Mahmudov Y Azerbaycan Beynalxalq Munasibatlar Ve Diplomatiya Tarixi

sve mharib elan etdi, iyirmi bir il (1700-1721) davam edn imal mharibsi balad. Osmanl sultan III hmd (1703-1730) mqavilnin ratifikasiya frmann, yalnz 1710-cu ilin fevralnda Tolstoya tqdim etmidi. QEYDLR 1. Kurat N. Trkiye ve Rusya. Ankara, 1990 2. .. ( XVIII .). ., 1987. 3. . 1869, . 1-11. 4. H.H. I. , 1984 5. .. XVIII . // I. ., 1973 6. .. – XVIII . ., 1971. 7. .. . . VII, ., 1991 8. .. – – XVIII .: . 1700-1774. ., 1991.

Mavzu: XVII xviii asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

1. Yangi davrda xalqaro munosabatlar va diplomatiyaning tavsifi.

2.O‘ttiz yillik urush. Vestfaliya sulxi.

3.Yevropada Fransiyaning tashqi siyosiy ustivorligi.

5.Avstriya – Prussiya raqobati.

6.Xalqaro munosabatlar tizimida “sharqiy” va “polyak” masalalari (XVIII

asrning 60 – 90 yillari).

7.AQSH ning tashkil topishi va xalqaro munosabatlar.

XVII asrning xususiyati uning ilk yangi davrning qoq markazida bo‘lganligidadir. Ushbu asrdagi xalqaro siyosatning mazmuni va tamoyillarini xosil qilgan davlatlararo ziddiyatlar, bir tomondan, XVI asrning merosiga tayanardi, ikkinchi tomondan – ushbu siyosatning kelgusi asrdagi rivojlanishini, ma’lum darajada, belgilab berardi.

Ushbu davrda

diplomatiyaning tutgan o‘rni yanada axamiyatli bo‘lib bordi, diplomatik xizmatning oyoqqa

turishi va takomillashishi ro‘y bermoqda edi. Fransuz tili diplomatik aloqalarning rasmiy

tiliga aylandi. XVII asrda paydo bo‘lgan dastlabki gazeta va jurnallardan siyosiy va diniy

kurashda, demak xalqaro munosabatlarda xam, keng foydalanildi. Bundan tashqari, diniy

omilning xalqaro munosabatlar xolatiga ta’sir ko‘rsatishi davom etardi. XVII asrning

o‘rtalarigacha davlatlararo ittifoqlarning shakllanishi va harbiy to‘qnashuvlarning yuzaga

kelishi asosan diniy tamoyillar negizida ro‘y berardi. Ko‘p xollarda xristian dinidagi turli

konfessiyalarning (yo‘nalishlarning, oqimlarning) vakillari prinsipial raqiblar sifatida

Tashqi siyosatning asosiy ko‘rinishlaridan biri – bu davlatlar tomonidan olib boriladigan

urushlar edi. Xalqaro nizolarni keltirib chiqaradigan sabablar orasida chegara mojarolari,

sulolaviy da’volar, savdo molnopoliyasi uchun kurash va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.

Uzoqqa cho‘ziladigan tavsifga ega bo‘lgan harbiy operatsiyalarning ko‘lami kengayib bordi.

Bu esa asosan yollanma askarlardan iborat doimiy armiyalarning mavjud bo‘lishini talab

O‘ttiz yillik urush (1618 – 1648 yy.) XVII asrdagi xalqaro xayotning eng yirik voqeasi

bo‘ldi. Bu urush umumYevropa miqyosdagi birinchi urush edi. Uning girdobiga ko‘plab

mamlakatlar tortilib ketdi.

O‘ttiz yillik urushning boshlanishidan oldin Germaniyada ichki kurash avj oldi.

1608 – 1609 yillarda bu yerda nemis knyazlarining, konfessional (diniy) negizdagi, ikki harbiy-siyosiy ittifoqi yuzaga keldi – Evangeliya uniyasi (Injilchilar ittifoqi) va Katolik ligasi. Ikkala ittifoq xam xorijiy davlatlarning ko‘magini oldi.

1648 yilning 24 oktyabrida Myunster va Osnabryukda imzolangan tinchlik shartnomalari nafaqat ushbu o‘ttiz yillikga, balki reformatsion kuchlari va ularning raqiblari o‘rtasidagi qarama – qarshiligi davriga yakun yasadi. Vestfaliya sulxida Yevropada xududiy o‘zgarishlar masalalari xal etilgandi. Bundan tashqari, Germaniya imperiyasining siyosiy tuzilishi, uning xududlaridagi din masalasi, Gollandiya va Shveysariyaning mustaqilligini xalqaro huquq tomonidan tasdiqlanishi xam sulxida o‘z aksini topdi. Tinchlik Yevropa .davlatlari tartibiga va Germaniyadagi vaziyatga sezilarli o‘zgarishlarni kiritgan majburiy yon berishlar natijasida tuzildi

XVII asrning o‘rtalari xalqaro va diplomatik munosabatlarda yangi davrni ochib berdi.

Xukmdorlarning sulolaviy manfaatlari, o‘zining davlatiga Yangi yerlarni qo‘shib olishga

intilish XVII asrning ikkinchi yarmi – XVIII asrda xalqaro munosabatlarga katta ta’sir

ko‘rsatishni davom etardi. Shu bilan bir qatorda yangi omil kuchayib bordi – dengiz orti

mustamlakalari va dengiz yullarini egallash uchun kurash; Yevropada va undan tashqarida

xom ashyo va mol chiqarib sotish bozorlari orqasidan raqobat.

XVII asrning ikkinchi yarmi – XVIII asrning boshida G‘arbiy Yevropada Fransiya etakchilik qilardi. Yevropaning xalqaro xayotidagi yangi vaziyat Lyudovik XIV xukmronligining boshlanishiga to‘g‘ri keldi. Fransiya tomonidan Yevropada ustivorlikka intilishi bir qator urushlarni keltirib chiqardi-ki, ularda Yevropaning ko‘plab davlatlari qatnashdi. Ular turli, lekin albatta Fransiyaga qarshi koalitsiyalarga (ittifoqlarga) birlashishdi. Fransiyaning Yevropada tashqi siyosiy ustivorligining o‘rnatilishiga qator qulay sharoitlar yordam berdi. Angliyada Styuartlarning tiklanishidan so‘ng (1660 y.) Karl II va Yakov II muxolifat bilan kurashish uchun xorijdan, birinchi galda Lyudovik XIVdan, yordam izlashni boshladilar. Fransiya ingliz qirollariga doimiy tarzda pul subsidiyalarini berardi. Shunday “moliyaviy diplomatiya” orqali Lyudovik XIV Angliyani qit’adagi faol siyosatdan 30 yilga (1688 yildagi davlat to‘ntarilishigacha) chetlatib qo‘ydi.

XVIII asrning oxirgi o‘n yilligida xalqaro munosabatlar maydonida Fransuz

• inqilobining boshlanishi bilan bog‘liq umumiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Fransiyaga qarshi
• kurash Yevropa davlatlari orasida yirik qayta guruxlanishni keltirib chiqardi. Ular Fransiyaga
• qarshi ittifoqlar tuzishni boshlashdi. 1792 yildan (ushbu yilda Fransiyaga qarshi birinchi
• koalitsiya tuzildi) xalqaro munosabatlarda yangi davr – inqilobiy va Napoleon urushlari davri
• – boshlandi.
• XVII – XVIII asrlar xalqaro munosabatlarning muhim yo‘sini sifatida mustamlakachilik
• masalasi gavdalandi. “Eski” mustamlakachi davlatlari xisoblanmish Ispaniya va Portugaliyaga
• qarshi Angliya va Gollandiya kabi “yosh” davlatlar chiqishdi, Fransiya xam savdo-
• mustamlakachilik raqobatida faol qatnashdi.

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

Mahmudov Y Azerbaycan Beynalxalq Munasibatlar Ve Diplomatiya Tarixi

KTABIN NDKLR 1 1639-cu il 17 may Sfvi v Osmanl dvltlri arasnda Qsri-irin mqavilsi haqqnda 1639 . 17 – – () shif 37-48 2 1700-c il 3 iyul Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda stanbul mqavilsi haqqnda 1700 . 3 shif 49-64 3 1708-ci il sentyabr Sfvi dvlti v Fransa arasnda kapitulyasiyaya dair mqavil haqqnda 1708 . 14 ( ) shif 65-72 4 1711-ci il 12 iyul Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Prut mqavilsi haqqnda 1711 . 12 4

shif 73-84 5 1715-ci il 15 avqust Sfvi dvlti v Fransa arasnda Versal mqavilsi haqqnda 1715 . 15 ( ) shif 85-92 6 1717-ci il 30 iyul/10 avqust Rusiya v Sfvi dvlti arasnda sfahan mqavilsi haqqnda 1717 r. 30 /10 shif 93-98 7 1722-ci 15 iyul I Pyotrun Xzrsahili vilaytlrin sakinlrin manifesti haqqnda 1722 . 15 I shif 99-108 8 1723-c il 12 sentyabr Rusiya v Sfvi dvlti arasnda Peterburq mqavilsi haqqnda 1723 . 12 shif 109-120

9 1724-c il 12 iyun Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda stanbul mqavilsi haqqnda 1724 . 12 shif 121-136 10 1724-c il 10 noyabr I Pyotrun ermni xalqna ali frman haqqnda 1724 . 10 I shif 137-148 11 1725-ci il I Pyotrun vsiyytlri haqqnda 1725 . I ( ) shif 149-162 12 1727-1729-cu illr Osmanl imperiyas v Rusiyann rfl mqavillri haqqnda 1. 1727-ci il 15 oktyabr Osmanl imperiyasnn rfl Hmdan mqavilsi 2. 1729-cu il 13 fevral Rusiyann rfl Rt mqavilsi 1727-1729 1. 1727 . 15 ( ) 2. 1729 . 13 shif 163-174 6

13 1730-1736-c illr Sfvi-Osmanl mharibsinin mqavillri haqqnda 1.1730-cu il 16 yanvar. Kirmanah mqavilsi 2.1733-c il 19 dekabr. Badad mqavilsi 3. 1736-c il 28 sentyabr. rzurum mqavilsi 1730-1736 . – 1.1732 . 16. ( ) 2.1733 . 19. ( ) 3.1736 . 28. ( ) shif 175-182 14 1732-1735-ci illr Rusiya v Sfvi dvlti arasnda mqavillr haqqnda 1. 1732-ci il 21 yanvar. Rt mqavilsi 2.1735-ci il 10 mart. Gnca mqavilsi 1732-1735 . 1.1732 . 21. 2.1735 . 10. shif 183-210 15 1739-cu il 18 sentyabr Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Belqrad mqavilsi haqqnda 1739 . 18 7

shif 211-226 16 1746-c il 4 sentyabr Nadir ahla Osmanl imperiyas arasnda Krdan mqavilsi haqqnda 1746 . 4 ( ) shif 227-234 17 1774-c il l0 iyul Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Kiik Qaynarca mqavilsi haqqnda 1774 . 10 – shif 235-256 18 1782-ci il 26 avqust Rusiya v Quba xanl arasnda ticart mqavilsi haqqnda 1782 . 26 shif 257-264 19 1783-c il 24 iyul Rusiya v Grcstan arasnda Georgiyevsk mqavilsi haqqnda 1783 . 24 shif 265-27 8

20 1783-c il 28 dekabr Rusiyann Krm birldirmsi akt haqqnda 1783 . 28 shif 277-282 21 1791-ci il 29 dekabr Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Yass mqavilsi haqqnda 1791 . 20 shif 283-298 22 1796, fevral-mart V. . Zubovun Azrbaycana yrn dair II Yekaterinann tlimat v manifesti 1. 1796-c il 19 fevral. Tlimat 2. 1796-c il mart. Manifest 1796 . – II .. 1. 1796 . 19. 2. 1796 . . shif 299-306 23 1801-ci il 4 yanvar ran v ngiltr arasnda siyasi v ticart mqavillri haqqnda 1. Siyasi mqavil 2. Ticart mqavilsi 9

1801 . 4 1. ( ) 2. ( ) shif 307-316 24 1801-ci il Kartli-Kaxeti arlnn Rusiyaya birldirilmsin dair manifestlr haqqnda 1. 1801-ci il 18 yanvar. I Pavelin manifesti 2. 1801-ci il 12 sentyabr. I Aleksandrn manifesti 1801 – 1.1801 . 18. I 2.1801 . 12. I shif 317-326 25 1802-ci il 26dekabr Georgiyevsk mqavilsi haqqnda 1802 . 26 shif 327-340 26 1803,fevral-dekabr P.D.Sisianov – Cavad xan: mktublar haqqnda 1803 . – ..- : shif 341-354 10

27 1803-c il 12aprel Car-Balaknlilrin andl hdliyi haqqnda 1803 . 12 – shif 355-364 28 1805-ci il l4 may Rusiya v Qaraba xanl arasnda Krkay mqavilsi haqqnda 1805 . 14 shif 365-376 29 1807-ci il 4 may Fransa v ran arasnda Finkenteyn mqavilsi haqqnda 1807 . 4 ( ) shif 377-384 30 1807-ci il 25 iyun/7 iyul Rusiya v Fransa arasnda Tilzit mqavilsi haqqnda 1807 . 25/ 7 shif 385-396

31 1807-ci il dekabr / 1808-ci il yanvar ran v Fransa arasnda Tehran mqavilsi haqqnda 1807 . / 1808 . ( ) shif 397-404 32 1809-cu il 12 mart ran v ngiltr arasnda Tehran mqavilsi haqqnda 1809 . 12 ( ) shif 405-412 33 1812-ci il 16 may Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Buxarest slh mqavilsi haqqnda 1812 . 16 shif 413-428 34 1813-c il 12 oktyabr Rusiya v ran arasnda Glstan mqavilsi Haqqnda 1813 . 12 shif 429-444 12

35 1814-c il 25 noyabr ran v ngiltr arasnda Tehran mqavilsi haqqnda 1814 . 25 ( ) shif 445-454 36 1815-ci il 9 iyun Vyana Konqresinin yekun akt Haqqnda 1815 . 9 () shif 455-468 37 1816-c il 29 iyul mperator 1 Aleksandrn general ..Yermolova ran eliliyin dair lahzrt tlimat Haqqnda 1816 . 29 I .. shif 469-476 38 1823-c il 28 iyul Osmanl imperiyas v ran arasnda rzurum mqavilsi haqqnda 1823 . 28 shif 477-488 13

39 1828-ci il 10 fevral Rusiya v ran arasnda Trkmnay mqavilsi haqqnda 1. Mqavil 2. Ticart haqqnda xsusi akt 1828 . 10 1. 2. shif 489-508

Beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya bir-biril sx laqddir. Mvafiq dbiyyatda diplomatiya v diplomatiya tarixi anlaylar haqqnda geni bhs edilib. Aydndr ki, diplomatiya tarixinin predmeti diplomatiya il myyn olunur. Lakin, diplomatiyaya dair oxsayl dbiyyatda, hllik, ham trfindn qbul ediln vahid trif yoxdur. Ona gr d bu qbildn olan dbiyyatda diplomatiyann trifinin myynldirilmsi xsusi balq kimi ayrlr. Tannm diplomat v alim V..Popov da Masir diplomatiya: nzriyy v tcrb kitabnda bel bir balq ayrb: Diplomatiyann trifi.1 Mllif yazr ki, cavab verilsi ilk sual Diplomatiya ndir? – dbiyyatda xeyli mbahis yaratmdr. Bu mbahislrin zrind dayanmadan qeyd edk ki, diplomatiya diplom (yunan dilind diploma-ikiqat ylm sndlr demkdir) szndndir. Diplomatiya v diplomatik anlaylar is XVII srd ttbiq edilib. ngiltrd ilk df 1645-ci ild diplomatiya anlayndan istifad olunub, mhur alim Q.V.Leybnitsin (1646-1716) diplomatik hquq klliyyatndan (1693) sonra diplomatik anlay dvriyyy daxil edilib. Lakin diplomatiya anlay masir anlamda ilk df fransz diplomat Fransua Kalyerin 1716-c ild ap olunmu kitabnda (Hkmdarlarla danqlar aparlmasnn sullar) istifad edilib. V.Popova gr, bu kitabn meydana xmasndan sonra diplomatiyaya nzri yanama v yksk xlaqi prinsiplr saslanan elm v snt kimi baxlr.2 Diplomatiya v diplomatik faliyytin genilnmsi bu sahd elmitcrbi faliyyti d canlandrr. Qeyd edildiyi kimi diplomatiyann ham trfindn qbul ediln vahid trifi yoxdur. Htta, vaxtil SSR Xarici lr Nazirliyi trfindn buraxlan Diplomatiya ltinin mxtlif nrlrind eyni anlay myyn qdr frqli verilmidir.3 Bununla birg diplomatiyann sas mzmunu v mahiyyti zr mvqelr eynidir. Diplomatiya beynlxalq mnasibtlr elmi, dvltlrin xarici siyasti qarsnda duran mqsd v vziflri dinc yol il hyata keirn danqlar sntidir. Buradan beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya arasndak mhm laq ortaya xr. dbiyyatlardan birind gstrildiyi kimi diplomatiya ox vaxt v shvn beynlxalq mnasibtlrl eynildirilir. slind diplomatiya zlynd bu mnasibtlr zrind stqurum, onlarn formaliz olunmu kvintessensiyasdr (cvhridir. -., K..).4 Beynlxalq mnasibtlr v diplomatik faliyyt zngin tarixi irs yaradb. Bu sahd xeyli nrlr vardr.5 Azrbaycanda beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixinin yrnilmsi digr lklrdn frqli inkiaf yolu keib. Bu sahd myyn ilr grlmsin6 baxmayaraq, tdqiqatlar uzun dvr rzind vvla, kompleks xarakterd olmayb; ikinci, Azrbaycan – Rusiya mnasibtlrin hlledici rol ayrlmaqla7 baqa sjetlr mhdudladrlb v s. SSR-nin dalmas v Azrbaycann dvlt mstqilliyini brpa etmsindn sonra vziyyt dyidi. Mtstqil dvlt kimi Azrbaycan Respublikasnn beynlxalq mnasibtlri v diplomatik laqlri genilndi. mummilli lider 15

Heydr liyevin grgin myi nticsind Azrbaycan masir beynlxalq mnasibtlr sistemind layiqli yer tutdu, dvltin mnafeyini tam ks etdirn xarici siyast konsepsiyas hazrland. Heydr liyevin siyastini uurla davam etdirn Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyevin syi il beynlxalq mnasibtlrd Azrbaycann mvqeyi daha da mhkmlnib, gcl diplomatik xidmt formaladrlb. lham liyev Azrbaycan Respublikasnn diplomatik xidmt orqanlar rhbrlrinin nc mavirsind (2008-ci il 7 iyul) demidir: “Bu mavirlr artq nnvi xarakter dayr v hammz yax bilirik ki, mavirlrin ox gzl nticlri olur. Tbii ki, bizim xarici siyastimiz ox aqdr, aydndr, ox smimidir v bizim btn byanatlarmz, atdmz addmlar btn ictimaiyyt n aydndr. Amma eyni zamanda, myyn mrhllrd daha dqiq siyasi kursun myynlmsi hmiyyt ksb edir”.8 Azrbaycann beynlxalq mnasibtlr sistemindki fal rolu v diplomatik laqlri problemin tarixin d mara genilndirdi. Artq bu sah xsusi tdqiqat istiqamti kimi hrtrfli inkiaf etmkddir.9 Azrbaycann beynlxalq mnasibtlri v diplomatiya tarixinin intensiv tdqiqi il mqayisd onun snd v materiallardan ibart bazasnn yaradlmas nisbtn gerid qalr. Bu boluu aradan qaldrmaq mqsdil xeyli mddtdn bri aparlan mqsdynl i sahsind ld edilmi snd v materiallarn bir hisssi ap olunur. Tqdim olunan kitabda sas yeri dvltlraras mqavillr (traktat, pakt, konvensiya, mqavil, protokol) tutur. Mlumdur ki, dvltlraras mqavillr hm diplomatiyada, hm beynlxalq mnasibtlr tarixind, hm d beynlxalq hquqda10 yrnilir. Bu Azrbaycanda da beldir. Lakin dvltlraras mqavillr Azrbaycan n xsusi hmiyyt malikdir. Bu da tsadfi deyil. Bel ki, yalnz dvltlraras mqavillr beynlxalq mnasibtlr v Azrbaycann diplomatiya tarixini ardcl v sndli kild ortaya xarmaa imkan verir. Bu sahnin tarixinin rekonstruksiyasnn bilavasit bu sndlr sasnda hyata keirilmsi daha real grnr. Dvltlraras mqavillrin istr Azrbaycan, istrs d digr dvltlrin xarici siyastinin fundamental sndlril birlikd nzrdn keirilmsi d qeyd edilmlidir. Elmi v tcrbi hmiyyti. 1.Azrbaycanda ilk dfdir ki, bel bir mzmunda hazrlanm toplu nr edilir. 2.Topluda irli srln yanama saysind Azrbaycan, mumiyytl beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixinin balca dvrlri v problemlri il laqlndirilir, mumi v spesifik chtlrin akar olunmasna imkan yaranr. 3. Beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixi il birg, beynlxalq hquq tarixinin prinsipial msllrini, xsusil Azrbaycann bu mstvid 16

vziyytini izlmk mmkn olur. 4. Azrbaycann dvltilik tarixi, razisinin taleyi v b. msllri sistemli kild aydnladrr. 5. Mvafiq msllr zr Azrbaycan elmindki mvcud boluqlar aradan qaldrr, glck toplularn trtibi v elmi tdqiqatlar n zmin yaradr. 6.Tdris prosesi, drsliklr v mumildirilmi srlr n snd v materiallar baza kimi diqqti clb edir. 7.Diplomatlar, tarixilr, beynlxalq mnasibtlr v beynlxalq hquq sahsind alan mtxssislr, tlb v aspirantlar, bu sahy maraq gstrn hr ks n ciddi vsait kimi x edir. Toplu trtib olunarkn aada gstrilnlr nzr alnb: 1. Snd v materiallar rti olaraq drd qrupa blnb: a) bilavasit Azrbaycan dvltlrinin (Sfvi dvlti, xanlqlar, ADR v b.) sndlri; b) bir sra dvltlrin (Rusiya, ngiltr, Fransa, AB v b.) bu v ya digr drcd Azrbaycana aidiyyat olan snd v materiallar; c) Azrbaycan diplomatiyasnda ad kiln v ya istinad ediln bzi xarici siyast aktlar (Krmn birldirilmsi haqqnda akt v s.); d) beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixind Azrbaycann spesifik xsusiyytlrini myyn etmk n mqayislr aparmaqdan tri digr trk dvltlri (Trkiy v Mrkzi Asiyann trk dvltlri) v ya region lklrin dair xarici siyast sndlri. 2. Topluya, sasn dvltlrin xarici siyast kursunu myyn edn direktiv sndlr, diplomatik faliyytin yekun sndlri dvltlraras mqavillr (traktat, pakt, konvensiya v s.) v b. daxil edilmidir. 3. prosesind mvafiq sndlrin orijinallar v ya sas mtnlri toplanmdr. Lakin sndlrin byk ksriyytinin rus dilind olmas nzr alnaraq, hllik sas sndlrin bu dild olan mtnlrin stnlk verilib. 4. Snd v materiallar zruri hallarda ixtisar olunub, bzn onlardan xarlar edilib v ya icmallar verilib. 5. Snd v materiallar xronoloji ardcllqla yerldirilib. Eyni hadis v ya dvltlr aid olan bir ne snd ayrca qrupda birldirilib. Bu zaman birinci sndin tarixi sas gtrlb. 6. Toplu bilavasit Azrbaycan oxucusuna ynldiyi n, onun istifadsini asanladrmaq mqsdi il buraya daxil olan ayr-ayr sndlr v ya sndlr qrupuna Azrbaycan dilind xsusi oerklr verilib. Toplu drd cildd tqdim edilir: Birinci cild: 1639-cu il Sfvi-Osmanl Qsri-irin slh – 1828-ci il Trkmnay traktat; kinci cild: 1829-cu il Rusiya-Osmanl dirn mqavilsi – 1918-ci ilin aprelindk olan sndlr; nc cild: 1918-1920-ci illr – Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti dvr sndlri; 17

Drdnc cild: 1920-1991-ci illr – Sovet dvr sndlri. Birinci cild 1639-cu il Qsri-irin mqavilsi il balanr. Bu da tsadfi deyil. Qsriirin mqavilsi 1514-1639-cu illrd myyn fasillrl davam edn SfviOsmanl mhariblrinin yekun sndidir. Toplu Rusiya v ran arasnda 1828-ci il Trkmnay mqavilsil baa atr. Kitabda 50-dk mxtlif snd v material toplanb. Onlar iki istiqamtd nzrdn keirmk olar: 1) dvrlr v 2) dvltlr zr. Snd v materiallarn dvrlr blgs: – 1639-cu il XVIII srin iyirminci illrinin balanc (1-6). 1639-cu il Sfvi-Osmanl Qsri-irin mqavilsi, 1700-c il Rusiya-Osmanl stanbul slh, 1708-ci il Sfvi-Fransa kapitulyasiya haqqnda mqavilsi, 1711-ci il RusiyaOsmanl Prut mqavilsi, 1715-ci il Sfvi-Fransa Versal mqavilsi v 1717-ci il Rusiya-Sfvi ticart haqqnda sfahan mqavilsil tmsil olunur. 1639cu il Qsri-irin mqavilsi Sfvi-Osmanl mnasibtlrin dair btv bir dvr baa atdrd, eyni zamanda hmin dvltlr trafnda ryan edn beynlxalq mnasibtlr d tsir gstrdi. Uzun srn mhariblr hr iki dvlti, cmldn onlarn regiondak mvqeyini zifltdi. Rusiya ar I Pyotrun ial yr il Azrbaycann diplomatiya tarixind yeni dvr balad. – 1722-1735-ci illr (7-14). Bir qrup snd I Pyotrun Xzrsahili regionda siyastini ks etdirir (7). Rus arnn Xzrsahili vilaytlrin sakinlrin Manifesti (7.1) Azrbaycann diplomatiya tarixinin mhm sndi hesab oluna bilr. Bu snd Azrbaycan dilin d trcm edilib, bununla birg bu dild olan ilk ap materialdr. Sndin mzmunu il brabr dili d maraq dourur. Manifest Azrbaycann diplomatiya dilinin mumi sviyysini ks etdirir. bu cr mrkkb sndin qarsna qoyduu mqsdi hrtrfli ifad etmy imkan verir. Digr sndlr Rusiyann Sfvi v Osmanllarla mnasibtlril baldr. 1723-c il Rusiya – Sfvi Peterburq (Sfvilr bu mqavildn imtina etmidilr) v 1724-c il Rusiya Osmanl stanbul mqavillril (8,9) Azrbaycan torpaqlar bldrld. Rusiya imperiyasnn ial olunmu torpaqlarda idar sistemin dair sndlri d elmi maraq dourur. I Pyotrun ermni xalqna 1724-c il 10 noyabr lahzrt frman Rusiya trfindn ermnilrin Azrbaycan torpaqlarna krlmsinin sasn qoydu (7.2). Rus ar I Pyotrun vsiyytlri (10) problemin diskussiyal olmasna baxmayaraq, Azrbaycann diplomatiya tarixi n d hmiyytli nm dayr. Msl ondadr ki, bel vsiyytlrdn biri Azrbaycanda da yaylmd. Bundan baqa hmin snd Rusiyann Azrbaycanda xarici siyast xttinin v Azrbaycanda 18

