Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – Azərbaycan xalqına müraciəti

Bundan sonra qəzet цz nəşrini dayandırır, 1906-cı ilin dekabrından “Təkamьl” adı ilə зıxır. Həmin illərdə Bakı neft mədənlərində və Azərbaycanın qəzalarına ana dilində inqilabi qəzet və intibahnamələrin gцndərilməsi bilavasitə M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. 1907-ci il sentyabrın 29-da inqilabзı fəhlə Xanlar Səfərəliyevin Bibi-Heybətdə dəfn gьnь, onun qəbri ьstьndə keзirilən bцyьk yığıncaqda P.Caparidze, S.M.Əfəndiyev, İ.V.Stalin ilə birlikdə M.Ə.Rəsulzadə də alovlu nitq sцyləmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, M.Ə.Rəsulzadə əsrimizin əvvəllərindən başlayaraq 1907-ci ilin axırlarına qədər Bakıda inqilabi fəaliyyət gцstərən İ.Stalinlə зox səmimi və yaxın dost olmuşdur. Hələ 1905-ci ildə Balaxanı neft mədənlərində varlılar Stalini, fəhlələri tətilə dəvət etdiyi ьзьn, neft quyusuna atmaq istəmişlər. Цzьnь hadisə yerinə зatdıran M.Ə.Rəsulzadə Stalini цlьmdən xilas etmişdir. O, Stalinin Bayıl həbsxanasından gizli surətdə qaзırılmasının da təşkilatзısı olmuşdur. 1954-cь ildə, İstanbulda зıxan “Dьnya” qəzeti M.Ə.Rəsulzadənin “Stalin ilə inqilab” adlı sil-silə xatirə-məqaləsini зap etdirmişdir. O, həmin yazıda da bu barədə sцhbət aзır. (“Dьnya” qəzeti, 23 may 1954-cь il). M.Ə.Rəsulzadənin həmin dцvrdə Əlibəy Hьseynzadənin (1864-1941) redaktor olduğu “Fyuzat”, həmзinin Əhmədbəy Ağayevin (1869-1939) redaktorluğu ilə зıxan “İrşad” və “Tərəqqi” qəzetlərində mьxtəlif mцvzularda məqalələri və şerləri зap olunmuşdur. Mьəyyən mьddət o “İrşad” qəzetinin mьvəqqəti redaktoru da olmuşdur. 1907-ci ildə зapdan зıxmış gələcəyin bцyьk bəstəkarı Ьzeyir Hacıbəyovun (1885-1948) “Tьrk-rus və rus-tьrk lьğəti” kitabının naşiri M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Yenə də həmin ildə o, A.Blyumun “Fəhlə sinfinə hansı azadlıq lazımdır (Xalq nьmayəndəliyi haqqında)” kitabını Azərbaycan dilinə təcьmə edib və “Təkamьl” qəzeti redaksiyası adından Orucov qardaşlarının mətbəəsində зap etdirmişdir. Həmin dцvrlərdə bolşeviklərin Rusiya imperiyasının sərhədlərini saxlamaqla və yalnız sinfi ziddiyyətləri aradan qaldırmaq uğrunda mьbarizə apardıqlarını hiss eləyən M.Ə.Rəsulzadə RSDFP-nin sıralarından uzaqlaşdı. O, rus mьstəmləkə ьsul-idarəsinə qarşı Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının təməl daşını qurmağa başladı . 1908-ci il dekabrın 5-də Məmhəməd Əminin “Qaranlıqda işıqlar” pyesi tamaşaya qoyuldu. Pyesin ana xəttini milli oyanış və istiqlal hərəkatının təbliği təşkil edirdi. O, цzьnьn bu əsəri ilə “Azərbaycana muxtariyyət” şьarı fikrini yaymağa başlamış və rus зarizm ьsul-idarəsi istibdadını yıxmağa зağırırdı. Onun bu pyesi Azərbaycanda milli-istiqlal hərəkatı ilə tam bağlı olan ilk dram əsəridir. Bu əsərdən başqa M.