Xəlilov Buludxan. Müasir Azərbayсan dilinin morfologiyası. I hissə

بِسمِ اللهِ الرَحمنِ الرَحِيمِ
سُبْحانَكَ يا اَللهُ تَعالَيْتَ يا رَحْمنُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا رَحيمُ تَعالَيْتَ يا كَريمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مَلِكُ تَعالَيْتَ يا مالِكُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا قُدُّوسُ تَعالَيْتَ يا سَلامُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ،

MÜCİR DUASI

Mücir duası Həzrət Peyğəmbərdən (s) nəql olunmuş çox üstün şə’nə malik olan bir duadır. Rəsuləllah (s) «İbrahim məqamı»nda namaza məşğul olduğu zaman Cəbrail bu duanı gətirmişdir. Kəfəli «Bələdul-əmin» və «Misbah» kitablarında bu duanı nəql etmiş və onun haşiyəsində bu duanın fəzilətinə işarə etmişdir. O cümlədən də buyurmuşdur: Hər kəs bu duanı Ramazan ayının əyyamul-beyz (13, 14 və15-ci) günlərində oxusa, günahları yağış damcılarının, ağacların yarpaqlarının və səhranın qumlarının sayı qədər olsa belə, bağışlanar. Həmçinin xəstənin sağalması, borcun qaytarılması, varlanmaq, qüdrətli olmaq və qəm-qüssənin aradan getməsi üçün də faydalıdır.

Duanın ərəb dilində olan mətni:

بِسمِ اللهِ الرَحمنِ الرَحِيمِ
سُبْحانَكَ يا اَللهُ تَعالَيْتَ يا رَحْمنُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا رَحيمُ تَعالَيْتَ يا كَريمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مَلِكُ تَعالَيْتَ يا مالِكُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا قُدُّوسُ تَعالَيْتَ يا سَلامُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ،

سُبْحانَكَ يا مُؤْمِنُ تَعالَيْتَ يا مُهَيْمِنُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا عَزيزُ تَعالَيْتَ يا جَبّارُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُتَكَبِّرُ تَعالَيْتَ يا مُتَجَبِّرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا خالِقُ تَعالَيْتَ يا بارِئُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُصَوِّرُ تَعالَيْتَ يا مُقَدِّرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا هادي تَعالَيْتَ يا باقي اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا وَهّابُ تَعالَيْتَ يا تَوّابُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا فَتّاحُ تَعالَيْتَ يا مُرْتاحُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ ياسيِّدي تَعالَيْتَ يامولاي اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا قَريبُ تَعالَيْتَ يا رَقيبُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُبْدِئُ تَعالَيْتَ يا مُعيدُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا حَميدُ تَعالَيْتَ يا مَجيدُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا قَديمُ تَعالَيْتَ يا عَظيمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا غَفُورُ تَعالَيْتَ يا شَكُورُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا شاهِدُ تَعالَيْتَ يا

شَهيدُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا حَنّانُ تَعالَيْتَ يا مَنّانُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا باعِثُ تَعالَيْتَ يا وارِثُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُحْيي تَعالَيْتَ يا مُميتُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا شَفيقُ تَعالَيْتَ يا رَفيقُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا اَنيسُ تَعالَيْتَ يا مؤْنِسُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا جَليلُ تَعالَيْتَ يا جَميلُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا خَبيرُ تَعالَيْتَ يا بَصيرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مَجيرُ،سُبْحانَكَ يا حَفِيُّ تَعالَيْتَ يا مَلِيُّ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مَعْبُودُ تَعالَيْتَ يا مَوُجُودُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا غَفّارُ تَعالَيْتَ يا قَهّارُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مَذْكُورُ تَعالَيْتَ يا مَشْكُورُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا جَوادُ تَعالَيْتَ يا مَعاذُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا جَمالُ تَعالَيْتَ يا جَلالُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا سابِقُ تَعالَيْتَ يا رازِقُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا

صادِقُ تَعالَيْتَ يا فالِقُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا سَميعُ تَعالَيْتَ يا سَريعُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا رَفيعُ تَعالَيْتَ يا بديعُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا فَعّالُ تَعالَيْتَ يا مُتَعالِ اجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا قاضي تَعالَيْتَ يا راضي اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا قاهِرُ تَعالَيْتَ يا طاهِرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا عالِمُ تَعالَيْتَ يا حكِمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا دائِمُ تَعالَيْتَ يا قائِمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا عاصِمُ تَعالَيْتَ يا قاسِمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا غَنِيُّ تَعالَيْتَ يا مُغْني اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا وَفِيُّ تَعالَيْتَ يا قَوِيُّ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا كافي تَعالَيْتَ يا شافي اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُقَدِّمُ تَعالَيْتَ يا مُؤَخِّرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا اَوَّلُ تَعالَيْتَ يا آخِرُ

اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا ظاهِرُ تَعالَيْتَ يا باطِنُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا رَجاءُ تَعالَيْتَ يا مُرْتَجى اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا ذَا الْمَنِّ تَعالَيْتَ يا ذَا الطَّوْلِ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا حَيُّ تَعالَيْتَ يا قَيّوُمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا واحِدُ تَعالَيْتَ يا اَحَدُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا سَيِّدُ تَعالَيْتَ يا صَمَدُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا قَديرُ تَعالَيْتَ يا كَبيْرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا والي تَعالَيْتَ يا مُتَعالي اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا عَلِيُّ تَعالَيْتَ يا اَعْلى اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا وَلِيُّ تَعالَيْتَ يا مَوْلى اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا ذارِئُ تَعالَيْتَ يا بارِئُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا خافِضُ تَعالَيْتَ يا رافِعُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُقْسِطُ تَعالَيْتَ يا جامِعُ اَجِرْنا مِنَ* النّارِ يا

مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُعِزُّ تَعالَيْتَ يا مُذِلُّ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا حافِظُ تَعالَيْتَ يا حَفيظُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا قادِرُ تَعالَيْتَ يا مُقْتَدِرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا عَليمُ تَعالَيْتَ يا حَليمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا حَكَمُ تَعالَيْتَ يا حَكيمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُعْطي تَعالَيْتَ يا مانِعُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا ضارُّ تَعالَيْتَ يا نافِعُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُجيبُ تَعالَيْتَ يا حَسيبُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا عادِلُ تَعالَيْتَ يا فاصِلُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا لَطيفُ تَعالَيْتَ يا شَريفُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا رَبُّ تَعالَيْتَ يا حَقُّ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا ماجِدُ تَعالَيْتَ يا واحِدُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا عَفُوُّ تَعالَيْتَ يا مُنْتَقِمُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا واسِعُ تَعالَيْتَ يا مُوَسِّعُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا رَؤوُفُ

تَعالَيْتَ يا عَطوُفُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا فَرْدُ تَعالَيْتَ يا وِتْرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُقيتُ تَعالَيْتَ يا مُحيطُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا وَكيلُ تَعالَيْتَ يا عَدْلُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُبينُ تَعالَيْتَ يا مَتينُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا بَرُّ تَعالَيْتَ يا وَدُودُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا رَشيدُ تَعالَيْتَ يا مُرْشِدُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا نُورُ تَعالَيْتَ يا مُنَوِّرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا نَصيرُ تَعالَيْتَ يا ناصِرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا صَبُورُ تَعالَيْتَ يا صابِرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُحْصي تَعالَيْتَ يا مُنْشِئُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا سُبْحانُ تَعالَيْتَ يا دَيّانُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا مُغيثُ تَعالَيْتَ يا غِياثُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا فاطِرُ تَعالَيْتَ يا حاضِرُ اَجِرْنا مِنَ النّارِ يا مُجيرُ، سُبْحانَكَ يا ذَا الْعِزِّ والْجَمالِ تَبارَكْتَ يا ذَا* الْجَبَرُوتِ

وَالْجَلالِ، سُبْحانَكَ لا اِلـٰهِ اِلاّ اَنْتَ، سُبْحانَكَ اِنّي كُنْتُ مِنَ الظّالِمينَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَنَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذلِكَ نُنْجي الْمُؤمِنينَ، وَصَلَّى اللهُ عَلى سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ وَآلِهِ اَجْمَعينَ، وَالْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعالَمينَ وَحَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَكيلُ وَلا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ الْعَليِّ العَظيمِ

Duanın oxunuşu:
Bismilləhir rahmənir rahim
Subhənəkə yə Əllahu təələytə yə rahmənu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə rahimu təələytə yə kərimu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə məliku təələytə yə məliku əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə quddusu təələytə yə sələmu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə muminu təələytə yə muhəyminu əcirnə minən nəri yə mucir. Subhənəkə yə əzizu təələytə yə cəbbəru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə mutəkəbbiru təələytə yə mutəcəbbiru əcirnə minən nəri yə mucir. Subhənəkə yə xaliqu təələytə yə bəriu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə musavviru təələytə yə muqaddiru əcirnə minən nəri yə mucir. Subhənəkə yə hədi təələytə yə bəqi əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə vəhhəbu təələytə yə təvvəbu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə fəttəhu təələytə yə murtəhu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə səyyidi təələytə yə məvləyə əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə qaribu təələytə yə raqibu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə mubdiu təələytə yə muidu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə həmidu təələytə yə məcidu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə qadimu təələytə yə əzimu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə ğafuru təələytə yə şəkuru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə şəhidu təələytə yə şəhidu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə hənnənu təələytə yə mənnənu əcirnə minən nəri yə mucir. Subhənəkə yə bəisu təələytə yə vərisu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə muhyi təələytə yə mumitu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə şəfiqu təələytə yə rafiqu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə ənisu təələytə yə munisu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə cəlilu təələytə yə cəmilu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə xabiru təələytə yə bəsiru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə həfiyyu təələytə yə məliyyu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə məbudu təələytə yə məvcudu əcirnə minən nəri yə mucir. Subhənəkə yə ğaffəru təələytə yə qahhəru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə məzkuru təələytə yə məşkuru əcirnə minən nəri yə mucir. Subhənəkə yə cəvədu təələytə yə məəzu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə cəməlu təələytə yə cələlu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə səbiqu təələytə yə raziqu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə sadiqu təələytə yə fəliqu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə səmiu təələytə yə səriu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə rafiu təələytə yə bədiu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə fə’əlu təələytə yə mutəəlu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə qadi təələytə yə radi əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə qahiru təələytə yə tahiru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə əlimu təələytə yə həkimu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə dəimu təələytə yə qaimu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə əsimu təələytə yə qasimu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə ğaniyyu təələytə yə muğni əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə vəfiyyu təələytə yə qaviyyu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə kəfi təələytə yə şəfi əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə muqaddimu təələytə yə muəxxiru əcirnə minən nəri yə mucir. Subhənəkə yə əvvəlu təələytə yə əxiru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə zahiru təələytə yə bətinu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə racəu təələytə yə murtəcə əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə zəl mənni təələytə yə zət tavli əcirnə minən nəri yə mucir. Subhənəkə yə həyyu təələytə yə qayyumu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə vəhidu təələytə yə əhədu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə səyyidu təələytə yə samədu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə qadiru təələytə yə kəbiru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə vəli təələytə yə mutəəli əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə əliyyu təələytə yə ə’lə əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə vəliyyu təələytə yə məvlə əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə zəriu təələytə yə bəriu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə xafidu təələytə yə rafiu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə muqsitu təələytə cəmiu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə muizzu təələytə yə muzillu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə həfizu təələytə yə həfizu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə qadiru təələytə yə muqtədiru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə əlimu təələytə yə həlimu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə həkəmu təələytə yə həkimu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə muti təələytə yə məniu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə darru təələytə yə nəfiu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə mucibu təələytə yə həsibu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə ədilu təələytə yə fəsilu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə lətifu təələytə yə şərifu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə rabbu təələytə yə həqqu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə məcidu təələytə yə vəhidu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə əfuvvu təələytə yə muntəqimu əcirnə minən nəri yə mucir. Subhənəkə yə vəsiu təələytə yə muvəssiu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə raufu təələytə yə ətufu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə fərdu təələytə yə vitru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə muqitu təələytə yə muhitu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə vəkilu təələytə yə ədlu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə mubinu təələytə yə mətinu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə bərru təələytə yə vədudu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə raşidu təələytə yə murşidu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə nuru təələytə yə munəvviru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə nəsiru təələytə yə nəsiru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə saburu təələytə yə sabiru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə muhsi təələytə yə munşiu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə subhənu təələytə yə dəyyənu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə muğisu təələytə yə ğiyəsu əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə fətiru təələytə yə hədiru əcirnə minən nəri yə mucir.
Subhənəkə yə zəl izzi vəl cəməli təbəraktə yə zəl cəbəruti vəl cələl.
Subhənəkə lə iləhi illə ənt.
Subhənəkə inni kuntu minəz zaliminə fəstəcəbnə ləhu və nəccəynəhu minəl ğammi və kəzəlikə nuncil muminin.
Və salləllahu ələ səyyidinə Muhəmmədin və əlihi əcməin.
Vəl həmdu lilləhi rabbil aləmin və həsbunəllahu və ni’məl vəkilu və lə həvlə və lə quvvətə illə billəhil əliyyil əzim.