Rusiyaya mnasibtin yrnilmsinin qaynaqlarndan biri kimi d x ed bilr. I Pyotrun varislri onun siyastini davam etdir bilmdilr. 1732-ci il Rt v 1735-ci il Gnc mqavillri il (14) bu torpaqlar Sfvilr, slind dvlt regenti Nadir xana qaytarld. Dvr dair sndlr irisind Osmanl imperiyas v Rusiyann rfl balad mqavillr (12), hminin 1730-1736-c illri hat edn Sfvi-Osmanl mhariblrinin gediind balanan mqavillr d (13) mhm yer tutur. – 1736-1747-ci illr. – Nadir hrbi v diplomatik yollar birldirrk Sfvilrin kemi rzisini brpa etdi, 1736-c ild is hakimiyyti z lin alaraq, farlar dvltini yaratd. Osmanl dvlti regionda sas gc mrkzi olaraq qalrd. Osmanl dvltil Rusiya arasndak mharib 1739-cu il Belqrad slh il baa atr (15). Osmanl dvltil Nadir arasndak ziddiyytlr d yeni mhariby sbb oldu. 1746-c ild Krdan mqavilsi imzaland (16). – 1747-XIX srin vvlri. Nadir ahn 1747-ci ild lmndn sonra Azrbaycanda xanlqlar dvr balayr. Xanlqlar dvrnn balanmas tarixindn frqli olaraq baa atmas tarixini konkret ifad etmk tindir, nki onlar birdn deyil, mxtlif vaxtlarda lv edilib. Bu dvr bir trfdn Azrbaycan xanlarnn diplomatik faliyyti (18), digr trfdn Azrbaycan trafnda mbariznin kskinlmsil sciyylnir. Rusiyann Osmanl imperiyas zrind 1774-c ild qlbsi (17), 1783-c ild Grcstanla Georgiyevsk mqavilsi (19) v Krmn birldirilmsi (20), nhayt 1791-ci ild Yass slh (21) regionda Rusiyann mvqelrini mhkmlndirir. Rusiya XVIII srin sonu – XIX srin vvllrind Azrbaycan torpaqlarna dair iallq siyastini genilndirir. Aa Mhmmd ah Qacarn 1795-ci ild Tiflis yrndn sonra, 1796-c ild V.Zubovun yr tkil edilir (22). BU dvrd ngiltr d randa stnlyn gclndirmy alr (23). – 1801-1828-ci illr. Beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixind xsusi dyiikliklrl xarakteriz olunan XIX sr ilk illrdn Azrbaycann tarixind d drin izlr qoyur. 1801-ci il manifestlrin sasn (24) Rusiyann rqi Grcstan ilhaq il, Azrbaycan torpaqlarnn ial da balanr. Rusiyann Azrbaycan torpaqlarnn ialnn gedii digr sndlrl d ksini tapr ( 26, 27, 28). Glstan mqavilsi il (34) Azrbaycan torpaqlarnn ial rsmildirilir. 1828-ci il Trkmay traktat (39) il Azrbaycann bldrlmsi baa atr, imali Azrbaycan Rusiyann, Cnubi Azrbaycan rann hakimiyyti altna dr. Nzrdn keiriln dvrd beynlxalq mnasibtlr d kskinlir. ngiltr v Fransa arasnda randa mhkmlnmk urunda mbariz gclnir ( 29, 31, 32, 35). Napoleon mhariblri dvr ciddi tsir gstrir. Vyana konqresinin Yekun akt (36) diplomatiya v beynlxalq mnasibtlrd yeni shif ar. Osmanl dvlti il ran arasndak mnasibtlr d mhariby evrilir, 1823-c ild trflr arasnda mqavil imzalanr (38). 19

Dvrlr zr thlil il birg dvltlr zr thlil d elmi baxmdan diqqtlayiqdir. Faktlar region dvltlrinin Osmanl v rann tdricn mvqelrinin ziflmsini, ksin Rusiyann diplomatik v hrbi fallnn gclndiyini gstrir. ngiltr v Fransann diplomatik faliyyti is, sasn Rusiyann mvqeyinin mhkmlnmsin mane olmaqdan ibart idi. QEYDLR 1. .. : . – . .. 2004, . 12-16. 2. , . 14. 3. , .1. ., 1948; . . . . .1. , 1971. 4. . ., 2006, . 5. , .1. . . , 1941; . ., 2006; . . ., 1997; .. . , 2007. .. 6. .. XVI . . , 1958; .. – (II XV- XVII .). . ., 1989 .. 7. : .. XIX-XX . , 1987. 8. Azrbaycan q., 2008, 8 iyul. 9. Mahmudov Y.M. Azrbaycan diplomatiyas. Aqoyunlu v Sfvi dvltlrinin Avropa lklri il laqlri (XV-XVII yzilliklr). Bak, 1996; Hsnov . Masir beynlxalq mnasibtlr v Azrbaycann xarici siyasti. Drslik. Bak, 2005; krov K.Trkmnay-1828. Tarixi xronika. Bak, 2006 v b. 10. .. . ., 2008, c.418-424.

XV yzilin sonu – XVI yzilin vvllrind Azrbaycann tarixi inkiafnn sas istiqamti mrkzldirilmi dvlt yaradlmasndan ibart idi. Bu tarixi vzifni Sfvilr yerin yetirdi. XIII yzilin sonu – XV yzilin ortalarnda drvi eyxlri kimi x edn Sfvilr XV yzilin ortalarndan mstqil dini hakimlr evrilir, 1501-ci ildn Sfvi dvltinin sas qoyulur. Sfvilr iliyi tbli edirdilr. Onun banisi eyx Sfiddin shaq (12521334) idi. Birinci dvrd onun varislri eyx Sdrddin Musa (1334-1392), Xoca li (1392-1427, brahim eyx ah (1424-1447), ikinci dvrd Cneyd (1447-1456), Heydr (1456-1488), eyx Sultan li (1488-1494/5), onun qarda smayl (1494/5dn) olmudur. eyx Cneydin vaxtndan Azrbaycann siyasi birldirilmsi urunda mbariz balayr v varislri trfindn davam etdirilir. 1456, 1488, 1495-ci illrd olan xlar yatrlr. Bu vzifni smayl Sfvi yerin yetirmy nail ola bildi. 1499-cu ild onun bal altnda Azrbaycan torpaqlarn birldirmk urunda yeni hrkat balad. smayl Sfvi 1499-1501-ci illrd Azrbaycan torpaqlarn, sasn birldirdi. Sfvi dvlti meydana gldi. I ah smayl Sfvilr dvltinin srhdlrini genilndirdi. 1505-1508-ci illrd ran, raqi rb, Kiik Asiyann bir sra vilaytlri, 1510-cu ild eybanilrin torpaqlar v b. yerlr tutuldu. Azrbaycan Sfvi dvltinin yaranmas v mhkmlnmsi dnyada v regionda vziyyt ciddi tsir gstrdi. Bu Osmanl imperiyasnn diqqtindn yaynmad. Osmanl imperiyas tarixin n qdrtli dvltlrindn idi. Dvlt adn banisi Osmandan (1258-1326) almdr. O,1299-cu ild zn Slcuqlardan mstqil elan etdi (1299-1326), lakin hllik Hlaklrdn asll tand. Bu formal sciyy dayrd. Osman XIV yzilin vvllrind torpaqlarn artrd. Osmann olu Orxan 1326-c ilin aprelind Bursa hrini tutdu. Orxan hakimiyyt gldikdn sonra (1326-1359) Nikeyan (1330), Nikomediyan (1337) l keirir. Bizansn Avropa torpaqlarna hcumlar balayr. 1354-c ild ilk bel mntq – Qallipol tutulur. Mvffqiyytli hrbi mliyyatlar daha da gclnir. Ankara (1354) tutulur. I Muradn dvrnd (1362-1389) dirn hri (1361/63), Filippopol-Plovdiv (1362) l keirilir. 1371-ci il Maritse dyndn sonra Frakiya, Bolqarstan, Serbiyann bir hisssi, 1386-c ild is Saloniki tabe edilir. 1389-cu il iyunun 15-d olan Kosovo dy il serblr mstqilliyini itirdi. 1393-c ild Tirnovo, 1395-ci ild Vidin hrlri squt etdi. Balkanlar, sasn osmanllarn hakimiyyti altna dd. Nvb Macarstana atd, 1392-ci ild mvffqiyytsizliy urayan kral Sigizmund 1396-c ild trklr qar slib yr tkil etdi, amma mlubiyyt urad. ldrm Byazidin (1389-1402) qrb yr Teymurlngin (1370-1405) 22

Osmanllarla mharibsini zifltdi. Avropan lrzy salan trk dvltlri bir-birin qnim ksilir. 1402-ci il iyulun 25-d Ankara dynd Teymurlng Sultan Byazid qalib glir. Teymur bununla kifaytlnmmi Osmanl torpaqlarn bldrrk, qanl kimlrin sasn qoymudu. XV yzilin 20-ci illrind bu kimlr son qoymaq v Konstantinopolu tutmaq plann hyata keirmk mmkn oldu. Konstantinopolun tutulmasna ilk chdlrdn biri 1400-c ild olmudur. 1422-ci il hcumu da uurlu olmad. XV yzilin 40-c illrind Balkanlarda bir sra qlblr Konstantinopolun taleyini hll etdi. II Mhmd Fateh (1432-1481) 1453c ilin martnda hri mhasiry ald. Mayn sonlarnda mhasir qlb il baa atd. Konstantinopolun squtundan sonra qrbd v rqd yeni torpaqlar tutuldu. Osmanllarla Aqoyunlular arasnda da davt yarand. Burada da mharibsiz keinmk mmkn olmad. 1473-c il Malatiya dynd Uzun Hsn (1453-1478), Trcan dynd is Osmanllar qalib gldi. Yalnz bundan sonra slh brpa olundu. 1555-ci il – Amasya slh. Azrbaycan Sfvi dvlti il Osmanllar arasnda mnasibtlr birmnal olmad. Osmanl sultan II Byazid (1481-1512) 1504-c ild ah smayl Azrbaycann rsmi hakimi kimi tand. II Slim (1512-1520) dvrnd vziyyt dyidi. II Slim v ah smayl arasndak yazmalarda (1514, aprel-avqust) olan qarlql iradlar mharib meydanndak qanl dylrl mayt olunurdu. 1514-c il avqustun 22-d aldran dy ba verdi. ah smayl ilk df olaraq dy meydann mlubiyytl trk etdi. Sultan Slim 6-14 sentyabrda Tbrizd oldu. .Petruevskiy gr Sultan Slim qlby el bir hlledici hmiyyt vermdi v 1515-ci ild slh mqavilsi imzaland. rqi Anadolu v Mu hrindk Mesopotamiyann imal hisssi Osmanllara kedi. Bundan sonra hm Sfvilr, hm d Osmanllar yeni torpaqlar l keirmk urunda mbarizni davam etdirdilr. Sultan Slim 1515-ci ilin yaznda Frat ay trafndak Zlqdr slalsinin torpaqlarn, 1517-ci ild is Suriya, Flstin v Misiri Osmanl imperiyasna birldirdi. ah smayl is 1517-ci ild Kartli v Kaxetiyann, 1519-cu ild irvann tabeiliyini gclndirdi. aldran dyndn ken mddt rzind Osmanllar qrb doru irlilmkd davam edirdilr. Sleyman Qanuni (1520-1566) Macarstan tutmaq plann hyata keirmy balad. Bu 1533-c il iyulun 23-d stanbulda Avstriya-Trkiy mqavilsi balanmas il nticlndi. Macarstan trflr arasnda bldrld. XVI yzilin 30-cu illrindn rq hcum stn yer tutmaa balad. Osmanl – Sfvi ziddiyyti aradan qalxmad. Nvbti hrbi mliyyatlar 23

1533-1538-ci illrd oldu. Sfvilr bu arada irvan (1538) v kinin mstqilliyin son qoydular. 1555-ci ild Osmanllarla Sfvilr arasnda mharibni dayandrmaq sahsind addmlar atld. Amasyada aparlan danqlar nticsind slh mqavilsi imzaland. Mqavilnin 29 may 1555-ci ild baland bildirilir. Slh mqavilsin gr meretiya, Minqreliya v Quriya vilaytlri Osmanl dvltinin nfuz dairsin, Mesxi, Kartli v Kaxet is Sfvilr dvltinin hakimiyytin kedi. rvann qrbi sultana, rqi is Sfvilr tabe oldu. 1590-c il – stanbul slh. 1555-ci il Amasya mqavilsindn sonra Azrbaycan Sfvi dvlti v Osmanl imperiyas arasnda 1578-ci ildk slh mvcud oldu. Slh qorumaa Sfvilr byk qay gstrmli olurdular. Osmanllar is yeni hrbi mliyyatlar n lverili vaxt gzlyirdilr. ah Thmasibin lmndn sonra Sfvi dvltini ara mhariblr brd. Bel bir raitd Azrbaycan Sfvi dvlti v Osmanllar arasnda mharib brpa olundu. Trklrin hrbi mliyyat istiqamti Cnubi Qafqaza ynlmidi. Bu da tsadfi deyildi. Rus dvltinin 1552-ci ild Kazan, 1556-c ild Htrxan ial etmsinin mnas diqqti clb etmy bilmzdi. Ona gr d 1569-cu ild Htrxann tutulmasna uursuz chd edilmidi. 1578-ci ild daha sasl hcum tkil edildi. 1578-ci ild imali v Qrbi Azrbaycan v Grcstan tutuldu. ks tdbirlr nticsind trklr amaxn trk etdilr. Krm xannn qarda Adil Grayxan sir dd. Bu zaman yeni saray kimlri balad. Buna gr d Mhmmd Xudabnd (1578-1587) Sinan paa il barq imzalad. Sultan mharibni qlbydk davam etdirmk mqsdil Sinan paan ba komandanlqdan uzaqladrd. 1584-c ild Krm qounlar imali Qafqazdan hcum edir. Onlar Osman paa il birlrk yenidn Bak v amaxn tutdular. Daxili kimlr qzlbalar trfindn Baknn mhasirsini baa atdrmaa imkan vermdi. 1585-ci ild Tbriz tutuldu. Hmz Mirznin Tbrizi azad etmk chdi ba tutmad. O sui-qsd nticsind ldrld. III Sultan Muradn (1574-1595) ordular 1586-1589-cu illrd Azrbaycan torpaqlarn l keirdi. eybanilrin Xorasana hcumlar Sfvilrin vziyytini arladrd. Trflr 1590-c ild slh baladlar. Mqavil status kvo sasnda baland. Sfvilr ilk mmin xlifnin, peymbrin arvad Ayinin, mumiyytl snnilrin hr cr thmtlndirilmsindn imtina etmyi zrin gtrd. 1612-ci il.-stanbul slh. ah Abbas (1587-1629) keirdiyi islahatlar nticsind dvltin vziyytini mhkmlndir bildi. XVI yzilin sonu XVII yzilin vvllri Osmanl imperiyas n ar oldu. 1593-c ild Avstriya il balanan mharib 1606-c il noyabrn 11-d Sitvatorokda (Macarstan) slhl baa atd. Bu mqavil Osmanl imperiyasnn qdrtinin 24

ziflmsinin balanc hesab olunur. Qrbd Avstriya il olduu kimi rqd d Sfvilrl mhariblr XVII yzilin balancnda davam edir v Osmanllarn mlubiyyti il baa atr. 1603c il sentyabrn 14-d ah Abbasn qounlar sfahandan xaraq Tbriz ynldi. ki hft sonra onlar Tbriz atd. hrd syan balad. Oktyabrn 21-d hr azad edildi. Qrb doru irlilyn ah qounlar Tbrizin Osmanl qarnizonunun sas qvvsini darmadan etdi. Bu hadislrdn sonra Cnubi Azrbaycan torpaqlar sasn azad oldu. Hmin torpaqlarn idaretm msllri hll edildikdn sonra Azrbaycann qalan torpaqlar urunda mbariz balad. Culfa v Naxvan l keirildi. Ordubad tutuldu. Nvb rvana atd. 1603-c ilin noyabrnda balanan mhasir 1604-c il iyulun 8-d qlb il qurtard. rqi Grcstan Sfvilrdn vassal aslln qbul etdi. Qaraba v irvan urunda mbariz balad. Bu zaman Osmanllarn balca qvvsi olan Cal olu Sinan paann qounlar il toqqumadan qamaq mmkn olmad. 1605-ci ilin qn Vanda keirn Sinan paa qzlbalarn hcumunu df ed bilmdi. kinci df qoun toplayaraq hcuma kedi. 1605-ci ilin payzndak ba dyd mlub oldu. Bu qlbdn sonra ah Abbas Gncni mhasiry ald. 1606-c ilin yaynda qala tslim edildi. irvann mrkzi amaxn tutmaq plan hyata keirilmy balad. Bu zaman Bak v Drbndd ba vern syanlar qlb il qurtard. Onlar Sfvilrin lin kedi. 1607-ci ilin iyununda amaxnn mhasirsi d uurla baa atd. Bellikl, ah Abbas 1590-c il mqavilsind itirdiyi torpaqlar geri qaytara bildi. ld olunan qlblr baxmayaraq onu mqavil il tsdiq etmk xeyli mddt kdi. Osmanllar bu itki il razlamaq istmyrk Murad paann rhbrliyi il yeni qoun gndrdilr. Bu yr (1610-1611-ci illr) zn dorultmad. Bel olduqda slh danqlar balad. ah Abbas 1612-ci ilin yaznda Ucanda slh tklifi il gln Osmanl nmayndliyini qbul etdi. Bundan sonra Sfvi nmaynd heyti stanbula yola dd. Sultan I hmd (1603-1617) Sfvi nmaynd heytini yksk sviyyd qbul etdi. 17 oktyabr 1612-ci ild slh mqavilsi imzaland. 1555-ci il Amasya slhnn rtlrinin brpas qrara alnd. 1618-ci il – Mrnd slh. Osmanl sultan Azrbaycann itirilmsi il razlaa bilmirdi. Ona gr d 1612-ci il mqavilsin tri hal kimi baxlrd. 1616c ilin yaznda Osmanl qounlar rzurumdan hrkt balad. rvan mhasiry alnd. ah Abbas vvllr olduu kimi ba dy girmkdn imtina edrk, Osmanllarn geriy yolunu ksdi. Nticd Osmanl qounlar rzaq v sursat almaqda tinlik krk ar rait dd, onlar mhasirdn l kmli oldular. Osmanllarn yeni yr rfsind d nnvi tdbir l atld. rzurum v Van dadld. Xlil paa Diyarbkird qlamal oldu. I hmdin lmndn sonra imperiyada hakimiyyt urunda mbariz gclndi. I Mustafa (1617-1618; 1622-1623) hakimiyyt gldikdn sonra slh danqlar tbbs, onun devrilmsil ba tutmad. Xlil paa mharibni davam etdirdi. Tbrizi tutdu. ah Abbas ba dydn yaxa qurtara bilmdi. O, Srab 25

yaxnlndak dyd Osmanl v Krm tatarlarnn birlmi qvvlri zrind qlb ald. Bu qlb mharibnin taleyini hll etdi. .Rhmani yazr ki, Xlil paa Osmanllarn v tatarlarn Srab yaxnlndak dyd mlub olduunu bilib, z tkliflrini Abbasa gndrrk slh danqlarna balad. Xlil paa v ah Abbas arasnda balanan, tarix elmind shvn Srab slh adlanan slh mqavilsi Mrndd trtib edildi v imzaland (hicri zlqd 1027-ci il-1618-ci il sentyabr). Bu mqavil il 1612-ci il mqavilsinin rtlri bir daha tannrd. Trkiy hkmti mqavilni qti olaraq 1619-cu ild tsdiq etdi. 1639-cu il – Qsri-irin slh. vvlki slh mqavillri kimi Mrnd slh d etibarl olmad. 1623-c ild trflr arasnda yeni mharib balad. Bu dvrd sas mbariz rb raqnda gedirdi. Sfvi hkmdar ah Abbas Badad, Krbla, Ncf v b. hrlrl birg rb raqn tutdu. Cnubi Qafqazda is Axalsix l keirildi. ah Abbasn lmndn sonra mharibni hakimiyyt gln I Sfi (16291642) davam etdirdi. Osmanl sultan IV Murad (1623-1640) Azrbaycana yr balad. 1634-c ilin avqustunda rvan tutan osmanllar Tbriz ynldilr. Tbriz evakuasiya olundu. hri dysz tutan osmanllar burada ox qala bilmdilr. 1635-ci ilin aprelind is Sfvilr rvan azad etmy nail oldular. Badad trafnda dylr osmanllarn xeyrin oldu, hr l keirildi. Trflr arasnda slh danqlar balad. 1639-cu il mayn 17-d Qsri-irind Sfi xan (Sfvilr trfdn) v Qara Mustafa paa (Osmanllar trfdn) mqavilni imzaladlar. Bu mqavil, sasn 1612-ci il Sfvi-Osmanl slhn qvvd saxlayrd. Mqavily gr raqi rb osmanllarda, Zncir qalasndan rqdki torpaqlar osmanllarda qalrd. Cnubi Qafqazda is srhdlr vvlki kimi qalrd. Bununla birg Sfvilr ran v Qarsn, hminin Axalsixin ilrin qarmayacaqlarna tminat verirdi. Arazn sa sahilindki Qotur, Maku v Maazberd qalasnn sklmsi nzrd tutulurdu. Mqavil ah Sfi (1639-cu il 20 may) v Sultan IV Murad trfindn ratifikasiya olundu. 1639-cu il Qsri-irin slh 1514-c ildn davam edn Osmanl-Sfvi mhariblrin son qoydu. Hr iki lknin siyasi v iqtisadi hyatna msbt tsir gstrdi. QEYDLR 1. Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. c.3, Bak, 1999, s.261-263 2. smail Hakki Uzunarl. Osmanl tarihi. III cilt, II ksm. Ankara 1988, s.248-249. 3. .. – (1590-1639 .) // . , 1966, 2. 4. .. XV-XVII . // , .1. , 1949 5. .. – 26

– 1849-1852 . . . . ., 1875. . . III. .649-651. 6. .. XVI XVII (1590-1700 ). , 1981 7. .. – 1637 . . ., 1954

Rusiyada I Pyotrun hakimiyyt glmsi (1681/89 – 1725) Rusiya-Osmanl v Rusiya-Sfvi mnasibtlrind d ciddi dyiikliklr sbb oldu. Bu dvr aid beynlxalq mnasibtlr v xarici siyast msllrinin trafl tdqiqi n snd v materiallar kompleks kild tdqiq edilmlidir. Burada bel bir imkan olmadndan 1700-c il Rusiya-Osmanl stanbul slhndn baqa, 1711-ci il Rusiya-Osmanl Prut mqavilsi (4), 1717-ci il Sfvi-Rusiya sfahan mqavilsi (6), 1722-ci il 15 iyul I Pyotrun Azrbaycan v rann Xzr sahili vilaytlrin gndrdiyi Manifest (7), 1723-c il Sfvi-Rusiya Peterburq mqavilsi (8), 1724-c il Rusiya-Osmanl stanbul mqavilsi (9), 1724-c il 10 noyabr ermni xalqna ali frman (10) v I Pyotrun vsiyyti (11) haqqnda sndlr seilmidir. Qeyd olunan 7 snddn 3- Rusiya-Osmanl, 3- SfviRusiya, 1-i is ermnilrl mnasibt aiddir. Bu sndlr irisind 1700-c il Rusiya-Osmanl slh mqavilsi ilk yerd durur. Bu mqavily Azrbaycan tarixi il laqdar tdqiqatlarda demk olar ki, toxunulmur. Halbuki Rusiya-Osmanl mnasibtlrind Qafqaz, cmldn, Azrbaycann tdricn n plana kemsind, digr trfdn Rusiyann Osmanl dvltinin daxili ilrin qarmas imkannn ld olunmas v s. msllrd onun mhm yeri olmudu. Mlum olduu kimi, 1683-1699-cu illrd “Mqdds liqa” (Avstriya, Venetsiya, Pola, Rusiya) v Osmanl dvlti arasnda mharib d ba vermidi. lk df olaraq Rusiya Avropann xristian dvltlri il birlikd Osmanl dvltin qar mbarizy qoulmudu. Ruslarn 1695-ci ild Azov qalasna yr uursuz olsa da, 1696-c ild qala tutulmudu. “Mqdds liqa”nn qlbsindn sonra Karlovitsa konqresi (1698-1699) i balamd. Rusiya diplomat P.B.Voznitsn I Pyotrun tlimatna uyun olaraq Trkiydn gztlr qoparmaa alrd. Lakin Trkiydn myyn razilr ld edn Avstriya v digr mttfiqlr Rusiyan mdafi etmdi. Rusiya iki illik razlama il kifaytlndi. sas danqlar is stanbula planladrld. I Pyotr danqlara tsir etmk n hrbi gc nmayi etdirmyi qrara ald. Bu mqsdl ..Ukraintsev bada olmaqla Rusiya nmaynd heytinin stanbula gndrilmsindn istifad olundu. 1699-cu il 28 avqust / 7 sentyabrda Kerdn kerk Qara dniz xan “Krepost” gmisi 2/12 sentyabrda Boaz iin daxil oldu. Rus tarixilrinin fikrinc, gc nmayii z tsirini gstrdi. Skkiz ay davam edn tin v mrkkb danqlar 1700-c il 3/13 iyulda slh mqavilsinin balanmas il baa atd. Mqavil preambula v 14 madddn ibart idi. Bu mqavil il Azov qalas, Don ay mnsbinin 100 km.- qdr sahili, Kuban mnsbindki byk bir sahd Rusiyaya verildi. Moskvann Krm xanlna bac vermsin (illik 30 min rubl) son qoyuldu. Trkiy tarixisinin yazdna gr Babali arzu etmdiyi halda stanbulda daimi rus eliliyi amaa raz oldu. P.A.Tolstoy (1645-1729) stanbula tyin ediln ilk rus elisi (1702-1714) oldu. 1700-c il avqustun 8-d stanbul mqavilsinin balanmas xbri I Pyotra yetidi. Bu mnasibtl byk atfanlq keirildi. Sabahs gn Rusiya rsmn 31

sve mharib elan etdi, iyirmi bir il (1700-1721) davam edn imal mharibsi balad. Osmanl sultan III hmd (1703-1730) mqavilnin ratifikasiya frmann, yalnz 1710-cu ilin fevralnda Tolstoya tqdim etmidi. QEYDLR 1. Kurat N. Trkiye ve Rusya. Ankara, 1990 2. .. ( XVIII .). ., 1987. 3. . 1869, . 1-11. 4. H.H. I. , 1984 5. .. XVIII . // I. ., 1973 6. .. – XVIII . ., 1971. 7. .. . . VII, ., 1991 8. .. – – XVIII .: . 1700-1774. ., 1991.

