İqtisadi böhrandan necə çıxmaq olar

Artıq iki əsrlik bir müddətdə iqtisadiyyatda inkişaf edən sənayə cəmiyyətində dəfələrlə böhranlar müşahidə olunmuşdur. Hansı ki, bu böhranlar tədrici azalan istehsal, reallaşmamış məhsulların bazarda toplanması, qiymətlərin düşməsi, qarşılıqlı hesab sistemlərinin uçurumu, bank sistemlərinin çökməsi, sənaye və ticarət firmalarının iflası və artan işsizliklə müşahidə olunurdu.

Ukrayna

Pandemiyanı geridə qoymağa hazırlaşan dünya Rusiya-Ukrayna müharibəsi ilə daha bir zərbə almış oldu. Təchizat zəncirlərinin qırılması qiymətləri bahalaşdırdı və məhsulların çatdırılması müddətini dəfələrlə artırdı. Nəticədə iqtisadiyyatları sürətlə geriləyən dünya ölkələri indi yeni iqtisadi böhranın astanasındadır.

Artıq ayaq səsləri eşidilən yeni dünya iqtisadi böhranı ölkələrin iqtisadiyyatlarını kiçiltməkdə davam edir. Ukraynadakı müharibə post-pandemiya dönəminə daxil olmağa hazırlaşan dünya iqtisadiyyatını növbəti böhrana doğru aparır.

Müharibə nəticəsində pozulan təchizat zəncirləri dünya iqtisadiyyatının ciddi bir təhdidlə üz-üzə qaldığını göstərir. Beynəlxalq Valyuta Fondu qlobal artımın 2021-ci ildə təxmin edilən 6,1 faizdən 2022-ci və 2023-cü illərdə 3,6 faizədək azalacağını proqnozlaşdırır. İqtisadçı-ekspert Elşad Məmmədov bildirir ki, dünya iqtisadiyyatında baş verənlər Azərbaycandan da yan keçmir və mənfi təsirləri minimuma endirmək üçün antiböhran tədbirlərinin görülməsi zəruridir.

Elşad Məmmədov qeyd edib ki, idxal-ixrac əməliyyatları ilə yanaşı maliyyə sahəsində tənzimləmələrə ehtiyac var. Maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi və inflyasiyanı azaltmaq üçün görülən effektiv tədbirlər qısa müddətdə öz nəticəsini göstərə bilər.

Dünya Bankının hesablamalarına görə, 2021-ci ildə Azərbaycanda ticarətin ÜDM-ə nisbəti 77 faiz olmaqla orta dünya göstəricisi olan 52 faizdən önəmli dərəcədə yüksəkdir. Azərbaycanda xarici borcun ümumi daxili məhsulun 10,7 faizini təşkil etməsi, strateji valyuta ehtiyyatlarının 6 illik idxal həcmində olması və yeni şəraitdə əlverişli mövqedə yerləşməsi Azərbaycanı yeni böhrandan qoruyacaq əsas amillər hesab olunur.

İqtisadi böhrandan necə çıxmaq olar?

Nisbilik nəzəriyyəsi.
Qlobal böhran dövründə peşə inkişafınız zamanla düşsə, onda siz hər şeyin yanlış olmasını istəyirsiz. Amma ümidsizlik və böhran içində çox yaxşı bir kariyer edə bilərsiniz! Biz iqtisadi böhrandan necə çıxmaq istərdik.
Həmişə kimsə itirir, amma kimsə tapır.
Əslində, dünya böhranının bütün dövrlərində maliyyə sənayesinin dağılmasına uğrayanlar və onlardan qazandılar. Düşünmək çox çətindir, çətin vəziyyətdə olan firma hansı istiqamətdə dönəcəkdir. Hansı sektorlarda böhranın idarə olunmasında çox deyil?

Bu dövrdə əczaçılıq – böhrana davamlı yerlərdən biridir. Bundan sonra, istehlakçı ehtiyacları üçün mal satışları var. İnsanlar həmişə və hər yerdə yemək istəyəcəklər və xəstəliyi atlayacaqlar. Əgər karierinizi və ya sabit əmək haqqınızı artırmağı arzu edirsinizsə – oraya gedin. Əlbəttə ki, son günlərdə bir çox gözəllik salonları, xüsusi tibb müəssisələri, kafelər olmuşdur. Bəziləri bazardan çıxmaq məcburiyyətində qalacaqlar, buna görə ən əhəmiyyətlisi iş seçimi ilə səhv etmək deyil. Şirkət daxilində təhlükəsizlik mühəndisliyinə rəhbərlik edə bilər. Böyük firmalar həmişə öz daxili məlumatlarını yüksək qiymətləndirirlər və inkişafını izləyirlər və kütləvi azalma dövründə işdən çıxarılan işçilər hər cür firmanın sirlərinə hücum etməyə hazırdırlar.