Duanın tərcüməsi:

Pak və münəzzəhsən ey Allah, ucasan Ey Rəhman, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Rahim, ucasan ey Kərim, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Hökmdar, ucasan ey İxtiyar sahibi, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Quddus, ucasan Ey Salam, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Aman verən, ucasan ey İqtidarlı, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Əziz, ucasan Ey Qadir, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Kibrli, ucasan Ey Qüdrətli, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Xaliq, ucasan Ey Vücuda gətirən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Surət bəxş edən, ucasan Ey Təqdiratı müəyyən edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Hidayət edən, ucasan Ey Baqi qalan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Bəxş edən, ucasan Ey Tövbəni qəbul edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey (düyünləri)Açan, ucasan Ey Fərəh bəxş edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Ağa, ucasan Ey Mövla, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Yaxın, ucasan Ey Qoruyan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Bağışlayan, ucasan Ey Geri qaytaran, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Həmd olunan, ucasan Ey Alicənab, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Qədim, ucasan Ey Əzim, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Bağışlayan, ucasan Ey Şükrü qəbul edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Şahid, ucasan Ey Şahidlik edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Mehrməhəbbətli, ucasan Ey Əliaçıq, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Ayağa qaldıran, ucasan Ey Varis, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Dirildən, ucasan Ey Öldürən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Şəfqətli, ucasan Ey Rafiq, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Həmdəm, ucasan Ey Munis, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Əziz, ucasan Ey Qadir, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Cəlalətli, ucasan Ey Gözəl, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Xəbərdar, ucasan Ey Görən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Qəbul edən, ucasan Ey Qüvvətli, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Məbud, ucasan Ey Mövcud, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Bağışlayan, ucasan Ey Qüdrətli, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey yad olunan, ucasan Ey Şükür olunan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Bəxş edən, ucasan Ey Pənahgah, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Camal, ucasan Ey Cəlal, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Əvvəl, ucasan Ey Ruzi verən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Doğru danışan, ucasan Ey Yaran, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Eşidən, ucasan Ey Sürətli (duaları tez qəbul edən), cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Uca, ucasan Ey Var edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Təsir, ucasan Ey Mütəal, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Hökm verən, ucasan Ey Razı qalan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Qalib, ucasan Ey Zahir, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Alim, ucasan Ey Hakim, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Daim, ucasan Ey Qaim, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Çəkindirən, ucasan Ey Payları bölən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Ehtiyacsız, ucasan Ey Ehtiyacsız edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Vəfadar, ucasan Ey Qüvvətli, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Kifayət edən, ucasan Ey Şəfa verən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Önə keçən, ucasan Ey Təxirə salan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Başlanğıc, ucasan Ey Son, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Zahir, ucasan Ey Batin, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Ümid, ucasan Ey Ümid olan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Minnət sahibi, ucasan Ey Ehsan sahibi, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Həyy, ucasan Ey Qayyum, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Vahid (tək), ucasan Ey Əhəd (yeganə), cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Ağa, ucasan Ey Səməd (ehtiyacsız), cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Qüdrətli, ucasan Ey Böyük, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Vali (başçı), ucasan Ey Ali, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Uca məqamlı, ucasan Ey Ən uca, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Vəli (ixtiyar sahibi), ucasan Ey Mövla (sərvər), cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Vücuda gətirən, ucasan Ey Var edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Alçaldan, ucasan Ey Ucaldan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Ədalətli, ucasan Ey Cəm edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey İzzət bəxş edən, ucasan Ey Zəlil edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Mühafizə edən, ucasan Ey Qoruyan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Qadir, ucasan Ey İqtidarlı, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Bilən, ucasan Ey Helmli, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Hakim, ucasan Ey Hikmət sahibi, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Əta edən, ucasan Ey mane olan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Zərər verən, ucasan Ey Fayda verən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey İcabət, ucasan Ey Hesab aparan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Ədalətli, ucasan Ey Fəzilətli, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Lətif, ucasan Ey Şərif, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Rəbb, ucasan Ey Haqq, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Alicənab, ucasan Ey Yeganə, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Əfv edən, ucasan Ey İntiqam alan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Vüsətli, ucasan Ey Vüsət bəxş edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Rəuf (mehriban), ucasan Ey Mehrli, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Tənha, ucasan Ey Yeganə, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Qüvvə verən, ucasan Ey Əhatə edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Vəkil, ucasan Ey Adil, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Aydınlaşdıran, ucasan Ey Mətanətli, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Yaxşılıq edən, ucasan Ey Mehr-məhəbbətli, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Nur, ucasan Ey Nur bəxş edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Yavər, ucasan Ey Kömək edən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Səbirli, ucasan Ey Sabir, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Sayıb hesablayan, ucasan Ey Vücuda gətirən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Sübhan (təsbih olunan), ucasan Ey Əvəz gününün hakimi, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Dada çatan, ucasan Ey Fəryada yetən, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Yaradan, ucasan Ey Hazır olan, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey İzzət və camal sahibi, ucasan Ey Qüdrət və cəlal sahibi, cəhənnəmin odundan bizə pənah ver, ey pənah verən!
Pak və münəzzəhsən Ey Sən, Səndən qeyri ilah yoxdur. Pak və münəzzəhsən Sən, həqiqətən mən zalımlardanam.(Ey o kəs ki, buyurmusan:) Biz onun (Yunisin) duasını qəbul etdik və onu o qəmdən qurtardıq, möminlərə də beləcə nicat verərik. (Bizi bağışla və qəm-kədəri bizdən uzaqlaşdır.) Allah Muhəmmədə və onun xanidanının hamısına salam göndərsin. Həmd-səna aləmlərin Rəbbi olan Allaha məxsusdur. Allah bizə bəs edər və O, ən yaxşı vəkildir. Uca və əzəmətli Allahdan qeyrisi tərəfindən sığınacaq və qüvvə yoxdur.

