işləyə bilər.

İnkişaf Psixologiyası nədir?

İnkişaf etməkdə olan psixologiya psixologiyanın şöbəsidir ki, insanlar bir ömür boyu necə böyümək və dəyişir. Bu sahədə ixtisaslaşmış olanlar yalnız insanlar böyüdükcə baş verən fiziki dəyişikliklərlə əlaqəli deyil; onlar həyat boyunca baş verən sosial, emosional və idrak inkişafına da baxırlar.

Psixoseksual İnkişafın Freud mərhələləri nədir?

Erikson və Freudun nəzəriyyələri necə müqayisə edilir?

İnkişaf edən psixoloqların xəstə ilə məşğul olmasına kömək edə biləcəyi bir çox məsələlər bunlardan ibarətdir:

• motor bacarıqlarının inkişafı
• dil əldə
• emosional inkişaf
• öz-özünə şüurun və öz-özünə konsepsiyanın ortaya çıxmasıdır
• uşaqlıq dövründə və həyatı boyunca idrak inkişafı
• uşaq inkişafında sosial və mədəni təsirlər
• şəxsiyyət inkişafı
• mənəvi əsaslandırma
• inkişaf problemləri və öyrənmə əlilliyi

Bu mütəxəssislər bu proseslərin normal şəraitdə necə baş verdiyini araşdırmaq və müşahidə etmək üçün böyük vaxt sərf edirlər, eyni zamanda inkişaf proseslərini poza biləcək şeyləri öyrənməklə maraqlanırlar.

İnsanların necə dəyişdiyini və nəyə görə dəyişdiyini daha yaxşı bilməklə, bu məlumat insanlara tam potensialına uyğun yaşamaq üçün tətbiq edilə bilər. Normal insan inkişafının gedişatını anlamaq və erkən yaşanacaq potensial problemləri anlamaq vacibdir, çünki müalicə edilməmiş inkişaf problemləri depressiya, aşağı ittiham , hüsran və məktəbdə aşağı müvəffəqiyyətə səbəb ola bilər.

İnkişaf edən psixoloqlar insan inkişafının müxtəlif aspektləri barədə düşünmək üçün bir çox nəzəriyyələrdən istifadə edirlər. Məsələn, bir uşağın intellektual inkişafını qiymətləndirən psixoloq Piagetin bilik inkişafı nəzəriyyəsini nəzərdən keçirə bilər ki, bu da uşaqların öyrəndikləri kimi getdiyi əsas mərhələləri özündə əks etdirir. Bir uşağa işləyən bir psixoloq da uşaqların davranışları ilə davranışlarını necə təsir etdiyini düşünmək istəyə bilər, buna görə Bowlby’nin bağlılıq nəzəriyyəsi əsas ola bilər.

Psixoloqlar, sosial əlaqələrin həm uşaqlar, həm də yetkinlərin inkişafına necə təsir göstərdiyini də maraqlandırır.

Eriksonun psixososial inkişaf nəzəriyyəsi və Vygotskinin sosioloji inkişaf nəzəriyyəsi , inkişaf prosesinə ictimai təsirləri həll edən iki məşhur nəzəri çərçivəsidir. Hər bir yanaşma uşaqların inkişafı və inkişafı ilə bağlı zehni, sosial və ya valideyn təsirləri kimi inkişafın müxtəlif aspektlərini vurğulamağa çalışır.

Siz (və ya uşaqlarınız) inkişaf psixologiyasına ehtiyacınız olduqda

İnkişaf olduqca öngörülebilir bir nümunə baxmağa davam edərkən, əlbəttə gedə biləcək şeylər var. Valideynlər tez-tez inkişaf mərhələləri kimi tanınanlara diqqət yetirirlər və bu, əksər hallarda uşaqların inkişafın müəyyən bir nöqtəsi ilə nümayiş etdirməyə meyllidir. Bunlar odur ki, fiziki , bilişsel , sosial / emosional və kommunikasiya mərhələləri olan dörd müxtəlif sahədən birinə diqqət yetirir. Məsələn, gəzinti ən çox uşaqların 9-15 aylıq dövrlər arasında əldə etdiyi bir fiziki mərhələdir. Bir uşağın gəzinti və ya 16-18 aya girməyə çalışmadığı təqdirdə, valideynlər bir ailə həkimi ilə məsləhətləşmələr apara bilərlər.

Bütün uşaqlar fərqli dərəcələrdə inkişaf etsələr də, bir uşaq müəyyən bir yaşa görə müəyyən mərhələləri yerinə yetirmədikdə, narahatlığa səbəb ola bilər. Bu mərhələlərdən xəbərdar olmaq üçün valideynlər yardım ala bilər və səhiyyə işçiləri uşaqların inkişaf gecikmələrini aradan qaldırmasına kömək edə biləcək müdaxilələr təklif edə bilərlər.