I. , , , , , , , , , , , , ; , , , ; , , , , ; , , , , , . II. , , ; , , , . , , 30 . , , , , ; , , , , : , , , , . III. , , 35

, , ; , , , , , , , , . IV. , , , , . V. , , , , , . , , , , : , , , , , , , . , , , , , , , ; , . VI. , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , . 36

, , , . VII. , , , , , : , , , , , , , . , , , , . , , , ; , ; , , , , , . VIII. , , , , , : , , , . , , ; 37

, , ; , , , , , , , , . , , , , , , . , , , , , . , , . X. : , , : , , . XI. , , , , , , , , , , . XII. , , , . , , . 39

XVII yzilin sonlar – XVIII yzilin vvllrind ah Sultan Hseynin dvrnd (1694-1722) Sfvi dvlti zifldi. Bu zaman mstmlklr l keirmk urunda Avropa dvltlri, xsusil ngiltr v Fransa arasnda mbariz kskinldi. Onlar Sfvi dvltind mvqelrinin mhkmlndirilmsin alrd. Bel bir raitd Fransa Sfvi dvlti il 1708-ci il sentyabrn 14-d mqavil balamaa nail oldu. Mqavil 31 madddn ibart idi. II maddy gr gtiriln v aparlan fransz mallar be illiy gmrk dmkdn azad olunur, bundan sonra gmrk vvl myyn edilmi miqdarda (yni 3%) alnmal idi. IX madd il 500 ykdn ox olmayan mal yol ymasndan (rhdardan) azad olunurdu. XI maddy sasn tacirlr v fransz milliyytindn olan digr xslr v onlarn iyirmiydk xidmtisi – ermnilr v hindilr ba v can vergisi (xrac) dmkdn azad edilirdi. XVI v XVIII maddlr gr franszlar arasndak mbahis zaman, hminin bu mbahisnin gediind onlardan birinin ldrldy halda yegan hakim yalnz fransz konsulu ola bilrdi. gr bir trfdn fransz, digr trfdn mslman v ya digr avropal mbahis v ya qtld itirak etsydi, mslman (yni ran) hakimiyyt orqanlar thqiqat yalnz fransz konsulunun itirak il apara bilrdi. He bir fransz qtl n onun gnah sbut edilmdn v etiraf olmadan hbsxanaya salna v czalandrla bilmzdi. XXIII madd Fransa kralnn tyin etdiyi faktoriya balarna v konsullara rann istniln limannda yaamaa icaz verirdi. XXVI maddy gr ah fransz yepiskopuna v digr ruhanilr btn ran razisind onlarn yaad yerlrd v evlrd manesiz olaraq vaizliyin v ibadtlrin icra olunmasn tmin etmy borclu idi. Onlarn evlrindn knarda on iki imam dinini (yni randa hakim din olan iliyi) pozmamaq rti il onlara he kim hr hans ngl trd bilmzdi. Naxvanda v rann digr yerlrind yaayan avropallara gldikd is he kim onlara tinlik trtmmli v kemid verilmi frmanlar (onlarn hquqlarna aid) pozmamal idi. irvan, Tbriz, Gnc v digr yerlrd mskn salm karmelit, dominikan, avqustin, yezuit v digr missiyalar orada qalmaq v ya arzular il digr yerlr kmk hququna malik olurdu. Qeydlr 1.” ” 14 1708 .// . . ., 1988, .10-11. 2. .. 16-19 . ., 1982.

31 II 5 , , (..3%). IX. () 500 . XI. 20 – – () . XVI XVIII. , . , – , , (.. ) . . XXIII , , . , . – , (.. – ). , , ( ), . , , , , , , , .

imal mharibsi (1700-1721) rfsind v onun gediinin ilk dvrnd Rusiya Avropa dvltlri sistemind demk olar ki, nzr alnmrd. Lesnaya (1708, sentyabr), xsusil Poltava (1709, iyun) dynd sve kral XII Karln qounlar zrind qlb vziyyti dyidi. Rusiyann hrbi-diplomatik mvqeyi gclndi. Bel bir raitd stanbula qaan XII Karl v span vrsliyi urunda mbariz (1701-1714) aparan dmn qvvlrin Osmanl dvlti il Rusiya arasnda mharib yaratmaq sahsind faliyyti genilndi. Poltava qlbsindn ruhlanan I Pyotr v 1700-c il stanbul mqavilsi il (2) itirdiklrini geri qaytarmaa alan Osmanl dvlti d mhariby meyl edirdi. 1710-cu il noyabrn 20-d Osmanl dvlti Rusiyaya mharib elan etdi. Lakin fal hrbi mliyyatlar nisbtn gec balad. 1711-ci il iyunun 30-da rus qounlar Moldaviyaya daxil oldu, Dnestri keib Pruta xd. Rus tarixisinin yazdna gr 135 minlik trk qounu 30 minlik rus qoununu tamamil mhasiry ald. Yenirilrin hcumu il dy baland v saat davam etdi. Trklr 8900, ruslar 4800 nfr itki verdi. Prut yr zaman ruslarn mumi itkisi 27.185 nfr (yrd itirak ednlrin 72%dk) olmudu. midsiz vziyyt dn I Pyotr vziyytdn xmaq n slh danqlarna balama qrara almd. Slh danqlarn P.P.afirov (1669-1739) aparmd. Danqlar nticsind 1711-ci il iyulun 12-d Prut mqavilsi balanmd. Mqavilni Rusiya trfdn afirov v M.B.eremetyev, Osmanl dvlti trfindn Byk vzir Balta I Mhmd paa imzalamd. Mqavil 7 madddn ibart idi. I maddy gr Rusiya ial olunmu hrlri qaytarmal, yeni tikilnlr dadlmal idi. Hr iki trf II madd il Polann ilrin qarmama hdsin gtrrd. III maddd tacirlr ticart azadl verilirdi. IV madd sve kralnn azad v thlksiz kild z torpaqlarna buraxlmasn, onunla Rusiya arasnda slh balanmasn nzrd tuturdu. V v VI maddlr hr iki trfin tblrin mnasibtdn, dmnilik hrktlrinin aradan qaldrlmasna, ordularn kilmsin hsr edilmidi. VII madd sirlrin azad edilmsi haqqnda idi. Mqavily Trkiy trfdn yazl qeyd d lav olunmudu. Mqavilnin rtlrin gr afirov v eremetyev qarant (slind girov) kimi stanbula gndrilmli idi. 1711-ci il Prut mqavilsil Rusiyann stanbuldak eliliyi lv olunurdu. Mqavilnin mtnini ap edn T.Yuzefovi onun sonuna I Pyotrun Senata 1711-ci il 15 iyul tarixli frmann da lav etmidir. Bu frman I Pyotrun mqavily mnasibtini ifad edir. Prut mqavilsindn bhs edn rus tarixisi N.Molanov onu Poltava qlbsi fonunda rfsiz mqavil, acnacaql xarici siyast uursuzluu adlandrmd. 1711-ci il Prut mqavilsi Qafqazda da Osmanl dvltinin mvqeyinin mhkmlnmsin sbb oldu.

Qeydlr 1.Kurat N. Trkiye ve Rusya. Ankara, 1990 2. .. ( XVIII .)- ., 1987. 3. , ., 1869, .11-15. 4. .. I. ., 1984 5. .. XVIII . // I. ., 1973 6. .. – XVIII . ., 1971. 7. .. . . VII, ., 1991 8. .. – – XVIII .: . 1700-1774. ., 1991.

, , . . . , , : , . I , , , , , , , , ; , ; . II , , , . III , , , . IV , , 49

, ( ) , ; . 1123 – 7 . , , 15 1711 . ! , , ( ). 8 , , , 10 , , , ( ), , 100.000 , , , , , , , : . ( ). .8. , , , , .

Fransa Sfvi dvlti il 1708-ci il mqavilsindn (3) sonra yeni imtiyazlar ld etmy alrd. Bununla laqdar olaraq 1715-ci il avqustun 15-d Versalda yeni mqavil imzaland. Mqavilnin I maddsin gr 1708-ci il mqavilsi hazrk mqavilnin mddalarna zidd glmdiyi n qvvd qalrd. II maddd gstrilirdi ki, fransz tacirlri v mumiyytl, fransz bayra altnda randa btn ticart ednlr hr hans mhdudiyyt qoyulmadan v hr hans gmrk v vergi dmdn istniln mallar azad surtd rana gtir v oradan hm Hindistana, hm d Avropaya apara bilr. IV madd il ah fransz tacirlrini, hminin konsullar sfahanda, Fars krfzi limanlarnda, Trkiy v Grcstanla srhdlrd pulsuz olaraq hm yaay, hm d onlarn kantor v faktoriyalarnn mnasib evlrl tmin etmli idi, bu binalar zrind fransz bayra qaldrla bilrdi. V maddy gr ran saray yannda digr lklrin sfirlril mqayisd fransz sfirin mstsna yer verilirdi. Bu digr dvltlrin tblril mqayisd fransz konsullarna, faktoriyalarn rislrin v onlarn agentlrin d amil edilirdi. VI madd il btn franszlar can vergisi vermkdn azad olunurdu. X maddd bildirilirdi ki, franszlar v digr dvltlrin nmayndlri arasnda hm mlki, hm d cinayt-mhkm ilrini yerli hakimiyyt orqanlar fransz konsulunun itirak il hll etmlidir. XI maddy gr 1708-ci il mqavilsi v hazrk mqavil zr franszlara verilmi immunitet v imtiyazlara lav olaraq digr dvltlrin nmayndlrinin istifad edcyi btn imtiyazlar da onlara amil edilirdi. Mqavily qeydd gstrilirdi ki, 1715-ci il mqavilsinin bu sas maddlri ran tacirlrinin Fransada, cmldn Marseldki hquqi vziyyti haqqnda bir ne bndl tamamlanmdr. Onlarda deyilirdi ki, Marsel gln ran tacirlri digr milltlrin tacirlrinin istifad etdiyi imtiyazlardan istifad ed bilrlr, lakin onlara qadaan siyahsnda adlar verilmi mallar gtirmy icaz verilmir. Marseldki ran konsulu yalnz iranllar arasndak mbahislri hll edir. ranllar v digr dvltlrin tblri arasndak mbahislri fransz hakimiyyt orqanlar hll etmlidir. ran taciri Fransada ldy halda, onun mlkiyyti ran konsuluna verilmli idi. gr ondan sonra borcu qalmdrsa, onlar mrhumdan sonra qalan vardan dnilmli idi. Mqavil fransz naziri v ran ahnn nmayndsi Mhmmd Rzaby trfindn imzalanmd. Qeydlr 1. .. . 16-19 . ., 1982. 2. – , 15 1715 . // . . ., 1988, s. 11-12. 54

I. 1708 . , . II. , – – . IV. , , , ; . V. . , . VI. . X. , . I. , 1708 . , , . . 1715 . , . , , , , , , . . . . 56

XVIII yzilin vvllrind Sfvi dvlti grgin vziyyt dmd. Bel bir raitd ah Sultan Hseyn (1694-1722) 1713-c ild “dostluq v ticart mqavilsi” balamaq n Rusiya ar I Pyotra (1682-1725) mracit etdi. I Pyotr bu tklifdn yararlanma qrara ald. 1715-ci il may aynn 30-da A.R.Volnskinin (1689-1740) eliliyi haqqnda frman verildi. Elilik 1716-c ilin iyulunda yola dd, avqust aynda Niyazabada atd, sentyabr aynn sonlarnda is amaxda oldu. Volnski elilik prosesind I Pyotrun kfiyyat xarakterli taprqlarn da yerin yetirirdi. O, iki aydan ox mddt rzind amaxda qaldqdan sonra Salyan, hr v Tbriz getdi. 1717-ci il martn 14-d sfahana yetidi. Burada yksk sviyyd qarlanan Volnski ah Sultan Hseyn trfindn qbul edildi, Etimad d-dvl (ba vzir) Ftli xanla danqlar aparld, ticart mqavilsinin rtlri hazrland. 1717-ci il iyulun 30-da stanbulda assekutasiya (midlndirm) adlandrlan mqavil imzaland. Mqavil on madddn ibart idi. Mqavild Rusiya tacirlrinin ticart hququ (madd 1), onlarn mhafizsinin tkili (madd 2), rus tacirlrindn borc alnm mallarn vaxtnda geri qaytarlmas v gecikdirilmi gnlr gr crim dnilmsi zrurti (madd 5), rus tacirlrinin irvan v Gilandan qeyri-mhdud miqdarda barama almaq v aparmaq hququ (madd 7) v b. msllr nzrd tutulurdu. Qeydlr 1. Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd, c.3, Bak, 1999, s.349-352 2. Mustafayev T.T. XVIII srin birinci yarsnda Azrbaycanda Rusiyaya meylin gclnmsi. Bak, 1986 3. Yen onun. XVIII yzillik-XIX yzilliyin vvllrind OsmanlAzrbaycan mnasibtlri. Bak, 2002 4. . , XVIII . , 1964 5. . – . (XV-XIX .). , 1985 6. . .. (1716-1718). , 1979 7. .. – XVIII . , 1993. 8. . . , .5, .500-503. 9. . , . II, .2, .75

.1. : , ; , , , . .3. ( ). .4. : , , , , . , , ; , , ; . .5. ( ). .6. ; , , , , , . .7. ( – ) .8. (, , , .) .9. ( , , .) .10. (, , , , , , .)

Sfvi dvlti XVII yzilin sonlar – XVIII yzilin vvllrind grgin dvr yaayrd. ah Sultan Hseyn (1694-1722) dvlti bhrandan xarmaq n ciddi tdbirlr hyata keir bilmdi. Sosial-iqtisadi vziyyt d arlad. Dvlti syanlar brd. Bel syanlardan birin Hac Davud balq edirdi. O, rana qar mbarizd Rusiyaya mracit etdi, lakin I Pyotr onu cavabsz qoydu. Hac Davud Dastandan kmk ald. 1721-ci ild Qazqumuxlu Surxay xanla amaxn mhasiry ald v onu tutdu. Burada mstqil siyasi qurum – xanlq tkil edildi. Hac Davud kmk n Osmanl dvltin mracit etdi. Qndhar vilaytind gilzay tayfalarnn xlar da ran hakimiyytin son qoyulmas il nticlndi. Mir Mahmudun dvrnd (1716-1725) fqanlarn lknin irilrin doru yrlri genilndi. Bel bir raitd Rusiya v Osmanl imperiyasnn Azrbaycan urunda mbarizsi kskinldi. I Pyotr mqsdin atmaq n myyn hazrlq tdbirlri grd. vvla, Qafqazdak antiran v antiosmanl qvvlril laqlr yaradlmd (grc ar VI Vaxtanq v Qaraba mliklri, hminin Azrbaycann ermni halisi il mnasibtlr qurulmudu v s.). kinci, hrbi-siyasi niyyt nail olmaqdan tri kfiyyat materiallar toplanlmas tkil edilmidi (A.P.Volnskinin ran eliliyi (6), kapitan Aleksey Baskakovun ran sfri, Xzr dnizinin xritsinin hazrlanmas (1720-ci il) v i.a.). nc, ial hyata keirmk n hrbi qvv tkil edilmidi. Qounlarn say 100 min nfr atrd ki, onlardan 32 mini nizami piyada v svarilr idi. 1722-ci ilin birinci yarsnda hrbi gmilr Htrxanda toplanm, buradan hrxan krfzin ynlmi, svari quru yol il irlilyrk digr qvvlrl orada birlmidi. Bu hazrlq tdbirlri il birg ial yr hquqi don geyindirilmsin d xsusi fikir yetirilirdi. Bu mqsdl rsmi tbliata xsusi nm verilirdi. 1722-ci ild Rusiyada rb riftlri il ilk mtb yaradlmd. I Pyotrun ial yr zaman donanma gmilrindn birind “zn trk mtbsi” faliyyt gstrirdi. I Pyotrun rsmi tbliatn ks etdirn sas snd 1722-ci il 15 iyul tarixli Manifest idi. Manifestin surtini (, . , .14, c.105-107) ilk df F.M.liyev ap etdirmidir (1975). H..Dlili is onun mnbnaslq tsviri v thlilini vermidir (1976). Onun yazd kimi “Balq, 73 stirlik mtn, yazlma tarixi v mumiyytl, 929 szdn ibart olan manifesti I Pyotrun tapr il Kantemir hazrlamd. Pyotrun saraynda qulluq edn Kantemir bir ox dillri, cmldn, rb, fars, trk v Azrbaycan dillrini mkmml bilirmi. Dlilinin digr bir fikri d maraq dourur. Ona gr “Rusiyann xarici siyast arxivind mhafiz olunan sndlrin tdqiqi gstrir ki, (Manifest – K..) ancaq bir dild (Azrbaycan dilind) xmdr”. Manifest mzmunca iki hissdn ibartdir. Birinci hissd yrn zruriliyi v mqsdi, ikinci hissd onun hyata keirilmsi n lverili rait yaradlmasndan bhs olunur.

Qeydlr 1. Dlili .. Azrbaycan-Rusiya mnasibtlri fars v azrbaycandilli sndlrd (1722). Bak, 1976, s. 9-12, 31-38, 62-63 2. Mustafazad T. XVIII yzillik – XIX yzilliyin vvllrind OsmanlAzrbaycan mnasibtlri. Bak, 2002 3. .. A XVIII . , 1975, .40-42. 4. . – . , 1985 5. .. I. , 1984 6. . – XVIII . , 1993 7. .. I (1722-1723 .). ., 1961 8. .. . ., 1989.

. , , (.). . , , , , – , – , , , , , , , , , , – , , , , , , , , 1721 ( 1134) , , , , , , , , , , , , , , , , 4 , , , , ( ) ( ) , , , , , , ( ), , , 66

, , , , , . 1722 15-. . . . 6 1722 .

Rusiya Azrbaycana yr hazrln hyata keirdikdn sonra (7) hrbi mliyyatlara balad. I Pyotrun komandanlq etdiyi qoun 1722-ci ilin avqustunda dysz Drbnd daxil oldu. Drbnddn sonra Mkr mahal l keirildi. I Pyotr hrbi mliyyatlarn ilk dvrnn tcrbsini, Rusiyada ba vern hadislrin tsirini nzr alaraq ial plannda dyiiklik etdi. O, avqustun 29-da Drbndd keiriln hrbi urada mliyyat plannda dyiiklik edilmsini v qounun xeyli hisssinin Rusiyaya qaytarlmas haqqnda qrar qbul etdi. Drbnd hrbi urasndan sonra da mliyyatlar davam etdirildi. Noyabrn vvllrind polkovnik ipovun ekspedisiyas Htrxandan hrkt etdi v Rti tutdu. I Pyotr z is Moskvaya dnd. General M.A.Matyukinin komandanlq etdiyi rus hrbi qvvlri 1723-c ilin iyununda Bakn ial etdi. Rusiyann Xzrsahili torpaqlar ial Osmanl dvltini daha da falladrd. I Pyotr ial olunmu razilrd hakimiyytini hquqi chtdn tmin etmk n Sfvi saray il danqlara balama qrara alr. 1722-ci ilin vvllrind z nmayndlrini xsusi frmanla gndrir. Rusiya il Sfvi dvlti arasnda dramatik hrbi-diplomatik mnasibtlrdn bhs edn A.Bakxanov yazmdr: “O zaman, Thmasib Mirz (sonra Sfvi hkmdar II Thmasib (1722-1732) – K..) trfindn rus padah drbarna vziri-zmin mlazimi smayl by eli tyin edilmidi. O, Tal dalarndan kerkn, dnizd rus gmilrini grnc, Gilana qaydb, Rt getdi. Ruslar Pirbazar aldlar. Gilan vziri polkovnik ipov il grd. Lakin slh etmk meyli olmadndan elini (smayl byi) crbcr bhanlrl Rusiyaya getmy qoymurdu. Hicri 1135-ci (1722) ild, tsrini-axran (noyabrn) 23-d Mir Mahmud sfahan aldqdan sonra, ah Thmasib Qzvind taxta oturdu. Vzir, elini gndrmmk xsusda onun hzuruna bir riz yazd v cavabna mntzir oldu. Ruslar bu hvalatdan xbr tutaraq crbcr vasitlrl elini gmiy aparb saxladlar. ah trfindn qasid gldiyi zaman konsul Avraamov gizlic onun istiqbalna xd. Hiyl v tmhsilndirmk vasitsil frmann mzmununu bildi. Frmanda elinin gndrilmmsi mr olunurdu. Bellikl, qasidi o qdr yubatd ki, ta Saymonov elini kanuni-saninin (yanvarn) vvllrind, “saat xodur” bhansil gec yars, iki gmi il yola sald. Gilan vziri, frman aldqdan sonra, elinin gndrilmsindn xbrdar olub qmgin oldu. Peterburqda Rusiya hkumti il smayl by arasnda aparlan danqlar nticsind 1723-c il sentyabrn 12-d mqavil imzaland. Mqavil preambula v 5 madddn ibartdir. Preambulada gstrilirdi ki, mlum olsun ki, bir ne il qabaq ran dvltind ba vern byk qarqlqlar v hmin dvltin tblri, afi hzrtlrin qar syan qaldrblar, z qanuni hkmdarlarna qar deyil, hm d btn Rusiya imperator hzrtlrinin tblrin pis tsir gstrirlr ki, bu da qdimdn dostluq v traktatla bal olan hr iki dvlti, z aralarnda ticartl bal olanlara, byk ziyankarlq edib dantlar trdiblr. Buna gr d ah hzrtlri tbsind olan syankarlarn hdsindn gl bilmirdi, ona gr d btn Rusiya imperatoru hzrtlri ah hzrtlrin olan dostlua sadiq qalaraq, syankarlarn Rusiya srhdlrin yaxnlamana v ran 70

dvltinin tam dalmasnn qarsn almaq n z silah ildrk btn syankarlar v bzi hrlri v Xzr sahilind olan baqa yaay mntqlrini, hanslardak syankarlar snacaq tapmdlar, silah gcn onlardan azad etdi v ah hzrtlrinin tblrini glckd qorumaq n z qounlarn yerldirdi, bir trfdn mlum oldu ki, syankarlar silahlanb, gclnib ran dvltinin paytaxtn tutublar v ah hzrtlrini v onun ailsini sir gtrblr. Salamat qalan tkc olu Thmasib qanuni olaraq taxta sahib olub. Bellikl, Rusiya Azrbaycan v rann Xzrsahili torpaqlarnn ialna “brat” qazandrr, buna uyun olaraq mqavilnin rtlri irli srlr. Mqavilnin I maddsind deyilirdi ki, btn Rusiya imperator hzrtlri ran ah hzrtlri Thmasib btn qiyamlar leyhin qiyamlar yatrmaq n znn mrhmtli v bdi dostluunu, Byk Monarx qdrtli yardmn, ah hzrtlrinin ran taxt-tacna mvqeyi n arzu edrs, mmkn olan, tezlikl tlb olunan qdr atl v piyada qoun hisslrini ran dvltin hmin qiyamlara qar dymk, hr cr tdbir grb, onlar darmadan etmyi v ah hzrtlrin ran taxt-tacnn varisi kimi toxunulmazln vd edir. II maddd qeyd olunurdu ki, bunun mqabilind is ah hzrtlri btn Rusiya mperatoru Hzrtlrin Drbnd, Bak hrlrini, onlara mxsus torpaqlar, Gilan, Mazandaran v Astrabad yaltlrini gzt gedir. Bu zamandan etibarn yuxarda gstriln hrlr v yaltlr btn Rusiya mperatoru Hzrtlrinin mlkiyytin keir. Mkafat btn Rusiya mperator Hzrtlri ran ah Hzrtlrin qiyamlara qar x etmk n gndrcyi qoun hisslrini gstriln yerlrd yerldirir. Qounu saxlamaq n ah Hzrtlrindn he bir pul yardm tlb etmir. III maddy gr indi mmkn olmadndan, ah Hzrtlrin lazm olan qounlarn gndrilmsin lazm olan at ilxs olmadndan, artilleriya v yklrin danmas dmir yolu il olacaq; ah Hzrtlrinin sfiri elan etdi ki, onun mperator Hzrtlrin gzt olunan razilrd hmin yklrin danmasna oxlu at taplar; bundan tr hmin razilrd kmy gndriln komandirlr kmk etmlidirlr; gr lazm olan miqdarda at taplmasa, ah Hzrtlri atmayan miqdar vermy hazrdr: bir rtl ki, hr bir at 12 rubldan artq olmayacaq; ancaq ah Hzrtlrinin yknn danmasna lazm olan dvlr qiymtsiz v vzsiz olaraq z razisind verck, hm d qounlarn yolu boyunca rk, t v duz lazm olan miqdarda olacaq ki, qounlar ondan korluq kmsinlr; ancaq mperator Hzrtlri rk, t v duz n danlan qiymti vermlidir, bel ki, hr batman buda n 1 qrivna, mal tinin hr batmanna 5 altn v 1 qpik, hr qoyuna, bir rtl ki, onun kisi drd batmandan az olmasn, 1 rubl, duzun hr batmanna 2 qpik; gr qounlarnn ken vaxt qiymtlr yksk olarsa, ml gln frqi ah Hzrtlri z xzinsindn dyck; ah Hzrtlrinin Sfiri qaydana qdr lazm olan miqdarda azuq hazr olmaldr. IV madd halinin hrkti, ticart v b. msllr aid idi. Burada deyilirdi ki, btn Rusiya mperatoru Hzrtlri v ran ah Hzrtlri arasnda bdi smimi dostluq brqrar olur. r iki trfin tblri n 71

hr iki dvlt razisin glib – getmk, z istyi il azad yaamaq, ticartl mul olmaq, olduu yeri trk etmk hququ qanuni hesab olunur. Bu ilrd he kimi lngitm v incitm hallar ola bilmz. gr kim qar haqszlq edilib, incidils gnahkar kslr lahzrtlr trfindn rhmsiz czalandrlacaqlar. V maddy gr mperator Hzrtlri ran ah Hzrtlrin dost olanlarla dost, ran ah Hzrtlril qeyri-smimi olanlarla qeyri-smimi olacan, onlara maddi yardm gstrilmsi leyhin olacan vd edir. lbtt, ran razisi yaxnlnda hr kims trfindn gstriln qeyri-smimiliy cavab olaraq ah Hzrtlri d btn Rusiya mperatoru Hzrtlrin eyni mnasibti vd edirdi. ah II Thmasib Peterburq mqavilsini ratifikasiyasndan imtina etdi. smayl by xyantkar elan olundu, bir daha geri qaytmad v Htrxanda qald. Qeydlr 1. . , XVIII . , 1964 2. .. XVIII . , 1975 3. . –. ., ., . . .. , 1991 4. . ., 1869, . 185-189 5. .. – XVII – XVIII . // , 1960, 3, .188-195. 6. – , . , 1946, .7-10

, , : I. , , ; , , , , , , . II. , , , , , ; , , , , , . III. , , , , , , ; , , , , ; , , , : 12- , ; , , , , , ; , , 75

, : , 5 , , , 2 . ; , , , , , . IV. , , , , , . V. , , , , , , ; .

