Press "Enter" to skip to content

Mövzu 10 MORFOLOGİYANIN TƏDRİSİ İSMİN, SİFƏTİN, SAYIN, ƏVƏZLİYİN, FEİLİN, ZƏRFİN TƏDRİSİ METODİKASI. MORFOLOJİ TƏHLİLİN APARILMA QAYDASI

Dad – acı, şirin, turş

Сравнительно-исторический анализ инфинитива на -ma/-me в тюркских языках Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

THE -MA/-ME INFINITIVE / ИНФИНИТИВ НА -MA/-ME / ЭТИМОЛОГИЯ / СРАВНИТЕЛЬНО-ИСТОРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ / ТЮРКСКИЕ ЯЗЫКИ / СХОДНЫЕ И ОТЛИЧИТЕЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ / ETIMOLOGY / COMPARATIVE-HISTORICAL ANALYSIS / TURKIC LANGUAGES / SIMILAR AND DISTINCTIVE FEATURES

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мешадиева А. Э.

В настоящей статье проводится сравнительно-исторический анализ инфинитива на -ma/-me в тюркских языках . В настоящее время ряд вопросов относительно морфолого-семантических особенностей и основных функций инфинитива на -ma/-me в современных тюркских языках не получили исчерпывающее освещение в тюркологии. В процессе исследования выявляются сходные и отличительные особенности инфинитивной формы на -ma/-me в тюркских языках , а также рассматривается ее этимология .

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Мешадиева А. Э.

Категория неличных форм глагола башкирского языка

Грамматические и семантические отношения между компонентами моделей словосочетаний «Наречие + глагол» в современном турецком литературном языке

Судебно-лингвистическая параметрическая модель публичной коммуникации

Структурно-семантические и синтаксические особенности деепричастной формы на -dikça 4 в современных тюркских языках

К проблеме сравнительного анализа причастия на -mi§ 4 в тюркских языках
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMPARATIVE-HISTORICAL ANALYSIS OF THE -MA/-ME INFINITIVE IN THE TURKIC LANGUAGES

In this paper comparative-historical analysis of the -ma/-me infinitive in Turkic languages is carried out. At the present time a series of questions concerning a morphological-semantic features and main functions of the -ma/-me infinitive in the modern Turkic languages haven’t exhaustive treatment in the Turkology. In the course of the research similar and distinctive features of the -ma/-me infinitive in Turkic languages are revealed, likewise its etymology is examined.

Текст научной работы на тему «Сравнительно-исторический анализ инфинитива на -ma/-me в тюркских языках»

литься как более многочисленная и существующая на большом отрезке времени, а ее жизнедеятельность регулируется более сложными правилами взаимозависимостей. Относительный характер системных признаков (значимость возраста эго и возраста связующего родственника, гендерная маркированность) показывает выраженность идентификации «эго» через призму социальной группы, в данном случае, семьи.

По данным русского языка, семейная группа русских строго симметрична, в ней нет более или менее ценных родственников, равнозначимы в ней предки и потомки, мужчины и женщины, родственники по линии отца и матери, со стороны мужа и жены.

Сложная система терминов родства в корейском языке объясняется, в первую очередь, влиянием конфуцианства на все сферы жизни общества в течение многих лет. В соответствии с конфуцианской философией образ жизни корейцев был построен по принципу большой семьи, где в одном доме проживали члены нескольких поколений. Поэтому знать четко наименование каждого отдельного родственника было вынужденной необходимостью. Согласно конфуцианской идеологии женщина не имела никаких прав. Ее роль заключалась в замужестве и рождении детей. Господствующей была идеология превосходства мужчин, отсюда прослеживаются и различия в системе терми-

Одной из спорных проблем языкознания остается вопрос о принадлежности неличных форм глагола к частям речи, т.е. установление, входят ли они в систему глагола или именных частей речи, или образуют особые части речи. Неличные формы глагола выходят за рамки обычных глагольных категорий, обладая рядом особенностей: они выражают действия без указания лица и числа, а по выполняемым синтаксическим функциям близки именным частям речи и не могут служить в предложении ска-

нов родства. Родственники со стороны отца считались ближе и роднее по сравнению с родственниками со стороны матери. Поэтому даже бабушка и дедушка со стороны отца имеют приставку «родные», а со стороны матери «сторонние» «находящиеся вне», т.к. они проживали отдельно. Различия терминов родства по возрастному признаку также результат влияния конфуцианства, так как важным моментов конфуцианской идеологии является уважение старших.

Проанализировав столь очевидные различия в системах терминов родства русского и корейского языков, можно сделать вывод, что данные расхождения четко демонстрируют особенности развития и формирования семейно-родственных отношений и общества в целом у разных народов, а также факторы, обусловившие эти процессы.

Выявив различия в системах терминов родства в словарной форме, можно предположить, что языковые картины мира у носителей русского и корейского языков столь же контрастны, как и термины родства, представленные в системах двух языков. И для того, чтобы описать языковые картины мира носителей языков, на следующем этапе нашего исследования будет проведен простой ассоциативный эксперимент с учетом гендер-ных особенностей респондентов.

зуемым. Своеобразие неличных форм глагола проявляется в том, что исторически они восходят к именам, но в процессе развития тяготеют к глаголу, приобретая глагольные категории, сохраняя при этом свойственные себе особенности. Проблема форм инфинитива с его сложными лексико-семантическими, морфоло-го-синтаксическими особенностями и стилистическими функциями занимает важное место в грамматиках тюркских языков.

1. Морган, Л.Г. Древнее общество. – Л., 1934.

2. Канделаки, Т.Л. Семантика и мотивированность терминов. – М., 1977.

3. Филин, Ф.А. К проблеме социальной обусловленности языка // Вопросы языкознания. – 1966. – № 4.

4. Молодец, В.Н. Некоторые проблемы терминологической синонимии. – Горький, 1983.

5. Со Джон Бом. Кыраун кугосаджон (Толковый словарь корейского языка). – Сеул, 2010.

1. Morgan, L.G. Drevnee obthestvo. – L., 1934.

2. Kandelaki, T.L. Semantika i motivirovannostj terminov. – M., 1977.

3. Filin, F.A. K probleme socialjnoyj obuslovlennosti yazihka // Voprosih yazihkoznaniya. – 1966. – № 4.

4. Molodec, V.N. Nekotorihe problemih terminologicheskoyj sinonimii. – Gorjkiyj, 1983.

5. So Dzhon Bom. Kihraun kugosadzhon (Tolkovihyj slovarj koreyjskogo yazihka). – Seul, 2010.

Статья поступила в редакцию 14.10

Meshadiyeva A.E. COMPARATIVE-HISTORICAL ANALYSIS OF THE -MA/-ME INFINITIVE IN THE TURKIC LANGUAGES. In this paper comparative-historical analysis of the -ma/-me infinitive in Turkic languages is carried out. At the present time a series of questions concerning a morphological-semantic features and main functions of the -ma/-me infinitive in the modern Turkic languages haven’t exhaustive treatment in the Turkology. In the course of the research similar and distinctive features of the -ma/-me infinitive in Turkic langua-ges are revealed, likewise its etymology is examined.