Ə.Rəsulzadənin həmin ildə yazdığı “Nagəhan bəla” adlı pyesi də vardır. 1908-ci ilin axırında M.Ə.Rəsulzadə зar ьsul-idarəsi tərəfindən onun həbs olunması təhlьkəsi ilə əlaqədar olaraq Bakını tərk edərək İrana yola dьşьr. O, İranda şahlıq ьsul-idarəsinə qarşı başlanmış məşrutə inqilabının əsas rəhbərlərindən biri olur. M.Ə.Rəsulzadə Təbrizdə xalqımızın milli qəhrəmanı Səttarxanla və onun silahdaşları ilə gцrьşьr. Cənubi Azərbaycanın şəhər və kəndlərini gəzir, цz doğma xalqının acınacaqlı vəziyyətini yaxından mьşahidə edir. Bu mьşahidələr sonralar M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi yaradıcılığında təsirsiz qalmır. Məmməd Əmin Rəsulzadə Avropa təhsili gцrmьş bir qrup İran ziyalısı (Seyid Həsən Tağızadə, Hьseynqulu xan Nəvvab, Sьləyman Mirzə, Seyid Məhəmməd Rza və b.) ilə birlikdə 1910-cu ilin sentyabr ayında İran demokrat partiyasının əsasını qoyur. O, bu pariyanın əsas orqanı olan “İrane Nou” və “İrane Ahat” qəzetlərinin baş redaktoru olur. Həmin qəzetlərdə M.Ə.Rəsulzadənin зoxlu məqalələri, şer və publisist yazıları зap olunmuşdur. O, цz qələmi ilə İranda Avropa tipli jurnalist sənətinin əsasını qoymuşdur. Sonralar Seyid Həsən Tağızadə (1878-1969), M.Ə.Rəsulzadənin xatirəsinə həsr etdiyi nekroloqda yazacaq: “Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur” (“Sьhən” jurnalı, Tehran, 1955-ci il, No4). İranda həmin il mьrtəce “Etidaliyyun” (“Mцtədillər”) pariyası təşkil edildi. Bununla əlaqədar M.Ə.Rəsulzadə Tehranda 1910-cu ildə fars dilində “Tənqidi-firqeyi-etidaliyyun” adlı kitabını зap etdirmişdir. 1911-ci ildə isə Ərdəbildə mьəllifin farsca “Səadəti-bəşər” adlı kitabı nəşr olunmuşdur. Зar hцkuməti İrandakı inqilabi hərəkatdan qorxuya dьşərək onun əsas rəhbərlərindən biri olan M.Ə.Rəsulzadəni цlkədən xaric olunması haqqında şahlıq ьsuli-idarəsindən tələb eləyir. M.Ə.Rəsulzadə təqiblərdən yaxa qurtarmaq ьзьn İstambula mьraciət edir. O, Tьrkiyənin paytaxtında həmyerliləri Əlibəy Hьseynzadə və Əhmədbəy Ağayevlə gцrьşmьş, Yusifbəy Ağзura oğlu (1876-1935), Ziya Gцk Alp (1876-1924) və başqa gцrkəmli alimlərlə yaxınlıq etmişdir. M.Ə.Rəsulzadə “Gənc tьrklər” təşkilatına rəğbət bəsləmiş, “Tьrk ocağı” cəmiyyətində зalışmış və onun əsas orqanı olan, 1911-ci ilin noyabr ayından nəşrə başlayan “Tьrk yurdu” jurnalının fəal yazanlarından biri olmuşdur. Onun bu jurnalın səhifələrində bir neзə məqaləsi зap olunmuşdur. Bunlardan “İran tьrkləri” (1911-ci il, No4) məqaləsi xьsusilə maraq doğurur. Həmin məqalədə mьəllif tьrk oxucularına Cənubi Azərbaycanın ьmumi coğrafiyası və əhalisi haqqında ətraflı məlumat verir və yazır: “Azərbaycanın Qafqaziyada vaqe Rusiya tabeliyində olan bir qismi də İrəvan, Gəncə və Bakı vilayətləri təşkil ediyor” (səh. 108).