İnkişaf edən psixoloqlar, inkişaf problemləri və ya yaşlanma ilə əlaqədar problemlərlə üzləşə bilən həyatın hər nöqtəsində fərdlərə dəstək verə bilər. Bu mütəxəssislər uşaqları bir inkişaf gecikdirməsinin olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün qiymətləndirirlər və ya kognitif azalmalar, fiziki mübarizələr, emosional çətinliklər və ya dejenerativ beyin xəstəlikləri kimi yaşlılıqla əlaqəli sağlamlıq problemləri ilə üzləşən yaşlı xəstələrlə işləyə bilərlər.

İnkişafın Müxtəlif mərhələlərində qarşılaşa biləcəyiniz narahatlıqlar

Təsəvvür edə bilərsiniz ki, inkişaf psixologları həyatın müxtəlif mərhələlərinə görə inkişafı tez-tez pozurlar. İnkişafın bu dövrlərindən hər biri müxtəlif dövrlərin adətən əldə edildiyi bir vaxtdır.

Bilişsel İnkişafın Sensorimotor mərhələsi nədir?

Uşaq İnkişafının Bəzi Quruluşları Nədir?

İnsanlar hər nöqtədə xüsusi problemlərlə üzləşə bilərlər və inkişaf psixologları tez-tez problemlərlə mübarizə aparan insanlara kömək edə bilərlər.

Prenatal: Prenatal dövr inkişafın ən erkən təsirlərinin uşaqlıq dövründə daha çox böyüməyə necə təsir göstərəcəyini anlamaq istəyən inkişaf psixologlarına maraqlıdır. Psixoloqlar doğuşdan əvvəl başlanğıc reflekslərin necə ortaya çıxdığını, qohumlarda stimullara necə cavab verdiyini və fetusların doğumdan əvvəl aşkarlana biləcəyi duyğular və algılarını görür. İnkişaf edən psixoloqlar da Down sindromu, ana dərman istifadəsi və gələcək inkişaf prosesinə təsir göstərə biləcək miras xəstəlikləri kimi potensial problemlərə baxa bilər.

Erkən Uşaqlıq: Erkən uşaqlıq dövründən uşaqlıqdan olan dövr diqqətəlayiq böyümə və dəyişiklik zamanıdır. İnkişaf edən psixoloqlar bu kritik inkişaf dövründə baş verən fiziki, bilişsel və emosional böyümə kimi şeylərə baxır. Bu nöqtədə potensial inkişaf problemləri üçün müdaxilələrlə yanaşı, psixoloqlar da uşaqların tam potensialına nail olmasına kömək edirlər. Valideynlər və səhiyyə işçiləri tez-tez uşaqların düzgün şəkildə böyüdülməsini, adekvat bəslənməni təmin etdiyini və onların yaşına uyğun olan idrak dövrünə nail olmasını təmin etmək üçün gözləmədədirlər.

Orta Uşaqlıq: Bu inkişaf dövrü, uşaqların ibtidai məktəb vasitəsilə yola çıxması ilə fiziki olgunlaşma və sosial təsirlərin artmasının əhəmiyyəti ilə qeyd olunur. Uşaqlar dostluq qurduqları üçün məktəbdə iş qabiliyyətini qazanmaq və özünəməxsus mənada özünü qurmağa davam etdikləri üçün dünyaya öz izlərini verməyə başlayır. Valideynlər uşaqların sosial, emosional və psixi sağlamlıq məsələləri də daxil olmaqla, bu yaşda ortaya çıxa biləcək potensial problemlərlə məşğul olmasına kömək etmək üçün inkişaf psixoloqunun köməkçisi ola bilərlər.

Ergenlik: Uşaqlar, bu inkişaf dövründə tez-tez müşayiət olunan psixoloji qarışıqlıq və keçid yaşadıqda, yeniyetməlik illəri çox vaxt maraq doğurur. Erik Erikson kimi psixoloqlar bu dövrdə naviqasiya necə şəxsiyyət formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu yaşda, uşaqlar kimlərdir və istədikləri kimin suallarını araşdırdıqda, tez-tez məhdudiyyətləri sınayır və yeni şəxsiyyətləri araşdırırlar. İnkişaf edən psixoloqlar yeniyetməlik dövrü, emosional qarışıqlıq və sosial təzyiq daxil olmaqla, adolesan dövrünə aid olan bəzi çətin məsələlərlə məşğul olduqda, yeniyetmələrə dəstək ola bilərlər.