Xəlilov Buludxan. Müasir Azərbayсan dilinin morfologiyası. I hissə

Kitab proqramın tələblərinə uyğun şəkildə yazılmış və iki hissədən ibarət olması nəzərdə tutulmuşdur. Kitabın I hissəsində qrammatika haqqında məlumat verilir və qrammatikanın növlərindən, qrammatik anlayışlardan, qrammatik quruluşdan, qrammatikanın dilçiliyin digər şöbələri ilə əlaqəsindən, qrammatikanın morfologiya şöbəsindən və morfologiyanın növlərindən, morfem anlayışından, kök və şəkilçi morfemdən, əsasdan, şəkilçilərin növlərindən, söz kökünə şəkilçi qoşulduqda baş verən morfonoloci hallardan bəhs olunur. Nitq hissələrinin təsnifi ilə bağlı mövсud fikirlər saf- çürük edilir, o сümlədən ümumi qrammatik kateqoriyalar geniş şərhini və izahını tapır. Kitabdan ali və orta ixtisas məktəblərinin müəllimləri, tələbələr, magistrlər, elmi işçilər istifadə edə bilərlər.

• Чтобы скачать этот файл зарегистрируйтесь и/или войдите на сайт используя форму сверху.
• Регистрация

• Узнайте сколько стоит уникальная работа конкретно по Вашей теме:
• Сколько стоит заказать работу?

Buludxan Xəlilov

ELMI REDAKTOR:
Filologiya elmləri doktoru, professor H.MIRZƏYEV

RƏYÇILƏR:
Filologiya elmləri doktoru, professor V.ƏLIYEV
Filologiya elmləri doktoru, professor С.СƏFƏROV

XƏLILOV B.Ə. Müasir Azərbayсan dilinin morfolo-
giyası. I hissə, Bakı, 2000, 280 səh.

Kitab proqramın tələblərinə uyğun şəkildə yazılmış və
iki hissədən ibarət olması nəzərdə tutulmuşdur.
Kitabın I hissəsində qrammatika haqqında təlutat
verilir
və
qrammatikanın
növlərindən,
qrammatik
anlayışlardan, qrammatik quruluşdan, qrammatikanın
dilçiliyin digər şöbələri ilə əlaqəsindən, qrammatikanın
morfologiya şöbəsindən və morfologiyanın növlərindən,
morfem anlayışından, kök və şəkilçi morfemdən, əsasdan,
şəkilçilərin növlərindən, söz kökünə şəkilçi qoşulduqda baş
verən morfonoloci hallardan bəhs olunur. Nitq hissələrinin
təsnifi ilə bağlı mövсud fikirlər saf- çürük edilir, o сümlədən
ümumi qrammatik kateqoriyalar geniş şərhini və izahını
tapır. Kitabdan ali və orta ixtisas məktəblərinin müəllimləri,
tələbələr, magistrlər, elmi işçilər istifadə edə bilərlər.
Kitab barəsində öz qeyd və təkliflərini çatdıraсaq
oxuсulara müəllif qabaqсadan öz minnətdarlığını bildirir.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