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və milli-mədəni intibah

Ötən əsrin əvvəllərində Şərqdə bir Günəş doğdu. 1918-ci il mayın 28-də demokratik və ümumbəşəri dəyərlərə söykənən ilk respublika – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) quruldu. Az yaşadı, amma əsrlərə bərabər işlər gördü. Cəmi 23 ay ömür sürdü, amma çox şərəfli və mürəkkəb bir yol keçdi. Tez süqut etsə də, onun kütlələrin şüurunda yaratdığı milli istiqlal ideyaları əbədiyaşar oldu.

Hər bir səhifəsi biz azərbaycanlılar üçün müqəddəs və doğma olan Cümhuriyyətin təşəkkülü XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mövcud olmuş ictimai-siyasi, ədəbi, fəlsəfi fikrin məntiqi nəticəsi, tarixi zərurət idi. O, ədəbiyyatda və mətbuatda,
milli və ideoloji mübarizələrin səngərində yarandı və bir əsrədək müddət ərzində müstəmləkə zülmü altında inləyən xalqın azadlıq harayının carçısına çevrildi. Həmin dövrdə Azərbaycanda geniş vüsət almış milli-demokratik hərəkatın başında duran insanların hər birinin adı Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə qızıl hərflərlə yazılmışdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti az bir vaxtda parlamenti, hökuməti, ordusu, gömrük və hüquq mühafizə orqanları olan, dövlət rəmzlərinə malik, vətəndaş hüquqlarını hər şeydən uca tutan demokratik, dünyəvi və unitar dövlətə çevrildi. Bu, XX əsrin əvvəllərində yalnız hərbi-feodal rejimlərinin hökm sürdüyü Şərqdə əsl fenomen idi. O dövrün ən mütərəqqi mətbu orqanlarından biri sayılan “İstiqlal” qəzetinin başlığında böyük türk şairi Tofiq Fikrətin epiqraf kimi verilmiş məşhur “Millət yoludur, haqq yoludur tutduğumuz yol. Ey haqq! Yaşa, ey sevgili millət, yaşa, var ol!” misraları AXC-nin məram və niyyətini çox gözəl əks etdirirdi. Amalı millət yolu, haqq yolu olan AXC yarandığı ilk gündən “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şüarını rəhbər tutaraq həyatın bütün sahələrində, xüsusən xalq maarifi və mədəniyyət sahələrində geniş islahatlara başladı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin 23 ay ərzində qəbul etdiyi qərarların böyük əksəriyyəti də elə demokratiyanın, elmin və mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Məsələn, AXC hökuməti 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Azərbaycan-türk dilini dövlət dili elan etdi. Bu sənəd Azərbaycanın Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə iki hissəyə bölünməsindən sonra ana dilinin işlənməsinə dair ilk rəsmi sənəd idi. Sənəddə rus dilinin də dövlət müəssisələrində keçici olaraq işlənməsinə yer verilirdi. Hökumətin 28 avqust tarixli başqa bir qərarında isə deyilirdi ki, bütün ibtidai siniflərdə təhsil icbari olaraq ana dilində aparılmalıdır.

İlk addımlarını atan gənc dövlətə yüksək ixtisaslı kadrlar lazım idi. 1919-cu il sentyabrın 1-də Azərbaycan parlamenti dörd fakültədən (tarix-filologiya, fizika-riyaziyyat, hüquq və tibb) ibarət Bakı Dövlət Universitetinin açılması haqqında qanun qəbul etdi. Noyabrın 15-də isə universitetin auditoriyalarında ilk mühazirələr başlandı. Həmin dövrdə universitetdə 1094 tələbə, o cümlədən 217 azad dinləyici təhsil alırdı. Parlament universitetin açılması ilə yanaşı, 1919/20-ci tədris ilində dünyanın müxtəlif ali məktəblərində dövlət hesabına təhsil almaq üçün 100 azərbaycanlı gəncin xaricə göndərilməsi, hər bir tələbəyə 400 frank təqaüdün, 1000 frank yol xərcinin təyin olunması barədə qərar qəbul etdi. Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi tədbirlər sayəsində təkcə 1919-cu ildə paytaxtda və bölgələrdə 700 məktəb açıldı, şagirdlərin sayı 48 780 nəfərə çatdı.

Azərbaycan hökuməti və parlamenti mətbuat və nəşriyyat işinin də dövrün tələblərinə uyğun qurulması üçün bir sıra qərarlar qəbul etdi. Məsələn, parlamentin 1919-cu il 30 oktyabr tarixli qərarında mətbuat, litoqrafiya və buna bənzər müəssisələrin açılmasının, çap məhsulunun nəşrinin və satılmasının azad olduğu bildirilirdi. Hökumətin 1918-ci il 9 noyabr tarixli sərəncamı ilə kütləvi informasiya vasitələri üzərində dövlət nəzarəti ləğv edilmişdi. İki il ərzində Azərbaycan türkcəsində, rus, gürcü, yəhudi, polyak, fars dillərində təxminən 100 adda qəzet və jurnal çıxmışdır. “Molla Nəsrəddin”, “İstiqlal”, “Azərbaycan”, “Açıq söz”, “İqbal”, “Dirilik”, “Təkamül”, “Mədəniyyət”, “Qurtuluş” kimi mətbu orqanlar milli ideyaların carçısı idi. Təsadüfi deyildir ki, o dövrdə Azərbaycanda söz, mətbuat və vicdan azadlığı yüksək səviyyəyə çatmışdı. Cümhuriyyətin əvvəlcə Ukraynada, daha sonra Türkiyədə səfiri olan Yusif Vəzir Çəmənzəminli “Bu gün yazıçıya nə gərəkdir?” sualına cavabında müasir dövrümüzlə səsləşən “Dil azadlığı, qələm azadlığı” cavabını vermişdi.