Erkən Yetkinlik: Həyatın bu dövrü tez-tez əlaqələrin formalaşdırılması və saxlanılması ilə qeyd olunur. Bağlar, yaxınlıq, yaxın dostluq və ailə qurmaq erkən yetkinlik dövründə çox vaxt kritik mərhələlərdir. Bu münasibətləri qura və saxlaya bilənlər əlaqələri və sosial dəstəyi yaşamağa meyl edirlər, bu münasibətlər ilə mübarizə edənlər isə yalançı və yalnış hiss oluna bilərlər. Belə məsələlərlə üzləşən insanlar daha sağlam əlaqələr qurmaq və duygusal çətinliklərlə mübarizə aparmaq üçün inkişaf psixoloqunun kömək edə bilər.

Orta Yetkinlik: Həyatın bu mərhələsi məqsəd məqsədini inkişaf etdirməyə və cəmiyyətə töhfə verməyə yönəlib. Erikson onu generativlik və durğunluq arasında qarşıdurma kimi təsvir etmişdir. Dünyada məşğul olanlar, onları sürətləndirəcək və gələcək nəsillərə nişan qoymaq məqsədi duyğusu ilə ortaya çıxan şeyləri qatqı təmin edir. Karyera, ailə, qrup üzvlüyü və cəmiyyətin iştirakı kimi fəaliyyətlər, bu generativlik hissi üçün kömək edə biləcək hər şeydir.

Yaşlı Yaş: Böyük yaşlar çox vaxt pis sağlamlıq dövrü kimi baxılır, lakin bir çox yaşlı yetkinlər 80-ci və 90-cı illərdə aktiv və sıx məşğul olurlar. Artan sağlamlıq narahatlıqları bu inkişaf dövrünü qeyd edir və bəzi kəslər demans və Alzheimer xəstəliyi ilə əlaqədar zehni azalma yaşayır. Erikson, yaşlı illərini həyatın əksinə bir dəfə göstərdi. Geri dönüb yaxşı bir həyatı görənlər həyatlarını sona çatdırmaq üçün müdriklik hissi və hazırlıq hissi ilə yaşayırlar, təəssüflə dönənlər isə acı və ümidsizliyin hissləri ilə qalır. Gelişim psixologları yaşlı xəstələrlə yaşlanma prosesi ilə əlaqədar problemlərlə mübarizə aparmaq üçün işləyə bilərlər.

Bir inkişaf problemi ilə tanış olmaq

Bir inkişaf probleminin mövcud olub olmadığını müəyyən etmək üçün psixoloq və ya digər yüksək səviyyəli təlimatçı inkişaf tərəqqi və ya qiymətləndirməni idarə edə bilər. Uşaqlar üçün belə bir qiymətləndirmə adətən valideynlər və digər qayğı göstərənlər ilə görüşdükləri davranışlar, uşağın tibbi tarixinin nəzərdən keçirilməsi və ünsiyyət, sosial / emosional bacarıqları, fiziki / motor baxımından fəaliyyət göstərməsini ölçmək üçün standartlaşdırılmış testlərlə əlaqələndirir. inkişafı və bilik bacarıqları. Bir problem varsa, xəstə daha sonra bir danışma dilində patolog, fiziki terapevt və ya peşə terapevt kimi bir mütəxəssisə müraciət edilə bilər.

Bir sözdən

Belə bir diaqnozun alınması, xüsusən də təsirlənən öz uşaqlarınız olduğunda, həm də qarışıqlıq və qorxu hissi ilə qarşılaşa bilər. Siz və ya sevdikləriniz bir inkişaf problemi olan bir diaqnoz aldıqdan sonra, diaqnoz və mövcud müalicələr haqqında çox vaxt öyrənə bilərsiniz. Suallarınız və narahatlıqlarınızın siyahısını hazırlayın və bu məsələləri doktorunuzla, inkişaf psixoloğunuzla və müalicə qrupunuzun bir hissəsi ola biləcək digər səhiyyə işçiləri ilə müzakirə etdiyinizdən əmin olun. Bu prosesdə fəal rol oynayaraq, müalicə prosesində növbəti addımları həll etmək üçün daha yaxşı məlumat və təchiz olunacaqsınız.

> Erikson EH. (1963) .Çoxluq və cəmiyyət. (2-ci ed.). New York: Norton.

> Erikson EH. (1968) .İdmət: Gənclik və Böhran. New York: Norton.

Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

vaxtlarda özünü göstərir və müxtəlif şəkildə cərəyan edir.

Pedaqoji psixologiyanın həll etməli olduğu problem-

lərdən biri də təlim və inkişafın qarşılıqlı əlaqəsini aşkara

çıxarmaqdan

ibarətdir.

psixoloqlarının diqqətini cəlb edən bu problem hələ də

pedaqoji psixologiyanın əsas problemlərindən biri kimi qalır.