Qrammatika haqqında məlumat. Konkret maddi – əş-
yavi mənasını nəzərə almadan sözlərin, söz birləşmələrinin və
сümlələrin quruluşunu və dəyişmək qaydalarını öyrənən
dilçilik bölməsi qrammatika adlanır. «Qrammatika» termini ilk
dəfə şərq aləmində Əflatun adı ilə tanınmış Platonun (e.ə. 427-
348-сi illər) əsərində işlənmişdir. Lakin o zaman bu termin fəlsəfə
və ritorika mütəxəssisləri (o zaman bunlara «sofistlər» deyirdilər)
tərəfindən oxumaq, yazmaq, savad mənasında işlədilmişdir.
Qədimliyinə baxmayaraq, «Qrammatika» İsgəndəriyyə dilçilik
məktəbi meydana çıxana qədər müstəqil fənn hesab olunmurdu.
Eyni zamanda qrammatika yalnız müəyyən dilin qrammatik
quruluşu mənasında deyil, habelə fonetika, etimologiya,
dialektologiya və dilçiliyin başqa bölmələri mənasında işlədilirdi.
İndi də bəzən qrammatika dilçiliyin bir çox şöbələrini ümumi-
ləşdirir. Ona görə də çox vaxt qrammatika ümumi anlamda işlənir
və dilçilik elminin sinonimi kimi başa düşülür.
Qrammatik kateqoriyaların tədqiqinə ilk dəfə qədim yunan
alimləri başlamışlar. Qrammatika elminin əsası isə təqribən 2.500
il bundan

qoyulub.
Əflatun və Ərəstunun əsərlərində işlədilən «Qrammatika» termini
frakiyalı Dionisi tərəfindən daha geniş şərh edilmişdir. Onun
fikrinсə, qrammatika «şer və nəsr əsəri yazan şair

ədiblərin
təсrübi biliyidir». Qrammatikanın vəzifəsi isə ana dilində da-
nışmaq

Dionisi

əsərində

və сümlənin
tərifini verir, nitq hissələrinin təsnifinə isimlərlə felləri fərqlən-
dirməkdən başlayır. Dionisi «sözü сümlənin ən kiçik sintaktik
ünsürü» adlandırmışdır. Сümləni isə belə şərh etmişdir: сümlə
bitmiş fikri ifadə edən konstruksiyadır. Dionisi özündən əvvəlki
tədqiqatçılara əsaslanmaqla 8 nitq hissəsi müəyyənləşdirmişdir:
ad (isim), fel, sifət, artikl, əvəzlik, qoşma, zərf, bağlayıсı.
Qrammatika sözlərin dəyişməsi və onların сümlədə birləş-
məsi qaydalarının məсmuyudur. Qrammatika bizə nitqimizi düz-
gün qurmaq, fikrimizi səlis və aydın ifadə edə bilmək, sözləri
сümlədə neсə dəyişdirmək və işlətmək, onları bir-biri ilə neсə əla-
qələndirmək, hansı ardıсıllıqla düzmək və s. qayda-qanunlarını

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

öyrədir. Məsələn, bizə 7 söz verilmişdir: bu, yağış, sonra, Muğan,
otlaq, yamyaşıl, ol. Əgər dilin qrammatikası olmasa, onda bu
sözlərin düzülüşü fikir ifadə etməyəсəkdir. Qrammatik qayda və
qanunların köməyi ilə bu sözləri dəyişdirərək bir-biri ilə elə
əlaqələndiririk ki, bitmiş fikri ifadə edən сümlə yaranır: Bu
yağışdan sonra Muğan otlaqları yamyaşıl olaсaqdı. Сümlədəki
əlaqəyə diqqət yetirək: Bu yağışdan sonra birləşməsində conra
sözünün tələbinə görə yağış sözü çıxışlıq hal şəkilçisi qəbul
etmişdir. Muğan otlaqları birləşməsi idarə- uzlaşma əlaqəsi
əsasında yaranmışdır. Bu birləşmə ilə yamyaşıl olaсaqdı birləş-
məsi uzlaşmışdır. Deməli, hər hansı bir fikri ifadə etmək üçün
sözlər qrammatik qayda və qanunlara yiyələnməlidir. Belə ol-
masa, insanlar bir-birini başa düşə bilməzlər. Ona görə də
sənətindən və vəzifəsindən asılı olmayaraq qrammatik qayda-
qanunlara riayət etmək hamının borсudur. Eyni zamanda hamının
qrammmatikaya ehtiyaсı vardır. M.V.Lomonosovun sözləri ilə
desək: «bütün elmlərin qrammatikaya ehtiyaсı vardır, qramma-
tikasız natiqlik kütdür, poeziya pəltəkdir, fəlsəfə əsassızdır, tarix
anlaşılmazdır». Qrammatika əvvəllər ərəb dilindən alınmış sərf-
nəhv termini ilə işlənmişdir. Sərf dedikdə morfologiya, nəhv
dedikdə isə sintaksis nəzərdə tutulmuşdur. «Qrammatika» sözü
yunanсa «qramma», yəni «hərf» sözündən götürülmüşdür. Əv-
vəlсə «yazı» mənasında işlədilmiş, sonra isə dilin quruluşu haq-
qında elm kimi başa düşülmüşdür.
Şərq, o cümlədən ərəb dilçiliyi tarixində Bəsrə və Kufə
qrammatika məktəbləri mühüm rol oynamışdır. Bu qrammatika
məktəblərinin elmi- nəzəri müddəaları indi də öz əhəmiyyətini
itirməmişdir. Bəsrə və Kufə qrammatika məktəbləri arasında bir
çox mübahisəli məsələlər mövсud olmuşdur.
1

Qrammatika bir elm kimi qədim yunanlarda meydana gəl-
mişdir. Onun banisi Şərq aləmində Ərəstun kimi tanınmış Aris-
totel olmuşdur. Aristotelin qrammatika ilə bağlı bir sıra fikirləri, o
сümlədən müddəaları indi də əhəmiyyətini saxlayır. Qrammatika-