Hazırda dünyanın ən aparıcı informasiya agentlikləri ilə bir sırada duran, ən nüfuzlu informasiya agentlikləri qurumlarının üzvü, yerli və xarici kütləvi informasiya vasitələri üçün yeganə rəsmi dövlət informasiya mənbəyi olan, gün ərzində Azərbaycan, rus, ingilis, fransız, alman və ərəb dillərində fasiləsiz surətdə dəqiq və operativ informasiyalar hazırlayan Azərbaycan Dövlət Teleqraf Agentliyi (AzərTAc) də bizə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yadigarıdır. 1920-ci il martın 1-də yaradılmış AzərTAc AXC dövründə qısa müddət fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, Azərbaycanın dünyaya açılan informasiya pəncərəsi rolunu həmişə şərəflə yerinə yetirmişdir. Ayrı-ayrı illərdə müxtəlif adlar altında fəaliyyət göstərsə də, Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra öz tarixinə sadiq qalaraq AzərTAc adını geri qaytarmışdır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hakimiyyəti illərində ədəbiyyat, teatr və musiqi, təsviri sənət və memarlıq sahələrində bir canlanma yarandı. Professional teatrımızın tarixi 1873-cü ildən başlasa da, yalnız cümhuriyyət dövründə dövlət teatrı statusu aldı. Öz binası olmadığı üçün Mayılov qardaşları teatrı binasının məcburi surətdə, lakin ədalətli qiymətləmilli teatrımız üçün alınması barədə qərar qəbul edildi. O dövrdə teatr tamaşaçılar qarşısına zəngin repertuarla çıxırdı. Bu səhnədə Mirzə Fətəli Axundzadə, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlının əsərləri ilə yanaşı, dünya klassiklərinin əsərləri də oynanılırdı. Azərbaycan aktyorları ölkənin hüdudlarından kənara qastrol səfərlərinə çıxırdılar. Türkiyə qəzetləri yazırdı ki, “Qafqazın zəngin səhnələrində çıxış etməyə alışmış aktyorlar qətiyyən Avropanı yamsılamadan, öz milli xəzinələrindən götürülmüş və bizim ruhumuza tamamilə uyğun tamaşalar verirlər”.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Seyid Hüseyn, Hacı İbrahim Qasımov, Xəlil İbrahim, Mehdi bəy Hacınski kimi yaradıcı ziyalılar teatr tənqidi ilə məşğul olur, bu sahədə baş verən prosesləri izləyir, teatr sənətinin inkişaf problemlərinə dair məqalələr yazırdılar.
“Leyli və Məcnun” operası ilə Azərbaycan professional musiqisinin təməlini qoymuş, sonralar bir sıra dəyərli opera və musiqili komediyaların müəllifi olmuş Üzeyir Hacıbəyli həmin illərdə “Dağıstan”, tərəkəməsayağı “Azərbaycan” adlı xoreoqrafik əsərlərini və Cümhuriyyət şairi Əhməd Cavadın sözlərinə “Azərbaycan” marşını bəstələmişdir. Vətənpərvərlik hisslərinin, mütərəqqi ideyaların, milli qürurun tərənnümü olan bu marş 1992-ci il 27 may tarixli fərmanla Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni kimi qəbul edildi. Daha bir böyük bəstəkarımız Müslüm Maqomayevin 1916-cı ildə yazdığı “Şah İsmayıl” operası məhz Cümhuriyyət dövründə böyük uğurla səhnələşdirildi.

Qurulduğu gündən dövlət rəmzlərinin yaradılmasına xüsusi əhəmiyyət verən AXC hökuməti tərəfindən 1918-ci il noyabrın 9-da türkləşməyin, islamlaşmağın və müasirləşməyin rəmzi kimi yaşıl, qırmızı və mavi rənglərdən, ağ aypara və səkkizguşəli ulduzdan ibarət milli bayrağın təsdiq edilməsi barədə qərar qəbul olundu. 1919-cu il 23 mart tarixli qərarı ilə hökumət dövlət gerbi və möhürünün layihələrini yaratmaq üçün müsabiqə elan etdi.

Dövlət gerbinin, orden və medalların hazırlanmasına ilk peşəkar heykəltəraş Zeynal Əlizadə cəlb olunmuşdu. Onun layihəsinə əsasən buraxılmış döş və xatirə medallarında parlamentin binası, bayraqlar, aypara, səkkizguşəli ulduz, günəşin doğması, gül çələngləri həkk edilmişdi.

Bu dövrdə milli rəssamlıq sənətinin inkişafına da xüsusi diqqət yetirilirdi. Karikaturaçı rəssam Əzim Əzimzadənin, rəssam Bəhruz Kəngərlinin əsərlərində dövrün problemlərini ayna kimi əks etdirilir, cəhalət, nadanlıq, erməni cəlladlarının vəhşilikləri ifşa olunurdu.
Bütün bu sadalananlar Cümhuriyyət illərində ədəbiyyat, dil və mədəniyyət quruculuğu sahəsində atılmış addımların çox cüzi bir hissəsi, əslində dəryada bir damladır, lakin o dövrün mədəni mühiti barədə insanda dolğun təəssürat yaratmaq üçün yetərlidir. AXC-nin bir çox təşəbbüs və ideyaları 1920-ci ilin aprel işğalı nəticəsində yarımçıq qaldı, lakin buna baxmayaraq, qısa bir müddətdə gördüyü möhtəşəm işlərlə xalqımızın yaddaşına əbədi həkk olundu.