Pedaqoji psixologiyanın həll etməli olduğu başqa bir

problem təlim və tərbiyənin ümumi və yaşla bağlı olan

cəhətlərinin əlaqəsinin aşkara çıxarılmasından ibarətdir.

Məlum olduğu kimi, uşağın hər bir yaş dövrü əqli və şəxsi

inkişaf üçün özünəməxsus imkan yaradır. Lakin bu sahədə

müəyyən tədqiqatların aparılmasına baxmayaraq hələ də uşaq

həyatının hər bir konkret mərhələsində təlim və tərbiyədən

hansına üstünlük vermək, vahid pedaqoji prosesdə tərbiyəedici

və öyrədici təsirlərin bir-birini tamamlaması üçün hansı

yollardan istifadə etmək özünün əsaslı həllini tapmamışdır.

Pedaqoji psixologiyanın həll etməli olduğu problem-

lərdən biri də uşaqların psixoloji və davranış nöqteyi nəzərdən

inkişafında onların anadangəlmə, genotipik imkanlarının və

mühitin ayrılıqda və ya birgə təsirinin xüsusiyyətlərini aşkara

Pedaqoji fəaliyyətin və müəllim şəxsiyyətinin psixoloji

xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi də pedaqoji psixologiyanın həll

etməli olduğu əsas problemlərdəndir. Pedaqoji fəaliyyətin

psixoloji strukturunu, müəllim şəxsiyyətinin, xüsusilə onun

pedaqoji bacarıq və qabiliyyətlərinin, pedaqoji ünsiyyət və

pedaqoji mərifətin psixoloji xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmaqla

pedaqoji psixologiya pedaqoji fəaliyyətin idarə olunmasına

düzgün istiqamət vermiş olur.

Müasir dövrdə pedaqoji psixologiyanın qarşısında duran

və həll edilməsi zəruri olan problemlərdən biri də pedaqoji

cəhətdən baxımsız uşaqlar problemidir. Bu problemlə sıx bağlı

“çətin” uşaqlar problemi ən ümdə problem kimi diqqəti cəlb

Son illərdə respublikamızda yaşlı nəsillə birlikdə qaç-

qınlıq həyatı keçirən uşaqların həyatı hamını düşündürür. Bu

baxımdan pedaqoji psixologiya da kənarda qala bilməz. Bu cür

uşaqların sosial-psixoloji adaptasiyası və psixoloji reabi-

litasiyası probleminin öyrənilməsi ən ciddi problemlərdən

Yuxarıda qeyd olunan problemlərin həll edilməsi gənc

nəslin təlim və tərbiyəsi işinə öz önəmli təsirini göstərə bilər.

Bütün qeyd edilənlərdən aydın olur ki, müasir pedaqoji

psixologiyanın qarşısında mühüm nəzəri və praktik vəzifələr

psixologiya tələb olunan səviyyəyə qalxa bilməz.

Müasir pedaqoji psixologiyanın nəzəri vəzifələrinə, hər

şeydən əvvəl, təlim-tərbiyə prosesində psixi inkişafın

imkanlarını, təlim və tərbiyənin ümumi psixoloji qanuna-

uyğunluqlarını öyrənməyi aid etmək olar. Bununla yanaşı

olaraq, pedaqoji psixologiyanın qarşısında duran mühüm nəzəri

vəzifələrindən biri kimi gənc nəslin yüksək elmi dünya-

görüşünə, şüuruna xas olan keyfiyyətlərlə formalaşdırılmasının

ən səmərəli elmi yollarını müəyyənləşdirməyi göstərmək olar.

Müasir pedaqoji psixologiyanın praktik vəzifələrinə

məsələlərini, təlim və əqli inkişafın qarşılıqlı əlaqəsini,

şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmə xüsu-

siyyətlərini və s. öyrənməyi aid etmək olar. Bununla yanaşı

olaraq, pedaqoji psixologiya təlim və tərbiyənin motivlərini

aşkara çıxarmaq və müəllimləri bu sahədə zəruri biliklərlə

silahlandırmaq kimi mühüm praktik vəzifəni həyata keçirir.

Pedaqoji psixologiyanın bir-biri ilə sıx bağlı olan

bölmələri vardır. Pedaqoji psixologiyanın həmin bölmələrinə

tərbiyə psixologiyasını, təlim psixologiyasını, pedaqoji

fəaliyyət və müəllim şəxsiyyəti psixologiyasını aid etmək olar.

Bununla yanaşı psixoloji ədəbiyyatın bir çoxunda anomal

uşaqlarla təlim, tərbiyənin psixologiyasını da pedaqoji

psixologiyanın şöbələrindən biri kimi qeyd edirlər.