Həmçinin, bir insanı böhran dövründə aydın olmayan bir şeyə son pul vermək üçün ikna edə bilsəniz, qiymətiniz olmayacaq. Bütün növ firmalar və malların satıcısı, məhsullarını satmağa kömək edən insanlar tapmaq üçün hər hansı bir güzəştə hazır olmağa hazırdır, onların sevimli istehlakçıları pullarını sərf etməməyi üstün etməklə, xərclərini kəsməyi üstün tuturlar, istəklərinə sərmayə qoyurlar və sadəcə evdə saxlayırlar təhlükəsiz bir yerdə. Hər kəsin satması mümkün olan insanların ehtiyacı var – böhran dövründə qızıl! Eyni zamanda dövlət orqanları və dövlət qurumlarında işə gedə bilərsiniz. Birincisi, maliyyələşmə və kreditləşmə ilə bağlı heç bir problem yoxdur. İkincisi, orada karyeranı daha qısa zamanda edə bilərsiniz. Ancaq yalnız bir dəmir tutma və səbr var.

Həm də populyarlıq artmaqdadır – menecerlər, baş direktorlar, strateqlər, hüquqşünaslar və marketoloqlar. Şirkətlər onları çox tez tapmağa çalışırlar.
Nə etməli olursa nə etməli.

Bir çox ekspert, professor və psixoloq belə maraqlı bir şeyi görür. Ölkənin hər yerində qeyri-sabit vaxt var, məzənnə aşağı düşür, kafe, restoran və kinoteatrlarda həmişə insanlarla doludur, bir solaryum, bir kuaför, bəzi kurslara qəbul olmaq çox çətin olur. Çıxarılıb ki, sadəcə işsiz insanlar uzunmüddətli arzularını etməyə başladılar – əvvəllər işdən ötrü kifayət qədər vaxt yox idi. İndi böyük itkilərə məruz qalmayan əhaliyə xidmət edən bu şirkətlərdir. Ancaq birdən işiniz olmadan birdən-birə özünüzü taparsanız, yeni bir vaxtdan yaxşı istifadə etməyə çalışın. Yəqin ki, beş ildən artıq yeni işinizdən nə istədiyinizi düşünün. Mövcud karierinizi necə görürsünüz?

Həmişə axtarış rejimində ol.
İş yerindən atıldıqdan sonra, evdə özlərinə asılı olaraq oturmaq və hər şeyə qayğı yoxdur.
Əvvəlcə işsiz və puldan ayrılsanız, bir anda panik etməyin. Ciddiliyətlə yeni bir iş axtarmağa gedin, ilk növbədə işləmək istəyən firmalar və yetkinləri müəyyənləşdirin. Vəziyyət sizə imkan verəndə, yalnız aldığınız ilk işi almayın. Ruhunuza ən uyğun olan işi seçin. Yeni bir işlə əlaqədar bir müsahibə üçün gəldikdə, hazır ol və hər şeyi anlayışla müalicə edin.

İqtisadi böhranlar və onların yaranma səbəbləri

Artıq iki əsrlik bir müddətdə iqtisadiyyatda inkişaf edən sənayə cəmiyyətində dəfələrlə böhranlar müşahidə olunmuşdur. Hansı ki, bu böhranlar tədrici azalan istehsal, reallaşmamış məhsulların bazarda toplanması, qiymətlərin düşməsi, qarşılıqlı hesab sistemlərinin uçurumu, bank sistemlərinin çökməsi, sənaye və ticarət firmalarının iflası və artan işsizliklə müşahidə olunurdu.

İqtisadi dərsliklərdə iqtisadi böhran əmtəə və xidmətlər üzərindən tələb və təklif arasında əlaqənin pozulması kimi izah olunur.

Böhranlar bütün tarix boyu bəşəriyyəti izləyib. Sadəcə dövrlərdən asılı olaraq böhranlar müxtəlif səbəblərdən yaranırdılar: erkən böhranlar kənd təsərrüfatı mallarının çatışmazlığı səbəbindən yaranırdısa, 19-cu əsrin ortalarında böhran sənaye məhsulları ilə ödəmə qabiliyyətli tələb arasındakı əlaqənin pozulması səbəbindən yaranmışdır.

20-ci əsrə kimi baş verən iqtisadi böhranlar adətən 1,2 və maksimum 3 yaxın ölkəni əhatə edirdi. 20-ci əsrdən sonra isə iqtisadi böhranlar qlobal xarakter almağa başladı. Baxmayaraq ki, beynəlxalq cəmiyyətlər böhranın dünyəvi xarakter almaması üçün tədbirlər görür (təsərrüfat prosesləri üzrə dövlət nəzarətinin gücləndirilməsi, beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının yaradılması və s.) böhranı qabaqcadan təxmin etmək yaxud qarşısını almaq qeyri-mümkündür. Avrasiya və Amerikada son iki əsrdə 20 böhran hadisəsi baş vermişdir.

Dünyada ilk beynəlxalq iqtisadi böhran 1857-ci ildə baş verərək ABŞ, AFR, İngiltərə və Fransanın təsərrüfat və ictimai həyatına zərbə vurmuşdur. Böhranın səbəbi isə dəmiryol şirkətlərinin kütləvi iflası və aksiyalarının düşməsi olmuşdur. Fond bazarının çökməsi isə ABŞ bank sistemində böhrana şərait yaratdı.