Rusiyann iallq siyasti (7, 8) Osmanl imperiyasn ciddi faliyyt svq etdi. Rusiyann Drbndi ialndan sonra, 1722-ci ilin oktyabrnda Hac Davud Krm xan il eyni hquq sasnda Osmanl tbliyin qbul olundu. 1723c ilin yaznda Grcstana hrbi yr balad. Baknn ial Osmanl imperiyasn daha evik hrkt mcbur etdi. Gnc, sonra is rvan v Naxvan istiqamtind yr gclndi, 1724-c ilin maynda Xoy qalas tutuldu. Osmanl imperiyas il Rusiya arasnda mharib thlksi drinldi. Lakin Fransann diplomatik vasitiliyi il 1724-c il iyunun 12-d trflr arasnda stanbulda mqavil imzaland. Mqavil preambula, 6 madd v nticdn ibartdir. Preambulada mqavilnin rezident Neplyuyev v Byk vzir brahim paa arasnda randa yalan Mahmudun peyda olmas, ran vilaytlrinin bu v ya digr dvltin srhdlrin aidiyyat zr Rusiya v Trkiyy birldirilmsin Rusiya saray il Trkiynin razl sasnda imzalanmas gstrilir. Mir Mahmudun Sfvilrin paytaxt sfahan tutub ah Sultan Hseyni hbs etdiyin gr osmanllarn srhd torpaqlarn tutmaq n qoun gndrmsi, Rusiyann is Drbnd v Bakn tutmas saslandrlr. Preambulada daha sonra qeyd edilir ki, Qzvin v Tbriz diyarlarnda zn ah Hseynin olu Thmasib adlandran bir kims peyda olub ki, ar hzrtlri onunla mqavillrind irvandak Bak v Drbnd srhdlrinin, Xzr boyundak Gilan, Mazandaran v Astrabad vilaytlrinin arn hakimiyytind olmas qrarladrlmdr. Hmin ar da qarlql olaraq Thmasib sz verib ki, onun z taxtna xmas n qounla kmk edck, Mir Mahmudu qovacaq, Osmanl sarayna mracit edck ki, bu i z tsirini gstrsin, vzind ran yaltlrinin bir hisssini Osmanl dvltin versin. Bunun n d z vkilini van Neplyuyevi tyin etmidir. Bundan baqa Fransa sarayndan Osmanl saraynda sfir olan Markiz de Bonak vkil edilmidir. Bellikl, trflr arasnda aadak maddlrdn ibart qrar qbul edilmidir. I maddy gr Hac Davudun Osmanl imperiyas himaysin kemsi, onun hakim tyin olunduu amax xanlnn srhdlri tsdiq olunurdu. Rusiya, Trkiy v rann srhdlrinin birldiyi Kr v Araz aylarnn qovuduu blgd trklr v ruslara srhddn saatlq msafdn yaxn olmamaq v mtlq bir-birini xbrdar etmkl hrbi istehkamlar v qarnizonlara malik olmaq hququ verilirdi. Srhdlrin hdudlandrlmas n trflr komissarlar ayrmal, onlar Fransann itirak il bu ii yerin yetirmli idi. Qoyulmu srhd nian irvan yaltinin hans hisssinin Osmanl sarayna aid olduunu bildirmli idi. Hmin niandan Xzr dnizin qdr olan torpaqlar arn tabeliyind olmal idi. Hmin niandan bir saatlq yolla, Kr v Arazn yaxnlad yer qdr kiln xtti srhd kimi qbul olunacaq, dniz yaxn hiss ara, daxil olan hiss is Osmanl Sarayna tabe olacaq. Kr v Araz aylarnn yaxnlad yerdn cnub hiss ran dvltin aid olacaq. Bu srhdin qovuduu yerd Osmanl Saray qala tikdirib qarnizon saxlaya bilrdi. ar da bel bir qala tikdir bilrdi. Ancaq bu qalalar srhddn saatlq yolla aralda tikilmli 78

idi. II maddd bildirilirdi ki, yuxarda gstrildiyi kimi irvan vilaytind Osmanl imperiyasna ken torpaqlar xsusi xanlq kimi sayldndan amax xann iqamtgah olurdu. hr hrbi chtdn mhkmlndirilmmli, burada xann tabeilikdn imtina etmsi v hali arasnda qarmaqarqln olmas hallar istisna olmaqla trk qarnizonu yerldirilmmli idi. Bu cr hallarda da rus qounlarnn komandanl xbrdar edilmli, trk qarnizonunun amaxya daxil olmasn zruri edn rtlr aradan qalxan kimi onlar son nfrdk hri trk etmli idi. III madd Osmanl imperiyasna ken torpaqlarn, cmldn Azrbaycan torpraqlarnn Ordubad,Tbriz, Mrnd, Maraa, Urmiya, Xoy, Slmas, rvan v b. adlar sadalanr. Rusiya v Osmanl imperiyalar arasnda sdd kmk mqsdil hmin dvltlrin mqavil il myyn olunan srhdlri arasndak razi rana verilirdi. IV madd il Rusiya Thmasibl mqavild olduundan III artikulda gstriln razilrin Osmanl imperiyasna gzt edilmsi n zrin hdlik gtrrd. V maddd qeyd olunurdu ki, III artikulda gstriln torpaqlar Osmanl imperiyasna gzt edildikdn sonra Osmanl imperiyas Thmasibi ran ah kimi tanmal, Rusiya il birg ran dvltini v onun paytaxt sfahan azad etmy kmk etmlidir. Bel olan surtd Mir Mahmud trfindn Osmanl dvltin qar hr hans bir dmn hrkti olsa, onun stn qeyd-rtsiz qoun gndrilmli, ordu tamam sabitlik yaradlanadk iini grmli idi. VI maddy gr Thmasib Rusiyann mediasiyas (vasitiliyi) il torpaqlar Osmanl imperiyasna gzt getmsydi, Rusiya v Osmanl imperiyalar paylarna dn torpaqlar hakimiyyti altna almal, sonra Thmasibi devirib taxta mvafiq xsi gtirmli idi. Nticd mqavilni imzalayan trflr ken torpaqlarn onlarn bdi zamanadk hakimiyytind qalmasndan, slh v dostluun mhkmliyindn v s. bhs olunurdu. Mqavil III Sultan hmd (1703-1730) trfindn 1725-ci il yanvarn 13-d ratifikasiya olunmudu. Qeydlr 1. Mustafazad T. XVIII yzillik – XIX yzilliyin vvllrind OsmanlAzrbaycan mnasibtlri: , 2002 2. , .VII, ., 1830, . 4531. 3. .. – – XVIII . , 1991.

I. , , , , , , , , : , , , 3 , , , ; , , , , , 22 , : : : , , . , , , , , , . , , , , , , , , ; , , , , , . , ; , , 82

, , . , , , . II. , , , , , , , e , , , ; , , , , , , , . III. , , , , , , , , , , , , , , , , . , , , , , , , . , , , , , ; -, 83

. , , , , , ; -, , , , , , – . IV. , , , ; ( , ) , III , , ; , : , , , , , . : ; , , , , , ; , . V. III : , , 84

( : ) ; . . 2-, 1136 . III, 13 1725 . , , , , , ( ) , , , . , . , , , ; , , , , . , . , , , , ( , ) , ; , , , 86

Rus-ermni v ermni-rus mnasibtlri mxtlif xarakterli xeyli dbiyyat yaratmdr. n mumi bax bel gstrir ki, bu dbiyyat hr iki trfdn elmi thlildn daha ox iqtisadi-siyasi mnafey saslanr. Onlar birldirn chtlrdn biri d Azrbaycan torpaqlarnn mnsubiyytinin saxtaladrlmas il baldr. Burada I Pyotrun ermni xalqna 1724-c il 10 noyabr frmanndan bhs edildiyin gr msl rus-ermni mnasibtlri kontekstind nzrdn keirilmlidir (Qeyd etmk lazmdr ki, ermni tarixnaslnda ermni-rus mnasibtlrin dair xeyli snd v materiallar v aradrmalar ap olunsa da bunlar tendensiyal sciyy dayr, bu mnasibtlrin tarixi kklri hr vasit il drinldirilir, mahiyyti thrif edilir v i.a.). Rus-ermni mnasibtind I Pyotrun dvr keyfiyytc yeni mrhl kimi ayrla bilr. Grkmli rus tarixisi S.M.Solovyov (1821-1879) yazrd ki, XVII srd bu xalq v Rusiya arasnda laq srf ticart ilri zr ba verirdi, XVIII srin vvllrindn digr nv laqlr balad. Burada bilavasit siyasi laqlrdn bhs olunur. Bu laqlr 1701-ci ildn genilnir, O, I Pyotrun xzrsahili torpaqlara ial yrndk (7) siyasidiplomatik sciyy dasa da, bu yrn gedii v ial prosesind real mkdala evrilir. Ruslar ermnilrdn istifad etdiyi kimi, ermnilr d Rusiyann hrbisiyasi imkanlarndan istifad etmy alr. Ermni tarixnasl bu prosesi “ermni azadlq hrkat”nn rus orientasiyas kimi qlm verir. Bu id srail Ori (1658-1711), onun lmndn sonra is Minas Vardapet mhm rol oynayr. Xzrsahili torpaqlarn ialndan sonra burada mhkmlnmy alan Rusiya mxtlif vasitlr l atrd. Solovyovun yazd kimi Pyotr tutulmu yaltlrd Rusiyann mvqeyinin mhkmlndirilmsi n orada xristian halinin gclndirilmsi v mslmanlarn azadlmasn yax vasit hesab edirdi. 1724-c ilin maynda Matyukin tlimatda bu xsusi vurulanrd. yunun 12-d Osmanl imperiyas il balanm stanbul mqavilsindn sonra (9) ial olunmu Xzrsahili torpaqlarda ermnilrin mskunladrlmasna daha ox hmiyyt verilmy balayr. I Pyotr sentyabrn 24-d ratifikasiyalarn mbadilsi n stanbula gndriln Aleksandr Rumyantsev z lil yazd tlimatda grc v ermnilrin vziyyti v gcn myynldirmyi taprmd. Sonrak reskriptd bilavasit ermnilrin ial olunmu torpaqlara krlmsindn bhs edilirdi. I Pyotrun 1724-c il noyabrn 10-da ermni xalqna lahzrt frman ( ) v onunla bal digr sndlr ( ) bel bir raitd verilmidi. Tarixi dbiyyatda ermnilrin Xzrsahili vilaytlr krlmsi haqqnda myyn faktlar vardr. Lakin I Pyotrun Xzrsahili torpaqlar ialnn varislri dvrnd iflasa uramas, ermnilrin burada mskunladrlmas siyastini d boa xard. Lakin ar Rusiyas Azrbaycan torpaqlarnda ermnilrin mskunladrlmas siyastindn l kmdi.

Qeydlr 1. .. . ., 1978 2. – . . . .1, , 1953; .2., .. 1, , 1964; .2, .2, , 1967 3. X., – . “” . , 2003 4. . – XV- XVIII . // . , 1983, .8-27 5. .. – XVIII . , 1993 6. .. . .. 1989. 7. .. . ., 1898.

[1724 ., 10 h, , h h , h, , h i, i :] i i , ii, , , . napiapxy h – h, h – , i. ci , i i h i , h i , i i i i i , h h, h i h i . i i , cie i h h , , , i h, , , i i h i . h i h , ci , , h() h, h h, i . . . i , i h, , , , 93

i ]. 2 [1724 ., 10 , , i , , , , h , , ih [ h h h, ] h i:] . , i i i h, cie h h, ki , , , h h , h h, h, h () , i, h h ei , i , i . [ . . h h , , h , :] , : h, h , , . , : h, , , . h , – : h , h , . 3

, [1724 ., 10 , , i , h i:] h h i i h, i h i i. h , i i, i h i , i , h (255 = 256) [1.-..] i, h i i i ih; h , hi, e i. h , , i i h , h; hi, h i, h , , h, hi ; h , i h h. i h h h (257 = 258) [2.-..] , , h , h, h , , , , , i , , i i h. hi h , ki h . . . O -MAIOP , 95

[1724 ., 10 , , i , h , – , h :] , , h, hh , h , h , h e, h , h h , , . , h . . .

Hkmdarlar, dvlt xadimlri v siyasi liderlrin vsiyyt trtibi tarixdn mlumdur. Burada hala tsadf edilir. Bhs ediln xs 1) z li il siyasi vsiyytini trtib edir; 2) onun balca v ya son srlri bel bir vsiyyt hesab olunur; 3) onun hyata keirdiyi siyastin davam vsiyyt kimi qbul edilir. I Pyotrun vsiyyti il bal msl is daha mrkkbdir. Xarici tarixnaslq birmnal kild I Pyotrun vsiyyti olduunu tsdiq etdiyi halda, rus tarixilri onu inkar edir, lakin onlar da iki yer blnr. Bzilri mumiyytl bel bir vsiyytin olduunu qtiyytl rdd edir, digrlri is I Pyotrun mllrini onun vsiyyti kimi qiymtlndirir. Rus tarixnaslnn tarixi onun he bir vchl yaxn buraxmaq istmdiyi bir sra problemlrl mbariz tarixi kimi sciyyvidir. Norman nzriyysi, II Yekaterinann yunan plan v b. bu qbildndir. I Pyotrun vsiyyti haqqnda msl bu srada xsusi yer tutur. Rus tarixilri bu mslnin inkarna dair bzi tdqiqatlar ap etslr d, Rusiyann xarici siyast tarixinin metodologiya v mnbnaslq problemlrin hsr edilmi mqallr mcmusind (1986) etiraf olunduu kimi onun fabrikasiyas tarixi sonadk almamdr. Tbii ki, bu hmin problem zr rus tarixnaslnn zif chti hesab edilmlidir. I Pyotrun varislrin ial xarici siyast haqqnda memuar olmas haqqnda fikrin meydana xmas Napoleonun Rusiyaya hcumu dvr il (1812) laqlndirilir. 1836-c ild is digr fransz mllifi F.Giyyarde I Pyotrun Avropa hkmranl plannn surtini vsiyytini ap etdirmidir. lk df (1839) polyak tarixisi L.Xodzko “Byk Pyotrun siyasi vsiyyti” anlayn dvriyyy gtirmidir. I Pyotrun vsiyytinin bir ne mtni (1836, 1839, 1854, 1857, 1915) ap edilmidir. Burada Giyyardenin mtni (1836), Batlaydyenin imperator I Nikolayn tarixin dair kitabnn (Paris, 1857) lavlrind verilmi mtn v 1915-ci ild randa ap olunmu mtndn bir para (rus dilind) verilmidir. Azrbaycan ictimaiyytinin bu msly maran nzr alan “Dirilik” jurnal (1914-1916-c illrd Bakda nr edilmidir) 1916-c ild vsiyyti ap etmidir. I Pyotrun vsiyytinin slinin ortada olmamasna baxmayaraq, o, btvlkd Rusiya imperiyasnn xarici siyastini, cmldn, rq siyastini myyn drcd ks etdirir. Qeydlr 1. .. “” // , 1946, .2, .203-270 (e.: . ., 1986, .213-279); 2. .. I // , 1979, 2. 98

1 , , , ., . I , ; , , . , . II , , . III , , , [], . IV , , , , , , , , , . , , , . V , . , . VI 100

, , , , . VII , , . , . VIII , . IX . . , , , – , , – , , , , , . e . X , e , . , () e . XI , , , , , , , . XII (grecs desunis) , , , ; , [] ( seront 101

autant d’amis, qu’on aura chez chacun des ses ennemis). XIII , , , , , , , , . – , , – , – , , , , . XIV , , , . , , , , , . , , , – , , [] . . 2 , () . . , . , , , . , , , . . , , , , . , – 102

, , , () . , . – (grecs desunis ou schismatiques), , . , , , , . 3 , , – , , , , , . , , , , , , . 9. , – . , , . , , . , , , , , , , . : -, , -, , , . , . , , 103

I Pyotrun lmndn sonra onun varislri I Yekaterina (1725-1727), II Pyotr (1727-1730) v Anna vanovnann (1730-1740) dvrnd Sfvi dvlti il mnasibtd myyn dyiiklik ba verdi. Rusiya Sfvi dvltinin Osmanl dvlti trfin kemsin yol vermmk n bzi gztlr getmli oldu. XVIII yzilin 20-ci illrind Sfvi dvltinin bhran xeyli drinlmidi. Bundan istifad edn fqanlarn Sfvi dvltin qar iallar balad. Mirmahmudun yrlri sfahann tutulmas v onun ah elan edilmsi il (1722-1725) nticlndi. Antifqan qvvlri Mazandaranda Thmasib trafnda mrkzlmy balad. fqanlarn z daxilind d kimlr genilndi, 1725-ci ilin aprelind Mahmud ldrld. rf ah elan olundu (1725-1729). Hakimiyyt gln rf 1726-c ild osmanllara qar xd, lakin kifayt qdr qvvsi olmadna gr 1727-ci ilin oktyabrnda osmanllarla mqavil imzaland. rf byk razi gztlri mqabilind ah kimi tannmaa nail oldu. Bundan narahat olan Rusiya da rfl yaxnlamaa balad v 1729-cu il fevraln 13-d onunla mqavil imzalad. Mqavil preambula v 10 madddn ibartdir. Mqavilnin preambulasnda onun balanmas zrurti v slahiyytli nmayndlrdn bhs olunur. I maddd gstrilirdi ki, hr iki yksk trflr randa ayrlm torpaqlar, hrlr onlara btn mnsub olanlarla yeni srhdlr uyun III artikulda elan edildiyi kimi onlarn bdi mlkiyytin keir. II maddd he bir baqa dvlt hr hans bir kild verilmmk rti il Astrabad v Mazandarann rann ixtiyarnda qalmas byan edilirdi. Bu rt etinaszlq v layqedsizlik gstrilsydi, ad kiln yaltlr onlara btn mnsub olanlarla bdi olaraq Rusiyadan ayrlmamal v balanan mqavillr pozulmal idi. III madd il trflr arasnda srhd xtti myynldirilirdi. IV madd trflr arasnda sfirlr v diplomatik nmayndlrin faliyyti haqqnda idi. V madd dostluq mktublarnn hr iki trfdn mvcud titullarla qvvsind qalmasna hsr olunmudu. VI maddy gr srhdlrd ba vern mbahis v davti srhdlrdki komandirlr aradan qaldrmal, tblrin sakitlik, dinclik raiti, thlksizlik v mdafisi tmin edilmli idi. VII madd bir trfdn biri trf ken qaqnlarn qaytarlmasn, onlarn himaydarla gtrlmsi v mdafisin he kimin almamasn nzrd tuturdu. VIII maddd qeyd edilirdi ki, hr iki trfin xeyrin kommersiya azad v nglsizdir. Gstriln torpaqlarn halisi torpaq v su il tmin edilir. Adi verginin dnilmsi vvlki qayda zr, he bir lav tlb olunmadan hyata keirilir. Hr cr mallarla ticart etmk olar. Rusiya tblrinin lkd, ran vilaytlrind ticarti xeyirli, yax yaay sviyysi, mallar, evi, karvansaralar, anbarlar, dkanlar olmal idi. ran dvlti razisindn Hindistan v b. dvltlr karvanlarn hrkti v ticarti azad elan edirdi. Eynil d ran dvlti tblri Rusiya razisind azad ticart yaay, gedi-gli hququ il tmin olunurdu. IX maddd bildirilirdi ki, hr iki trfin bir dvltdn birin ken, tsadfn vfat edn tacirlrinin evi, karvansaralar, anbarlar, dkanlar, mallar v ev yalar he bir xtasz mhafizd saxlanlacaq, yksk saray, ya da magistratlardan olan qanuni 106

varis mktub il zrrsiz, itkisiz, lngidilmdn verilck. Mqavilnin X maddsi imzalanma v ratifikasiyaya hsr olunmudu. Mqavilnin imzalanmasndan az bir mddt sonra rf hakimiyytdn devrildi v yeni tarixi rait yarand. Qeydlr 1. . , . , 1964; 2. . ., 1869, . 189-193 3. .. . ., 1952 4.- . ., 1946, .11-13. 5. .. – – XVIII . 1991.

( ) , , . , ; , : , , , , . ; . , . 1729 13 , . , , , , , , , , , , , , , , . , , , , , – , , , 109

, , , . 7. – , – , . 8. , , , , , , , , , , , . , , . 9. , , , , , , , . 10. , , , . , , . , 13 , 1729

Sfvi dvltind fqan iallar (1722-1730) hyatn btn sahlrin ar zrb vurdu. Bu antifqan qvvlrinin Thmasib trafnda birlmsin tkan verdi. Nadir xan far (1688-1747) da 1726-c ild bu mbrizy qouldu v onun rhbri oldu. Nadir 1729-cu ilin sentyabrnda rfi mlubiyyt uratd. sfahan yaxnlndak dyd d mlub ediln rf iraza qad. Azad edilmi sfahan hrind Thmasib tac qoydu. Nadir fqanlara qar yr davam etdirdi. 1730-cu ilin vvllrind Blucistana qaan rf burada ldrld. Bellikl, fqanlarn iallarna son qoyuldu. fqanlara qar mbarizd byk hrt qazanan Nadir faktik olaraq dvltin rhbrin evrildi. Nadir fqanlar lkdn qovduqdan sonra Osmanl dvlti il mhariby balad. Mharibnin ilk dvr Osmanl dvlti n uursuz oldu. 1730-cu ilin yaznda Hmdan, rdhan, Kirmanah v Tbriz boaldld. Sentyabr aynda stanbulda Patron Xlilin syannn ba vermsi Osmanl dvltinin vziyytini daha da arladrd. Nadir Tbrizi l keirib, hrktini davam etdirmk istrkn Heratda fqan abdalilrin syan haqqnda xbr ald. syanlar Mhd n ciddi thlk yaradrd. Nadir bu syan yatrmaq n Xorasana yola dd. Thmasib 1731-ci ilin vvllrind Nadirin itirak olmadan hrbi mliyyatlar davam etdirmyi qrara ald. Osmanllar df Thmasibin qvvlrin ar zrb endirdi. Thmasib sir dmkdn gcl xilas oldu. Osmanllar mharibnin vvlind itirdiklri razilri geri qaytara bildi. Osmanl dvltinin mvqelrinin gclnmsi Rusiya n lverili deyildi. Bunu nzr alan Rusiya Thmasibin Osmanl dvlti il slh balamasnn qarsnn alnmas n diplomatik faliyyt balad. Diplomat afirov danqlar n Rt gndrildi. Lakin Osmanl dvlti il Rusiya arasnda slh mqavilsi imzalanmasnn qarsn almaq mmkn olmad. 1732-ci ilin yanvarnda Kirmanahda Sfvi-Osmanl mqavilsi imzaland. Mqavilnin rtlrin gr Araz srhd ay kimi tannd, Tbriz v Kirmanah Sfvi dvltin qaytarld. Nadir Thmasibin tslimilik siyastin qar xd. Kirmanah mqavilsinin rtlrini tanmaqdan imtina etdi, Osmanl dvltindn tutulmu torpaqlarn geri qaytarlmasn tlb etdi. Yaranm vziyytdn istifad edn Rusiya 1732-ci il yanvarn 21-d Nadirl Rt mqavilsini (14.1) balad. Astrabad, Mazandaran, Gilan myyn rtlrl Nadir qaytarld. Nadir yaranm vziyytdn istifad edrk avqust aynda sfahanda Thmasibi hakimiyytdn sald. Lakin hllik hakimiyyti z lin almaa tlsmdi, Thmasibin krp olu Abbas qyyumluu il ah (1732-1736) elan etdi. Hakimiyyt dyiikliyindn sonra da mharib davam etdirildi. Osmanl dvltinin vassal olan Krm xannn hrbi qvvlri imali Qafqazdan kerk Kr sahilindki Osmanl qvvlri il birlmy nail oldu. Lakin sas dylr Badad trafnda gedirdi. Nadir 1733-c ilin dekabrnda Badad trafndak dyd qlb ald. Badad qubernatoru yyub hmd paa Nadirl slh balamaa mcbur 114

oldu. Mqavily gr trflr 1639-cu il Qsri-irin mqavilsinin (1) myyn etdiyi srhdlr qaydrd. Osmanl dvlti bu mqavilnin rtlrini qbul etmkdn imtina etdi. Nadir hrbi mliyyatlar Cnubi Qafqaza keirdi. 1734-c ilin avqustunda amax tutuldu. Nadir oktyabrda Gncy yaxnlad. 1735-ci ilin martnda Nadirin Gnc altndak drgsind Rusiya il mqavil (14.2) imzaland. Rus qounlar Bak v Drbnddn xarld. Gncnin mhasirsi uzanrd. Qaladak trk qarnizonu rvan v ya Karsdan kmk gzlyirdi. Bunu nzr alan Nadir qvvlri onlara qar ynltdi. Nadir 1735-ci il mayn sonunda Emidzin gldi. yunun 8-d ba vern dyd trklr mlub oldu. Bununla da Gnc v Tiflis qarnizonlarnn midi qrld v tslim oldu. Nadir bu qlblrdn sonra dy istiqamtini irvan v Dastana ynltdi. Noyabrn 21-d Nadirin qounlar Drbnd yaxnlad. Nadir bu istiqamtd d qlb ld etdikdn sonra 1736-c ilin martnda Muana gldi v burada tacqoyma mrasimi keirdi. Bu hadislrin cryan etdiyi bir vaxtda Rusiya il Osmanl dvlti arasnda 1735-1739-cu illr mharibsi balad. Avropa diplomatiyas hr vasit il Nadirl Osmanl dvlti arasnda ziddiyytlrin baa atmasna, bu dvltlrin Rusiyaya qar birliyin nail olmaa alrd. 1736-c ilin sentyabrnda farlar dvlti il Osmanl dvlti arasnda mqavil imzaland. Mqavily gr Cnubi Qafqazdak torpaqlar Nadir qaytarlrd. 1733-c il Badad slhnn rtlri tannrd. Lakin bu mqavil Osmanl dvlti trfindn ratifikasiya olunmad. Qeydlr 1. Dadaova R.. Sfvilrin son dvr (ingilisdilli tarixnaslqda). Bak, 2003. 2. Mustafazad T. XVIII yzillik – XIX yzilliyin vvllrind OsmanlAzrbaycan mnasibtlri. Bak, 2002. 3. . , XVIII . , 1964 4. . XVIII . , 1975. 5. .. 1722 1803 . .1. ., 1869. 6. // . . ., 1988. 7. .. . ., 1952. 8. – . . . ., 1762. 9. .. XVIII . , 115

1948. 10. . . . . . .. , 2004. 11. .. XVIII . . .. 1991. 12. .. – – XVIII . . 1700-1774 . ., 1991.

1732 . 16. . , . – (1732 .), , .. , , , . 1733 . 19. 1. , 10 , , – 1639 . 2. , – . 3. , , . 1736 . 28. . 1735 . , , 1736 , , , , , , .