Tərbiyə psixologiyası şəxsiyyətin formalaşmasının

psixoloji mexanizmlərini, tərbiyə işinin metodları və

formalarının psixoloji əsaslarını, tərbiyəvi tədbirlərin psixoloji

psixologiyasını, özünütərbiyənin psixoloji əsaslarını, tərbiyənin

idarəolünması problemini, «çətin» uşaqlar, onların davranışının

korreksiyası məsələlərini öyrənir. Bunların hamısı vahid bir

vəzifəni – şəxsiyyətin formalaşdırılması vəzifəsini yerinə yetir-

məyə yönəlmiş olur.

Təlim psixologiyası təlimin mahiyyəti və psixoloji

qanunauyğunluqlarını, didaktikanın, xüsusi metodikaların,

problemli təlimin, proqramlaşdırılmış təlimin, əqli əməliy-

yatların formalaşmasının psixoloji əsaslarını, təlim və inkişafın

qarşılıqlı əlaqəsinin xüsusiyyətlərini, təlim fəaliyyətində müasir

texniki vəsaitlərdən istifadənin psixoloji əsaslarını və s.

məsələləri tədqiq edib öyrənir.

Pedaqoji fəaliyyət və müəllim şəxsiyyəti psixologiyası

pedaqoji fəaliyyətin psixoloji strukturunu, müəllim şəxsiyyəti

və onun peşə-psixoloji istiqamətini, pedaqoji funksiyasının,

pedaqoji bacarıq, vərdiş və qabiliyyətlərin psixoloji əsaslarını,

xüsusiyyətlərini və s. öyrənir.

VI.18.5. Yaş və pedaqoji psixologiyasının tədqiqat

psixologiyasında

istifadə

olunan

tədqiqat

metodları kompleksi bir neçə blokdan ibarətdir. Bu metodların

bir qismi ümumi psixologiyadan, digər qismi differensial

psixologiyadan, üçüncü qismi sosial psixologiyadan götü-

öyrənilməsi üçün tətbiq olunan bütün metodlar ümumi psixolo-

giyadan götürülmüşdür. Bu metodlar uşaqların yaşına uy-

ğunlaşdırılmaqla ayrı-ayrı yaş dövrlərində qavrayışın, diqqətin,

xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə yönəldilmişdir.

Differensial psixologiya yaş psixologiyasını uşaqların

fərdi və yaş xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün zəruri olan

metodlarla təmin etmişdir. Bu metodlar içərisində əkizlər

metodu xüsusi yer tutur.

Sosial psixologiyadan götürülmüş metodlardan müxtəlif

uşaq qruplarında şəxsiyyətlərarası münasibətləri, eləcə də

uşaqlarla yaşlı adamlar arasındakı qarşılıqlı münasibətləri

öyrənmək üçün istifadə olunur. Həmin metodlar uşaqların

yaşına uyğunlaşdırılmış olur. Bunlara müşahidə, sorğu, in-

tervyu, sosiometrik metodu, sosial-psixoloji eksperimenti aid

xüsusiyyətlərinə nəzər salaq.

Müşahidə metodunun müxtəlif variantlarından istifadə

olunması uşaq haqqında kifayət qədər əsaslandırılmış məlumat

əldə etməyə imkan verir. Hər cür müşahidəni məqsədəyönəlmiş

və müvafiq proqrama, plana uyğun şəkildə aparmaq lazımdır.

Müvafiq nəticə əldə etmək üçün müşahidəni müntəzəm

aparmaq tələb olunur. Uşaqlar çox sürətlə inkişaf edirlər.

Onların psixologiyası və davranışı sürətlə dəyişir. Ona görə də

uşağın yaşından asılı olaraq müşahidələr arasındakı fasilə də-

yişməli olacaqdır. Məsələn, yeni doğulmuş uşaq üzərində hər

gün, 2-3 aylıqdan bir yaşa qədər dövrdə hər həftə, 1-3 yaşlı

uşaqlarda hər ay, bağça yaşlı uşaqlarda ildə ən azı iki dəfə və s.

müşahidə aparmaq lazım gəlir. Uşaqlar üzərində müşahidənin

gizli təşkil edilməsi, uşağın bunu hiss etməməsi daha dəqiq

nəticə əldə etməyə imkan verir.

Müşahidənin bir növü kimi “ana gündəlikləri” ndən

istifadə də səmərəli nəticə verir.