Növbəti beynəlxalq iqtisadi böhran 1873-cü ildə Avstriya və Almaniyada baş verdi. 1873-cü ildə yaranan bu böhran iri maliyyə böhranı kimi qiymətləndirilirdi. Böhranın yaranmasına səbəb Latın Amerikasında kredit artımı və Almaniya, Avstriyada olan daşınmaz əmlak bazarının spekulyativ artımı zəmin yaratmışdır. Almaniya və Avstriyadakı artım Vyanada fond bazarının çökməsinə səbəb olmuşdur.ABŞ-da isə bank panikası Nyu-York fond birjasında aksiyaların düşməsi və ölkənin baş maliyyəçisinin dəmiryol şirkətinin iflasa uğraması ilə başlamışdır. Böhranın Almaniyadan ABŞ-a irəliləməsinə səbəb alman banklarının kreditlərin prolonqasiyasından imtina etməsi olmuşdur. Amerikan və Avropa iqtisadiyyatlarının resessiya fazasına (istehsalın çökməsi) daxil olması Latın Amerikası ölkələrində ixracın kəskin azalmasına səbəb olmuşdur. Bu böhran tarixdə qeydə alınan ən uzun maliyyə böhranı kimi 1878-ci ilə qədər davam etmişdir.

1914-cü ildə Birinci Dünya Müharibəsi ilə əlaqədar beylnəlxalq maliyyə böhranı hər iki yarımkürəni bürüyür. Səbəb kimi ABŞ, İngiltərə, Fransa, Almaniya hökümətlərinin hərbi fəaliyyəti maliyyələşdirmək məqsədi ilə xarici emitetlərin qiymətli kağızlarının satışı olmuşdur. Bu böhran digərlərindən fərqli olaraq mərkəzdən periferiyaya deyil, elə bir neçə yerdə eyni zamanda yarandı. Bu isə bütün bazarların (pul və əmtəə) çökməsinə səbəb oldu.

Növbəti beynəlxalq iqtisadi böhran müharibədən sonra yaranan deflyasiya və resessiya ilə əlaqədar 1920-1922-ci illərdə yaranmışdır. Böhran Danimarka, İtaliya, Finlandiya, Hollandiya, Norveç , ABŞ və İngiltərədə bank və valyuta böhranlarına zəmin yaratmışdır.

1929-1933 Böyük depressiya illəri. 1929-cu il 24 oktyabr (qara cümə axşamı) tarixində Nyu-York fond birjasında aksiyaların kəskin azalması baş verdi, hansı ki bu hadisədən sonra tarixin ən iri böhranlarından biri üçün başlanğıc oldu. Qiymətli kağızların dəyəri 60-70%-ə kimi düşdü, əhalinin iş fəaliyyəti kəskin azaldı və əsas dünya valyutaları üçün qızıl standartı ləğv olundu. Baxmayaraq ki, Birinci Dünya Müharibəsindən sonra ABŞ iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf edirdi (milyonlarla aksiya sahibləri öz kapitallarını durmadan arıtırırdılar, istehlakçı tələbi yüksək templə artırdı,) hər şey bir anda çökdü. Böhran vaxtı aksionerlər 1929-cu ilin sonunda artıq 40 mlrd. Dollar itirmişdilər və bu rəqəm fasiləsiz artırdı, firma və zavodlar ard-arda bağlanırdı, bank sistemi çökmüşdü, milyonlarla işsiz insan isə artıq ümidini itirmişdi. Böhran 1933-cü ilə qədər davam etdi, lakin onun təsirləri 30-cu illərin sonuna kimi iqtisadiyyat və əhalinin rifahında mənfi şəkildə əks olundu.

1973-cü ildə ABŞ-da başlayan iqtisadi böhran digər ölkələri əhatə etmə miqyasına və iqtisadiyyatı məhv etmə gücünə görə 1929-1933 illərdə olan böhranla eyni sırada durur. Beləki bu böhran bir çox ölkələrdə resessiya ilə bağlı olmuşdur. Eyni zamanda bu dövrdə “Neft partlayışı” adlanan hadisə də enerji qıtlığına səbəb olmuşdur. Beləki, OPEK ölkələri neft hasilatını azaldaraq neftin dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdılar.

1987-ci il Qara Bazar Ertəsi. 19 oktyabr 1987-ci ildə Amerikanın fond indekslərindən biri olan Dow Jones Industrial dəyərini 22,6% itirmişdir və bununla da amerika bazarı çökmüşdür. Amerika bazarının ardınca isə Avstraliya, Kanada, Honkonq bazarları iflasa uğramışdır. Böhranın yaranma mənbəyi bir sıra iri şirkətlərin kapitallaşmanı azaltdıqdan sonra investorların xaricə axını olmuşdur.

1997-ci il Asiya böhranı. Cənub-Şərqi asiyada baş verən böhrana yaranmasına səbəb xarici investorların geri çkilməsi səbəb olmuşdur. Xarici investorların qeyd olunan addımı regiondakı milli valyutanın devalvasiyası və alıcılıq qabiliyyətli istehlakçıların qıtlığı ilə izah olunur.