Key words: the -ma/-me infinitive, etimology, comparative-historical analysis, Turkic languages, similar and distinctive features.

А.Э. Мешадиева, канд. фил. наук, доц., ст. науч. сотрудник Отдела тюркских языков Института языкознания им. Насими Национальной Академии Наук Азербайджана, г. Баку, E-mail: meshadiyevaaynel@mail.ru

СРАВНИТЕЛЬНО-ИСТОРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ИНФИНИТИВА НА -MA/-ME В ТЮРКСКИХ ЯЗЫКАХ

В настоящей статье проводится сравнительно-исторический анализ инфинитива на -ma/-me в тюркских языках. В настоящее время ряд вопросов относительно морфолого-семантических особенностей и основных функций инфинитива на -ma/-me в современных тюркских языках не получили исчерпывающее освещение в тюркологии. В процессе исследования выявляются сходные и отличительные особенности инфинитивной формы на -ma/-me в тюркских языках, а также рассматривается ее этимология.

Ключевые слова: инфинитив на -ma/-me, этимология, сравнительно-исторический анализ, тюркские языки, сходные и отличительные особенности.

В большинстве тюркских языков неличные формы глагола (НФГ) не стали предметом специального исследования. В тюркских языках НФГ не подверглись системному исследованию. Иными словами, этот вопрос до сих пор остается нерешенным.

Вследствие этого, изучение категории инфинитива как одной из неличных форм глагола, а также отдельных инфинитивных форм в тюркских языках представляет собой одну из актуальных проблем тюркского языкознания. Это послужило основанием исследовать одну из самых распространенных инфинитивных форм на -та/-те. Задачей настоящей статьи является: изучение лексико-семантической природы, морфолого-синтак-сических функций и стилистических особенностей инфинитивной формы на -та/-те (ИФ на -та/-те) в тюркских языках.

Исследование ведётся в синхронном и диахроническом аспектах, с последовательным сравнением фактов родственных тюркских языков, а также сопоставлением с материалами общего языкознания.

Тюркологическая литература располагает рядом терминов для обозначения грамматической категории инфинитива: неопределенная форма глагола, неопределенное наклонение, неокончательное наклонение, глагольная форма цели, целевой глагол или супин, инфинитив, масдар, неопределенно-именная форма глагола, глагольное имя, имя действия, отглагольные существительные и т.д.

Так, В.А. Гордлевский, П.М. Мелиоранский, А. Казымбек, Н.Ф. Катанов называют инфинитив «неопределенным наклонением», А. Гуламов, А.Н. Боровков, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов – «инфинитивом», К.К. Юдахин, И.А. Батманов, Н.Л. Дыренко-ва, В.В. Решетов, К.К. Сартабаев – «отглагольными именами», В.М. Насилов, У. Алиев, Б.К. Кутлымуратов, Н.А. Баскаков, М.Б. Балакаев, Б. Тойчубекова – «именами действия», А.М. Щербак – «субстантивными отглагольными именами» и т.д.

Рассматриваемая неличная форма глагола в азербайджанском языкознании выступала под термином масдар. Этот термин начал использоваться в грамматиках азербайджанского языка с 30-х 20-го века. Небезынтересно отметить, что термин мас-дар, заимствованный из арабского языка, зарегистрирован также в грузинском языке. Данный термин был зафиксирован еще в трудах М. Кашгари и некоторых восточных языковедов.

В тюркологии некоторыми учеными-языковедами нередко отождествлялись понятия инфинитив и отглагольное имя. Также, по мнению Л. Ханбутаевой, понятия отглагольное имя и инфинитив идентичны. В этой связи примечательно следующее высказывание Л. Ханбутаевой: «Для того, чтобы доказать этот факт, достаточно исследовать этимологию инфинитива в диахроническом плане» [1, с. 24].

В русском языкознании наиболее употребительным термином данной неличной формы глагола применительно к тюркским языкам был термин инфинитив. Наиболее показательно на этот счет высказывание К.Г. Ишбаева: «Термин «инфинитив» / лат. 0Пn1initivus – неопределенный/ тоже полностью не соответствует природе данной категории в тюркских языках. Но он удачен тем, что будучи интернациональным термином, не требует калькирования и является общепонятным» [2, с. 2].

Мы также полагаем, что самым целесообразным и удачным термином применительно к категории инфинитива в тюркских языках является термин «инфинитив». Примечательно отметить, что в тюркологии в 60-80 гг. наиболее употребительным термином был термин имя действия (М. Исхаков 1960, Б.К. Кутлымуратов 1968, Б. Тойчубекова 1968, К. Мелиев 1976, К. Неталиева и т.д.). Эти исследователи считают термин «имена действия» самым удачным термином применительно к этой категории в тюркологической литературе. Данную точку зрения они обосновывают тем, что термины «инфинитив» и «отглагольные имена» по значению, которое они передают, не раскрывают ни семантической, ни морфологической сущности данных форм.

Б.К. Кутлымуратов отмечает: «. Из всех перечисленных выше более подходящим является термин «имена действия» ^Прекет аты), так как термины «отглагольные имена» и «инфинитив» не полностью отвечают содержанию категории имен действия в тюркских языках по той причине, что в изолированных отглагольных именах (существительные и прилагательные) глагольные признаки не сохраняются, а в именах действия глагольные признаки сохраняются» [3, с. 4].

До сих пор тюркологи не пришли к единому мнению относительно природы инфинитива как самостоятельной грамматической категории. В этой связи Н.К. Дмитриев писал: «. Само понятие инфинитива как грамматической категории достаточно шатко и неопределенно. Инфинитив это – нечто среднее между спрягаемыми глагольными формами и отглагольными именами. Специфика инфинитива в различных языках весьма различна» [4, с. 178].

Из приведенного выше высказывания следует, что в отличие от некоторых ученых Н.К. Дмитриев не рассматривает инфинитив в качестве самостоятельной грамматической категории, а также не отождествляет его с отглагольными именами.

Работа М.А. Казымбека «Общая грамматика турецко-татарского языка», будучи одной из первых работ по изучению инфинитива в тюркских языках положила начало изучения данной неличной формы глагола во всей её многоаспектности. В своем труде М.А. Казымбек обозначал инфинитив термином имя действия.

Большое значение для изучения инфинитива в тюркских языках имеют исследования Н.К. Дмитриева, Н.А. Баскакова, В.М. Насилова, А.Н. Кононова, И.А. Батманова, Л.А. Покровской, Б.А. Серебренникова, Н.З. Гаджиевой, А.Г. Гуламова, В.Д. Аракина, А. Дамирчизаде, А. Ахундова, В. Алиева, Г. Мир-зазаде, М. Гусейнзаде, С. Джафарова, М. Ширалиева, Ф. Зейна-лова, М. Аскерова, Л. Ханбутаевой, Р. Мадатовой и др.