Çox vaxt uşaqlarla aparılan şifahi və yazılı sorğu

zamanı bir sıra çətinliklərlə rastlaşmaq olur. Bəzən uşaqlar ona

verilmiş sualı o qədər də düzgün başa düşmürlər. Ona görə də

sorğu zamanı uşağın ona verilən sualı nə qədər düzgün başa

düşdüyünü müəyyənləşdirmək lazımdır.

Uşaqlarla aparılan tədqiqat işində uşağın psixologiyası

və davranışı barədə daha düzgün məlumatlar əldə etmək üçün

eksperiment daha səmərəli metodlardan biri hesab olunur.

Eksperimentlərin daha səmərəli olması üçün onların təbii şə-

raitdə, oyun və təlim fəaliyyətində aparılması zəruridir. Bu

zaman uşaqları eksperimentin gedişinə maraqlandırmaq

Testləşdirmənin tətbiqi zamanı da uşaqların bu işdə

iştirakının stimullaşdırılması zəruridir. Bunun üçün Kettelin və

Vekselerin testlərinin uşaq variantlarından və sosiometrik testin

bəzi formalarından istifadə olunması daha yaxşı nəticə verə

Pedaqoji psixologiyanın tədqiqat metodlarına gəldikdə

ümumi psixologiyada, yaş psixologiyasında və psixologiyanın

digər sahələrində istifadə olunan tədqiqat metodlarından

pedaqoji psixologiyada da istifadə olunur. Bu metodlara

müşahidə, şifahi və yazılı sorğu, eksperiment, fəaliyyət

məhsullarının təhlili, anketlər, testləşdirmə və s. aid etmək olar.

Pedaqoji psixologiyada bu metodlardan istifadə edərkən

uşaqların yaş xüsusiyyəti, psixoloji-pedaqoji problemin

xüsusiyyətləri, onların köməyi ilə uşaqların tərbiyəlilik və

hazırlıq səviyyələrini, təlim və tərbiyənin təsiri altında onların

psixologiyası və davranışında baş verən dəyişiklikləri aşkara

çıxarmaq imkanları nəzərə alınaraq müvafiq dəyişikliklər

edilir. Məsələn, pedaqoji müşahidədən uşaqların müxtəlif

sosial şəraitdə özlərini necə aparmalarını, eləcə də müxtəlif

həyati məsələləri həll edərkən əldə etmiş olduqları bilik və

vərdişləri tətbiq edə bilmək bacarığını aşkara çıxarmaq üçün

istifadə etmək olar. Daha yaşlı uşaqları – yeniyetmə və gəncləri

məktəbəqədər və kiçik məktəb yaşlı uşaqlarla şifahi sorğudan

istifadə etmək mümkündür.

Bu cür ümumi metodlarla yanaşı pedaqoji psixologiyanın

özünəməxsus xüsusi metodları da vardır. Bu cür metodlara

psixoloji-pedaqoji eksperimenti və uşaqların öyrənməyə

qabillik, biliklilik və tərbiyəlilik səviyyəsini aşkara çıxarmaq

üçün xüsusi psixoloji-pedaqoji testləşdirməni aid etmək olar.

aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar: təşkiledici, prosedur,

qiymətləndirici, eləcə də faktların toplanması və işlənməsi ilə

bağlı metodlar. Təşkiledici metodlara məqsəd, məzmun, aparı-

lan tədqiqatın strukturu və təşkili, onların tərkibi və hazırlıq

aiddir. Prosedur metodlara bütövlükdə aparılacaq tədqiqatın,

eləcə də onun hissələrinin həyata keçirilmə forması aiddir.

Qiymətləndirici metodlara tədqiqatın nəticələrinin psixoloji-

toplanması və işlənməsi üçün tətbiq olunan metodların köməyi

ilə yoxlanılanlar haqqında zəruri məlumatlar əldə edilir. Əldə

edilmiş faktların işlənməsi üçün tətbiq olunan metodların kö-

məyi ilə müvafiq nəzəri və praktik psixoloji-pedaqoji nəticələr

və tövsiyyələr irəli sürmək mümkün olur.

Qeyd etdiyimiz tədqiqat xarakteri daşıyan metodlarla

yanaşı elə metodlar da vardır ki, onların köməyi ilə uşaqlara

birbaşa praktik psixoloji-pedaqoji təsir göstərmək olur. Bu cür

metodlara psixoloji məsləhət və korreksiyanı aid etmək olar.

Psixoloji məsləhət adi söhbət şəklində şagirdlə, onun

valideynləri və ya onun təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan

adamlarla aparıla bilər. Psixoloji məsləhətdən fərqli olaraq

psixokorreksiyanın köməyi ilə psixoloq maraqlandığı şəxsə

bilavasitə psixoloji-pedaqoji təsir göstərir.