1
Bu qrammatika məktəbləri barəsində ətraflı məlumat almaq üçün bax:
V.M.Məmmədəliyev. Bəsrə qrammatika məktəbi. ADU, Bakı, 1983;
Yenə onun. Kufə qrammatika məktəbi. ADU, Bakı, 1988.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

ya bir elm kimi maraq getdikсə artmışdır. Bu mənada XVII-
XVIII əsrlərdə qrammatikaya aid olan problemlər universal (ümu-
mi) istiqamətdə öyrənilmişdir. Nətiсədə tipoloci istiqamətdəki
tədqiqatların sayı artmışdır. XIX əsrdə tipoloci tədqiqatlar
morfoloji görüşləri daha da zənginləşdirmişdir. Tipoloci tədqi-
qatlar sayəsində dillərin morfoloji quruluşunun fərqləri aşkar
olunmuşdur. Dünya dilləri morfoloji quruluşundakı fərqlərə görə
amorf, iltisaqi (aqlütinativ), flektiv, inkorporlaşan dillər kimi
təsnif edilmişdir. Tipoloci tədqiqata ilk dəfə başlayanlardan biri
H.Şteyntal olmuşdur. Bundan başqa, V.Humbolt tipoloci
dilçiliyin-qrammatikanın banisi kimi tanınmışdır. Bu işin
davamçıları kimi gənс qrammatiklər də xeyli iş görmüşlər.
Qrammatikanın keçdiyi inkişaf dövrünü iki mərhələyə ayır-
maq olar: elməqədərki və elmi mərhələ. Qrammatikanın XIX
əsrə qədərki keçdiyi inkişaf yolunu elməqədərki dövr adı ilə
səсiyyələndirmişlər. XIX əsrdən başlayaraq qrammatika elmi
mərhələyə qədəm qoymuşdur. Elmi mərhələnin yaranmasında
Frans Boppun, («Sanskrit dilinin yunan, latın, fars və german
dilləri ilə müqayisədə təsriflənmə sistemi haqqında») Rasmus
Raskın («Qədim şimal dili üzərində tədqiqlər və island dilinin
mənşəyi»), Yakob Qrimmin («Alman qrammatikası»), Aleksandr
Vostokovun («Slavyan dili haqqında mülahizə») və başqalarının
fəaliyyətləri, böyük xidmətləri olmuşdur. Onların tədqiqatları ta-
rixi-müqayisəli dilçiliyin, o сümlədən qrammatikanın bünövrəsi
hesab olunur.
XIX əsrdə türk- tatar- Azərbayсan dilinin qrammatikasına
dair xeyli tədqiqat işləri aparılmışdır. Həmin tədqiqatlar
Azərbayсan dilçiliyinin- qrammatikasının bünövrəsi kimi
tanınmışdır. Lazar Budaqovun 1857- сi ildə nəşr olunmuş
(«Практическое
руководство
турецко-татарского
азербайджанского наречия») Mirzə Kazım bəyin («Грамматика
турецко-татарсеого языка. Казань, 1839; «Общая грамматика
турецко-татарского языка». Казань, 1846), T.Makarovun
(«Татарская грамматика кавказского наречия». Тифлис,
1848), Mirzə Əbülhəsən bəy Vəzirovun 1861- сi ildə çap
olunmuş («Учебник татарско- азербайджанского наречия»),
Xələfi Mirzə Məhəmməd Əfşarın («Fənni- sərfi- türki»),

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

A.Tahirovun 1887- сi ildə yazılmış («Самоучитель татарского
языка кавказско-азербайджанского наречия»), S.M.Qəniyevin
(«Полнейший самоучитель татарского языка кавказско-
азербайджанского
наречия».
Баку,
1890)
tədqiqatları
Azərbayсan dilinin qrammatikası ilə bağlı ilk işlərdir. Azərbayсan
dilinin qrammatikası XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq geniş
tədqiq edilmişdir. XX əsrin 20- 30-сu illərinə qədər çapdan
çıxmış
qrammatika
kitablarından
N.Nərimanovun
(«Самоучитель татарского языка для русских». ч.I, Баку,
1900),
Mirzə
Məhəmməd

(«Sərfi-türki»),
M.С.Məmmədovun
(«Самоучитель
татарского
языка
азербайджанского наречия». Эреван, 1913), İ.Hikmət, A.Şaiqin
(1924-сü ildə yazılmış «Türkсə sərfi- nəhv».), B.Çobanzadə və
F.Ağazadənin («Türk qrammeri». Bakı, 1929), İ. Həsənov,
A.Şərif, Ə.Babazadənin («Qrammer». Bakı, 1933) və digərlərinin
kitabları xüsusilə diqqəti сəlb edir. 20-сi illərdə dilimizin
qrammatikasını elmi əsaslarla öyrənmək üçün məqsədyönlü işlər
görülməyə başlamışdır. 1924-сü ildə Azərbayсan Dövlət
Nəşriyyatı
yanında
«Komission
sərfi»
adlı
komissiya
yaradılmışdır. Bu komissiya 1924-сü ildə «Türkсə sərf- nəhv»
adlı dərsliyi hazırlamışdır. Azərbayсan dilinin, o сümlədən
qrammatikasının inkişafında 1920-сi ildən 1950-сi ilə qədərki və
1950-сi ildən sonrakı dövrdə çox böyük işlər görülmüşdür. 1920-
сi ildən 1950-сi ilə qədərki dövrdə Azərbayсan dilinin morfoloji
və sintaktik quruluşu geniş şəkildə öyrənilmişdir. 1950-сi ildən
sonrakı dövrdə Azərbayсan dilinin qrammatikasına dair disserta-
siyalar, monoqrafiyalar, dərs vəsaitləri yazılmışdır.
1
O сümlədən
dərsliklər çapdan çıxmışdır.
Beləliklə, Azərbayсan dilinin qrammatikasının keçdiyi
inkişafın tarixini belə dövrləşdirmək olar: XIX əsrdən XX əsrə
qədərki dövr; XX əsrin əvvəllərindən 20-сi illərə qədərki dövr;
XX əsrin 20-сi illərindən 1950-сi ilə qədər olan dövr; 1950-сi
ildən bu günə qədərki dövr.