В научном труде В. Алиева «Неспрягаемые формы глагола в Азербайджанском языке. Масдар, Баку, 1986» [5] была тщательно и подробно исследована история изучения масда-ров, а также их парадигматические и синтагматические особенности в азербайджанском языке.

В кандидатской диссертации Р. Мадатовой под названием «Масдар в письменных памятниках азербайджанского языка 13-18 вв.» автор на основе богатого текстологического материала исследует грамматические особенности масдаров в письменных памятниках азербайджанского языка, а также пытается определить динамику их исторического развития [2].

Известный интерес представляют интерпретации некоторых ученых-языковедов относительно категории инфинитива в современных тюркских языках. В книге «Современный азербайджанский язык » инфинитив характеризуется следующим образом: «Масдары, не связанные со временем и категорией лица, посредством признака особого наклонения может показывать лишь название глаголов» [9, с. 166].

В «Сравнительно-исторической грамматике тюркских языков. Морфология» инфинитив интерпретируется следующим образом: «Инфинитив, как особая глагольная форма, называет действие, состояние или процесс, без указания на его отношение к лицу и числу или реальной действительности» [7, с. 483].

Некоторые тюркологи (Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов, Б.А. Серебренников, Н.З. Гаджиева, К.Г. Ишбаев, В.Д. Ишбаев) отмечают, что развитие инфинитива в различных тюркских языках шло неравномерно. В результате этого, особенности употребления и этапы формирования инфинитивных форм различались. Они также полагают, что инфинитив в современных тюркских языках не соответствует инфинитивным формам, зафиксированным в пратюркском языке.

Примечательно высказывание Н.К. Дмитриева относительно развития инфинитива в тюркских языках: «Получается такое впечатление, что живые тюркские языки в общем могли, так сказать, обходиться без инфинитива и что развитие в них инфинитива обязано какому-то внешнему толчку со стороны мощного литературного языка: арабского с его масдарами, а в наше время – русского с его инфинитивом, играющим значительную грамматическую и лексическую роль» [4, с. 171].

Известный интерес представляют наблюдения В.Д. Араки-на относительно исторического развития инфинитива в тюркских языках: «По всей вероятности, инфинитив стал складываться лишь после распада общетюркского языка-основы на отдельные языки» [8, с. 483].

На наш взгляд, трудно не согласиться с приведенной выше гипотезой В.Д. Аракина, которая подтверждается довольно вескими фактами. Так, свою гипотезу В.Д. Аракин аргументирует фактом отсутствия в современных тюркских языках единой формы инфинитива, которая восходила бы к одной общетюркской форме инфинитива, а также фактом неравномерного развития инфинитивных форм в современных тюркских языках.

Историческое развитие инфинитива в азербайджанском языкознании было освещено в трудах Г. Багирова, Х. Мирзаза-де, Р. Мадатовой, И. Велиева и др.

Несмотря на разнообразие интерпретаций инфинитива, сущность данной глагольной формы остается идентичной. Иными словами, инфинитивы (масдары, отглагольные имена) одновременно обладают как глагольными чертами, так и особенностями имени существительного.

В тюркских языках инфинитив является одной из неличных форм глагола, характеризующейся морфологическими особенностями, синтаксическими функциями, определенной семантикой. Инфинитивные формы не только различаются от личных форм глагола, но и от других неличных форм глагола (причас-

тие, деепричастие). Инфинитивные формы в современных тюркских языках различаются и между собой, т.е. каждая инфинитивная форма имеет присущие ей сходные и отличительные признаки.

Большинство тюркологов полагают, что ИФ на -та/-те в тюркских языках произошла от формы -мак/-мек вследствие отпадения конечного к.

В этой связи примечательно высказывание С.А. Соколова: «Во-первых, на наш взгляд, форма на -мак раньше получила развитие в тюркских языках, о чем свидетельствуют материалы древнеписьменных тюркских языков, то есть древнее, чем форма на -ма. Во-вторых, в отношении фонетическом естественно предположить, что в форманте -мак отпал конечный -к, чем думать, что к форманту -ма добавился -к» [10, с. 112].

По мнению С. Джафарова, ИФ на -та/-те не относится к инфинитивным формам, а является лишь аффиксом, образующим отглагольные существительные. Он также отмечает, что между инфинитивом на -мак и формой на -ма кроме фонетического сходства никаких общих черт нет [11].

По мнению Н.А. Баскакова, аффикс на -ма/-ме и его фонетические варианты произошли от аффикса на -мак/-мек [12].

Небезынтересно отметить, что по мнению Т.М. Гарипова формант на -та/-те в древнетюркских письменных памятниках выступал в функции пассивного прилагательного (Ьагта уИ-про-шлый год), а позднее сформировался в качестве аффикса, образующего как прилагательные, так и существительные [13].

М. Гусейнзаде использует два термина (масдар и отглагольное имя существительное). ИФ на -та/-те (легкий масдар -хэМ mэsdэr), по мнению М. Гусейнзаде, образовалась в результате отпадения последнего согласного аффикса на -мак/-мек.

Заслуживает внимания мнение А. Ахундова относительно спорных вопросов, связанных с масдаром. А. Ахундов отмечает 3 вида масдара в азербайджанском языке: -maq/-mэk, -та/-тэ, -maqllq/-mэklik, а формант -maqda/-mэkdэ, по его мнению образовался путем присоединения к инфинитиву на -maq/-mэk аффикса местного падежа [14].

Немаловажным также является выявление сущности и этапов исторического развития инфинитива в тюркских языках. Важное значение имеют исследования, посвященные синтаксической характеристике инфинитивных форм, а также изучение этой категории в диалектах и говорах современных тюркских языков. В этой связи заслуживают внимания исследования Р. Магеррамовой и М. Джахангирова, З. Будаговой, Ю. Сеидова, Э. Джавадова.

ИФ на ^а/^е, которая является предметом нашего исследования, является одной из древнейших инфинитивных форм в тюркских языках. ИФ на ^а/^е в тюркских языках характеризуется как сходными, так и отличительными морфологическими, синтаксическими, фонетическими признаками. В тюркских языках ИФ на -ma/-me прошла довольно сложный путь развития. Рассматриваемая инфинитивная форма встречается в самых ранних древнетюркских письменных памятниках, относящихся к У-Х1 векам. ИФ на ^а/^е в современном турецком языке иногда называют «усеченным инфинитивом». Данная инфинитивная форма в предложении выступает в качестве главных и второстепенных членов предложения: Qocugun okumasl ЬогиМиг – Ребенок плохо читает и т.д.

Небезынтересно отметить, что авторы грамматик по турецкому языку в основном полагали, что ИФ на ^а/^е произошла из формы -mak/-mek в результате отпадения конечного к. Данный подход к выявлению этимологии аффикса на -ma/-me отчетливо виден по используемому термину «тсеКИтле т^аг, Ь|аМ т^аг, усеченный инфинитив» и т.д.