Pedaqoji psixologiyada eksperiment metoduna xüsusi yer

verilir. Əldə edilmiş nəticələrin taleyi və səmərəliliyi psixolo-

ji-pedaqoji eksperimentin düzgün təşkili və aparılmasından

asılıdır. Psixoloji-pedaqoji eksperimentin nəticəsinin etibarlı-

lığı üçün bir sıra şərtlərə əməl olunmalıdır. Hər şeydən əvvəl,

nəticələrdə səhvlərə yol verməmək üçün eksperimentin təşkili

məntiqi əvvəlcədən düşünülməlidir.

Psixoloji-pedaqoji tədqiqatın aparılmasına verilən ikinci

xüsusi tələb testlər və digər psixodiaqnostik metodlarla

bağlıdır. Onlar kifayət qədər yoxlanmalı və uşaqların yaşına

Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar

1. Yaş psixologiyası nəyi öyrənir?

2. Pedaqoji psixologiyanın predmetini nə təşkil edir?

3. Yaş psixologiyasının əsas bölmələri və vəzifələri

4. Psixi inkişafın hansı yaş dövrləri vardır? Bunları hansı

prinsipə əsasən müəyyənləşdirmişlər?

5. Pedaqoji psixologiyanın əsas bölmələri hansılardır?

6. Pedaqoji psixologiyanın vəzifələri hansılardır?

Referat, məruzə və müstəqil tədqiqiat üçün mövzular

1. Psixologiyada psixi inkişaf problemi.

2. Yaş psixologiyasının inkişaf tarixindən.

3. Pedaqoji psixologiyanın inkişaf tarixindən.

4. Müasir pedaqoji psixologiyanın əsas problemləri.

Qədirov Ə.Ə. Yaş psixologiyası. – Bakı, 2002, səh. 21-

Həmzəyev M.Ə . Pedaqoji psixologiya. – Bakı, 1991,

Abramova Q.S. Vozrastnaə psixoloqiə. – M., 1999

Aseev V.Q. Vozrastnaə psixoloqiə. İrkutsk, 1989, s.32-

Vozrastnaə psixoloqiə. Xrestomatiə. – M., 2001, s.11-61

Vozrastnaə i pedaqoqiçeskaə psixoloqiə./ Pod red M.V.

Qamezo i dr. s.10-13;27-46

Leontğev A.N. Problemı razvitiə psixiki. – M., 1981, s.

MƏKTƏBƏ DAXİL OLANADƏK UŞAĞIN

PSİXİ İNKİŞAFI

Qısa xülasə

Körpəlik və erkən uşaqlıq dövrünün xüsusiyyətəri. Yeni

doğulmuş uşaq. Şərtsiz reflekslər. İlk şərti reflekslərin yaranması. Körpənin

böyüklərlə bilavasitə – emosional ünsiyyəti. Hərəki fəallığın formalaşmağa

başlaması. Körpəlik dövründə psixi inkişafın xüsusiyyətləri. Erkən uşaqlıq

yaşının xarakteristikası. İdrak prosesləri və nitqin inkişaf xüsusiyyətləri.

Müstəqillik meylinin formalaşması, 3 yaşın böhranı.

Bağça yaşı dövrünün psixoloji xüsusiyyətləri . Bağça yaşı döv-

ründə uşaqların ümumi inkişafı. Uşağın psixi inkişafında oyunun rolu.

Bağça yaşı dövründə oyun uşağın əsas fəaliyyət növü kimi. İdrak prosesləri

və nitqin inkişafı: qavrayış, diqqət, hafizənin, təxəyyül və təfəkkürün inkişaf

Uşağın məktəbə psixoloji hazırlığı şərtləri. Uşağın məktəbə psix-

oloji hazırlığında idrak proseslərinin: qavrayış, diqqət, hafizənin, təxəyyül

və nitqin inkişaf səviyyəsinin rolu. Uşaqda idrak maraqlarının, təlim motiv-

lərinin, qabiliyyət və xarakter əlamətlərinin inkişafı.