Müstəqilliyini itirərək bu dəfə 70 il müddətinə sovet imperiyasının tərkibinə qatılan Azərbaycan mürəkkəb, ziddiyyətli hadisələrin bir-birini əvəzlədiyi o illərdə böyük məhrumiyyət və itkilərə, repressiyalara və soyqırıma məruz qalmasına baxmayaraq, yaşayıb-yaratdı, inkişaf etdi, böyük nailiyyətlər qazandı, iqtisadi, elmi və mədəni yüksəlişə nail oldu.

Məhz əsası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən qoyulmuş dövlətçilik ənənələrinin, mədəni, elmi, iqtisadi kadr potensialının mövcudluğu xalqımıza öz varlığını, mədəniyyətini, milli mənliyini qorumağa, SSRİ-nin tərkibində Rusiyanın çoxsaylı vilayətlərindən biri deyil, 15 respublikadan biri olmağa, onun süqutundan sonra isə yenidən dirçəlib Azərbaycan Respublikası kimi tarixin səhnəsinə çıxmağa imkan verdi.

AXC-nin Azərbaycan tarixində oynadığı böyük rola ən yüksək qiyməti uzun illər sonra müasir müstəqil Azərbaycan dövlətinin banisi və memarı, ümummilli lider Heydər Əliyev vermişdir: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti gərgin və mürəkkəb ictimai şəraitdə cəmi 23 ay fəaliyyət göstərsə də, sonrakı nəsillərin yaddaşında xalqımızın tarixinin ən parlaq səhifələrindən biri kimi həmişə qalacaqdır. O, demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, səhiyyə, hərbi quruculuq sahələrində atdığı mühüm addımları başa çatdıra bilməsə də, qısa müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində silinməz iz buraxmış, milli dövlətçilik ənənələrinin bərpası işində böyük rol oynamışdır. Ən əsası da odur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti az yaşasa da, xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini gücləndirmiş oldu”.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hüquqi və mənəvi varisi olan Azərbaycan Respublikası 1918-1920-ci illərdə toplanmış böyük tarixi təcrübəyə söykənərək, demokratik dövlət quruculuğunu dönmədən həyata keçirir və inkişaf etdirir. Bu gün ulu öndər Heydər Əliyevin siyasi xəttinin layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanda həyatın bütün sahələrində gerçəkləşdirilən möhtəşəm islahatların bəhrələrini gördükcə tam əsasla demək olar ki, Azərbaycanın müstəqilliyi dönməz və əbədidir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – Azərbaycan xalqına müraciəti

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – 28 maymünasibəti ilə Azərbaycan xalqına müraciəti

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – 28 may 1953 radio ilə çıxışı

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – radio ilə çıxışı (28 may 1953)

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – 28 may 1953 radio ilə çıxışından bir parça

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – Azərbaycan xalqına müraciəti

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – 28 may çxışı

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – 28 may 1953 radio ilə çıxışı

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – Cavad xan haqqında

Муз жанры

Песни

Исполнители

© 2011 – 2023 Get-Tune.cc
get-tune.net@yandex.ru
ООО «АдвМьюзик» заключил лицензионные соглашения с крупнейшими российскими правообладателями на использование музыкальных произведений. Полная информация

0:00 0:00

Get-Tune.cc – Məhəmməd Əmin Rəsulzadə – Azərbaycan xalqına müraciəti №105801205

Mmmd min Rsulzad

Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının və təkcə tьrk ellərində deyil, bьtьn islam aləmində ilk respublika ьsul-idarəsi olan Azərbaybaycan Demokratik Respublikasının təməl daşını quran, sonralar цmьr yolu, həyatı zəngin və keşməkeşli hadisələrlə dolu bir dastana зevrilən, xalqımızın цlьmsьz lideri Məhəmməd Əmin Axund Hacı Molla Ələkbər oğlu Rəsulzadə 1884-cь il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Atası din xadimi olsa da, həyata aзıq gцzlə baxmış, məktəb yaşına зatmış oğlunu şəriət dərslərini yox, dьnyəvi elmləri цyrənməyə yцnəltmişdir. Onun, oğlunu məşhur pedaqoq S.M.Qənizadənın (1846-1942) mьdir olduğu ikinci “Rus-mьsəlman” məktəbinə qoyması gələcək mьtəfəkkirin taleyində bцyьk rol oynamışdır. Buranı bitirdikdən sonra M.Ə.Rəsulzadə цz təhsilini Bakı texniki məktəbində, rus dilində davam etdirmişdir. Onun inqilabi fəaliyyətinin ilk illəri də məhz bu dцvrə təsadьf edir. 1902-ci ildə on yeddi yaşında olan M.Ə.Rəsulzadə “Mьsəlman gənclik təşkilatını yaratmışdır (“Azərbaycan tьrk kultur dərgisi”, Ankara No269, 1989-cu il, səh.49). Bu XX əsrdə Azərbaycanda rus mьstəmləkə ьsul-idarəsinə qarşı gizli mьbarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi.