RT MQAVLS 1732-ci il 21 yanvar Rt Rusiya rfl 1729-cu il Rt mqavilsini imzaladqdan sonra (12) randa Nadirin mvqeyi mhkmlnmy balad. O, 1726-c ild Mazandaranda Thmasib trafnda toplanan antifqan qvvlrin qoulmudu, burada sas qvvy evrilmidi. Nadir rf zrind qalib glrk sfahana daxil olmu, burada Thmasib ah taxtna xarlmd. Nadir iraz yaxnlnda rfi yenidn mlubiyyt uradaraq, 1730-cu ild fqan iallarna son qoymudu. Bundan sonra Nadir osmanllara qar xd. O, 1730-cu ilin avqustunda Tbrizi tutmudu. Vziyyti bel grn Rusiya ranla danqlar brpa etmyi qrara ald. 1731-ci ilin yaznda Rtd rus-ran danqlar balad. Xorasanda fqanlarn syan Nadirin plannda dyiiklik yaratd. Thmasib Nadirin fqanlara qar yola dmsindn istifad edrk Osmanl dvlti il hrbi mliyyatlar brpa etdi v mlubiyyt urad. 1732-ci ilin yanvarnda Thmasib Osmanl dvlti il mqavil balamaa mcbur oldu. Osmanl-Sfvi yaxnlamas Rusiya diplomatiyasn daha da falladrd. 1732-ci il yanvarn 21-d Rusiya il Sfvi dvlti arasnda Rtd mqavil imzaland. Mqavil preambula v 8 madddn ibart idi. Preambulada mqavilnin balanmas sbblrindn bhs olunur, imperatri Anna vanovnann nmayndlri V.Levaov v P.afirovun slahiyyti tsdiq edilirdi. I maddd randa onun clb edilmi olduu ziddiyytlr v dmnilik hrktlrinin hr iki trfdn unudulmasndan, trflr arasnda slhn brqrar olmasndan bhs edilirdi. II maddd deyilirdi ki, bu mqavilnin rtlrin istinad edrk mperator hzrtlri ah hzrtlrin z dostluunu nmayi etdirmk n, silah gcn tutduu razilri, yni ran yaltlrini, bunu yaltlri tutduu vaxt itirdiyi qhrman sgrlrinin hyatnn vzin he n istmmkl geri qaytararaq, yni slahiyytli sfir sz verdiyi kimi btn Lahican yaltini, btn Vanapux yaltini, Sfidrud aynn tayndak btn razilri bu traktatn trtib olunub tsdiq olunduu vaxtdan bir ay mddtin ran dvltin qaytaracaq. Gilan v Astrabad yaltlri is htta Kr ay boyu razilr d bu traktatn tsdiqlndiyi vaxtdan sonra be ay mddtin qounlardan tmizlnck, olduu abad vziyytd ah hakimiyytin qaytarlacaq. Ktn v efta yaltlrindn ylm vergilrdn bir aylq pay, baqa yaltlrdn ylan aylq vergilr d ah xzinsin qaytarlacaq. Baqa yaltlr v Kr ayndan imalda olan torpaqlar is mperator hzrtlrinin torpaqlarna v tblrin thlk sovuandan sonra mperator hzrtlrinin z qrar il qaytarlacaq, yni ah hzrtlri z dmnlrini, hanslar ki, onun torpaqlarnda qarqlqlar trdirlr, mhv edck, z dvltind sabit hakimiyyt brqrar edck, bunun n imperator hzrtlri ona hr cr kmk gstrir. Dastanda yaayan, ran dvltinin tblri il birlrk byk narahatlq yaradan xalqlar sakitlcklr, vaxt imperator qounlar qeyd120

rtsiz bu torpaqlar da trk edib, ah hzrtlrinin suli-idarsin thvil vercklr. Bununla laqdar imperator hzrtlri bildirir ki, onun qounlar il tutulub, sonra ah dvltin qaytarlan torpaqlar he vaxt, he bir rtl baqa bir dvlt thvil verilmyck. III maddy gr bunun mqabilind ah hzrtlri z v varislri adndan btn Rusiya imperator hzrtlri il bdi v qrlmaz dostluunu elan edirdi. Rusiya imperatoru hzrtlri btn z torpaqlar v vilaytlrind hm Rusiyadan rana gtiriln, hm d ran mallar, orada alnan v dyidiriln mallarla azad, mstqil, rsumsuz ticart elan edirdi. Qrarlarla hr yerd, hr v vilaytlrd idaredici adamlarla v gmrkxana xidmtilrin mhkm taprlrd ki, btn Rusiya tacirlrindn he bir gmrk v b. vergi tlb etmsinlr v almasnlar. Rusiya imperator hzrtlrinin torpaq v yerlrind azad, gmrksz ticart, Rusiya tblrinin Hindistan v ya baqa dvltlr ah hzrtlri torpaqlar v vilaytlrin quru v ya dniz yolu il azad v rsumsuz ticartin yol verilirdi. Hr hans bhan v yol il ah hzrtlrin rsum, baqa vergi, hdiyy v rvtin verilmsi qadaan edilirdi. lverili yerlrd ticart n karvansara, dkanlar, evlr, anbarlar tikmy icaz verilirdi. Onlara ran hakimlri trfindn hr cr yardm edilmli idi. gr Rusiya tacirlrinin mallar olan gmilr hr hans kild zrr dysydi, ah hzrtlrinin lksind ziyan knlrin mallar, mlklrini xilas etmk n ran tblri hr cr yardm etmli idi. Rusiya tblrindn kims ran vilaytlrind vfat ets, onun btn mlkiyyti qohumu v ya yoldana riz il lngidilmdn, zrrsiz siyah zr verilmli idi. IV maddd gstrilirdi ki, qarlql surtd ah hzrtlrinin tblri Rusiya dvltin v oradan baqa dvltlr ticart n gedrkn mperator hzrtlri trfindn hr cr mstqillik, Rusiya dvltinin vvlki nizamnamlri leyhin dost tblr nec lazmdrsa yardm vd edir. Ba vern hadislrin Rusiya imperiyasnn hr v yerlrind mperator hzrtlrinin, qrar il daltli, razlql hlli vd olunurdu. mperator hzrtlri trfindn tacirlr haqqnda, onlar ah hzrtlri sarayndan ticart n frmanla, hadtnam il glsydilr, ah hzrtlrinin mit eylri n gndrilmi olsaydlar, onlarn mallarna dvlt rsumu alnmayaca v

mahmudov y azerbaycan beynalxalq munasibatlar ve diplomatiya tarixi

KTABIN NDKLR 1 1639-cu il 17 may Sfvi v Osmanl dvltlri arasnda Qsri-irin mqavilsi haqqnda 1639 . 17 – – () shif 37-48 2 1700-c il 3 iyul Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda stanbul mqavilsi haqqnda 1700 . 3 shif 49-64 3 1708-ci il sentyabr Sfvi dvlti v Fransa arasnda kapitulyasiyaya dair mqavil haqqnda 1708 . 14 ( ) shif 65-72 4 1711-ci il 12 iyul Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Prut mqavilsi haqqnda 1711 . 12 4

shif 73-84 5 1715-ci il 15 avqust Sfvi dvlti v Fransa arasnda Versal mqavilsi haqqnda 1715 . 15 ( ) shif 85-92 6 1717-ci il 30 iyul/10 avqust Rusiya v Sfvi dvlti arasnda sfahan mqavilsi haqqnda 1717 r. 30 /10 shif 93-98 7 1722-ci 15 iyul I Pyotrun Xzrsahili vilaytlrin sakinlrin manifesti haqqnda 1722 . 15 I shif 99-108 8 1723-c il 12 sentyabr Rusiya v Sfvi dvlti arasnda Peterburq mqavilsi haqqnda 1723 . 12 shif 109-120

9 1724-c il 12 iyun Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda stanbul mqavilsi haqqnda 1724 . 12 shif 121-136 10 1724-c il 10 noyabr I Pyotrun ermni xalqna ali frman haqqnda 1724 . 10 I shif 137-148 11 1725-ci il I Pyotrun vsiyytlri haqqnda 1725 . I ( ) shif 149-162 12 1727-1729-cu illr Osmanl imperiyas v Rusiyann rfl mqavillri haqqnda 1. 1727-ci il 15 oktyabr Osmanl imperiyasnn rfl Hmdan mqavilsi 2. 1729-cu il 13 fevral Rusiyann rfl Rt mqavilsi 1727-1729 1. 1727 . 15 ( ) 2. 1729 . 13 shif 163-174 6

13 1730-1736-c illr Sfvi-Osmanl mharibsinin mqavillri haqqnda 1.1730-cu il 16 yanvar. Kirmanah mqavilsi 2.1733-c il 19 dekabr. Badad mqavilsi 3. 1736-c il 28 sentyabr. rzurum mqavilsi 1730-1736 . – 1.1732 . 16. ( ) 2.1733 . 19. ( ) 3.1736 . 28. ( ) shif 175-182 14 1732-1735-ci illr Rusiya v Sfvi dvlti arasnda mqavillr haqqnda 1. 1732-ci il 21 yanvar. Rt mqavilsi 2.1735-ci il 10 mart. Gnca mqavilsi 1732-1735 . 1.1732 . 21. 2.1735 . 10. shif 183-210 15 1739-cu il 18 sentyabr Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Belqrad mqavilsi haqqnda 1739 . 18 7

shif 211-226 16 1746-c il 4 sentyabr Nadir ahla Osmanl imperiyas arasnda Krdan mqavilsi haqqnda 1746 . 4 ( ) shif 227-234 17 1774-c il l0 iyul Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Kiik Qaynarca mqavilsi haqqnda 1774 . 10 – shif 235-256 18 1782-ci il 26 avqust Rusiya v Quba xanl arasnda ticart mqavilsi haqqnda 1782 . 26 shif 257-264 19 1783-c il 24 iyul Rusiya v Grcstan arasnda Georgiyevsk mqavilsi haqqnda 1783 . 24 shif 265-27 8

20 1783-c il 28 dekabr Rusiyann Krm birldirmsi akt haqqnda 1783 . 28 shif 277-282 21 1791-ci il 29 dekabr Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Yass mqavilsi haqqnda 1791 . 20 shif 283-298 22 1796, fevral-mart V. . Zubovun Azrbaycana yrn dair II Yekaterinann tlimat v manifesti 1. 1796-c il 19 fevral. Tlimat 2. 1796-c il mart. Manifest 1796 . – II .. 1. 1796 . 19. 2. 1796 . . shif 299-306 23 1801-ci il 4 yanvar ran v ngiltr arasnda siyasi v ticart mqavillri haqqnda 1. Siyasi mqavil 2. Ticart mqavilsi 9

1801 . 4 1. ( ) 2. ( ) shif 307-316 24 1801-ci il Kartli-Kaxeti arlnn Rusiyaya birldirilmsin dair manifestlr haqqnda 1. 1801-ci il 18 yanvar. I Pavelin manifesti 2. 1801-ci il 12 sentyabr. I Aleksandrn manifesti 1801 – 1.1801 . 18. I 2.1801 . 12. I shif 317-326 25 1802-ci il 26dekabr Georgiyevsk mqavilsi haqqnda 1802 . 26 shif 327-340 26 1803,fevral-dekabr P.D.Sisianov – Cavad xan: mktublar haqqnda 1803 . – ..- : shif 341-354 10

27 1803-c il 12aprel Car-Balaknlilrin andl hdliyi haqqnda 1803 . 12 – shif 355-364 28 1805-ci il l4 may Rusiya v Qaraba xanl arasnda Krkay mqavilsi haqqnda 1805 . 14 shif 365-376 29 1807-ci il 4 may Fransa v ran arasnda Finkenteyn mqavilsi haqqnda 1807 . 4 ( ) shif 377-384 30 1807-ci il 25 iyun/7 iyul Rusiya v Fransa arasnda Tilzit mqavilsi haqqnda 1807 . 25/ 7 shif 385-396

31 1807-ci il dekabr / 1808-ci il yanvar ran v Fransa arasnda Tehran mqavilsi haqqnda 1807 . / 1808 . ( ) shif 397-404 32 1809-cu il 12 mart ran v ngiltr arasnda Tehran mqavilsi haqqnda 1809 . 12 ( ) shif 405-412 33 1812-ci il 16 may Rusiya v Osmanl imperiyas arasnda Buxarest slh mqavilsi haqqnda 1812 . 16 shif 413-428 34 1813-c il 12 oktyabr Rusiya v ran arasnda Glstan mqavilsi Haqqnda 1813 . 12 shif 429-444 12

35 1814-c il 25 noyabr ran v ngiltr arasnda Tehran mqavilsi haqqnda 1814 . 25 ( ) shif 445-454 36 1815-ci il 9 iyun Vyana Konqresinin yekun akt Haqqnda 1815 . 9 () shif 455-468 37 1816-c il 29 iyul mperator 1 Aleksandrn general ..Yermolova ran eliliyin dair lahzrt tlimat Haqqnda 1816 . 29 I .. shif 469-476 38 1823-c il 28 iyul Osmanl imperiyas v ran arasnda rzurum mqavilsi haqqnda 1823 . 28 shif 477-488 13

39 1828-ci il 10 fevral Rusiya v ran arasnda Trkmnay mqavilsi haqqnda 1. Mqavil 2. Ticart haqqnda xsusi akt 1828 . 10 1. 2. shif 489-508

Beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya bir-biril sx laqddir. Mvafiq dbiyyatda diplomatiya v diplomatiya tarixi anlaylar haqqnda geni bhs edilib. Aydndr ki, diplomatiya tarixinin predmeti diplomatiya il myyn olunur. Lakin, diplomatiyaya dair oxsayl dbiyyatda, hllik, ham trfindn qbul ediln vahid trif yoxdur. Ona gr d bu qbildn olan dbiyyatda diplomatiyann trifinin myynldirilmsi xsusi balq kimi ayrlr. Tannm diplomat v alim V..Popov da Masir diplomatiya: nzriyy v tcrb kitabnda bel bir balq ayrb: Diplomatiyann trifi.1 Mllif yazr ki, cavab verilsi ilk sual Diplomatiya ndir? – dbiyyatda xeyli mbahis yaratmdr. Bu mbahislrin zrind dayanmadan qeyd edk ki, diplomatiya diplom (yunan dilind diploma-ikiqat ylm sndlr demkdir) szndndir. Diplomatiya v diplomatik anlaylar is XVII srd ttbiq edilib. ngiltrd ilk df 1645-ci ild diplomatiya anlayndan istifad olunub, mhur alim Q.V.Leybnitsin (1646-1716) diplomatik hquq klliyyatndan (1693) sonra diplomatik anlay dvriyyy daxil edilib. Lakin diplomatiya anlay masir anlamda ilk df fransz diplomat Fransua Kalyerin 1716-c ild ap olunmu kitabnda (Hkmdarlarla danqlar aparlmasnn sullar) istifad edilib. V.Popova gr, bu kitabn meydana xmasndan sonra diplomatiyaya nzri yanama v yksk xlaqi prinsiplr saslanan elm v snt kimi baxlr.2 Diplomatiya v diplomatik faliyytin genilnmsi bu sahd elmitcrbi faliyyti d canlandrr. Qeyd edildiyi kimi diplomatiyann ham trfindn qbul ediln vahid trifi yoxdur. Htta, vaxtil SSR Xarici lr Nazirliyi trfindn buraxlan Diplomatiya ltinin mxtlif nrlrind eyni anlay myyn qdr frqli verilmidir.3 Bununla birg diplomatiyann sas mzmunu v mahiyyti zr mvqelr eynidir. Diplomatiya beynlxalq mnasibtlr elmi, dvltlrin xarici siyasti qarsnda duran mqsd v vziflri dinc yol il hyata keirn danqlar sntidir. Buradan beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya arasndak mhm laq ortaya xr. dbiyyatlardan birind gstrildiyi kimi diplomatiya ox vaxt v shvn beynlxalq mnasibtlrl eynildirilir. slind diplomatiya zlynd bu mnasibtlr zrind stqurum, onlarn formaliz olunmu kvintessensiyasdr (cvhridir. -., K..).4 Beynlxalq mnasibtlr v diplomatik faliyyt zngin tarixi irs yaradb. Bu sahd xeyli nrlr vardr.5 Azrbaycanda beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixinin yrnilmsi digr lklrdn frqli inkiaf yolu keib. Bu sahd myyn ilr grlmsin6 baxmayaraq, tdqiqatlar uzun dvr rzind vvla, kompleks xarakterd olmayb; ikinci, Azrbaycan – Rusiya mnasibtlrin hlledici rol ayrlmaqla7 baqa sjetlr mhdudladrlb v s. SSR-nin dalmas v Azrbaycann dvlt mstqilliyini brpa etmsindn sonra vziyyt dyidi. Mtstqil dvlt kimi Azrbaycan Respublikasnn beynlxalq mnasibtlri v diplomatik laqlri genilndi. mummilli lider 15

Heydr liyevin grgin myi nticsind Azrbaycan masir beynlxalq mnasibtlr sistemind layiqli yer tutdu, dvltin mnafeyini tam ks etdirn xarici siyast konsepsiyas hazrland. Heydr liyevin siyastini uurla davam etdirn Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyevin syi il beynlxalq mnasibtlrd Azrbaycann mvqeyi daha da mhkmlnib, gcl diplomatik xidmt formaladrlb. lham liyev Azrbaycan Respublikasnn diplomatik xidmt orqanlar rhbrlrinin nc mavirsind (2008-ci il 7 iyul) demidir: “Bu mavirlr artq nnvi xarakter dayr v hammz yax bilirik ki, mavirlrin ox gzl nticlri olur. Tbii ki, bizim xarici siyastimiz ox aqdr, aydndr, ox smimidir v bizim btn byanatlarmz, atdmz addmlar btn ictimaiyyt n aydndr. Amma eyni zamanda, myyn mrhllrd daha dqiq siyasi kursun myynlmsi hmiyyt ksb edir”.8 Azrbaycann beynlxalq mnasibtlr sistemindki fal rolu v diplomatik laqlri problemin tarixin d mara genilndirdi. Artq bu sah xsusi tdqiqat istiqamti kimi hrtrfli inkiaf etmkddir.9 Azrbaycann beynlxalq mnasibtlri v diplomatiya tarixinin intensiv tdqiqi il mqayisd onun snd v materiallardan ibart bazasnn yaradlmas nisbtn gerid qalr. Bu boluu aradan qaldrmaq mqsdil xeyli mddtdn bri aparlan mqsdynl i sahsind ld edilmi snd v materiallarn bir hisssi ap olunur. Tqdim olunan kitabda sas yeri dvltlraras mqavillr (traktat, pakt, konvensiya, mqavil, protokol) tutur. Mlumdur ki, dvltlraras mqavillr hm diplomatiyada, hm beynlxalq mnasibtlr tarixind, hm d beynlxalq hquqda10 yrnilir. Bu Azrbaycanda da beldir. Lakin dvltlraras mqavillr Azrbaycan n xsusi hmiyyt malikdir. Bu da tsadfi deyil. Bel ki, yalnz dvltlraras mqavillr beynlxalq mnasibtlr v Azrbaycann diplomatiya tarixini ardcl v sndli kild ortaya xarmaa imkan verir. Bu sahnin tarixinin rekonstruksiyasnn bilavasit bu sndlr sasnda hyata keirilmsi daha real grnr. Dvltlraras mqavillrin istr Azrbaycan, istrs d digr dvltlrin xarici siyastinin fundamental sndlril birlikd nzrdn keirilmsi d qeyd edilmlidir. Elmi v tcrbi hmiyyti. 1.Azrbaycanda ilk dfdir ki, bel bir mzmunda hazrlanm toplu nr edilir. 2.Topluda irli srln yanama saysind Azrbaycan, mumiyytl beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixinin balca dvrlri v problemlri il laqlndirilir, mumi v spesifik chtlrin akar olunmasna imkan yaranr. 3. Beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixi il birg, beynlxalq hquq tarixinin prinsipial msllrini, xsusil Azrbaycann bu mstvid 16

vziyytini izlmk mmkn olur. 4. Azrbaycann dvltilik tarixi, razisinin taleyi v b. msllri sistemli kild aydnladrr. 5. Mvafiq msllr zr Azrbaycan elmindki mvcud boluqlar aradan qaldrr, glck toplularn trtibi v elmi tdqiqatlar n zmin yaradr. 6.Tdris prosesi, drsliklr v mumildirilmi srlr n snd v materiallar baza kimi diqqti clb edir. 7.Diplomatlar, tarixilr, beynlxalq mnasibtlr v beynlxalq hquq sahsind alan mtxssislr, tlb v aspirantlar, bu sahy maraq gstrn hr ks n ciddi vsait kimi x edir. Toplu trtib olunarkn aada gstrilnlr nzr alnb: 1. Snd v materiallar rti olaraq drd qrupa blnb: a) bilavasit Azrbaycan dvltlrinin (Sfvi dvlti, xanlqlar, ADR v b.) sndlri; b) bir sra dvltlrin (Rusiya, ngiltr, Fransa, AB v b.) bu v ya digr drcd Azrbaycana aidiyyat olan snd v materiallar; c) Azrbaycan diplomatiyasnda ad kiln v ya istinad ediln bzi xarici siyast aktlar (Krmn birldirilmsi haqqnda akt v s.); d) beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixind Azrbaycann spesifik xsusiyytlrini myyn etmk n mqayislr aparmaqdan tri digr trk dvltlri (Trkiy v Mrkzi Asiyann trk dvltlri) v ya region lklrin dair xarici siyast sndlri. 2. Topluya, sasn dvltlrin xarici siyast kursunu myyn edn direktiv sndlr, diplomatik faliyytin yekun sndlri dvltlraras mqavillr (traktat, pakt, konvensiya v s.) v b. daxil edilmidir. 3. prosesind mvafiq sndlrin orijinallar v ya sas mtnlri toplanmdr. Lakin sndlrin byk ksriyytinin rus dilind olmas nzr alnaraq, hllik sas sndlrin bu dild olan mtnlrin stnlk verilib. 4. Snd v materiallar zruri hallarda ixtisar olunub, bzn onlardan xarlar edilib v ya icmallar verilib. 5. Snd v materiallar xronoloji ardcllqla yerldirilib. Eyni hadis v ya dvltlr aid olan bir ne snd ayrca qrupda birldirilib. Bu zaman birinci sndin tarixi sas gtrlb. 6. Toplu bilavasit Azrbaycan oxucusuna ynldiyi n, onun istifadsini asanladrmaq mqsdi il buraya daxil olan ayr-ayr sndlr v ya sndlr qrupuna Azrbaycan dilind xsusi oerklr verilib. Toplu drd cildd tqdim edilir: Birinci cild: 1639-cu il Sfvi-Osmanl Qsri-irin slh – 1828-ci il Trkmnay traktat; kinci cild: 1829-cu il Rusiya-Osmanl dirn mqavilsi – 1918-ci ilin aprelindk olan sndlr; nc cild: 1918-1920-ci illr – Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti dvr sndlri; 17

Drdnc cild: 1920-1991-ci illr – Sovet dvr sndlri. Birinci cild 1639-cu il Qsri-irin mqavilsi il balanr. Bu da tsadfi deyil. Qsriirin mqavilsi 1514-1639-cu illrd myyn fasillrl davam edn SfviOsmanl mhariblrinin yekun sndidir. Toplu Rusiya v ran arasnda 1828-ci il Trkmnay mqavilsil baa atr. Kitabda 50-dk mxtlif snd v material toplanb. Onlar iki istiqamtd nzrdn keirmk olar: 1) dvrlr v 2) dvltlr zr. Snd v materiallarn dvrlr blgs: – 1639-cu il XVIII srin iyirminci illrinin balanc (1-6). 1639-cu il Sfvi-Osmanl Qsri-irin mqavilsi, 1700-c il Rusiya-Osmanl stanbul slh, 1708-ci il Sfvi-Fransa kapitulyasiya haqqnda mqavilsi, 1711-ci il RusiyaOsmanl Prut mqavilsi, 1715-ci il Sfvi-Fransa Versal mqavilsi v 1717-ci il Rusiya-Sfvi ticart haqqnda sfahan mqavilsil tmsil olunur. 1639cu il Qsri-irin mqavilsi Sfvi-Osmanl mnasibtlrin dair btv bir dvr baa atdrd, eyni zamanda hmin dvltlr trafnda ryan edn beynlxalq mnasibtlr d tsir gstrdi. Uzun srn mhariblr hr iki dvlti, cmldn onlarn regiondak mvqeyini zifltdi. Rusiya ar I Pyotrun ial yr il Azrbaycann diplomatiya tarixind yeni dvr balad. – 1722-1735-ci illr (7-14). Bir qrup snd I Pyotrun Xzrsahili regionda siyastini ks etdirir (7). Rus arnn Xzrsahili vilaytlrin sakinlrin Manifesti (7.1) Azrbaycann diplomatiya tarixinin mhm sndi hesab oluna bilr. Bu snd Azrbaycan dilin d trcm edilib, bununla birg bu dild olan ilk ap materialdr. Sndin mzmunu il brabr dili d maraq dourur. Manifest Azrbaycann diplomatiya dilinin mumi sviyysini ks etdirir. bu cr mrkkb sndin qarsna qoyduu mqsdi hrtrfli ifad etmy imkan verir. Digr sndlr Rusiyann Sfvi v Osmanllarla mnasibtlril baldr. 1723-c il Rusiya – Sfvi Peterburq (Sfvilr bu mqavildn imtina etmidilr) v 1724-c il Rusiya Osmanl stanbul mqavillril (8,9) Azrbaycan torpaqlar bldrld. Rusiya imperiyasnn ial olunmu torpaqlarda idar sistemin dair sndlri d elmi maraq dourur. I Pyotrun ermni xalqna 1724-c il 10 noyabr lahzrt frman Rusiya trfindn ermnilrin Azrbaycan torpaqlarna krlmsinin sasn qoydu (7.2). Rus ar I Pyotrun vsiyytlri (10) problemin diskussiyal olmasna baxmayaraq, Azrbaycann diplomatiya tarixi n d hmiyytli nm dayr. Msl ondadr ki, bel vsiyytlrdn biri Azrbaycanda da yaylmd. Bundan baqa hmin snd Rusiyann Azrbaycanda xarici siyast xttinin v Azrbaycanda 18

Rusiyaya mnasibtin yrnilmsinin qaynaqlarndan biri kimi d x ed bilr. I Pyotrun varislri onun siyastini davam etdir bilmdilr. 1732-ci il Rt v 1735-ci il Gnc mqavillri il (14) bu torpaqlar Sfvilr, slind dvlt regenti Nadir xana qaytarld. Dvr dair sndlr irisind Osmanl imperiyas v Rusiyann rfl balad mqavillr (12), hminin 1730-1736-c illri hat edn Sfvi-Osmanl mhariblrinin gediind balanan mqavillr d (13) mhm yer tutur. – 1736-1747-ci illr. – Nadir hrbi v diplomatik yollar birldirrk Sfvilrin kemi rzisini brpa etdi, 1736-c ild is hakimiyyti z lin alaraq, farlar dvltini yaratd. Osmanl dvlti regionda sas gc mrkzi olaraq qalrd. Osmanl dvltil Rusiya arasndak mharib 1739-cu il Belqrad slh il baa atr (15). Osmanl dvltil Nadir arasndak ziddiyytlr d yeni mhariby sbb oldu. 1746-c ild Krdan mqavilsi imzaland (16). – 1747-XIX srin vvlri. Nadir ahn 1747-ci ild lmndn sonra Azrbaycanda xanlqlar dvr balayr. Xanlqlar dvrnn balanmas tarixindn frqli olaraq baa atmas tarixini konkret ifad etmk tindir, nki onlar birdn deyil, mxtlif vaxtlarda lv edilib. Bu dvr bir trfdn Azrbaycan xanlarnn diplomatik faliyyti (18), digr trfdn Azrbaycan trafnda mbariznin kskinlmsil sciyylnir. Rusiyann Osmanl imperiyas zrind 1774-c ild qlbsi (17), 1783-c ild Grcstanla Georgiyevsk mqavilsi (19) v Krmn birldirilmsi (20), nhayt 1791-ci ild Yass slh (21) regionda Rusiyann mvqelrini mhkmlndirir. Rusiya XVIII srin sonu – XIX srin vvllrind Azrbaycan torpaqlarna dair iallq siyastini genilndirir. Aa Mhmmd ah Qacarn 1795-ci ild Tiflis yrndn sonra, 1796-c ild V.Zubovun yr tkil edilir (22). BU dvrd ngiltr d randa stnlyn gclndirmy alr (23). – 1801-1828-ci illr. Beynlxalq mnasibtlr v diplomatiya tarixind xsusi dyiikliklrl xarakteriz olunan XIX sr ilk illrdn Azrbaycann tarixind d drin izlr qoyur. 1801-ci il manifestlrin sasn (24) Rusiyann rqi Grcstan ilhaq il, Azrbaycan torpaqlarnn ial da balanr. Rusiyann Azrbaycan torpaqlarnn ialnn gedii digr sndlrl d ksini tapr ( 26, 27, 28). Glstan mqavilsi il (34) Azrbaycan torpaqlarnn ial rsmildirilir. 1828-ci il Trkmay traktat (39) il Azrbaycann bldrlmsi baa atr, imali Azrbaycan Rusiyann, Cnubi Azrbaycan rann hakimiyyti altna dr. Nzrdn keiriln dvrd beynlxalq mnasibtlr d kskinlir. ngiltr v Fransa arasnda randa mhkmlnmk urunda mbariz gclnir ( 29, 31, 32, 35). Napoleon mhariblri dvr ciddi tsir gstrir. Vyana konqresinin Yekun akt (36) diplomatiya v beynlxalq mnasibtlrd yeni shif ar. Osmanl dvlti il ran arasndak mnasibtlr d mhariby evrilir, 1823-c ild trflr arasnda mqavil imzalanr (38). 19

Dvrlr zr thlil il birg dvltlr zr thlil d elmi baxmdan diqqtlayiqdir. Faktlar region dvltlrinin Osmanl v rann tdricn mvqelrinin ziflmsini, ksin Rusiyann diplomatik v hrbi fallnn gclndiyini gstrir. ngiltr v Fransann diplomatik faliyyti is, sasn Rusiyann mvqeyinin mhkmlnmsin mane olmaqdan ibart idi. QEYDLR 1. .. : . – . .. 2004, . 12-16. 2. , . 14. 3. , .1. ., 1948; . . . . .1. , 1971. 4. . ., 2006, . 5. , .1. . . , 1941; . ., 2006; . . ., 1997; .. . , 2007. .. 6. .. XVI . . , 1958; .. – (II XV- XVII .). . ., 1989 .. 7. : .. XIX-XX . , 1987. 8. Azrbaycan q., 2008, 8 iyul. 9. Mahmudov Y.M. Azrbaycan diplomatiyas. Aqoyunlu v Sfvi dvltlrinin Avropa lklri il laqlri (XV-XVII yzilliklr). Bak, 1996; Hsnov . Masir beynlxalq mnasibtlr v Azrbaycann xarici siyasti. Drslik. Bak, 2005; krov K.Trkmnay-1828. Tarixi xronika. Bak, 2006 v b. 10. .. . ., 2008, c.418-424.