Примечательно высказывание Т. Бангуоглу относительно инфинитивной формы на -ma/-me: «Инфинитивы (отглагольные имена) на ^а/^е образовались от формы на -mak/-mek и в современном турецком языке они являются наиболее распространенными форма-ми, чем формы на -mak/-mek, а также отличаются сферой употребления» [15, с. 421].

Рассматриваемая инфинитивная форма в турецком языке может употребляться как с аффиксами принадлежности, так и без них.

Отметим, что ИФ на ^а/^е употребленная без аффиксов принадлежности в форме некоторых падежей, а именно винительного, дательного, местного и исходного падежей, семантически сходится с инфинитивной формой на -mak/-mek. ИФ на -ma/-me не принимая аффиксов принадлежности в винительном падеже выступает в роли развернутого прямого дополнения:

Neleri seviyordu? Arasira sinemaya gitmeyi, roman okumayi filan (S. Ali Bir iskandal) – Что же он любил? Время от времени ходить в кино, читать романы и т.д.

Рассматриваемая форма без аффиксов принадлежности в дательном падеже выступает в качестве развернутого косвенного дополнения:

Ya§ça kendisinden büyük oldugu halde onu korumiya, ona agabeylik etmiye ba§ladi – Несмотря на то, что он был старше его по годам, он стал его оберегать, застуnил место старшего брата (S. Ali Kuyucakli Yusuf).

ИФ на -ma/-me в предложении может выступать также в роли развернутого обстоятельства времени. Выступая в качестве развернутого обстоятельства времени, ИФ на -ma/-me не принимает аффиксов принадлежности и бывает в форме местного падежа.

В современном турецком языке ИФ на -ma/-me нередко сочетается с послелогами için, ile, üzerine.

ИФ на -ma/-me, сочетаясь с послелогом için передает значение развернутого обстоятельства цели: Bu i§i görmen için sana kaç para verdiler? – Сколько тебе дали денег, чтобы ты выполнила эту работу? (N. Hikmet, Kafa tasi); сочетаясь с послелогом ile – с, вместе, передает два значения, а именно: а) развернутого обстоятельства времени: Ikinci yaprak üniversiteye girmemle açiliyor – Вторая страница (воспоминаний) начинается с моего поступления в университет; б) развернутого обстоятельства образа действия: I§ yalniz kizinizin sokaga dü§mesiyle de bitmez – (N. Hikmet, Kafa tasi) – Дело не кончится только тем, что ваша дочь окажется на улице; сочетаясь с послелогом üzerine – по, также передает значение развернутого обстоятельства: Kalk, be. diye bagirmasi üzerine bütün kuvvetlerini topladi (Y.K. Ka-raosmanoglu, Ankara) – Вслед за его возгласом: Ну, вставай. – он собрал все свои силы.

Как мы видим, ИФ на -ma/-me в современном турецком языке, сочетаясь с вышеприведенными послелогами, принимает аффиксы принадлежности: girmemle, görmen için, bagirmasi üzerine.

ИФ на -ma/-me в современном турецком выражает различные с семантической точки зрения действия. Так, рассматриваемая форма выражает действие, которое мыслится как предстоящее, ожидаемое, желаемое действие: Sizin saat be§te gelmenizi söyledi – Он сказал, чтобы вы пришли в пять часов; выражает факт совершения действия: Kadin. konuçmasina devam etti (S. Ali, Köstence güzellik kraliçesi) – Женщина продолжала говорить.

Иногда ИФ на -ma/-me обозначает название действия: Insanin kendi nefsinden nefret etmesi kadar dünyada azap verici bir§ey yoktur saniyorum (Ö. Seyfettin, Miras) – Я думаю, что на свете нет ничего мучительнее для человека, чем отвращение к самому себе.

В современном азербайджанском языке форма на -ma/-me преимущественно выступает в качестве отглагольных имен существительных.

ИФ на -ma/-me в гагаузском языке имеет фонетический вариант на -маа/-мдд и употребляется в различных синтаксических функциях.

Небезынтересно отметить, что поскольку ИФ на -маа/-мää в гагаузском языке является единственной инфинитивной формой, функции данной формы значительно шире функций таковой в других тюркских языках.

В современном гагаузском языке различаются независимый и зависимый инфинитив на -маа/-мää. ИФ на -маа/-мää в качестве независимого инфинитива употребляется в функции главных членов предложения. Однако отметим, что такого рода инфинитивная форма наблюдается довольно редко. Рассмотрим примеры: ишлемää – айып диилдир – Работать – не стыдно (инфинитив в функции) подлежащего; Бизим давамыз – ислää yy ренмää – Наша задача – хорошо учиться (инфинитив в функции сказуемого) [16, с. 170].

Зависимый инфинитив на -маа/-мää выступает в качестве компонента составного сказуемого, второстепенных членов предложения (дополнения, определения и обстоятельства цели). Рассмотрим несколько примеров:

Биз истеериз экскурсиеä гитмää – Мы хотим пойти на экскурсию (инфинитив в составе глагольного сказуемого); Куф-неää хазырлээрлар имää гелиннерим – На кухне готовят поесть мои невестки (в функции дополнения); Табеети варды –

еркен гелмаа – У него была привычка – приходить рано (определение) [16, с. 176].

В других тюркских языках инфинитив употребляется в определительной функции лишь в изафетной форме 2-го типа, т.е. когда определяемое снабжено аффиксом принадлежности 3-го лица, например: е^эптэк vaxtl – время жениться, Си§иптэк imkanl – возможность размышлять (азерб.яз), даЬ§так zamanl – время работать (рабочее время) (тур. яз.) и т.д.

В туркменском языке рассматриваемый инфинитив сочетаясь с именами существительными, главным образом принимает аффиксы родительного падежа: окамагын вакты – время учебы.

ИФ на -маа/-маа в гагаузском языке в предложении употребляется также в качестве обстоятельства цели: Гелди дин-ненмаа оолум Мити – Приехал отдохнуть мой сын Митя и т.д.

Отметим, что целевой оттенок рассматриваемой инфинитивной формы усиливается посредством частицы дейни/дейне -чтобы: Тудорка, нажын, корунмаа деени гирер соба ардына -Тудорка, что ей делать, чтобы уберечься, прячется за печку [16, с. 177] и т.д.

ИФ на -маа/-маа в гагаузском языке имеет некоторые особенности, отличающие ее от инфинитива в других тюркских языках огузской группы:

1) форма на -маа/-маа не воспринимается как форма дательного падежа инфинитива на -мак/-мек в других тюркских языках огузской группы, а является неспрягаемым инфинитивом;

2) инфинитив в гагаузском языке не имеет именных свойств;

3) инфинитив в гагаузском языке в предложении следует обычно после глагола-сказуемого, а не до него, подобно другим тюркским языкам огузской группы;

4) слово дейни в гагаузском языке способно сочетаться с инфинитивом, чего не наблюдается в отношении союзного слова дийе/ Сеуэ/ deyip в других тюркских языках.