Bir az sonra “Mьsəlman demokratik “Mьsavat” cəmiyyəti” adı ilə gizli fəaliyyət gцstərən bu təşkilatın bir qolu da İranda qurulmuş və burada başlanmış məşrutə inqilabına istiqamət verici rəhbər qьvvəyə зevrilmişdir. M.Ə.Rəsulzadə ədəbi yaradıcılığa da bu illərdə başlamış, “Mьxəmməs” adlı ilk “Şərqi Rus” qəzetində (1903-cь il No20) зap olunmuşdur. 1904-cь ilin axırlarında “Mьsəlman demokratik “Mьsavat” cəmiyyəti”nin əsasında RSDFP-nin Bakı komitəsinin nəzdində “Mьsəlman sosial-demokrat “Hьmmət” təşkilatı” yaradılmışdır. Bu təşkilatın baniləri Mir Həsən Mцvsьmov (1882-1907), Məmməd Həsən Hacınski (1875-1931) və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə olmuşlar. (“Бакински рабочи” qəzeti, No60, 18 mart, 1923-cь il). M.Əzizbəyov, N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev və başqa gцrkəmli inqilabзılar da 1905-ci ildən bu təşkilatın ьzvь idilər. Təşkilatın “Hьmmət” adlı qəzeti də nəşr edilmiş, (1904-1905-ci illər, cami 6 nцmr&#601 , qəzetin əsas naşirlərindən biri də M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Lakin hələlik onun bir nцmrəsi də tapılmamışdır.