XV yzilin sonu – XVI yzilin vvllrind Azrbaycann tarixi inkiafnn sas istiqamti mrkzldirilmi dvlt yaradlmasndan ibart idi. Bu tarixi vzifni Sfvilr yerin yetirdi. XIII yzilin sonu – XV yzilin ortalarnda drvi eyxlri kimi x edn Sfvilr XV yzilin ortalarndan mstqil dini hakimlr evrilir, 1501-ci ildn Sfvi dvltinin sas qoyulur. Sfvilr iliyi tbli edirdilr. Onun banisi eyx Sfiddin shaq (12521334) idi. Birinci dvrd onun varislri eyx Sdrddin Musa (1334-1392), Xoca li (1392-1427, brahim eyx ah (1424-1447), ikinci dvrd Cneyd (1447-1456), Heydr (1456-1488), eyx Sultan li (1488-1494/5), onun qarda smayl (1494/5dn) olmudur. eyx Cneydin vaxtndan Azrbaycann siyasi birldirilmsi urunda mbariz balayr v varislri trfindn davam etdirilir. 1456, 1488, 1495-ci illrd olan xlar yatrlr. Bu vzifni smayl Sfvi yerin yetirmy nail ola bildi. 1499-cu ild onun bal altnda Azrbaycan torpaqlarn birldirmk urunda yeni hrkat balad. smayl Sfvi 1499-1501-ci illrd Azrbaycan torpaqlarn, sasn birldirdi. Sfvi dvlti meydana gldi. I ah smayl Sfvilr dvltinin srhdlrini genilndirdi. 1505-1508-ci illrd ran, raqi rb, Kiik Asiyann bir sra vilaytlri, 1510-cu ild eybanilrin torpaqlar v b. yerlr tutuldu. Azrbaycan Sfvi dvltinin yaranmas v mhkmlnmsi dnyada v regionda vziyyt ciddi tsir gstrdi. Bu Osmanl imperiyasnn diqqtindn yaynmad. Osmanl imperiyas tarixin n qdrtli dvltlrindn idi. Dvlt adn banisi Osmandan (1258-1326) almdr. O,1299-cu ild zn Slcuqlardan mstqil elan etdi (1299-1326), lakin hllik Hlaklrdn asll tand. Bu formal sciyy dayrd. Osman XIV yzilin vvllrind torpaqlarn artrd. Osmann olu Orxan 1326-c ilin aprelind Bursa hrini tutdu. Orxan hakimiyyt gldikdn sonra (1326-1359) Nikeyan (1330), Nikomediyan (1337) l keirir. Bizansn Avropa torpaqlarna hcumlar balayr. 1354-c ild ilk bel mntq – Qallipol tutulur. Mvffqiyytli hrbi mliyyatlar daha da gclnir. Ankara (1354) tutulur. I Muradn dvrnd (1362-1389) dirn hri (1361/63), Filippopol-Plovdiv (1362) l keirilir. 1371-ci il Maritse dyndn sonra Frakiya, Bolqarstan, Serbiyann bir hisssi, 1386-c ild is Saloniki tabe edilir. 1389-cu il iyunun 15-d olan Kosovo dy il serblr mstqilliyini itirdi. 1393-c ild Tirnovo, 1395-ci ild Vidin hrlri squt etdi. Balkanlar, sasn osmanllarn hakimiyyti altna dd. Nvb Macarstana atd, 1392-ci ild mvffqiyytsizliy urayan kral Sigizmund 1396-c ild trklr qar slib yr tkil etdi, amma mlubiyyt urad. ldrm Byazidin (1389-1402) qrb yr Teymurlngin (1370-1405) 22

Osmanllarla mharibsini zifltdi. Avropan lrzy salan trk dvltlri bir-birin qnim ksilir. 1402-ci il iyulun 25-d Ankara dynd Teymurlng Sultan Byazid qalib glir. Teymur bununla kifaytlnmmi Osmanl torpaqlarn bldrrk, qanl kimlrin sasn qoymudu. XV yzilin 20-ci illrind bu kimlr son qoymaq v Konstantinopolu tutmaq plann hyata keirmk mmkn oldu. Konstantinopolun tutulmasna ilk chdlrdn biri 1400-c ild olmudur. 1422-ci il hcumu da uurlu olmad. XV yzilin 40-c illrind Balkanlarda bir sra qlblr Konstantinopolun taleyini hll etdi. II Mhmd Fateh (1432-1481) 1453c ilin martnda hri mhasiry ald. Mayn sonlarnda mhasir qlb il baa atd. Konstantinopolun squtundan sonra qrbd v rqd yeni torpaqlar tutuldu. Osmanllarla Aqoyunlular arasnda da davt yarand. Burada da mharibsiz keinmk mmkn olmad. 1473-c il Malatiya dynd Uzun Hsn (1453-1478), Trcan dynd is Osmanllar qalib gldi. Yalnz bundan sonra slh brpa olundu. 1555-ci il – Amasya slh. Azrbaycan Sfvi dvlti il Osmanllar arasnda mnasibtlr birmnal olmad. Osmanl sultan II Byazid (1481-1512) 1504-c ild ah smayl Azrbaycann rsmi hakimi kimi tand. II Slim (1512-1520) dvrnd vziyyt dyidi. II Slim v ah smayl arasndak yazmalarda (1514, aprel-avqust) olan qarlql iradlar mharib meydanndak qanl dylrl mayt olunurdu. 1514-c il avqustun 22-d aldran dy ba verdi. ah smayl ilk df olaraq dy meydann mlubiyytl trk etdi. Sultan Slim 6-14 sentyabrda Tbrizd oldu. .Petruevskiy gr Sultan Slim qlby el bir hlledici hmiyyt vermdi v 1515-ci ild slh mqavilsi imzaland. rqi Anadolu v Mu hrindk Mesopotamiyann imal hisssi Osmanllara kedi. Bundan sonra hm Sfvilr, hm d Osmanllar yeni torpaqlar l keirmk urunda mbarizni davam etdirdilr. Sultan Slim 1515-ci ilin yaznda Frat ay trafndak Zlqdr slalsinin torpaqlarn, 1517-ci ild is Suriya, Flstin v Misiri Osmanl imperiyasna birldirdi. ah smayl is 1517-ci ild Kartli v Kaxetiyann, 1519-cu ild irvann tabeiliyini gclndirdi. aldran dyndn ken mddt rzind Osmanllar qrb doru irlilmkd davam edirdilr. Sleyman Qanuni (1520-1566) Macarstan tutmaq plann hyata keirmy balad. Bu 1533-c il iyulun 23-d stanbulda Avstriya-Trkiy mqavilsi balanmas il nticlndi. Macarstan trflr arasnda bldrld. XVI yzilin 30-cu illrindn rq hcum stn yer tutmaa balad. Osmanl – Sfvi ziddiyyti aradan qalxmad. Nvbti hrbi mliyyatlar 23

1533-1538-ci illrd oldu. Sfvilr bu arada irvan (1538) v kinin mstqilliyin son qoydular. 1555-ci ild Osmanllarla Sfvilr arasnda mharibni dayandrmaq sahsind addmlar atld. Amasyada aparlan danqlar nticsind slh mqavilsi imzaland. Mqavilnin 29 may 1555-ci ild baland bildirilir. Slh mqavilsin gr meretiya, Minqreliya v Quriya vilaytlri Osmanl dvltinin nfuz dairsin, Mesxi, Kartli v Kaxet is Sfvilr dvltinin hakimiyytin kedi. rvann qrbi sultana, rqi is Sfvilr tabe oldu. 1590-c il – stanbul slh. 1555-ci il Amasya mqavilsindn sonra Azrbaycan Sfvi dvlti v Osmanl imperiyas arasnda 1578-ci ildk slh mvcud oldu. Slh qorumaa Sfvilr byk qay gstrmli olurdular. Osmanllar is yeni hrbi mliyyatlar n lverili vaxt gzlyirdilr. ah Thmasibin lmndn sonra Sfvi dvltini ara mhariblr brd. Bel bir raitd Azrbaycan Sfvi dvlti v Osmanllar arasnda mharib brpa olundu. Trklrin hrbi mliyyat istiqamti Cnubi Qafqaza ynlmidi. Bu da tsadfi deyildi. Rus dvltinin 1552-ci ild Kazan, 1556-c ild Htrxan ial etmsinin mnas diqqti clb etmy bilmzdi. Ona gr d 1569-cu ild Htrxann tutulmasna uursuz chd edilmidi. 1578-ci ild daha sasl hcum tkil edildi. 1578-ci ild imali v Qrbi Azrbaycan v Grcstan tutuldu. ks tdbirlr nticsind trklr amaxn trk etdilr. Krm xannn qarda Adil Grayxan sir dd. Bu zaman yeni saray kimlri balad. Buna gr d Mhmmd Xudabnd (1578-1587) Sinan paa il barq imzalad. Sultan mharibni qlbydk davam etdirmk mqsdil Sinan paan ba komandanlqdan uzaqladrd. 1584-c ild Krm qounlar imali Qafqazdan hcum edir. Onlar Osman paa il birlrk yenidn Bak v amaxn tutdular. Daxili kimlr qzlbalar trfindn Baknn mhasirsini baa atdrmaa imkan vermdi. 1585-ci ild Tbriz tutuldu. Hmz Mirznin Tbrizi azad etmk chdi ba tutmad. O sui-qsd nticsind ldrld. III Sultan Muradn (1574-1595) ordular 1586-1589-cu illrd Azrbaycan torpaqlarn l keirdi. eybanilrin Xorasana hcumlar Sfvilrin vziyytini arladrd. Trflr 1590-c ild slh baladlar. Mqavil status kvo sasnda baland. Sfvilr ilk mmin xlifnin, peymbrin arvad Ayinin, mumiyytl snnilrin hr cr thmtlndirilmsindn imtina etmyi zrin gtrd. 1612-ci il.-stanbul slh. ah Abbas (1587-1629) keirdiyi islahatlar nticsind dvltin vziyytini mhkmlndir bildi. XVI yzilin sonu XVII yzilin vvllri Osmanl imperiyas n ar oldu. 1593-c ild Avstriya il balanan mharib 1606-c il noyabrn 11-d Sitvatorokda (Macarstan) slhl baa atd. Bu mqavil Osmanl imperiyasnn qdrtinin 24

ziflmsinin balanc hesab olunur. Qrbd Avstriya il olduu kimi rqd d Sfvilrl mhariblr XVII yzilin balancnda davam edir v Osmanllarn mlubiyyti il baa atr. 1603c il sentyabrn 14-d ah Abbasn qounlar sfahandan xaraq Tbriz ynldi. ki hft sonra onlar Tbriz atd. hrd syan balad. Oktyabrn 21-d hr azad edildi. Qrb doru irlilyn ah qounlar Tbrizin Osmanl qarnizonunun sas qvvsini darmadan etdi. Bu hadislrdn sonra Cnubi Azrbaycan torpaqlar sasn azad oldu. Hmin torpaqlarn idaretm msllri hll edildikdn sonra Azrbaycann qalan torpaqlar urunda mbariz balad. Culfa v Naxvan l keirildi. Ordubad tutuldu. Nvb rvana atd. 1603-c ilin noyabrnda balanan mhasir 1604-c il iyulun 8-d qlb il qurtard. rqi Grcstan Sfvilrdn vassal aslln qbul etdi. Qaraba v irvan urunda mbariz balad. Bu zaman Osmanllarn balca qvvsi olan Cal olu Sinan paann qounlar il toqqumadan qamaq mmkn olmad. 1605-ci ilin qn Vanda keirn Sinan paa qzlbalarn hcumunu df ed bilmdi. kinci df qoun toplayaraq hcuma kedi. 1605-ci ilin payzndak ba dyd mlub oldu. Bu qlbdn sonra ah Abbas Gncni mhasiry ald. 1606-c ilin yaynda qala tslim edildi. irvann mrkzi amaxn tutmaq plan hyata keirilmy balad. Bu zaman Bak v Drbndd ba vern syanlar qlb il qurtard. Onlar Sfvilrin lin kedi. 1607-ci ilin iyununda amaxnn mhasirsi d uurla baa atd. Bellikl, ah Abbas 1590-c il mqavilsind itirdiyi torpaqlar geri qaytara bildi. ld olunan qlblr baxmayaraq onu mqavil il tsdiq etmk xeyli mddt kdi. Osmanllar bu itki il razlamaq istmyrk Murad paann rhbrliyi il yeni qoun gndrdilr. Bu yr (1610-1611-ci illr) zn dorultmad. Bel olduqda slh danqlar balad. ah Abbas 1612-ci ilin yaznda Ucanda slh tklifi il gln Osmanl nmayndliyini qbul etdi. Bundan sonra Sfvi nmaynd heyti stanbula yola dd. Sultan I hmd (1603-1617) Sfvi nmaynd heytini yksk sviyyd qbul etdi. 17 oktyabr 1612-ci ild slh mqavilsi imzaland. 1555-ci il Amasya slhnn rtlrinin brpas qrara alnd. 1618-ci il – Mrnd slh. Osmanl sultan Azrbaycann itirilmsi il razlaa bilmirdi. Ona gr d 1612-ci il mqavilsin tri hal kimi baxlrd. 1616c ilin yaznda Osmanl qounlar rzurumdan hrkt balad. rvan mhasiry alnd. ah Abbas vvllr olduu kimi ba dy girmkdn imtina edrk, Osmanllarn geriy yolunu ksdi. Nticd Osmanl qounlar rzaq v sursat almaqda tinlik krk ar rait dd, onlar mhasirdn l kmli oldular. Osmanllarn yeni yr rfsind d nnvi tdbir l atld. rzurum v Van dadld. Xlil paa Diyarbkird qlamal oldu. I hmdin lmndn sonra imperiyada hakimiyyt urunda mbariz gclndi. I Mustafa (1617-1618; 1622-1623) hakimiyyt gldikdn sonra slh danqlar tbbs, onun devrilmsil ba tutmad. Xlil paa mharibni davam etdirdi. Tbrizi tutdu. ah Abbas ba dydn yaxa qurtara bilmdi. O, Srab 25

yaxnlndak dyd Osmanl v Krm tatarlarnn birlmi qvvlri zrind qlb ald. Bu qlb mharibnin taleyini hll etdi. .Rhmani yazr ki, Xlil paa Osmanllarn v tatarlarn Srab yaxnlndak dyd mlub olduunu bilib, z tkliflrini Abbasa gndrrk slh danqlarna balad. Xlil paa v ah Abbas arasnda balanan, tarix elmind shvn Srab slh adlanan slh mqavilsi Mrndd trtib edildi v imzaland (hicri zlqd 1027-ci il-1618-ci il sentyabr). Bu mqavil il 1612-ci il mqavilsinin rtlri bir daha tannrd. Trkiy hkmti mqavilni qti olaraq 1619-cu ild tsdiq etdi. 1639-cu il – Qsri-irin slh. vvlki slh mqavillri kimi Mrnd slh d etibarl olmad. 1623-c ild trflr arasnda yeni mharib balad. Bu dvrd sas mbariz rb raqnda gedirdi. Sfvi hkmdar ah Abbas Badad, Krbla, Ncf v b. hrlrl birg rb raqn tutdu. Cnubi Qafqazda is Axalsix l keirildi. ah Abbasn lmndn sonra mharibni hakimiyyt gln I Sfi (16291642) davam etdirdi. Osmanl sultan IV Murad (1623-1640) Azrbaycana yr balad. 1634-c ilin avqustunda rvan tutan osmanllar Tbriz ynldilr. Tbriz evakuasiya olundu. hri dysz tutan osmanllar burada ox qala bilmdilr. 1635-ci ilin aprelind is Sfvilr rvan azad etmy nail oldular. Badad trafnda dylr osmanllarn xeyrin oldu, hr l keirildi. Trflr arasnda slh danqlar balad. 1639-cu il mayn 17-d Qsri-irind Sfi xan (Sfvilr trfdn) v Qara Mustafa paa (Osmanllar trfdn) mqavilni imzaladlar. Bu mqavil, sasn 1612-ci il Sfvi-Osmanl slhn qvvd saxlayrd. Mqavily gr raqi rb osmanllarda, Zncir qalasndan rqdki torpaqlar osmanllarda qalrd. Cnubi Qafqazda is srhdlr vvlki kimi qalrd. Bununla birg Sfvilr ran v Qarsn, hminin Axalsixin ilrin qarmayacaqlarna tminat verirdi. Arazn sa sahilindki Qotur, Maku v Maazberd qalasnn sklmsi nzrd tutulurdu. Mqavil ah Sfi (1639-cu il 20 may) v Sultan IV Murad trfindn ratifikasiya olundu. 1639-cu il Qsri-irin slh 1514-c ildn davam edn Osmanl-Sfvi mhariblrin son qoydu. Hr iki lknin siyasi v iqtisadi hyatna msbt tsir gstrdi. QEYDLR 1. Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. c.3, Bak, 1999, s.261-263 2. smail Hakki Uzunarl. Osmanl tarihi. III cilt, II ksm. Ankara 1988, s.248-249. 3. .. – (1590-1639 .) // . , 1966, 2. 4. .. XV-XVII . // , .1. , 1949 5. .. – 26

– 1849-1852 . . . . ., 1875. . . III. .649-651. 6. .. XVI XVII (1590-1700 ). , 1981 7. .. – 1637 . . ., 1954

Rusiyada I Pyotrun hakimiyyt glmsi (1681/89 – 1725) Rusiya-Osmanl v Rusiya-Sfvi mnasibtlrind d ciddi dyiikliklr sbb oldu. Bu dvr aid beynlxalq mnasibtlr v xarici siyast msllrinin trafl tdqiqi n snd v materiallar kompleks kild tdqiq edilmlidir. Burada bel bir imkan olmadndan 1700-c il Rusiya-Osmanl stanbul slhndn baqa, 1711-ci il Rusiya-Osmanl Prut mqavilsi (4), 1717-ci il Sfvi-Rusiya sfahan mqavilsi (6), 1722-ci il 15 iyul I Pyotrun Azrbaycan v rann Xzr sahili vilaytlrin gndrdiyi Manifest (7), 1723-c il Sfvi-Rusiya Peterburq mqavilsi (8), 1724-c il Rusiya-Osmanl stanbul mqavilsi (9), 1724-c il 10 noyabr ermni xalqna ali frman (10) v I Pyotrun vsiyyti (11) haqqnda sndlr seilmidir. Qeyd olunan 7 snddn 3- Rusiya-Osmanl, 3- SfviRusiya, 1-i is ermnilrl mnasibt aiddir. Bu sndlr irisind 1700-c il Rusiya-Osmanl slh mqavilsi ilk yerd durur. Bu mqavily Azrbaycan tarixi il laqdar tdqiqatlarda demk olar ki, toxunulmur. Halbuki Rusiya-Osmanl mnasibtlrind Qafqaz, cmldn, Azrbaycann tdricn n plana kemsind, digr trfdn Rusiyann Osmanl dvltinin daxili ilrin qarmas imkannn ld olunmas v s. msllrd onun mhm yeri olmudu. Mlum olduu kimi, 1683-1699-cu illrd “Mqdds liqa” (Avstriya, Venetsiya, Pola, Rusiya) v Osmanl dvlti arasnda mharib d ba vermidi. lk df olaraq Rusiya Avropann xristian dvltlri il birlikd Osmanl dvltin qar mbarizy qoulmudu. Ruslarn 1695-ci ild Azov qalasna yr uursuz olsa da, 1696-c ild qala tutulmudu. “Mqdds liqa”nn qlbsindn sonra Karlovitsa konqresi (1698-1699) i balamd. Rusiya diplomat P.B.Voznitsn I Pyotrun tlimatna uyun olaraq Trkiydn gztlr qoparmaa alrd. Lakin Trkiydn myyn razilr ld edn Avstriya v digr mttfiqlr Rusiyan mdafi etmdi. Rusiya iki illik razlama il kifaytlndi. sas danqlar is stanbula planladrld. I Pyotr danqlara tsir etmk n hrbi gc nmayi etdirmyi qrara ald. Bu mqsdl ..Ukraintsev bada olmaqla Rusiya nmaynd heytinin stanbula gndrilmsindn istifad olundu. 1699-cu il 28 avqust / 7 sentyabrda Kerdn kerk Qara dniz xan “Krepost” gmisi 2/12 sentyabrda Boaz iin daxil oldu. Rus tarixilrinin fikrinc, gc nmayii z tsirini gstrdi. Skkiz ay davam edn tin v mrkkb danqlar 1700-c il 3/13 iyulda slh mqavilsinin balanmas il baa atd. Mqavil preambula v 14 madddn ibart idi. Bu mqavil il Azov qalas, Don ay mnsbinin 100 km.- qdr sahili, Kuban mnsbindki byk bir sahd Rusiyaya verildi. Moskvann Krm xanlna bac vermsin (illik 30 min rubl) son qoyuldu. Trkiy tarixisinin yazdna gr Babali arzu etmdiyi halda stanbulda daimi rus eliliyi amaa raz oldu. P.A.Tolstoy (1645-1729) stanbula tyin ediln ilk rus elisi (1702-1714) oldu. 1700-c il avqustun 8-d stanbul mqavilsinin balanmas xbri I Pyotra yetidi. Bu mnasibtl byk atfanlq keirildi. Sabahs gn Rusiya rsmn 31

sve mharib elan etdi, iyirmi bir il (1700-1721) davam edn imal mharibsi balad. Osmanl sultan III hmd (1703-1730) mqavilnin ratifikasiya frmann, yalnz 1710-cu ilin fevralnda Tolstoya tqdim etmidi. QEYDLR 1. Kurat N. Trkiye ve Rusya. Ankara, 1990 2. .. ( XVIII .). ., 1987. 3. . 1869, . 1-11. 4. H.H. I. , 1984 5. .. XVIII . // I. ., 1973 6. .. – XVIII . ., 1971. 7. .. . . VII, ., 1991 8. .. – – XVIII .: . 1700-1774. ., 1991.

I. , , , , , , , , , , , , ; , , , ; , , , , ; , , , , , . II. , , ; , , , . , , 30 . , , , , ; , , , , : , , , , . III. , , 35

, , ; , , , , , , , , . IV. , , , , . V. , , , , , . , , , , : , , , , , , , . , , , , , , , ; , . VI. , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , . 36

, , , . VII. , , , , , : , , , , , , , . , , , , . , , , ; , ; , , , , , . VIII. , , , , , : , , , . , , ; 37

, , ; , , , , , , , , . , , , , , , . , , , , , . , , . X. : , , : , , . XI. , , , , , , , , , , . XII. , , , . , , . 39

XVII yzilin sonlar – XVIII yzilin vvllrind ah Sultan Hseynin dvrnd (1694-1722) Sfvi dvlti zifldi. Bu zaman mstmlklr l keirmk urunda Avropa dvltlri, xsusil ngiltr v Fransa arasnda mbariz kskinldi. Onlar Sfvi dvltind mvqelrinin mhkmlndirilmsin alrd. Bel bir raitd Fransa Sfvi dvlti il 1708-ci il sentyabrn 14-d mqavil balamaa nail oldu. Mqavil 31 madddn ibart idi. II maddy gr gtiriln v aparlan fransz mallar be illiy gmrk dmkdn azad olunur, bundan sonra gmrk vvl myyn edilmi miqdarda (yni 3%) alnmal idi. IX madd il 500 ykdn ox olmayan mal yol ymasndan (rhdardan) azad olunurdu. XI maddy sasn tacirlr v fransz milliyytindn olan digr xslr v onlarn iyirmiydk xidmtisi – ermnilr v hindilr ba v can vergisi (xrac) dmkdn azad edilirdi. XVI v XVIII maddlr gr franszlar arasndak mbahis zaman, hminin bu mbahisnin gediind onlardan birinin ldrldy halda yegan hakim yalnz fransz konsulu ola bilrdi. gr bir trfdn fransz, digr trfdn mslman v ya digr avropal mbahis v ya qtld itirak etsydi, mslman (yni ran) hakimiyyt orqanlar thqiqat yalnz fransz konsulunun itirak il apara bilrdi. He bir fransz qtl n onun gnah sbut edilmdn v etiraf olmadan hbsxanaya salna v czalandrla bilmzdi. XXIII madd Fransa kralnn tyin etdiyi faktoriya balarna v konsullara rann istniln limannda yaamaa icaz verirdi. XXVI maddy gr ah fransz yepiskopuna v digr ruhanilr btn ran razisind onlarn yaad yerlrd v evlrd manesiz olaraq vaizliyin v ibadtlrin icra olunmasn tmin etmy borclu idi. Onlarn evlrindn knarda on iki imam dinini (yni randa hakim din olan iliyi) pozmamaq rti il onlara he kim hr hans ngl trd bilmzdi. Naxvanda v rann digr yerlrind yaayan avropallara gldikd is he kim onlara tinlik trtmmli v kemid verilmi frmanlar (onlarn hquqlarna aid) pozmamal idi. irvan, Tbriz, Gnc v digr yerlrd mskn salm karmelit, dominikan, avqustin, yezuit v digr missiyalar orada qalmaq v ya arzular il digr yerlr kmk hququna malik olurdu. Qeydlr 1.” ” 14 1708 .// . . ., 1988, .10-11. 2. .. 16-19 . ., 1982.