VI. 19.1. Körpəlik və erkən uşaqlıq dövrünün

xüsusiyyətləri

Yeni doğulmuş uşaq. Uşaq anadan olarkən yalnız bir

neçə: qida, müdafiə, tutmaq, robinzon, babin və s. kimi şərtsiz

refleksə malik olur. Bunlar ətraf aləmlə ilkin əlaqə yaratmaq

imkanı verir. İkinci həftənin axırlarında uşaqda ilk şərti refleks

yaranmağa başlayır. Üçüncü ayın sonunda bütün analizatorlar

üzrə şərti refleksin yaranması uşağın ətraf mühitlə əlaqəsini bir

Anadan olandan bir yaşa qədər olan dövrü çox vaxt iki

yarımdövrə bölürlər: çağalıq dövrü (iki aya qədər olan dövr) və

körpəlik dövrü (2 aydan bir yaşa qədər olan dövr). Bu dövrdə

sensor və hərəki funksiyalar, nitqə yiyələnməyə hazırlıq

böyüklərlə bilavasitə qarşılıqlı təsir prosesində intensiv imkan-

ları əldə edir. Körpəlik dövründə böyüklərlə bilavasitə – emo-

sional ünsiyyət aparıcı fəaliyyət kimi özünü göstərir. Ana və

başqa yaşlılarla bu cür ünsiyyət körpənin tələbatını ödəməklə

onun fiziki və psixi inkişafında mühüm rol oynayır.

Körpəlik dövründə uşaqda hərəki fəallıq artır, hərəki

vərdişlər sürətlə formalaşmağa başlayır. Bir il ərzində uşağın

hərəkətlərinin inkişafında heyrətamiz dəyişikliklər baş verir.

Bu dövrdə uşaqlarda hərəki vərdişlər, xüsusilə əlin və ayağın

mürəkkəb, tənzimlənmiş hərəkətləri sürətlə formalaşır. Bu cür

hərəkətlər sonralar uşağın idrak və əqli qabiliyyətlərinin

yaranmasında olduqca mühüm rol oynayır. Bir il ərzində uşaq

oturmağı, iməkləməyi, ayaq üstə durmağı və nəhayət

böyüklərin köməyi ilə yeriməyi öyrənir. Bütün bunların

sayəsində uşağın ətraf aləm haqqında müvafiq məlumatlar əldə

etməsi asanlaşır. Nəticədə körpədə xarici aləm haqqında

təsəvvürlər formalaşmağa başlayır.

Körpəlik dövründə uşaqda temperatur, lamisə, görmə,

iybilmə və dadbilmə duyğuları kompleks şəkildə inkişaf

etməyə başlayır. Bu, körpədə qavrayışın inkişafına imkan verir.

Yeni doğulmuş uşaq gözü ilə obyektləri izləyə bilsə də hələ iki-

dörd aya qədər onun görməsi nisbətən zəif olur.

İkinci aydan başlayaraq uşaqda sadə rəngləri fərq-

ləndirmək qabiliyyəti özünü göstərməyə başlayır. İki-üç aylıq

körpə anasının gülümsəməsinə özünün gülümsəməsi və

hərəkətlərinin ümumi fəallaşması ilə reaksiya verir. Bu can-

lanma kompleksi adlanır. Psixoloqlar belə bir qənaətə

gəlmişlər ki, yaşlıların uşaqla intensiv emosional ünsiyyəti

uşağın psixi inkişafına müsbət təsir etdiyi halda, laqeyd,

ürəkdən gəlməyən ünsiyyət isə canlanma kompleksinin

inkişafına mane olur və ümumi psixi inkişafı ləngidə bilir.

Uşağın sifətindəki təbəssüm öz-özünə yaranmır. Buna

anasının, onu əhatə edənlərin mehriban müraciəti səbəb olur.

Ona görə də uşaqla ünsiyyətdə olan adamların üzünün ifadəsi,

mimikası xoş, fərəhli, səsi isə cəlbedici, emosional xarakter

daşımalıdır. İlk kompleks canlanma ünsürləri uşağın həyatının

ikinci ayında özünü göstərir. Bu – susmaq, təbəssüm,

qığıldamaq şəklində baş verir. Üçüncü ayda bu ünsürlər bir sis-

tem halında birləşir və eyni vaxtda baş verir.

Üçüncü-dördüncü ayda uşaqlar öz davranışları ilə aydın

şəkildə göstərirlər ki, onlar yalnız tanış adamları, adətən, ailə

üzvlərini görmək, eşitmək və onlarla ünsiyyətdə olmağa

Körpəlik dövrü nitqə yiyələnməyə hazırlıq dövrü adlanır.

Birinci yaşın sonunda uşaq xeyli sözü başa düşür, eyni zaman-

da tək-tək hecaları və sözləri tələffüz edə bilir.

Körpədə hafizənin təşəkkülü şərti reflekslərin meydana

gəlməsi ilə əlaqədar baş verir. Uşaq ilk dəfə ancaq həyatında

mühüm rol oynayan, üzvü tələbatı ilə bağlı olan cisimləri

tanıyır. 5-6 aylıq uşaqlar yaxın adamları tanımağa başlayırlar.

7-8 ayda isə adı çəkilən əşyanı axtarırlar.

Uşaqlarda emosiyalar çox erkən müşahidə olunur. Bu-

nunla yanaşı körpə uşaqlarda emosiyalar çox dəyişkən olur.