Bundan sonra qəzet цz nəşrini dayandırır, 1906-cı ilin dekabrından “Təkamьl” adı ilə зıxır. Həmin illərdə Bakı neft mədənlərində və Azərbaycanın qəzalarına ana dilində inqilabi qəzet və intibahnamələrin gцndərilməsi bilavasitə M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə bağlıdır. 1907-ci il sentyabrın 29-da inqilabзı fəhlə Xanlar Səfərəliyevin Bibi-Heybətdə dəfn gьnь, onun qəbri ьstьndə keзirilən bцyьk yığıncaqda P.Caparidze, S.M.Əfəndiyev, İ.V.Stalin ilə birlikdə M.Ə.Rəsulzadə də alovlu nitq sцyləmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, M.Ə.Rəsulzadə əsrimizin əvvəllərindən başlayaraq 1907-ci ilin axırlarına qədər Bakıda inqilabi fəaliyyət gцstərən İ.Stalinlə зox səmimi və yaxın dost olmuşdur. Hələ 1905-ci ildə Balaxanı neft mədənlərində varlılar Stalini, fəhlələri tətilə dəvət etdiyi ьзьn, neft quyusuna atmaq istəmişlər. Цzьnь hadisə yerinə зatdıran M.Ə.Rəsulzadə Stalini цlьmdən xilas etmişdir. O, Stalinin Bayıl həbsxanasından gizli surətdə qaзırılmasının da təşkilatзısı olmuşdur. 1954-cь ildə, İstanbulda зıxan “Dьnya” qəzeti M.Ə.Rəsulzadənin “Stalin ilə inqilab” adlı sil-silə xatirə-məqaləsini зap etdirmişdir. O, həmin yazıda da bu barədə sцhbət aзır. (“Dьnya” qəzeti, 23 may 1954-cь il). M.Ə.Rəsulzadənin həmin dцvrdə Əlibəy Hьseynzadənin (1864-1941) redaktor olduğu “Fyuzat”, həmзinin Əhmədbəy Ağayevin (1869-1939) redaktorluğu ilə зıxan “İrşad” və “Tərəqqi” qəzetlərində mьxtəlif mцvzularda məqalələri və şerləri зap olunmuşdur. Mьəyyən mьddət o “İrşad” qəzetinin mьvəqqəti redaktoru da olmuşdur. 1907-ci ildə зapdan зıxmış gələcəyin bцyьk bəstəkarı Ьzeyir Hacıbəyovun (1885-1948) “Tьrk-rus və rus-tьrk lьğəti” kitabının naşiri M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. Yenə də həmin ildə o, A.Blyumun “Fəhlə sinfinə hansı azadlıq lazımdır (Xalq nьmayəndəliyi haqqında)” kitabını Azərbaycan dilinə təcьmə edib və “Təkamьl” qəzeti redaksiyası adından Orucov qardaşlarının mətbəəsində зap etdirmişdir. Həmin dцvrlərdə bolşeviklərin Rusiya imperiyasının sərhədlərini saxlamaqla və yalnız sinfi ziddiyyətləri aradan qaldırmaq uğrunda mьbarizə apardıqlarını hiss eləyən M.Ə.Rəsulzadə RSDFP-nin sıralarından uzaqlaşdı. O, rus mьstəmləkə ьsul-idarəsinə qarşı Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının təməl daşını qurmağa başladı . 1908-ci il dekabrın 5-də Məmhəməd Əminin “Qaranlıqda işıqlar” pyesi tamaşaya qoyuldu. Pyesin ana xəttini milli oyanış və istiqlal hərəkatının təbliği təşkil edirdi. O, цzьnьn bu əsəri ilə “Azərbaycana muxtariyyət” şьarı fikrini yaymağa başlamış və rus зarizm ьsul-idarəsi istibdadını yıxmağa зağırırdı. Onun bu pyesi Azərbaycanda milli-istiqlal hərəkatı ilə tam bağlı olan ilk dram əsəridir. Bu əsərdən başqa M.Ə.Rəsulzadənin həmin ildə yazdığı “Nagəhan bəla” adlı pyesi də vardır. 1908-ci ilin axırında M.Ə.Rəsulzadə зar ьsul-idarəsi tərəfindən onun həbs olunması təhlьkəsi ilə əlaqədar olaraq Bakını tərk edərək İrana yola dьşьr. O, İranda şahlıq ьsul-idarəsinə qarşı başlanmış məşrutə inqilabının əsas rəhbərlərindən biri olur. M.Ə.Rəsulzadə Təbrizdə xalqımızın milli qəhrəmanı Səttarxanla və onun silahdaşları ilə gцrьşьr. Cənubi Azərbaycanın şəhər və kəndlərini gəzir, цz doğma xalqının acınacaqlı vəziyyətini yaxından mьşahidə edir. Bu mьşahidələr sonralar M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi yaradıcılığında təsirsiz qalmır. Məmməd Əmin Rəsulzadə Avropa təhsili gцrmьş bir qrup İran ziyalısı (Seyid Həsən Tağızadə, Hьseynqulu xan Nəvvab, Sьləyman Mirzə, Seyid Məhəmməd Rza və b.) ilə birlikdə 1910-cu ilin sentyabr ayında İran demokrat partiyasının əsasını qoyur. O, bu pariyanın əsas orqanı olan “İrane Nou” və “İrane Ahat” qəzetlərinin baş redaktoru olur. Həmin qəzetlərdə M.Ə.Rəsulzadənin зoxlu məqalələri, şer və publisist yazıları зap olunmuşdur. O, цz qələmi ilə İranda Avropa tipli jurnalist sənətinin əsasını qoymuşdur. Sonralar Seyid Həsən Tağızadə (1878-1969), M.Ə.Rəsulzadənin xatirəsinə həsr etdiyi nekroloqda yazacaq: “Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur” (“Sьhən” jurnalı, Tehran, 1955-ci il, No4). İranda həmin il mьrtəce “Etidaliyyun” (“Mцtədillər”) pariyası təşkil edildi. Bununla əlaqədar M.Ə.Rəsulzadə Tehranda 1910-cu ildə fars dilində “Tənqidi-firqeyi-etidaliyyun” adlı kitabını зap etdirmişdir. 1911-ci ildə isə Ərdəbildə mьəllifin farsca “Səadəti-bəşər” adlı kitabı nəşr olunmuşdur. Зar hцkuməti İrandakı inqilabi hərəkatdan qorxuya dьşərək onun əsas rəhbərlərindən biri olan M.Ə.Rəsulzadəni цlkədən xaric olunması haqqında şahlıq ьsuli-idarəsindən tələb eləyir. M.Ə.Rəsulzadə təqiblərdən yaxa qurtarmaq ьзьn İstambula mьraciət edir. O, Tьrkiyənin paytaxtında həmyerliləri Əlibəy Hьseynzadə və Əhmədbəy Ağayevlə gцrьşmьş, Yusifbəy Ağзura oğlu (1876-1935), Ziya Gцk Alp (1876-1924) və başqa gцrkəmli alimlərlə yaxınlıq etmişdir. M.Ə.Rəsulzadə “Gənc tьrklər” təşkilatına rəğbət bəsləmiş, “Tьrk ocağı” cəmiyyətində зalışmış və onun əsas orqanı olan, 1911-ci ilin noyabr ayından nəşrə başlayan “Tьrk yurdu” jurnalının fəal yazanlarından biri olmuşdur. Onun bu jurnalın səhifələrində bir neзə məqaləsi зap olunmuşdur. Bunlardan “İran tьrkləri” (1911-ci il, No4) məqaləsi xьsusilə maraq doğurur. Həmin məqalədə mьəllif tьrk oxucularına Cənubi Azərbaycanın ьmumi coğrafiyası və əhalisi haqqında ətraflı məlumat verir və yazır: “Azərbaycanın Qafqaziyada vaqe Rusiya tabeliyində olan bir qismi də İrəvan, Gəncə və Bakı vilayətləri təşkil ediyor” (səh. 108).