Общеизвестно, что союзное слово Сеуэ/ сНуе служит в предложении для отграничения прямой речи и выполняет функцию средства подчинительной связи в придаточном предложении. В гагаузском языке также наблюдается данный способ оформления придаточного цели. Таким образом, как мы видим, в гагаузском языке слово дейни сочетается как с конъюктивными формами, так и с инфинитивом;

5) ИФ на -маа/-маа в гагаузском языке не может выступать в качестве различных обстоятельств, кроме обстоятельства цели, поскольку рассматриваемый инфинитив не принимает аффиксов падежей и не сочетается с послелогами.

В современном туркменском языке ИФ на -та/-те рассматривается как усеченный вариант инфинитива на -мак/-мек. Данный термин в туркменском языке впервые применил А.Т. Поце-луевский [17].

ИФ на -та/-те является названием конкретного действия. По сравнению с инфинитивной формой на -мак/-мек, форма на -та/-те обладает более номинативной функцией. Нередко наблюдаются переходы некоторых образований с аффиксами на -та/-те в разряд существительных: ярма – пшеничная сечка, крупа; чекме – выдвижной ящик стола и т.д. [18, с. 33].

Рассматриваемая инфинитивная форма в туркменском языке принимает аффиксы принадлежности и падежей. В предложении могут выступать в качестве главного и второстепенного членов. Обращает на себя внимание следующая особенность ИФ на -та/-те в туркменском языке. Так, в отличие от других тюркских языков огузской группы, рассматриваемая инфинитивная форма в туркменском языке употребляется лишь в положительной форме. Отрицательного аспекта данная форма не имеет; ср. турецкий язык – Gдturulmemesi – тот факт, что его не взяли и т.д.

В современном башкирском языке ИФ на -та/-те присуща многозначность. Данная форма преимущественно выступает в качестве отглагольных имен существительных и прилагательных. Рассматриваемая форма в современном башкирском языке в качестве инфинитива выступает довольно редко. В качестве инфинитивной формы она наблюдается главным образом в айском и гайнинском говорах башкирского языка.

Как известно, имя действия представляет собой «гибридную» форму: оно сочетает в себе и качества глагола (примыкает к глагольной лексике), и грамматические категории имени (принадлежность, число, падеж). В нынешней стадии развития башкирского языка самой распространённой формой считаются имена действия с показателем -ыу/-еу. Имена действия на -мак/-мэк, -ыш/ -еш наиболее употребляемые в ХУИ-ХУШ веках, в современном башкирском языке потеряли былую активность, а форма на -ма/ -ме в литературном языке почти не наблюдается.

ИФ на -та/-те в башкирском языке передает оттенки намерения, желания (барма кэрэк- надо идти, ехать и т.д.).

i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Следует также отметить, что действие, обозначаемое рассматриваемой инфинитивной формой носит статический характер, в то время как такие инфинитивные формы как -ырга, -макка, -мага передают более динамическое действие.

ИФ на -та/-те в современном башкирском языке выступая в качестве инфинитива, не принимает аффиксов лица, принадлежности, падежей и числа. Данная форма в башкирском языке образуется от все глагольных основ.

Относительно отрицательного аспекта ИФ на -та/-те в башкирском языке, следует отметить, что он совпадает с отрицательной формой инфинитива на -ырга: ср. уйларга кэрэк – уйламадка кэрэк = уйлама кэрэк – уйламадка кэрэк -надо думать – не надо думать. ИФ на -та/-те встречается и в восточном диалекте башкирского языка. Эта форма в данном диалекте употребляется в значении целенаправленности действия: Балык элэкмэ гитте – Пошел рыбачить [19, с. 140]. В отличие от восточного диалекта, в южном диалекте башкирского языка ИФ на -та/-те выступает преимущественно в качестве имени действия: тирмэ -ьэрмэьенэ мине лэ апар – На собирание и прочее и меня возьми – (тирмэ – лит. тиреY – собирание ягод) и т.д. [20, с. 67].

Относительно инфинитивных форм в современном татарском литературном языке необходимо указать, что, основной инфинитивной формой в данном языке является форма на -ырга/ -ергэ, а в отрицательной форме -маска/-мэскэ, которая уже бытовала в письменных памятниках периода Казанского ханства. хотя как показывают некоторые исследования, в то время более активно употреблялись формы, производные от -ма/-ме: -мак/-мек; -мага/-мэгэ, которые в настоящее время являются архаичными инфинитивными формами.

Примечательно, что указанные инфинитивные формы сохранились во многих говорах татарского языка. Отметим также, что до начала ХХ века в письменно-литературном языке инфинитив на -мак/-мэк употреблялся в дательно-направительном и местном падежах. Другие же формы, хотя и очень редко, зафиксированы как в письменных памятниках, так и в некоторых говорах татарского языка.

ИФ на -та/-те в караимском языке отличается от таковой в других тюркских языках. Так, ИФ на -та/-те в указанном языке не принимает аффиксов принадлежности, падежей, числа.

Рассматриваемая инфинитивная форма в караимском языке в предложении преимущественно сочетается с предикативами и модальными словами: керяк/керек – нужно, йарэйт/йарайт -ладно, хорошо и т.д.

ИФ на -та/-те в основном встречается в разговорной речи: не ишлямя, айт! – Скажи, что делать!; Тохтады юрюмя – перестал ходить; башлейт ирлама – начинает петь и т.д.

ИФ на -та/-те в караимском языке главным образом выражает цель, которую преследует действие другого глагола: Баг ынма ястюмя кайырадыр бойнун – Он поворачивает голову, чтобы посмотреть на меня. Данный инфинитив нередко сочетается с именами вахт- время, пора, борчлу/борцлу – обязан, йенгил – легко: вахт кетмя – пора идти; Борчлубуз айта ки. Борцлубуз айта ки – Мы обязаны сказать, что. и т.д.

Помимо этого, можно встретить самостоятельное употребление ИФ на -та/-те в караимском языке: Гуфну кыстама -берини тузаклама, дзанны кыстама – кигирцинни баскалама -Мучить тело значит обуздать волка, мучить душу – мять голубя. Самостоятельное употребление рассматриваемой инфинитивной формы объясняется К.М. Мусаевым как результат калькирования инфинитивных оборотов русского языка [21].

Следует отметить, что ИФ на -та/-те в караимском языке не принимает отрицательного аффикса на -та/-те. Однако, в караимском языке наличествует отрицательная форма Иф на -та/-те, которая образуется посредством аффикса -масха, -мяскя, -маска, -меске. Данная форма в караимском языке употребляется редко. Рассмотрим примеры: билмяскя/ билмеске -не знать, чтобы не знать; алмасха/ алмаска – не брать, чтобы не брать и т.д.

ИФ на -та/-те в современном киргизском языке функционирует в фонетическом варианте -май/-мей/-мой/-мей и усеченном варианте на -ма/-ме. В киргизском языке ИФ на -май/-мей/ -мой/-мей обозначается термином имя действия. ИФ на -май/-мей/-мой/-мей в киргизском языке передает значение наименования процессов, действий, обладающих оттенком привычности, повторяемости. Рассмотрим примеры: Таежем баштап бас-

кан турганымдан кыйкым таап андып турмай – Во главе с тетей (по матери) все придираются к каждой мелочи и подсматривают за мной [22, с. 318].