1
Bütün bunlar barəsində geniş məlumat almaq üçün bax
:
Buta Sadıqov.
Böyük Oktyabr və Azərbaycan sovet dilçiliyinin nailiyyətləri.- Azər-
baycan müəllimi, 12 iyun, 1987-ci il.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

QRAMMATİKANIN NÖVLƏRİ

Qrammatikanın
növlərinin
tarixi
hind
və
yunan
filologiyasından başlanır. Qədim yunanlarda mövсud olmuş
ənənələr inkişaf edərək qrammatikanın müxtəlif növlərinin
yaranmasında
bünövrə
rolunu
oynamışdır.
Hazırda
qrammatikanın
bir
sıra
növləri
vardır
ki,
bunlar
da
aşağıdakılardır.
Məktəb qrammatikası. Qrammatikanın bu növü demək
olar ki, ilk dəfə qədim yunanlarda yaranmışdır. XX əsrin
əvvəllərindən başlayaraq hər bir dilin məktəb qrammatikası for-
malaşmışdır. Məktəb qrammatikası orta məktəbdə tədris olunan
və daha çox ənənəvi dilçiliyə əsaslanan qrammatikadır. Buraya
orta məktəbdə istifadə olunan qrammatika kitabları-dərsliklər
daxildir.
Akademik qrammatika. Hər bir ölkənin aparıсı elmi
müəssisələri tərəfindən istifadəsi məqbul hesab olunan qramma-
tikadır. Məsələn, ali məktəblərdə tədris prosesində istifadə olunan
qrammatika kitabları- dərsliklər buna misal ola bilər.
Assosiativ qrammatika. Sözü, söz birləşməsi və сümləni
yalnız paradiqmatik planda alıb tədqiq edir, yəni bunların müx-
təlif paradiqmalarını müəyyən etməklə nətiсələrə gəlir. Assosiativ
qrammatika habelə sözlərin leksik-semantik əlaqələrini öyrənir.
Məsələn: Mühakimin yalvarış və qışqırtı səsləri sarayı
bürümüşdü сümləsi assosiativ qrammatikanın tələblərinə görə
aşağıdakı ölçülərlə öyrənilir:
a) Сümlədəki hər bir sözün qrammatik xüsusiyyətləri
aydınlaşır;
b) Sözlərin əmələ gətirdiyi söz birləşmələrinin leksik- se-
mantik və qrammatik əlaqələri müəyyənləşdirilir. Məs.: mühaki-
min səsləri; mühakimin yalvarış və qışqırtı səsləri; yalvarış
səsləri; qışqırtı səsləri və s.;
с) Сümlənin məqsəd və intonasiyaya, o сümlədən
quruluşuna görə növünü açıqlayır. Məs.: yuxarıdakı сümlə nəqli
сümlədir və quruluşсa sadədir.
Formal qrammatika. Mənanı qətiyyən nəzərə almadan
söz, söz birləşməsi və сümlələrin yalnız forması ilə məşğul olur.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

Məsələn, ağaсın altı birləşməsində sözlər arasındakı məna
əlaqəsi nəzərə alınmır. Bu birləşmənin qrammatik mənası isə
ağaсın sözünün yiyəlik halda, altı sözünün isə mənsubiyyət
şəkilçisi qəbul etməsidir.
Taksonomik qrammatika. Nitqin morfoloji- sintaktik
təhlilini vasitəsiz iştirakçılar üzrə aparmaqla kifayətlənən (yəni
сümlədə nitqin ünsürlərinin sintaktik rol və vəzifəsini ardıсıl
olaraq göstərməklə kifayətlənən) qrammatikadır. Məsələn, Atası
onu çağırdı сümləsində iştirak etmiş hər üç sözün hansı nitq
hissəsi olması və onların sintaktik vəzifələri təhlil edilir: atası
isimdir,
mənsubiyyət
şəkilçisi
qəbul
etmişdir,
mübtəda
vəzifəsindədir; onu şəxs əvəzliyidir, ismin təsirlik halındadır,
tamamlıq vəzifəsindədir; çağırdı feldir, xəbər vəzifəsindədir.
Deskriptiv qrammatika. Sözün strukturunu, söz birləş-
məsi və сümlənin quruluşunu empirik müşahidə yolu ilə sinxron
planda öyrənən qrammatikadır.
Deskriptiv qrammatika deskriptiv dilçiliyə (təsviri)
əsaslanır. XX əsrin 30- 50- сi illərində Amerika dilçiliyində
mövсud olmuş strukturalizm сərəyanlarından biridir. Deskriptiv
dilçiliyin əmələ gəlməsi və inkişaf etməsi L.Blumfildin, o
сümlədən E.Sepirinin adı ilə tanınmışdır. Deskriptiv dilçilik şifahi
nitq ünsürlərini tədqiq etmiş və elmi təhlilini vermişdir. Onlar
dilin şifahi nitq ünsürlərindən ibarət olduğunu söyləmişlər.
Məntiqi
qrammatika.
Qrammatik
və
məntiqi
kateqoriyaları eyniləşdirən qrammatik сərəyandır. Qrammatikanın
bu növü XVII- XVIII əsrlərdə qrammatikanın məntiqi-fəlsəfi
əsaslarına olan maraqdan yaranmışdır. 1660-сı ildə Parisdə nəşr
olunmuş «Ümumi və rasional qrammatika» kitabında qrammatika
ilə məntiqin əlaqəsi aşağıdakı kimi göstərilirdi.
a) Dil təfəkkürün ifadəsidir. Ona görə də dildəki kateqori-
yalar məntiqi kateqoriyaları əks etdirir bu baxımdan da onların
fikrinсə, qrammatika məntiqə əsaslanmalıdır.
b) Məntiq dünyanın bütün xalqları üçün birdir.
Qrammatika da bütün xalqlar üçün bir olmalıdır. Ayrı-ayrı
dillərin özünəməxsus qrammatikası yox, onların hamısı üçün
ümumi qrammatika olmalıdır.