O vaxt Tьrkiyədə зap olunmuş kitablarda və mətbuatda, həmзinin məşhur tьrk ensiklopedisti Şəmsəddin Saminin “Qamusi-aləm”inin birinci cildində (İstambul, 1889-cu il, səh.67) “Azərbaycan” məfhumu altında ancaq Araz зayından cənubda yerləşən ərazi nəzərdə tutulurdu. M.Ə.Rəsulzadə, xeyli sonra, 1918- ci il oktyabrın 13-də Bakıda зap olunan “Azərbaycan” qəzetində də bu məsələyə toxunur: “İslam mərkəzi İstambulda Qafqaziya, xьsusən Azərbaycan haqqında məlumatlar зox azdır”. İstambulda olarkən M.Ə.Rəsulzadə gцrkəmli islam mьtəfəkkiri Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin (1836-1897) “Vəhdəti cinsiyə fəlsəfəsi”ni (“Milli birlik fəlsəfəsi”ni) farscadan tьrkcəyə tərcьmə edir, цz doğma xalqının məişətindən alınmış “Acı bir həyat” əsərini yazır (bu əsər 1912-ci ildə Bakıda nəşr edilir). 1913-cь ildə Romanovlar sьlaləsinin 300 illiyi ilə əlaqədar əfv-ьmumidən sonra M.Ə.Rəsulzadə vətənə qayıdır. O, hələ İstambuldan onun gцstərişi ilə 1911-ci ilin oktyabrında keзmiş hьmmətзilər Tağı Nağıyev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Abbasqulu Kazımzadə tərəfindən əsası qoyulan “Mьsəlman demokratik “Mьsavat” partiyası”na daxil olmuş və tezliklə onun rəhbərinə зevrilmişdir (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. “Mьsavat” partiyasının quruluşu , “Azərbaycan”, Ankara, No15(167), 1966-cı il, səh. 12-18). Bu illərdə M.Ə.Rəsulzadə ədəbi-publisistik fəaliyyətini də davam etdirir. “Yeni lisanзılar və tьrkзьlər” məqaləsini, Təbriz həyatından bəhs edən “Bir xan” adlı kiзik hekayəsini, “Dil-ictimai bir əməldir” yazısını “Şəlalə” jurnalında зap etdirir. Sonuncu məqalədə o, Azərbaycan dilini gцz bəbəyi kimi qorumağı xalqının qarşısında ən mьhьm problem kimi qaldırır.

Bundan başqa, o proletar ədibi M.Qorkinin “Ana” əsərindən bir parзanı Azərbaycan dilinə зevirib зap etdirir. Bu tərзьmənin o illərdə Azərbaycan ədəbiyyatına mьəyyən təsirini də inkar etmək olmaz. 1914-cь il sentyabrın 16-da şair, yazıзı və jurnalist Əlabbas Mьznibin (1882-1938) redaktorluğu ilə ayda iki dəfə nəşr edilən ədəbi-ictimai, iqtisadi, tarixi və siyasi jurnal olan “Diriliyin” birinci nцmrəsi зapdan зıxdı. M.Ə.Rəsulzadənin “Dirilik nədir?” adlı baş məqaləsi jurnalın ideya istiqamətini mьəyyənləşdirirdi və xalqımızı milli oyanışa зağırırdı. O, bu jurnalın səhifəlrində зap etdirdiyi “Milli dirilik” başlığı altındakı baş məqalələrdə “Azərbaycan qayəsi”ni yayırdı. Mirzə Davud Hьseynov 1927-ci ildə Tiflisdə, rus dilində зap olunmuş “Mьsavat” partiyası keзmişdə və bu gьn” adlı kitabında yazır ki, guya 1917-ci ilə qədər “Rəsulzadə ьзьn Qafqazın tərkibində Azərbaycanın mцvcud olması ideyası yox idi. Azərbaycan adı altında o vaxt ancaq İran Azərbaycanı başa dьşьlьrdь. Əlbəttə, bu yanlış fikirdir. Yuxarıda gцstərdiyimiz kimi, M.Ə.Rəsulzadə hələ 1911-ci ildə İstambulda “Tьrk yurdu” jurnalında зap etdirdiyi “İran tьrkləri” məqaləsində Azərbaycanın Qafqazın tərkibində olmasını qeyd etmişdir. Bunu da gцstərmək lazmıdır ki, hələ M.Ə.Rəsulzadədən qabaq maarifзi ziyalılarımızda azərbaycanlılıq qayəsi rişə halında olsa da, var idi. Ancaq bunu tam şəkildə siyasət meydanına M.Ə.Rəsulzadə gətirdi. M.Ə.Rəsulzadə 1915-ci ilin avqustundan “Aзıq sцz” qəzetini nəşr edir ki, bu da əslində gizlin fəaliyyət gцstərən “Mьsavat” partiyasının orqanı idi.