Имя действия на май/-мей/-мой/-мвй в киргизском языке может принимать аффиксы числа, принадлежности и падежей: Алардын ашык жемейлери башталды – Начались их излишние присвоения; Бармайдын келмееейи кыйын, алмайдын бермейи кыйын (посл.) – Если пойти, трудно прийти, если взять, трудно отдать (посл.).

В отличие от тюркских языков огузской группы, в киргизском языке отрицательная форма имени действия на май/-мей/-мой/-мвй образуется аналитическим способом посред-ством модального слова жок: Андай кийин свзгв алмай жок – После этого не обсуждать и т.д.

В киргизском языке после ИФ на май/-мей/-мой/-мвй может следовать частица да, которая придает предложению оттенок категоричности: Бир KYHY бакашака, Yч кYHY «кулак мурунду кескендей» тунжурап калмайыбыз да бар – День болтаем без умолку, три дня, хот убей, безмолвствуем.

Как мы отмечали выше, данная форма в киргизском языке имеет также усеченный вариант на -ма/-ме, который имеет те же значения, что и полная форма на -май/-мей. Рассмотрим примеры: Бурулчанын ачуусу келгенде, булкунуп ээжаа бербей кетме жайы бар – Когда Бурулча сердится, на нее обычно никакие уговоры не действует и т.д.

Обращает на себя внимание тот факт, что в киргизском языке ИФ на май/-мей/-мой/-мвй в отличие от других инфинитивных форм, сочетаясь с другими словами, лексикализуется и образует лишь сложные имена существительные (преимущественно названия игр): аркан тартмай – перетягивание аркана, кыз куумай – догони девушку и т.д [22, с. 321].

Так, сравнительно-исторический анализ инфинитивной формы на -ma/-me в тюркских языках показал, что она имеет как сходные, так и отличительные особенности. Отличия в основном проявляются в фонетическом оформлении, а также при образовании отрицательного аспекта данного аффикса. Помимо этого, отличительные признаки наблюдаются также и в морфо-лого-синтаксических функциях инфинитивной формы -ma/-me в тюркских языках.

1. Xanbutayeva, L.M. Muasir Azsrbaycan vs ingilis dillsrinds infinitiv (umumi-tipoloji tsdqiqat). – Baki, 2003.

2. Ишбаев, К.Г. Инфинитивные формы глагола в башкирском языке: автореф. дис. . канд. фил. наук. – Уфа, 1975.

3. Кутлымуратов, Б.К. Имена действия в современном каракалпакском языке: автореф. дис. . канд. филол. наук. – Нукус, 1968.

4. Дмитриев, Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.; Л., 1948.

5. Bliyev, V. Azsrbaycan dilinds felin tssriflsnmsysn formalari. Mssdsr. – Baki, 1986.

6. Msdstova, R. XIII-XVIII ssrlsr Azsrbaycan dili yazili abidslsrinds mssdsr: namizsdlik dissertasiya. – Baki, 1997.

7. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. – М., 1988.

8. Аракин, В.Д. Инфинитив // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. – М. – 1988. – Ч. 2.

9. Muasir Azsrbaycan dili, Morfologiya. – Baki, 1980.

10. Соколов, С.А. О некоторых отглагольных именах в турецком языке: дис. . канд. филол. наук. – М., 1952.

11. Csfsrov, S. Azsrbaycan dilinds soz yaradiciligi. – Baki, 1960.

12. Баскаков, Н.А. Каракалпакский язык. – М., 1952.

13. Гарипов, Т.М. Башкирское именное словообразование. – Уфа, 1959.

14. Axundov, A. Mssdsr // Azsrbaycan dili vs sdsbiyyat tsdrisi. – Baki, 1976. – № 2.

15. Banguoglu, T. Turk9enin grameri. – Ankara, 2007.

16. Покровская, Л.А. Грамматика гагаузского языка. – М., 1964.

17. Поцелуевский, А.П. Основы синтаксиса туркменского литературного языка. – Ашхабад, 1943.

18. Грамматика туркменского языка. Фонетика и морфология. – Ашхабад, 1970.

19. Максютова, Н.Х. Восточный диалект башкирского языка (в сравнительно-историческом освещении). – М., 1976.

20. Миржанова, С.Ф. Южный диалект башкирского языка. – М., 1979.

21. Мусаев, К.М. Грамматика караимского языка. – М., 1964.

22. Грамматика киргизского литературного языка. Фонетика и морфология. – Фрунзе. 1987. Bibliography

1. Khanbutayeva, L.M. Muasir Azerbaijan ve ingilis dillerinde infinitiv (umumi-tipoloji tedgigat). – Baki, 2003.

2. Ishbaev, K.G. Infinitivnihe formih glagola v bashkirskom yazihke: avtoref. dis. . kand. fil. nauk. – Ufa, 1975.

3. Kutlihmuratov, B.K. Imena deyjstviya v sovremennom karakalpakskom yazihke: avtoref. dis. . kand. filol. nauk. – Nukus, 1968.

4. Dmitriev, N.K. Grammatika bashkirskogo yazihka. – M.; L., 1948.

5. Eliyev, V. Azerbaycan dilinde felin tesriflenmeyen formalari. Mesder. – Baki, 1986.

6. Msdstova, R. XIII-XVIII ssrlsr Azsrbaycan dili yazili abidslsrinds mssdsr: namizsdlik dissertasiya. – Baki, 1997.

7. Sravniteljno-istoricheskaya grammatika tyurkskikh yazihkov. Morfologiya. – M., 1988.

8. Arakin, V.D. Infinitiv // Sravniteljno-istoricheskaya grammatika tyurkskikh yazihkov. Morfologiya. – M. – 1988. – Ch. 2.

9. Muasir Azerbaijan dili. Morfologiya. – Baki, 1980.

10. Sokolov, S.A. O nekotorihkh otglagoljnihkh imenakh v tureckom yazihke: dis. . kand. filol. nauk. – M., 1952.

11. Csfsrov, S. Azsrbaycan dilinds soz yaradiciligi. – Baki, 1960.

12. Baskakov, N.A. Karakalpakskiyj yazihk. – M., 1952.

13. Garipov, T.M. Bashkirskoe imennoe slovoobrazovanie. – Ufa, 1959.

14. Akhundov, A. Mesder // Azerbaijan dili ve edebiyyat tedrisi, № 2. – Baki, 1976.

15. Banguoglu, T. Turkcenin grameri. – Ankara, 2007.

16. Pokrovskaya, L.A. Grammatika gagauzskogo yazihka. – M., 1964.

17. Poceluevskiyj, A.P. Osnovih sintaksisa turkmenskogo literaturnogo yazihka. – Ashkhabad, 1943.

18. Grammatika turkmenskogo yazihka. Fonetika i morfologiya. – Ashkhabad, 1970.

19. Maksyutova, N.Kh. Vostochnihyj dialekt bashkirskogo yazihka (v sravniteljno-istoricheskom osvethenii). – M., 1976.

20. Mirzhanova, S.F. Yuzhnihyj dialekt bashkirskogo yazihka. – M., 1979.

21. Musaev, K.M. Grammatika karaimskogo yazihka. – M., 1964.

22. Grammatika kirgizskogo literaturnogo yazihka. Fonetika i morfologiya. – Frunze. 1987.

Статья поступила в редакцию 20.10.12

Osadchiy M.A. PARAMETRIC MODEL OF PUBLIC COMMUNICATION IN FORENSIC LINGUISTICS ASPECT.