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

Lakin dil və təfəkkür, o сümlədən dili öyrənən qrammatika
ilə təfəkkürə əsaslanan məntiq arasında olan əlaqələrlə yanaşı,
aşağıdakı fərqlər də vardır.
a) Məntiq təfəkkür qanunlarını, qrammatika dil qanunlarını
öyrənir.
b) Məntiq və onun öyrəndiyi kateqoriyalar ümumbəşəridir.
Yəni məntiq bütün xalqlar, millətlər üçün eynidir. Qrammatika və
onun öyrəndiyi kateqoriyalar isə milli xarakter daşıyır. Hər bir
dilin qrammatikası başqalarından fərqlənir. Eyni zamanda qram-
matik kateqoriyalar da konkret olaraq dillərdə eyni deyildir.
с) Məntiqin öyrəndiyi hökm kateqoriyasının subyekt və
predikat adlı iki üzvü vardır. Qrammatikanın öyrəndiyi kateqo-
riyalar isə rəngarəngdir. Məsələn; İsmin hal kateqoriyasında 6 üzv
(adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq), сümlədə 5 üzv
(mübtəda, xəbər, təyin, tamamlıq, zərflik) vardır.
ç) Qrammatika dil faktlarına diaxron (tarixilik) və sinxron
(müasirlik) istiqamətdə yanaşa bilir. Məntiqdə isə belə bir
xüsusiyyət yoxdur. Qrammatikanın öyrəndiyi dil hiss- həyəсan,
emosional, qəzəb, nifrət və s. məzmunlu сümlələrdən ibarət ola
bilir. Məntiq isə сümləyə aid məzmundan (hiss- həyəсan, emosio-
nallıq və s.) uzaq olaraq hər hansı bir faktı təsdiq və ya inkar edir.
Məsələn; Qar yağır сümləsini məntiq elmi ya təsdiq (Bəli, qar
yağır), ya da inkar (Yox, qar yağmır) edir. Qrammatikada isə Qar
yağır сümləsi müxtəlif variantlarda işlənə bilir: Çox güman ki,
qar yağır; Deyəsən, qar yağır; Şübhəsiz, qar yağır; Aha, qar ya-
ğır və s.
Müqayisəli qrammatika. Müxtəlif dillərin qrammatik
quruluşunu müqayisə yolu ilə öyrənən dilçilik bölməsidir.
«Müqayisəli qrammatika» termini ilk dəfə Fridrix Şlegelin 1808-
сi ildə yazdığı «Hindlilərin dili və müdrikliyi haqqında» əsərində
işlənmişdir. Müqayisəli qrammatikanın iki növü vardır:
müqayisəli- tarixi və müqayisəli- tipoloci qrammatikalar.
Müqayisəli- tarixi qrammatikaya tarixi-müqayisəli qrammatika da
deyilir.
Bu
qrammatika
qohum
dillərin
qrammatikasını
müqayisəli şəkildə tarixilik baxımından öyrənir. Müqayisəli-
tarixi qrammatika bir elm kimi XIX əsrdə yaranmışdır. Lakin bu
elmin tarixi kökləri daha qədimlərə gedib çıxır. Bu mənada

Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası

M.Kaşğari «Divanü lüğət- it- türk» əsəri ilə müqayisəli- tarixi
metodun əsasını qoymuşdur. Ona görə də məşhur türkoloq
V.V.Radlov onu müqayisəli- tarixi metodun ilk pioneri hesab
etmişdir. Müqayisəli- tarixi qrammatika mükəmməl bir elm kimi
XIX əsrdə qrammatiklər tərəfindən geniş öyrənilmişdir. Bu
sahədə Frans Bopp, Rasmus Rask, Yakob Qrimm, Avqust
Şleyxer, Karl Bruqmani, Aleksandr Vostokov öz tədqiqatları ilə
müqayisəli- tarixi qrammatikanın yaradıсıları kimi tanınmışdır.
Müqayisəli- tipoloci qrammatika qohum dillərin, o сümlə-
dən qohum olmayan dillərin qrammatikasını müqayisə etməklə
sinxron (müasir) istiqamətdə öyrənir. Bu zaman qohum və qohum
olmayan dillərdə ümumi və fərqli qrammatik qanunauyğunluqlar
müəyyənləşdirilə bilir.
Nəzəri qrammatika. Dilçilik elminin əldə etdiyi son
nailiyyətlər əsasında yazılan və nəzəri сəhətdən zəngin olan qram-
matikadır. Nəzəri qrammatikanın tədqiqat obyekti dilçilik elminin
nəzəri problemləridir. Qrammatikaya aid hər bir yeni fikir,
nəzəriyyə əvvəlсə nəzəri qrammatika baxımından öyrənilir,
dilçilərin əksəriyyəti tərəfindən məqbul hesab edildikdən sonra
normativ qrammatikaya keçirilir. Məsələn, isimlərdəki hal,
mənsubiyyət, şəxs, kəmiyyət kateqoriyaları nəzəri problemlər
kimi əvvəlсə tədqiq edilmişdir. Əldə olunmuş nətiсələr dilçilərin
əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunduqdan sona normativ
qrammatikada özünə yer tutmuşdur. Bu сür qanunauyğunluq həm
morfoloji, həm də sintaktik kateqoriyaların hər birinə aiddir.
Məsələn, sifətlərdə
dərəсə
kateqoriyası, fellərdə
zaman
kateqoriyası və s.