31 II 5 , , (..3%). IX. () 500 . XI. 20 – – () . XVI XVIII. , . , – , , (.. ) . . XXIII , , . , . – , (.. – ). , , ( ), . , , , , , , , .

imal mharibsi (1700-1721) rfsind v onun gediinin ilk dvrnd Rusiya Avropa dvltlri sistemind demk olar ki, nzr alnmrd. Lesnaya (1708, sentyabr), xsusil Poltava (1709, iyun) dynd sve kral XII Karln qounlar zrind qlb vziyyti dyidi. Rusiyann hrbi-diplomatik mvqeyi gclndi. Bel bir raitd stanbula qaan XII Karl v span vrsliyi urunda mbariz (1701-1714) aparan dmn qvvlrin Osmanl dvlti il Rusiya arasnda mharib yaratmaq sahsind faliyyti genilndi. Poltava qlbsindn ruhlanan I Pyotr v 1700-c il stanbul mqavilsi il (2) itirdiklrini geri qaytarmaa alan Osmanl dvlti d mhariby meyl edirdi. 1710-cu il noyabrn 20-d Osmanl dvlti Rusiyaya mharib elan etdi. Lakin fal hrbi mliyyatlar nisbtn gec balad. 1711-ci il iyunun 30-da rus qounlar Moldaviyaya daxil oldu, Dnestri keib Pruta xd. Rus tarixisinin yazdna gr 135 minlik trk qounu 30 minlik rus qoununu tamamil mhasiry ald. Yenirilrin hcumu il dy baland v saat davam etdi. Trklr 8900, ruslar 4800 nfr itki verdi. Prut yr zaman ruslarn mumi itkisi 27.185 nfr (yrd itirak ednlrin 72%dk) olmudu. midsiz vziyyt dn I Pyotr vziyytdn xmaq n slh danqlarna balama qrara almd. Slh danqlarn P.P.afirov (1669-1739) aparmd. Danqlar nticsind 1711-ci il iyulun 12-d Prut mqavilsi balanmd. Mqavilni Rusiya trfdn afirov v M.B.eremetyev, Osmanl dvlti trfindn Byk vzir Balta I Mhmd paa imzalamd. Mqavil 7 madddn ibart idi. I maddy gr Rusiya ial olunmu hrlri qaytarmal, yeni tikilnlr dadlmal idi. Hr iki trf II madd il Polann ilrin qarmama hdsin gtrrd. III maddd tacirlr ticart azadl verilirdi. IV madd sve kralnn azad v thlksiz kild z torpaqlarna buraxlmasn, onunla Rusiya arasnda slh balanmasn nzrd tuturdu. V v VI maddlr hr iki trfin tblrin mnasibtdn, dmnilik hrktlrinin aradan qaldrlmasna, ordularn kilmsin hsr edilmidi. VII madd sirlrin azad edilmsi haqqnda idi. Mqavily Trkiy trfdn yazl qeyd d lav olunmudu. Mqavilnin rtlrin gr afirov v eremetyev qarant (slind girov) kimi stanbula gndrilmli idi. 1711-ci il Prut mqavilsil Rusiyann stanbuldak eliliyi lv olunurdu. Mqavilnin mtnini ap edn T.Yuzefovi onun sonuna I Pyotrun Senata 1711-ci il 15 iyul tarixli frmann da lav etmidir. Bu frman I Pyotrun mqavily mnasibtini ifad edir. Prut mqavilsindn bhs edn rus tarixisi N.Molanov onu Poltava qlbsi fonunda rfsiz mqavil, acnacaql xarici siyast uursuzluu adlandrmd. 1711-ci il Prut mqavilsi Qafqazda da Osmanl dvltinin mvqeyinin mhkmlnmsin sbb oldu.

Qeydlr 1.Kurat N. Trkiye ve Rusya. Ankara, 1990 2. .. ( XVIII .)- ., 1987. 3. , ., 1869, .11-15. 4. .. I. ., 1984 5. .. XVIII . // I. ., 1973 6. .. – XVIII . ., 1971. 7. .. . . VII, ., 1991 8. .. – – XVIII .: . 1700-1774. ., 1991.

, , . . . , , : , . I , , , , , , , , ; , ; . II , , , . III , , , . IV , , 49

, ( ) , ; . 1123 – 7 . , , 15 1711 . ! , , ( ). 8 , , , 10 , , , ( ), , 100.000 , , , , , , , : . ( ). .8. , , , , .

Fransa Sfvi dvlti il 1708-ci il mqavilsindn (3) sonra yeni imtiyazlar ld etmy alrd. Bununla laqdar olaraq 1715-ci il avqustun 15-d Versalda yeni mqavil imzaland. Mqavilnin I maddsin gr 1708-ci il mqavilsi hazrk mqavilnin mddalarna zidd glmdiyi n qvvd qalrd. II maddd gstrilirdi ki, fransz tacirlri v mumiyytl, fransz bayra altnda randa btn ticart ednlr hr hans mhdudiyyt qoyulmadan v hr hans gmrk v vergi dmdn istniln mallar azad surtd rana gtir v oradan hm Hindistana, hm d Avropaya apara bilr. IV madd il ah fransz tacirlrini, hminin konsullar sfahanda, Fars krfzi limanlarnda, Trkiy v Grcstanla srhdlrd pulsuz olaraq hm yaay, hm d onlarn kantor v faktoriyalarnn mnasib evlrl tmin etmli idi, bu binalar zrind fransz bayra qaldrla bilrdi. V maddy gr ran saray yannda digr lklrin sfirlril mqayisd fransz sfirin mstsna yer verilirdi. Bu digr dvltlrin tblril mqayisd fransz konsullarna, faktoriyalarn rislrin v onlarn agentlrin d amil edilirdi. VI madd il btn franszlar can vergisi vermkdn azad olunurdu. X maddd bildirilirdi ki, franszlar v digr dvltlrin nmayndlri arasnda hm mlki, hm d cinayt-mhkm ilrini yerli hakimiyyt orqanlar fransz konsulunun itirak il hll etmlidir. XI maddy gr 1708-ci il mqavilsi v hazrk mqavil zr franszlara verilmi immunitet v imtiyazlara lav olaraq digr dvltlrin nmayndlrinin istifad edcyi btn imtiyazlar da onlara amil edilirdi. Mqavily qeydd gstrilirdi ki, 1715-ci il mqavilsinin bu sas maddlri ran tacirlrinin Fransada, cmldn Marseldki hquqi vziyyti haqqnda bir ne bndl tamamlanmdr. Onlarda deyilirdi ki, Marsel gln ran tacirlri digr milltlrin tacirlrinin istifad etdiyi imtiyazlardan istifad ed bilrlr, lakin onlara qadaan siyahsnda adlar verilmi mallar gtirmy icaz verilmir. Marseldki ran konsulu yalnz iranllar arasndak mbahislri hll edir. ranllar v digr dvltlrin tblri arasndak mbahislri fransz hakimiyyt orqanlar hll etmlidir. ran taciri Fransada ldy halda, onun mlkiyyti ran konsuluna verilmli idi. gr ondan sonra borcu qalmdrsa, onlar mrhumdan sonra qalan vardan dnilmli idi. Mqavil fransz naziri v ran ahnn nmayndsi Mhmmd Rzaby trfindn imzalanmd. Qeydlr 1. .. . 16-19 . ., 1982. 2. – , 15 1715 . // . . ., 1988, s. 11-12. 54

I. 1708 . , . II. , – – . IV. , , , ; . V. . , . VI. . X. , . I. , 1708 . , , . . 1715 . , . , , , , , , . . . . 56

XVIII yzilin vvllrind Sfvi dvlti grgin vziyyt dmd. Bel bir raitd ah Sultan Hseyn (1694-1722) 1713-c ild “dostluq v ticart mqavilsi” balamaq n Rusiya ar I Pyotra (1682-1725) mracit etdi. I Pyotr bu tklifdn yararlanma qrara ald. 1715-ci il may aynn 30-da A.R.Volnskinin (1689-1740) eliliyi haqqnda frman verildi. Elilik 1716-c ilin iyulunda yola dd, avqust aynda Niyazabada atd, sentyabr aynn sonlarnda is amaxda oldu. Volnski elilik prosesind I Pyotrun kfiyyat xarakterli taprqlarn da yerin yetirirdi. O, iki aydan ox mddt rzind amaxda qaldqdan sonra Salyan, hr v Tbriz getdi. 1717-ci il martn 14-d sfahana yetidi. Burada yksk sviyyd qarlanan Volnski ah Sultan Hseyn trfindn qbul edildi, Etimad d-dvl (ba vzir) Ftli xanla danqlar aparld, ticart mqavilsinin rtlri hazrland. 1717-ci il iyulun 30-da stanbulda assekutasiya (midlndirm) adlandrlan mqavil imzaland. Mqavil on madddn ibart idi. Mqavild Rusiya tacirlrinin ticart hququ (madd 1), onlarn mhafizsinin tkili (madd 2), rus tacirlrindn borc alnm mallarn vaxtnda geri qaytarlmas v gecikdirilmi gnlr gr crim dnilmsi zrurti (madd 5), rus tacirlrinin irvan v Gilandan qeyri-mhdud miqdarda barama almaq v aparmaq hququ (madd 7) v b. msllr nzrd tutulurdu. Qeydlr 1. Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd, c.3, Bak, 1999, s.349-352 2. Mustafayev T.T. XVIII srin birinci yarsnda Azrbaycanda Rusiyaya meylin gclnmsi. Bak, 1986 3. Yen onun. XVIII yzillik-XIX yzilliyin vvllrind OsmanlAzrbaycan mnasibtlri. Bak, 2002 4. . , XVIII . , 1964 5. . – . (XV-XIX .). , 1985 6. . .. (1716-1718). , 1979 7. .. – XVIII . , 1993. 8. . . , .5, .500-503. 9. . , . II, .2, .75

.1. : , ; , , , . .3. ( ). .4. : , , , , . , , ; , , ; . .5. ( ). .6. ; , , , , , . .7. ( – ) .8. (, , , .) .9. ( , , .) .10. (, , , , , , .)

Sfvi dvlti XVII yzilin sonlar – XVIII yzilin vvllrind grgin dvr yaayrd. ah Sultan Hseyn (1694-1722) dvlti bhrandan xarmaq n ciddi tdbirlr hyata keir bilmdi. Sosial-iqtisadi vziyyt d arlad. Dvlti syanlar brd. Bel syanlardan birin Hac Davud balq edirdi. O, rana qar mbarizd Rusiyaya mracit etdi, lakin I Pyotr onu cavabsz qoydu. Hac Davud Dastandan kmk ald. 1721-ci ild Qazqumuxlu Surxay xanla amaxn mhasiry ald v onu tutdu. Burada mstqil siyasi qurum – xanlq tkil edildi. Hac Davud kmk n Osmanl dvltin mracit etdi. Qndhar vilaytind gilzay tayfalarnn xlar da ran hakimiyytin son qoyulmas il nticlndi. Mir Mahmudun dvrnd (1716-1725) fqanlarn lknin irilrin doru yrlri genilndi. Bel bir raitd Rusiya v Osmanl imperiyasnn Azrbaycan urunda mbarizsi kskinldi. I Pyotr mqsdin atmaq n myyn hazrlq tdbirlri grd. vvla, Qafqazdak antiran v antiosmanl qvvlril laqlr yaradlmd (grc ar VI Vaxtanq v Qaraba mliklri, hminin Azrbaycann ermni halisi il mnasibtlr qurulmudu v s.). kinci, hrbi-siyasi niyyt nail olmaqdan tri kfiyyat materiallar toplanlmas tkil edilmidi (A.P.Volnskinin ran eliliyi (6), kapitan Aleksey Baskakovun ran sfri, Xzr dnizinin xritsinin hazrlanmas (1720-ci il) v i.a.). nc, ial hyata keirmk n hrbi qvv tkil edilmidi. Qounlarn say 100 min nfr atrd ki, onlardan 32 mini nizami piyada v svarilr idi. 1722-ci ilin birinci yarsnda hrbi gmilr Htrxanda toplanm, buradan hrxan krfzin ynlmi, svari quru yol il irlilyrk digr qvvlrl orada birlmidi. Bu hazrlq tdbirlri il birg ial yr hquqi don geyindirilmsin d xsusi fikir yetirilirdi. Bu mqsdl rsmi tbliata xsusi nm verilirdi. 1722-ci ild Rusiyada rb riftlri il ilk mtb yaradlmd. I Pyotrun ial yr zaman donanma gmilrindn birind “zn trk mtbsi” faliyyt gstrirdi. I Pyotrun rsmi tbliatn ks etdirn sas snd 1722-ci il 15 iyul tarixli Manifest idi. Manifestin surtini (, . , .14, c.105-107) ilk df F.M.liyev ap etdirmidir (1975). H..Dlili is onun mnbnaslq tsviri v thlilini vermidir (1976). Onun yazd kimi “Balq, 73 stirlik mtn, yazlma tarixi v mumiyytl, 929 szdn ibart olan manifesti I Pyotrun tapr il Kantemir hazrlamd. Pyotrun saraynda qulluq edn Kantemir bir ox dillri, cmldn, rb, fars, trk v Azrbaycan dillrini mkmml bilirmi. Dlilinin digr bir fikri d maraq dourur. Ona gr “Rusiyann xarici siyast arxivind mhafiz olunan sndlrin tdqiqi gstrir ki, (Manifest – K..) ancaq bir dild (Azrbaycan dilind) xmdr”. Manifest mzmunca iki hissdn ibartdir. Birinci hissd yrn zruriliyi v mqsdi, ikinci hissd onun hyata keirilmsi n lverili rait yaradlmasndan bhs olunur.

Qeydlr 1. Dlili .. Azrbaycan-Rusiya mnasibtlri fars v azrbaycandilli sndlrd (1722). Bak, 1976, s. 9-12, 31-38, 62-63 2. Mustafazad T. XVIII yzillik – XIX yzilliyin vvllrind OsmanlAzrbaycan mnasibtlri. Bak, 2002 3. .. A XVIII . , 1975, .40-42. 4. . – . , 1985 5. .. I. , 1984 6. . – XVIII . , 1993 7. .. I (1722-1723 .). ., 1961 8. .. . ., 1989.

. , , (.). . , , , , – , – , , , , , , , , , , – , , , , , , , , 1721 ( 1134) , , , , , , , , , , , , , , , , 4 , , , , ( ) ( ) , , , , , , ( ), , , 66

, , , , , . 1722 15-. . . . 6 1722 .

Rusiya Azrbaycana yr hazrln hyata keirdikdn sonra (7) hrbi mliyyatlara balad. I Pyotrun komandanlq etdiyi qoun 1722-ci ilin avqustunda dysz Drbnd daxil oldu. Drbnddn sonra Mkr mahal l keirildi. I Pyotr hrbi mliyyatlarn ilk dvrnn tcrbsini, Rusiyada ba vern hadislrin tsirini nzr alaraq ial plannda dyiiklik etdi. O, avqustun 29-da Drbndd keiriln hrbi urada mliyyat plannda dyiiklik edilmsini v qounun xeyli hisssinin Rusiyaya qaytarlmas haqqnda qrar qbul etdi. Drbnd hrbi urasndan sonra da mliyyatlar davam etdirildi. Noyabrn vvllrind polkovnik ipovun ekspedisiyas Htrxandan hrkt etdi v Rti tutdu. I Pyotr z is Moskvaya dnd. General M.A.Matyukinin komandanlq etdiyi rus hrbi qvvlri 1723-c ilin iyununda Bakn ial etdi. Rusiyann Xzrsahili torpaqlar ial Osmanl dvltini daha da falladrd. I Pyotr ial olunmu razilrd hakimiyytini hquqi chtdn tmin etmk n Sfvi saray il danqlara balama qrara alr. 1722-ci ilin vvllrind z nmayndlrini xsusi frmanla gndrir. Rusiya il Sfvi dvlti arasnda dramatik hrbi-diplomatik mnasibtlrdn bhs edn A.Bakxanov yazmdr: “O zaman, Thmasib Mirz (sonra Sfvi hkmdar II Thmasib (1722-1732) – K..) trfindn rus padah drbarna vziri-zmin mlazimi smayl by eli tyin edilmidi. O, Tal dalarndan kerkn, dnizd rus gmilrini grnc, Gilana qaydb, Rt getdi. Ruslar Pirbazar aldlar. Gilan vziri polkovnik ipov il grd. Lakin slh etmk meyli olmadndan elini (smayl byi) crbcr bhanlrl Rusiyaya getmy qoymurdu. Hicri 1135-ci (1722) ild, tsrini-axran (noyabrn) 23-d Mir Mahmud sfahan aldqdan sonra, ah Thmasib Qzvind taxta oturdu. Vzir, elini gndrmmk xsusda onun hzuruna bir riz yazd v cavabna mntzir oldu. Ruslar bu hvalatdan xbr tutaraq crbcr vasitlrl elini gmiy aparb saxladlar. ah trfindn qasid gldiyi zaman konsul Avraamov gizlic onun istiqbalna xd. Hiyl v tmhsilndirmk vasitsil frmann mzmununu bildi. Frmanda elinin gndrilmmsi mr olunurdu. Bellikl, qasidi o qdr yubatd ki, ta Saymonov elini kanuni-saninin (yanvarn) vvllrind, “saat xodur” bhansil gec yars, iki gmi il yola sald. Gilan vziri, frman aldqdan sonra, elinin gndrilmsindn xbrdar olub qmgin oldu. Peterburqda Rusiya hkumti il smayl by arasnda aparlan danqlar nticsind 1723-c il sentyabrn 12-d mqavil imzaland. Mqavil preambula v 5 madddn ibartdir. Preambulada gstrilirdi ki, mlum olsun ki, bir ne il qabaq ran dvltind ba vern byk qarqlqlar v hmin dvltin tblri, afi hzrtlrin qar syan qaldrblar, z qanuni hkmdarlarna qar deyil, hm d btn Rusiya imperator hzrtlrinin tblrin pis tsir gstrirlr ki, bu da qdimdn dostluq v traktatla bal olan hr iki dvlti, z aralarnda ticartl bal olanlara, byk ziyankarlq edib dantlar trdiblr. Buna gr d ah hzrtlri tbsind olan syankarlarn hdsindn gl bilmirdi, ona gr d btn Rusiya imperatoru hzrtlri ah hzrtlrin olan dostlua sadiq qalaraq, syankarlarn Rusiya srhdlrin yaxnlamana v ran 70

dvltinin tam dalmasnn qarsn almaq n z silah ildrk btn syankarlar v bzi hrlri v Xzr sahilind olan baqa yaay mntqlrini, hanslardak syankarlar snacaq tapmdlar, silah gcn onlardan azad etdi v ah hzrtlrinin tblrini glckd qorumaq n z qounlarn yerldirdi, bir trfdn mlum oldu ki, syankarlar silahlanb, gclnib ran dvltinin paytaxtn tutublar v ah hzrtlrini v onun ailsini sir gtrblr. Salamat qalan tkc olu Thmasib qanuni olaraq taxta sahib olub. Bellikl, Rusiya Azrbaycan v rann Xzrsahili torpaqlarnn ialna “brat” qazandrr, buna uyun olaraq mqavilnin rtlri irli srlr. Mqavilnin I maddsind deyilirdi ki, btn Rusiya imperator hzrtlri ran ah hzrtlri Thmasib btn qiyamlar leyhin qiyamlar yatrmaq n znn mrhmtli v bdi dostluunu, Byk Monarx qdrtli yardmn, ah hzrtlrinin ran taxt-tacna mvqeyi n arzu edrs, mmkn olan, tezlikl tlb olunan qdr atl v piyada qoun hisslrini ran dvltin hmin qiyamlara qar dymk, hr cr tdbir grb, onlar darmadan etmyi v ah hzrtlrin ran taxt-tacnn varisi kimi toxunulmazln vd edir. II maddd qeyd olunurdu ki, bunun mqabilind is ah hzrtlri btn Rusiya mperatoru Hzrtlrin Drbnd, Bak hrlrini, onlara mxsus torpaqlar, Gilan, Mazandaran v Astrabad yaltlrini gzt gedir. Bu zamandan etibarn yuxarda gstriln hrlr v yaltlr btn Rusiya mperatoru Hzrtlrinin mlkiyytin keir. Mkafat btn Rusiya mperator Hzrtlri ran ah Hzrtlrin qiyamlara qar x etmk n gndrcyi qoun hisslrini gstriln yerlrd yerldirir. Qounu saxlamaq n ah Hzrtlrindn he bir pul yardm tlb etmir. III maddy gr indi mmkn olmadndan, ah Hzrtlrin lazm olan qounlarn gndrilmsin lazm olan at ilxs olmadndan, artilleriya v yklrin danmas dmir yolu il olacaq; ah Hzrtlrinin sfiri elan etdi ki, onun mperator Hzrtlrin gzt olunan razilrd hmin yklrin danmasna oxlu at taplar; bundan tr hmin razilrd kmy gndriln komandirlr kmk etmlidirlr; gr lazm olan miqdarda at taplmasa, ah Hzrtlri atmayan miqdar vermy hazrdr: bir rtl ki, hr bir at 12 rubldan artq olmayacaq; ancaq ah Hzrtlrinin yknn danmasna lazm olan dvlr qiymtsiz v vzsiz olaraq z razisind verck, hm d qounlarn yolu boyunca rk, t v duz lazm olan miqdarda olacaq ki, qounlar ondan korluq kmsinlr; ancaq mperator Hzrtlri rk, t v duz n danlan qiymti vermlidir, bel ki, hr batman buda n 1 qrivna, mal tinin hr batmanna 5 altn v 1 qpik, hr qoyuna, bir rtl ki, onun kisi drd batmandan az olmasn, 1 rubl, duzun hr batmanna 2 qpik; gr qounlarnn ken vaxt qiymtlr yksk olarsa, ml gln frqi ah Hzrtlri z xzinsindn dyck; ah Hzrtlrinin Sfiri qaydana qdr lazm olan miqdarda azuq hazr olmaldr. IV madd halinin hrkti, ticart v b. msllr aid idi. Burada deyilirdi ki, btn Rusiya mperatoru Hzrtlri v ran ah Hzrtlri arasnda bdi smimi dostluq brqrar olur. r iki trfin tblri n 71

hr iki dvlt razisin glib – getmk, z istyi il azad yaamaq, ticartl mul olmaq, olduu yeri trk etmk hququ qanuni hesab olunur. Bu ilrd he kimi lngitm v incitm hallar ola bilmz. gr kim qar haqszlq edilib, incidils gnahkar kslr lahzrtlr trfindn rhmsiz czalandrlacaqlar. V maddy gr mperator Hzrtlri ran ah Hzrtlrin dost olanlarla dost, ran ah Hzrtlril qeyri-smimi olanlarla qeyri-smimi olacan, onlara maddi yardm gstrilmsi leyhin olacan vd edir. lbtt, ran razisi yaxnlnda hr kims trfindn gstriln qeyri-smimiliy cavab olaraq ah Hzrtlri d btn Rusiya mperatoru Hzrtlrin eyni mnasibti vd edirdi. ah II Thmasib Peterburq mqavilsini ratifikasiyasndan imtina etdi. smayl by xyantkar elan olundu, bir daha geri qaytmad v Htrxanda qald. Qeydlr 1. . , XVIII . , 1964 2. .. XVIII . , 1975 3. . –. ., ., . . .. , 1991 4. . ., 1869, . 185-189 5. .. – XVII – XVIII . // , 1960, 3, .188-195. 6. – , . , 1946, .7-10

, , : I. , , ; , , , , , , . II. , , , , , ; , , , , , . III. , , , , , , ; , , , , ; , , , : 12- , ; , , , , , ; , , 75

, : , 5 , , , 2 . ; , , , , , . IV. , , , , , . V. , , , , , , ; .

Rusiyann iallq siyasti (7, 8) Osmanl imperiyasn ciddi faliyyt svq etdi. Rusiyann Drbndi ialndan sonra, 1722-ci ilin oktyabrnda Hac Davud Krm xan il eyni hquq sasnda Osmanl tbliyin qbul olundu. 1723c ilin yaznda Grcstana hrbi yr balad. Baknn ial Osmanl imperiyasn daha evik hrkt mcbur etdi. Gnc, sonra is rvan v Naxvan istiqamtind yr gclndi, 1724-c ilin maynda Xoy qalas tutuldu. Osmanl imperiyas il Rusiya arasnda mharib thlksi drinldi. Lakin Fransann diplomatik vasitiliyi il 1724-c il iyunun 12-d trflr arasnda stanbulda mqavil imzaland. Mqavil preambula, 6 madd v nticdn ibartdir. Preambulada mqavilnin rezident Neplyuyev v Byk vzir brahim paa arasnda randa yalan Mahmudun peyda olmas, ran vilaytlrinin bu v ya digr dvltin srhdlrin aidiyyat zr Rusiya v Trkiyy birldirilmsin Rusiya saray il Trkiynin razl sasnda imzalanmas gstrilir. Mir Mahmudun Sfvilrin paytaxt sfahan tutub ah Sultan Hseyni hbs etdiyin gr osmanllarn srhd torpaqlarn tutmaq n qoun gndrmsi, Rusiyann is Drbnd v Bakn tutmas saslandrlr. Preambulada daha sonra qeyd edilir ki, Qzvin v Tbriz diyarlarnda zn ah Hseynin olu Thmasib adlandran bir kims peyda olub ki, ar hzrtlri onunla mqavillrind irvandak Bak v Drbnd srhdlrinin, Xzr boyundak Gilan, Mazandaran v Astrabad vilaytlrinin arn hakimiyytind olmas qrarladrlmdr. Hmin ar da qarlql olaraq Thmasib sz verib ki, onun z taxtna xmas n qounla kmk edck, Mir Mahmudu qovacaq, Osmanl sarayna mracit edck ki, bu i z tsirini gstrsin, vzind ran yaltlrinin bir hisssini Osmanl dvltin versin. Bunun n d z vkilini van Neplyuyevi tyin etmidir. Bundan baqa Fransa sarayndan Osmanl saraynda sfir olan Markiz de Bonak vkil edilmidir. Bellikl, trflr arasnda aadak maddlrdn ibart qrar qbul edilmidir. I maddy gr Hac Davudun Osmanl imperiyas himaysin kemsi, onun hakim tyin olunduu amax xanlnn srhdlri tsdiq olunurdu. Rusiya, Trkiy v rann srhdlrinin birldiyi Kr v Araz aylarnn qovuduu blgd trklr v ruslara srhddn saatlq msafdn yaxn olmamaq v mtlq bir-birini xbrdar etmkl hrbi istehkamlar v qarnizonlara malik olmaq hququ verilirdi. Srhdlrin hdudlandrlmas n trflr komissarlar ayrmal, onlar Fransann itirak il bu ii yerin yetirmli idi. Qoyulmu srhd nian irvan yaltinin hans hisssinin Osmanl sarayna aid olduunu bildirmli idi. Hmin niandan Xzr dnizin qdr olan torpaqlar arn tabeliyind olmal idi. Hmin niandan bir saatlq yolla, Kr v Arazn yaxnlad yer qdr kiln xtti srhd kimi qbul olunacaq, dniz yaxn hiss ara, daxil olan hiss is Osmanl Sarayna tabe olacaq. Kr v Araz aylarnn yaxnlad yerdn cnub hiss ran dvltin aid olacaq. Bu srhdin qovuduu yerd Osmanl Saray qala tikdirib qarnizon saxlaya bilrdi. ar da bel bir qala tikdir bilrdi. Ancaq bu qalalar srhddn saatlq yolla aralda tikilmli 78

idi. II maddd bildirilirdi ki, yuxarda gstrildiyi kimi irvan vilaytind Osmanl imperiyasna ken torpaqlar xsusi xanlq kimi sayldndan amax xann iqamtgah olurdu. hr hrbi chtdn mhkmlndirilmmli, burada xann tabeilikdn imtina etmsi v hali arasnda qarmaqarqln olmas hallar istisna olmaqla trk qarnizonu yerldirilmmli idi. Bu cr hallarda da rus qounlarnn komandanl xbrdar edilmli, trk qarnizonunun amaxya daxil olmasn zruri edn rtlr aradan qalxan kimi onlar son nfrdk hri trk etmli idi. III madd Osmanl imperiyasna ken torpaqlarn, cmldn Azrbaycan torpraqlarnn Ordubad,Tbriz, Mrnd, Maraa, Urmiya, Xoy, Slmas, rvan v b. adlar sadalanr. Rusiya v Osmanl imperiyalar arasnda sdd kmk mqsdil hmin dvltlrin mqavil il myyn olunan srhdlri arasndak razi rana verilirdi. IV madd il Rusiya Thmasibl mqavild olduundan III artikulda gstriln razilrin Osmanl imperiyasna gzt edilmsi n zrin hdlik gtrrd. V maddd qeyd olunurdu ki, III artikulda gstriln torpaqlar Osmanl imperiyasna gzt edildikdn sonra Osmanl imperiyas Thmasibi ran ah kimi tanmal, Rusiya il birg ran dvltini v onun paytaxt sfahan azad etmy kmk etmlidir. Bel olan surtd Mir Mahmud trfindn Osmanl dvltin qar hr hans bir dmn hrkti olsa, onun stn qeyd-rtsiz qoun gndrilmli, ordu tamam sabitlik yaradlanadk iini grmli idi. VI maddy gr Thmasib Rusiyann mediasiyas (vasitiliyi) il torpaqlar Osmanl imperiyasna gzt getmsydi, Rusiya v Osmanl imperiyalar paylarna dn torpaqlar hakimiyyti altna almal, sonra Thmasibi devirib taxta mvafiq xsi gtirmli idi. Nticd mqavilni imzalayan trflr ken torpaqlarn onlarn bdi zamanadk hakimiyytind qalmasndan, slh v dostluun mhkmliyindn v s. bhs olunurdu. Mqavil III Sultan hmd (1703-1730) trfindn 1725-ci il yanvarn 13-d ratifikasiya olunmudu. Qeydlr 1. Mustafazad T. XVIII yzillik – XIX yzilliyin vvllrind OsmanlAzrbaycan mnasibtlri: , 2002 2. , .VII, ., 1830, . 4531. 3. .. – – XVIII . , 1991.