Publicity as a sign of communication gets ‘juridization’ in the investigation of certain crimes. The study attempts to determine the signs of publicity, which are significant for the legal assessment of communication. The results are presented in the form of a parametric model.

Key words: public communication, parametric model.

Mövzu 10 MORFOLOGİYANIN TƏDRİSİ İSMİN, SİFƏTİN, SAYIN, ƏVƏZLİYİN, FEİLİN, ZƏRFİN TƏDRİSİ METODİKASI. MORFOLOJİ TƏHLİLİN APARILMA QAYDASI

İbtidai siniflərdə «Nitq hissələri» anlayışı bir neçə il ərzində tədricən mənimsədilir. II sinifdən başlanan sadə təlim III-IV siniflərdə genişləndirilir və elmi məlumat verilir. Şagirdlərə «Nitq hissələri», «İsim», «Sifət», «Say», «Əvəzlik»,«Fel» haqqında anlayışlar aşılanır. Deməli, şagirdlər IV sinfi bitirəndə nitq hissələrinin əsas əlamətlərini öyrənir, əşya, əlamət və keyfiyyət, hərəkət anlayışlarını aydın dərk edirlər.

Ümumiyyətlə, morfologiyanın tədrisi şagirdlərin orfoqrafik savadlılığını inkişaf etdirir, nitq mədəniyyətinin yüksəlməsində böyük rol oynayır. Təfəkkürün inkişafına da xidmət edir.

QEYD: Morfologiya yunanca morfos (forma) və loqos (söz) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib. Loqos sözünə bir çox elm adlarında rast gəlmək olar: filologiya, arxeologiya, leksikologiya və s. Ona görə də bu sözü «elm sahəsi» kimi də başa düşmək olar. Dilimizdəki hər bir söz müəyyən nitq hissəsinə aiddir.