I. , , , , , , , , : , , , 3 , , , ; , , , , , 22 , : : : , , . , , , , , , . , , , , , , , , ; , , , , , . , ; , , 82

, , . , , , . II. , , , , , , , e , , , ; , , , , , , , . III. , , , , , , , , , , , , , , , , . , , , , , , , . , , , , , ; -, 83

. , , , , , ; -, , , , , , – . IV. , , , ; ( , ) , III , , ; , : , , , , , . : ; , , , , , ; , . V. III : , , 84

( : ) ; . . 2-, 1136 . III, 13 1725 . , , , , , ( ) , , , . , . , , , ; , , , , . , . , , , , ( , ) , ; , , , 86

Rus-ermni v ermni-rus mnasibtlri mxtlif xarakterli xeyli dbiyyat yaratmdr. n mumi bax bel gstrir ki, bu dbiyyat hr iki trfdn elmi thlildn daha ox iqtisadi-siyasi mnafey saslanr. Onlar birldirn chtlrdn biri d Azrbaycan torpaqlarnn mnsubiyytinin saxtaladrlmas il baldr. Burada I Pyotrun ermni xalqna 1724-c il 10 noyabr frmanndan bhs edildiyin gr msl rus-ermni mnasibtlri kontekstind nzrdn keirilmlidir (Qeyd etmk lazmdr ki, ermni tarixnaslnda ermni-rus mnasibtlrin dair xeyli snd v materiallar v aradrmalar ap olunsa da bunlar tendensiyal sciyy dayr, bu mnasibtlrin tarixi kklri hr vasit il drinldirilir, mahiyyti thrif edilir v i.a.). Rus-ermni mnasibtind I Pyotrun dvr keyfiyytc yeni mrhl kimi ayrla bilr. Grkmli rus tarixisi S.M.Solovyov (1821-1879) yazrd ki, XVII srd bu xalq v Rusiya arasnda laq srf ticart ilri zr ba verirdi, XVIII srin vvllrindn digr nv laqlr balad. Burada bilavasit siyasi laqlrdn bhs olunur. Bu laqlr 1701-ci ildn genilnir, O, I Pyotrun xzrsahili torpaqlara ial yrndk (7) siyasidiplomatik sciyy dasa da, bu yrn gedii v ial prosesind real mkdala evrilir. Ruslar ermnilrdn istifad etdiyi kimi, ermnilr d Rusiyann hrbisiyasi imkanlarndan istifad etmy alr. Ermni tarixnasl bu prosesi “ermni azadlq hrkat”nn rus orientasiyas kimi qlm verir. Bu id srail Ori (1658-1711), onun lmndn sonra is Minas Vardapet mhm rol oynayr. Xzrsahili torpaqlarn ialndan sonra burada mhkmlnmy alan Rusiya mxtlif vasitlr l atrd. Solovyovun yazd kimi Pyotr tutulmu yaltlrd Rusiyann mvqeyinin mhkmlndirilmsi n orada xristian halinin gclndirilmsi v mslmanlarn azadlmasn yax vasit hesab edirdi. 1724-c ilin maynda Matyukin tlimatda bu xsusi vurulanrd. yunun 12-d Osmanl imperiyas il balanm stanbul mqavilsindn sonra (9) ial olunmu Xzrsahili torpaqlarda ermnilrin mskunladrlmasna daha ox hmiyyt verilmy balayr. I Pyotr sentyabrn 24-d ratifikasiyalarn mbadilsi n stanbula gndriln Aleksandr Rumyantsev z lil yazd tlimatda grc v ermnilrin vziyyti v gcn myynldirmyi taprmd. Sonrak reskriptd bilavasit ermnilrin ial olunmu torpaqlara krlmsindn bhs edilirdi. I Pyotrun 1724-c il noyabrn 10-da ermni xalqna lahzrt frman ( ) v onunla bal digr sndlr ( ) bel bir raitd verilmidi. Tarixi dbiyyatda ermnilrin Xzrsahili vilaytlr krlmsi haqqnda myyn faktlar vardr. Lakin I Pyotrun Xzrsahili torpaqlar ialnn varislri dvrnd iflasa uramas, ermnilrin burada mskunladrlmas siyastini d boa xard. Lakin ar Rusiyas Azrbaycan torpaqlarnda ermnilrin mskunladrlmas siyastindn l kmdi.

Qeydlr 1. .. . ., 1978 2. – . . . .1, , 1953; .2., .. 1, , 1964; .2, .2, , 1967 3. X., – . “” . , 2003 4. . – XV- XVIII . // . , 1983, .8-27 5. .. – XVIII . , 1993 6. .. . .. 1989. 7. .. . ., 1898.

[1724 ., 10 h, , h h , h, , h i, i :] i i , ii, , , . napiapxy h – h, h – , i. ci , i i h i , h i , i i i i i , h h, h i h i . i i , cie i h h , , , i h, , , i i h i . h i h , ci , , h() h, h h, i . . . i , i h, , , , 93

i ]. 2 [1724 ., 10 , , i , , , , h , , ih [ h h h, ] h i:] . , i i i h, cie h h, ki , , , h h , h h, h, h () , i, h h ei , i , i . [ . . h h , , h , :] , : h, h , , . , : h, , , . h , – : h , h , . 3

, [1724 ., 10 , , i , h i:] h h i i h, i h i i. h , i i, i h i , i , h (255 = 256) [1.-..] i, h i i i ih; h , hi, e i. h , , i i h , h; hi, h i, h , , h, hi ; h , i h h. i h h h (257 = 258) [2.-..] , , h , h, h , , , , , i , , i i h. hi h , ki h . . . O -MAIOP , 95

[1724 ., 10 , , i , h , – , h :] , , h, hh , h , h , h e, h , h h , , . , h . . .

Hkmdarlar, dvlt xadimlri v siyasi liderlrin vsiyyt trtibi tarixdn mlumdur. Burada hala tsadf edilir. Bhs ediln xs 1) z li il siyasi vsiyytini trtib edir; 2) onun balca v ya son srlri bel bir vsiyyt hesab olunur; 3) onun hyata keirdiyi siyastin davam vsiyyt kimi qbul edilir. I Pyotrun vsiyyti il bal msl is daha mrkkbdir. Xarici tarixnaslq birmnal kild I Pyotrun vsiyyti olduunu tsdiq etdiyi halda, rus tarixilri onu inkar edir, lakin onlar da iki yer blnr. Bzilri mumiyytl bel bir vsiyytin olduunu qtiyytl rdd edir, digrlri is I Pyotrun mllrini onun vsiyyti kimi qiymtlndirir. Rus tarixnaslnn tarixi onun he bir vchl yaxn buraxmaq istmdiyi bir sra problemlrl mbariz tarixi kimi sciyyvidir. Norman nzriyysi, II Yekaterinann yunan plan v b. bu qbildndir. I Pyotrun vsiyyti haqqnda msl bu srada xsusi yer tutur. Rus tarixilri bu mslnin inkarna dair bzi tdqiqatlar ap etslr d, Rusiyann xarici siyast tarixinin metodologiya v mnbnaslq problemlrin hsr edilmi mqallr mcmusind (1986) etiraf olunduu kimi onun fabrikasiyas tarixi sonadk almamdr. Tbii ki, bu hmin problem zr rus tarixnaslnn zif chti hesab edilmlidir. I Pyotrun varislrin ial xarici siyast haqqnda memuar olmas haqqnda fikrin meydana xmas Napoleonun Rusiyaya hcumu dvr il (1812) laqlndirilir. 1836-c ild is digr fransz mllifi F.Giyyarde I Pyotrun Avropa hkmranl plannn surtini vsiyytini ap etdirmidir. lk df (1839) polyak tarixisi L.Xodzko “Byk Pyotrun siyasi vsiyyti” anlayn dvriyyy gtirmidir. I Pyotrun vsiyytinin bir ne mtni (1836, 1839, 1854, 1857, 1915) ap edilmidir. Burada Giyyardenin mtni (1836), Batlaydyenin imperator I Nikolayn tarixin dair kitabnn (Paris, 1857) lavlrind verilmi mtn v 1915-ci ild randa ap olunmu mtndn bir para (rus dilind) verilmidir. Azrbaycan ictimaiyytinin bu msly maran nzr alan “Dirilik” jurnal (1914-1916-c illrd Bakda nr edilmidir) 1916-c ild vsiyyti ap etmidir. I Pyotrun vsiyytinin slinin ortada olmamasna baxmayaraq, o, btvlkd Rusiya imperiyasnn xarici siyastini, cmldn, rq siyastini myyn drcd ks etdirir. Qeydlr 1. .. “” // , 1946, .2, .203-270 (e.: . ., 1986, .213-279); 2. .. I // , 1979, 2. 98

1 , , , ., . I , ; , , . , . II , , . III , , , [], . IV , , , , , , , , , . , , , . V , . , . VI 100

, , , , . VII , , . , . VIII , . IX . . , , , – , , – , , , , , . e . X , e , . , () e . XI , , , , , , , . XII (grecs desunis) , , , ; , [] ( seront 101

autant d’amis, qu’on aura chez chacun des ses ennemis). XIII , , , , , , , , . – , , – , – , , , , . XIV , , , . , , , , , . , , , – , , [] . . 2 , () . . , . , , , . , , , . . , , , , . , – 102

, , , () . , . – (grecs desunis ou schismatiques), , . , , , , . 3 , , – , , , , , . , , , , , , . 9. , – . , , . , , . , , , , , , , . : -, , -, , , . , . , , 103

I Pyotrun lmndn sonra onun varislri I Yekaterina (1725-1727), II Pyotr (1727-1730) v Anna vanovnann (1730-1740) dvrnd Sfvi dvlti il mnasibtd myyn dyiiklik ba verdi. Rusiya Sfvi dvltinin Osmanl dvlti trfin kemsin yol vermmk n bzi gztlr getmli oldu. XVIII yzilin 20-ci illrind Sfvi dvltinin bhran xeyli drinlmidi. Bundan istifad edn fqanlarn Sfvi dvltin qar iallar balad. Mirmahmudun yrlri sfahann tutulmas v onun ah elan edilmsi il (1722-1725) nticlndi. Antifqan qvvlri Mazandaranda Thmasib trafnda mrkzlmy balad. fqanlarn z daxilind d kimlr genilndi, 1725-ci ilin aprelind Mahmud ldrld. rf ah elan olundu (1725-1729). Hakimiyyt gln rf 1726-c ild osmanllara qar xd, lakin kifayt qdr qvvsi olmadna gr 1727-ci ilin oktyabrnda osmanllarla mqavil imzaland. rf byk razi gztlri mqabilind ah kimi tannmaa nail oldu. Bundan narahat olan Rusiya da rfl yaxnlamaa balad v 1729-cu il fevraln 13-d onunla mqavil imzalad. Mqavil preambula v 10 madddn ibartdir. Mqavilnin preambulasnda onun balanmas zrurti v slahiyytli nmayndlrdn bhs olunur. I maddd gstrilirdi ki, hr iki yksk trflr randa ayrlm torpaqlar, hrlr onlara btn mnsub olanlarla yeni srhdlr uyun III artikulda elan edildiyi kimi onlarn bdi mlkiyytin keir. II maddd he bir baqa dvlt hr hans bir kild verilmmk rti il Astrabad v Mazandarann rann ixtiyarnda qalmas byan edilirdi. Bu rt etinaszlq v layqedsizlik gstrilsydi, ad kiln yaltlr onlara btn mnsub olanlarla bdi olaraq Rusiyadan ayrlmamal v balanan mqavillr pozulmal idi. III madd il trflr arasnda srhd xtti myynldirilirdi. IV madd trflr arasnda sfirlr v diplomatik nmayndlrin faliyyti haqqnda idi. V madd dostluq mktublarnn hr iki trfdn mvcud titullarla qvvsind qalmasna hsr olunmudu. VI maddy gr srhdlrd ba vern mbahis v davti srhdlrdki komandirlr aradan qaldrmal, tblrin sakitlik, dinclik raiti, thlksizlik v mdafisi tmin edilmli idi. VII madd bir trfdn biri trf ken qaqnlarn qaytarlmasn, onlarn himaydarla gtrlmsi v mdafisin he kimin almamasn nzrd tuturdu. VIII maddd qeyd edilirdi ki, hr iki trfin xeyrin kommersiya azad v nglsizdir. Gstriln torpaqlarn halisi torpaq v su il tmin edilir. Adi verginin dnilmsi vvlki qayda zr, he bir lav tlb olunmadan hyata keirilir. Hr cr mallarla ticart etmk olar. Rusiya tblrinin lkd, ran vilaytlrind ticarti xeyirli, yax yaay sviyysi, mallar, evi, karvansaralar, anbarlar, dkanlar olmal idi. ran dvlti razisindn Hindistan v b. dvltlr karvanlarn hrkti v ticarti azad elan edirdi. Eynil d ran dvlti tblri Rusiya razisind azad ticart yaay, gedi-gli hququ il tmin olunurdu. IX maddd bildirilirdi ki, hr iki trfin bir dvltdn birin ken, tsadfn vfat edn tacirlrinin evi, karvansaralar, anbarlar, dkanlar, mallar v ev yalar he bir xtasz mhafizd saxlanlacaq, yksk saray, ya da magistratlardan olan qanuni 106

varis mktub il zrrsiz, itkisiz, lngidilmdn verilck. Mqavilnin X maddsi imzalanma v ratifikasiyaya hsr olunmudu. Mqavilnin imzalanmasndan az bir mddt sonra rf hakimiyytdn devrildi v yeni tarixi rait yarand. Qeydlr 1. . , . , 1964; 2. . ., 1869, . 189-193 3. .. . ., 1952 4.- . ., 1946, .11-13. 5. .. – – XVIII . 1991.

( ) , , . , ; , : , , , , . ; . , . 1729 13 , . , , , , , , , , , , , , , , . , , , , , – , , , 109

, , , . 7. – , – , . 8. , , , , , , , , , , , . , , . 9. , , , , , , , . 10. , , , . , , . , 13 , 1729

Sfvi dvltind fqan iallar (1722-1730) hyatn btn sahlrin ar zrb vurdu. Bu antifqan qvvlrinin Thmasib trafnda birlmsin tkan verdi. Nadir xan far (1688-1747) da 1726-c ild bu mbrizy qouldu v onun rhbri oldu. Nadir 1729-cu ilin sentyabrnda rfi mlubiyyt uratd. sfahan yaxnlndak dyd d mlub ediln rf iraza qad. Azad edilmi sfahan hrind Thmasib tac qoydu. Nadir fqanlara qar yr davam etdirdi. 1730-cu ilin vvllrind Blucistana qaan rf burada ldrld. Bellikl, fqanlarn iallarna son qoyuldu. fqanlara qar mbarizd byk hrt qazanan Nadir faktik olaraq dvltin rhbrin evrildi. Nadir fqanlar lkdn qovduqdan sonra Osmanl dvlti il mhariby balad. Mharibnin ilk dvr Osmanl dvlti n uursuz oldu. 1730-cu ilin yaznda Hmdan, rdhan, Kirmanah v Tbriz boaldld. Sentyabr aynda stanbulda Patron Xlilin syannn ba vermsi Osmanl dvltinin vziyytini daha da arladrd. Nadir Tbrizi l keirib, hrktini davam etdirmk istrkn Heratda fqan abdalilrin syan haqqnda xbr ald. syanlar Mhd n ciddi thlk yaradrd. Nadir bu syan yatrmaq n Xorasana yola dd. Thmasib 1731-ci ilin vvllrind Nadirin itirak olmadan hrbi mliyyatlar davam etdirmyi qrara ald. Osmanllar df Thmasibin qvvlrin ar zrb endirdi. Thmasib sir dmkdn gcl xilas oldu. Osmanllar mharibnin vvlind itirdiklri razilri geri qaytara bildi. Osmanl dvltinin mvqelrinin gclnmsi Rusiya n lverili deyildi. Bunu nzr alan Rusiya Thmasibin Osmanl dvlti il slh balamasnn qarsnn alnmas n diplomatik faliyyt balad. Diplomat afirov danqlar n Rt gndrildi. Lakin Osmanl dvlti il Rusiya arasnda slh mqavilsi imzalanmasnn qarsn almaq mmkn olmad. 1732-ci ilin yanvarnda Kirmanahda Sfvi-Osmanl mqavilsi imzaland. Mqavilnin rtlrin gr Araz srhd ay kimi tannd, Tbriz v Kirmanah Sfvi dvltin qaytarld. Nadir Thmasibin tslimilik siyastin qar xd. Kirmanah mqavilsinin rtlrini tanmaqdan imtina etdi, Osmanl dvltindn tutulmu torpaqlarn geri qaytarlmasn tlb etdi. Yaranm vziyytdn istifad edn Rusiya 1732-ci il yanvarn 21-d Nadirl Rt mqavilsini (14.1) balad. Astrabad, Mazandaran, Gilan myyn rtlrl Nadir qaytarld. Nadir yaranm vziyytdn istifad edrk avqust aynda sfahanda Thmasibi hakimiyytdn sald. Lakin hllik hakimiyyti z lin almaa tlsmdi, Thmasibin krp olu Abbas qyyumluu il ah (1732-1736) elan etdi. Hakimiyyt dyiikliyindn sonra da mharib davam etdirildi. Osmanl dvltinin vassal olan Krm xannn hrbi qvvlri imali Qafqazdan kerk Kr sahilindki Osmanl qvvlri il birlmy nail oldu. Lakin sas dylr Badad trafnda gedirdi. Nadir 1733-c ilin dekabrnda Badad trafndak dyd qlb ald. Badad qubernatoru yyub hmd paa Nadirl slh balamaa mcbur 114

oldu. Mqavily gr trflr 1639-cu il Qsri-irin mqavilsinin (1) myyn etdiyi srhdlr qaydrd. Osmanl dvlti bu mqavilnin rtlrini qbul etmkdn imtina etdi. Nadir hrbi mliyyatlar Cnubi Qafqaza keirdi. 1734-c ilin avqustunda amax tutuldu. Nadir oktyabrda Gncy yaxnlad. 1735-ci ilin martnda Nadirin Gnc altndak drgsind Rusiya il mqavil (14.2) imzaland. Rus qounlar Bak v Drbnddn xarld. Gncnin mhasirsi uzanrd. Qaladak trk qarnizonu rvan v ya Karsdan kmk gzlyirdi. Bunu nzr alan Nadir qvvlri onlara qar ynltdi. Nadir 1735-ci il mayn sonunda Emidzin gldi. yunun 8-d ba vern dyd trklr mlub oldu. Bununla da Gnc v Tiflis qarnizonlarnn midi qrld v tslim oldu. Nadir bu qlblrdn sonra dy istiqamtini irvan v Dastana ynltdi. Noyabrn 21-d Nadirin qounlar Drbnd yaxnlad. Nadir bu istiqamtd d qlb ld etdikdn sonra 1736-c ilin martnda Muana gldi v burada tacqoyma mrasimi keirdi. Bu hadislrin cryan etdiyi bir vaxtda Rusiya il Osmanl dvlti arasnda 1735-1739-cu illr mharibsi balad. Avropa diplomatiyas hr vasit il Nadirl Osmanl dvlti arasnda ziddiyytlrin baa atmasna, bu dvltlrin Rusiyaya qar birliyin nail olmaa alrd. 1736-c ilin sentyabrnda farlar dvlti il Osmanl dvlti arasnda mqavil imzaland. Mqavily gr Cnubi Qafqazdak torpaqlar Nadir qaytarlrd. 1733-c il Badad slhnn rtlri tannrd. Lakin bu mqavil Osmanl dvlti trfindn ratifikasiya olunmad. Qeydlr 1. Dadaova R.. Sfvilrin son dvr (ingilisdilli tarixnaslqda). Bak, 2003. 2. Mustafazad T. XVIII yzillik – XIX yzilliyin vvllrind OsmanlAzrbaycan mnasibtlri. Bak, 2002. 3. . , XVIII . , 1964 4. . XVIII . , 1975. 5. .. 1722 1803 . .1. ., 1869. 6. // . . ., 1988. 7. .. . ., 1952. 8. – . . . ., 1762. 9. .. XVIII . , 115

1948. 10. . . . . . .. , 2004. 11. .. XVIII . . .. 1991. 12. .. – – XVIII . . 1700-1774 . ., 1991.

1732 . 16. . , . – (1732 .), , .. , , , . 1733 . 19. 1. , 10 , , – 1639 . 2. , – . 3. , , . 1736 . 28. . 1735 . , , 1736 , , , , , , .

RT MQAVLS 1732-ci il 21 yanvar Rt Rusiya rfl 1729-cu il Rt mqavilsini imzaladqdan sonra (12) randa Nadirin mvqeyi mhkmlnmy balad. O, 1726-c ild Mazandaranda Thmasib trafnda toplanan antifqan qvvlrin qoulmudu, burada sas qvvy evrilmidi. Nadir rf zrind qalib glrk sfahana daxil olmu, burada Thmasib ah taxtna xarlmd. Nadir iraz yaxnlnda rfi yenidn mlubiyyt uradaraq, 1730-cu ild fqan iallarna son qoymudu. Bundan sonra Nadir osmanllara qar xd. O, 1730-cu ilin avqustunda Tbrizi tutmudu. Vziyyti bel grn Rusiya ranla danqlar brpa etmyi qrara ald. 1731-ci ilin yaznda Rtd rus-ran danqlar balad. Xorasanda fqanlarn syan Nadirin plannda dyiiklik yaratd. Thmasib Nadirin fqanlara qar yola dmsindn istifad edrk Osmanl dvlti il hrbi mliyyatlar brpa etdi v mlubiyyt urad. 1732-ci ilin yanvarnda Thmasib Osmanl dvlti il mqavil balamaa mcbur oldu. Osmanl-Sfvi yaxnlamas Rusiya diplomatiyasn daha da falladrd. 1732-ci il yanvarn 21-d Rusiya il Sfvi dvlti arasnda Rtd mqavil imzaland. Mqavil preambula v 8 madddn ibart idi. Preambulada mqavilnin balanmas sbblrindn bhs olunur, imperatri Anna vanovnann nmayndlri V.Levaov v P.afirovun slahiyyti tsdiq edilirdi. I maddd randa onun clb edilmi olduu ziddiyytlr v dmnilik hrktlrinin hr iki trfdn unudulmasndan, trflr arasnda slhn brqrar olmasndan bhs edilirdi. II maddd deyilirdi ki, bu mqavilnin rtlrin istinad edrk mperator hzrtlri ah hzrtlrin z dostluunu nmayi etdirmk n, silah gcn tutduu razilri, yni ran yaltlrini, bunu yaltlri tutduu vaxt itirdiyi qhrman sgrlrinin hyatnn vzin he n istmmkl geri qaytararaq, yni slahiyytli sfir sz verdiyi kimi btn Lahican yaltini, btn Vanapux yaltini, Sfidrud aynn tayndak btn razilri bu traktatn trtib olunub tsdiq olunduu vaxtdan bir ay mddtin ran dvltin qaytaracaq. Gilan v Astrabad yaltlri is htta Kr ay boyu razilr d bu traktatn tsdiqlndiyi vaxtdan sonra be ay mddtin qounlardan tmizlnck, olduu abad vziyytd ah hakimiyytin qaytarlacaq. Ktn v efta yaltlrindn ylm vergilrdn bir aylq pay, baqa yaltlrdn ylan aylq vergilr d ah xzinsin qaytarlacaq. Baqa yaltlr v Kr ayndan imalda olan torpaqlar is mperator hzrtlrinin torpaqlarna v tblrin thlk sovuandan sonra mperator hzrtlrinin z qrar il qaytarlacaq, yni ah hzrtlri z dmnlrini, hanslar ki, onun torpaqlarnda qarqlqlar trdirlr, mhv edck, z dvltind sabit hakimiyyt brqrar edck, bunun n imperator hzrtlri ona hr cr kmk gstrir. Dastanda yaayan, ran dvltinin tblri il birlrk byk narahatlq yaradan xalqlar sakitlcklr, vaxt imperator qounlar qeyd120

rtsiz bu torpaqlar da trk edib, ah hzrtlrinin suli-idarsin thvil vercklr. Bununla laqdar imperator hzrtlri bildirir ki, onun qounlar il tutulub, sonra ah dvltin qaytarlan torpaqlar he vaxt, he bir rtl baqa bir dvlt thvil verilmyck. III maddy gr bunun mqabilind ah hzrtlri z v varislri adndan btn Rusiya imperator hzrtlri il bdi v qrlmaz dostluunu elan edirdi. Rusiya imperatoru hzrtlri btn z torpaqlar v vilaytlrind hm Rusiyadan rana gtiriln, hm d ran mallar, orada alnan v dyidiriln mallarla azad, mstqil, rsumsuz ticart elan edirdi. Qrarlarla hr yerd, hr v vilaytlrd idaredici adamlarla v gmrkxana xidmtilrin mhkm taprlrd ki, btn Rusiya tacirlrindn he bir gmrk v b. vergi tlb etmsinlr v almasnlar. Rusiya imperator hzrtlrinin torpaq v yerlrind azad, gmrksz ticart, Rusiya tblrinin Hindistan v ya baqa dvltlr ah hzrtlri torpaqlar v vilaytlrin quru v ya dniz yolu il azad v rsumsuz ticartin yol verilirdi. Hr hans bhan v yol il ah hzrtlrin rsum, baqa vergi, hdiyy v rvtin verilmsi qadaan edilirdi. lverili yerlrd ticart n karvansara, dkanlar, evlr, anbarlar tikmy icaz verilirdi. Onlara ran hakimlri trfindn hr cr yardm edilmli idi. gr Rusiya tacirlrinin mallar olan gmilr hr hans kild zrr dysydi, ah hzrtlrinin lksind ziyan knlrin mallar, mlklrini xilas etmk n ran tblri hr cr yardm etmli idi. Rusiya tblrindn kims ran vilaytlrind vfat ets, onun btn mlkiyyti qohumu v ya yoldana riz il lngidilmdn, zrrsiz siyah zr verilmli idi. IV maddd gstrilirdi ki, qarlql surtd ah hzrtlrinin tblri Rusiya dvltin v oradan baqa dvltlr ticart n gedrkn mperator hzrtlri trfindn hr cr mstqillik, Rusiya dvltinin vvlki nizamnamlri leyhin dost tblr nec lazmdrsa yardm vd edir. Ba vern hadislrin Rusiya imperiyasnn hr v yerlrind mperator hzrtlrinin, qrar il daltli, razlql hlli vd olunurdu. mperator hzrtlri trfindn tacirlr haqqnda, onlar ah hzrtlri sarayndan ticart n frmanla, hadtnam il glsydilr, ah hzrtlrinin mit eylri n gndrilmi olsaydlar, onlarn mallarna dvlt rsumu alnmayaca v