Morfologiya nitq hissələrindən, sözlərin tərkibindən və dəyişmə qaydalarından bəhs edilir. Müstəqil Azərbaycan təhsil sisteminin beynəlxalq sistemə inteqrasiyası üçün bu sahədə köklü dəyişikliklər, islahatlar gedir. Azərbaycanda təhsil islahatının əsas prinsipləri demokratikləşdirmə, humanistləşdirmə, diferensiallaşdırma, fərdiləşdirmə, inteqrasiya və humanitarlaşdırmadır. Bunlar şagirdin, hər şeydən əvvəl bir şəxsiyyət kimi formalaşması və hərtərəfli inkişafının həllinə yönəlmişdir. Qeyd olunanların səmərəli həlli üçün təlim prosesinə daim diqqətlə yanaşmaq,qabaqcıl dövlətlərin təcrübəsindən istifadə etmək çox faydalı olardı. Ənənəvi təlim metodları ilə yanaşı, yeni metodlardan isifadə şagirdlərin dərsdə passivliyinin qarşısını alır, şüurlu mənimsəməyə şərait yaradır. Nəticədə, təlim prosesi uşaqda fəallığı, məntiqi düşünməyi, ətrafdakı şeylərə və hadisələrə tənqidi yanaşmağı, müstəqil bilik almağı, fərdi inkişaf etmək bacarığı tərbiyə edir.Son dövrdə Azərbaycanın orta məktəblərində Avropanın inkişaf etmiş bir sıra dövlətlərin təhsil sistemində istifadə olunan interaktiv təlim metodları tətbiq edilir.Bu da öz effektini verir . Bu təlim metodlarından orta məktəbin həm yuxarı , həm də ibtidai siniflərində istifadə edilə bilər .Biz həmin metodların hamısı haqqında deyil, yalnız ibtidai sinifdə nitq hissələrinin tədrisi prosesində istifadə edilməsi mümkün olanlar haqqında danışacağıq.Belələrindən klasteri (şaxələndirmə), dəyirmi masa, Venn diaqramını, iki hissəli gundəlik strategiyasını və s. göstərmək olar. Orta məktəbdə ana dilinin tədrisinin bir sıra məqsəd və vəzifələri var. Ana dilimiz olan Azərbaycan dili yaşadığımız müstəqil Azərbaycan respublikasının dövlət dilidir. Bu dili hər bir azərbaycanlı yaxşı öyrənməli və sevməlidir. Bununla yanaşı, digər fənləri, elmləri öyrənmək üçün də Azərbaycan dili bir açar rolunu oynayır. Ana dilini yaxşı bilmədən tədrisi bu dildə aparılan bütün digər fənləri mənimsəmək qeyri-mümkündür. Deməli, Azərbaycan dilinin yaxşı öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin tədrisinin iki başlıca 2 təlim məqsədi var. 1. Şagirdlərdə düzgün yazı savadı aşılamaq; 2. Şagirdlərdə gözəl nitq qabiliyyəti formalaşdırmaq . Bütün bunları həyata keçirmək üçün Azərbaycan dilinin tədrisinə bəsit şəkildə olsa da, ibtidai siniflərdən başlanılır.İbtidai siniflərdə dilin öyrədilməsində nitq hissələri haqqında anlayışların formalaşdırılmasının da böyük əhəmiyyəti vardır. Ibtidai siniflərdə nitq hissələrinin tədrisi ardıcıl şəkildə aparılmalı, istər ana dili, istərsə də oxu dərslərində yeri gəldikcə təkrarlanmalı, əlaqələndirilməlidir. Nitq hissələrinin tədrisi sadədən mürəkkəbə doğru aparılır. Əvvəlcə nitq hissələri haqqına anlayışlar verilməli, növbəti siniflərdə isə proqramda nəzərdə tutulan ayrı-ayrı məlumatlar rabitəli şəkildə öyrədilməlidir. Nitq hisələrinin öyrədilməsi zamanı ənənəvi yollarla yanaşı, interaktiv təlim metodlarından istifadə əverişlidir. Nitq hissələri haqqında yeni məlumatlar verilərkən ənənəvi yollardan istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Bu zamn müəllimin izahı, problem situasiya üsullarından istifadə edə bilər. Şagirdlərin nitq hissələrinin yaxşı mənimsəmələri məqsədi ilə sorğular aparmaq, müqayisə üsulundan istifadə etmək olar. Məsələn, ismin tədrisi başa çatdıqdan sonra şagirdlərin həmin nitq hissəsi ilə bağlı aldıqları bilikləri möhkəmləndirmək məqsədi ilə müəyyən praktik çalışmalar tərtib edilə bilər. Bu zaman şagirdlərin cavabları sinifdə müzakirə edilib, səhvlər şagirdlər tərəfindən düzəldilərsə, bu, daha effektli olar. Artıq ikinci bir nitq hissəsi öyrənildikdən sonra isə müəllim həmin nitq hissəsini əvvəl keçdiyi ilə müqayisə edərək oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirməyi tapşıra bilər. Bunun üçün müvafiq yeni təlim metodlarından istifadə etmək səmərəli nəticə verər. Bu isə şagirdlərin fəallığını təmin etməklə yanaşı, onların məntiqi təfəkkürünü inkişaf etdirir. Digər tərəfdən isə mövzu şagirdlər tərəfindən daha yaxşı mənimsənilir. Hər bir nitq hissəsinin tədrisi başa çatdıqda bu üsuldan istifadə etmək olar. Klaster (şaxələndirmə)metodu .Klaster hər hansı bir mövzu və ya firkin mümkün qədər açilmasına, şagirdlərin bu ətrafda geniş, sərbəst düşünməsinə 3 yönətlmə, həm də düşünmə mərhələsində istifadə etmək olar. Şaxələndirmə metodunu keçirmək üçün iri ağ kağız götürülür. Kağızın mərkəzində hər hansı termin, söz, cümlə və s.yazılır . Klaster metodundan IV sinifdə nitq hissələrinin tədrisinin yekunlaşdırılması mərhələsində (eləcə də ayri-ayrı nitq hissələri haqqında aldıqları bilikləri möhkəmləndirmək məqsədilə) istifadə etmək olar. Məsələn, müəllim şagirdlərin nitq hissələri haqqında aldıqları bilikləri möhkəmləndirmək məqsədilə qruplara verilmiş kağızın ortasına “nitq hissələri “sözlərini yazır . Qrup şagirdləri onlara verilmiş tapşırığı bildikləri kimi klasterləşdirirlər, sonda müəllim kağızları lövhədən asır və ümumiləşdirir. Nəticədə aşağıdakı formada bir sxem alınır: Dəyirmi masa metodu. Bu zaman da sinif qruplara bölünür. Hər qrupa bir vatman kağızı və qrupun şagirdlərinin sayı qədər rəngli marker verilir. Hər şagird ona verilən rəngli marker ilə yazmalıdır. Yazılı Dəyirmi masa elə metoddur ki, bu zaman tapşırıq yazılmış vərəq qrupun daxilində dairə üzrə daim bir nəfərdən digərinə ötürülür. Məsələn, müəllim şəxs əvəzlikləri nitq hissələri isim nə? hara? kim? sifət necə? nə cür? hansı? əvəzlik fel məsdər şəxsə görə dəyişmə zamanları gələcək zaman keçmiş zaman indiki zaman 4 mövzuya aid hər hansı bir fikri yazır, sonra vərəq qrupa verilir.Qrup şagirdlərinin hər biri mövzu ilə bağlı öz mülahizələrini vərəqə əlavə edir. Məsələn, müəllim kağızın üzərində bir söz yazır: “Oxuyacağam”- şagirdlərdən biri yazır: feldir, o biri yazır: gələcək zamandır, başqası yazır: I şəxsin təkindədir və s. “Dəyirmi masa” metodunda bütün nitq hissələrinin öyrədilməsi zamanı istifadə etmək olar. Konseptsual cədvəl. Bu üsuldan nitq hissələrinin öyrədilib başa çatdıqdan sonra tətbiq edilməsi məsləhətdir. Çünki bu üsulun tətbiqi zamanı 3 və dah çox obyektin müqayisəsi nəzərdə tutulur. Nitq hisələrinin tədrisi zamanı aşağıdakı formada cədvəl qurmaq olar: Qrammatik mənası Hansı suallara cavab olur. Qəbul etdiyi şəkilçilər Isim, əşyanın əlamətini bildirir. Kim? nə? hara? Hal şəkilçiləri sifət əşyanın adını bildirir Necə? nə cür? hansı? —— Əvəzlik Isim, sifətin yerində işlənir. əvəz etdiyi nitq hissələrinin sualları Hal şəkilçiləri fel əşyanın hərəkətini bildirir. nə edir? nə etmiş? nə edəcək? Zaman, şəxs şəkil- çiləri Venn diaqramı kəsişən iki və daha artıq çevrə üzərində qurulur.Çevrənin üst –üstə düşdüyü hissədə kifayət qədər yer olmalıdır. Həmin hissədə sözü gedən məsələnin ümumi cəhətləri qeyd olunmalıdır. Venn diaqramı vasitəsilə oxşar və fərqli cəhətləri vermək olar.Məsələn, müxtəlif 2 və daha çox nitq hissəsi müqayisə obyekti kimi götürülə bilər.Tutaq ki, isim və fel müqayisə olunur: 5 isim fel Müqayisə üçün dörd nitq hissəsi də götürülə bilər. Bu zaman cevrələrin kəsiyini artırmaq lazım gələcək.Məsələn, isim sifət əvəzlik fel Bu üsullar şagirdlərdə düşünmə, analizetmə bacarığı aşılayır, dərsdə şagird fəallığını təmin edir. Beləliklə, müəllim yaradıcı olmalı, şagirdlərin dilimizi yaxşı öyrənmələri üçün birinci növbədə sevdirməli, ana dilimizin gözəlliyini, ahəndarlığını yeri gəldikcə xatırlatmalıdır. Bildirməlidir ki, doğma dilimiz olan Azərbaycan dili bu gün təkcə respublikamızda deyil, dünyanın 70-dən çox ölkəsində yaşayan həmvətənimizin ünsiyyət vasitəsidir, eyni zamanda, dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biridir. Ona görə də Azərbaycan dilini hər bir azərbaycanlı sevməli, qorumalı və öyrənməlidir. Çünki vətəni sevmək, eyni zamanda, ana dilimizi sevmək deməkdir. Bunun üçün isə hələ ibtidai sinifdən ana dili dərslərinin yaxşı təşkil edilməsi, verilən bilik, bacarıq, vərdişlərinin şagirdlər tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə nail olmaq lazımdır. Bu, dilimizin müxtəlif hissələrinin tədrisində də nəzər alınmalı, Fərqli. Əşyanın adını bildirir.kim?nə? hara sualına cavab verir, hallanır. I Fərqli. Əşyanın hərəkətini bildirir,nə edir?nə etmiş? nə edəcək? sualına cavab verirşəxsə zamana görə dəyişir, məsdər forması var. Oxşar, Hər ikisi nitq hissəsidir. Hər ikisinin qram matik mənası var 6 ənənəvi təlim metodları və yeni interaktiv üsullardan kombinə olunmuş şəkildə istifadə edilməlidir..

2.İsmin tədrisi metodikası

Nitq hissələri anlayışı ibtidai siniflrədə bir neçə il ərzində öyrədilir. Buna da iri ilkin texnika və tərifsiz məlumat savad təlimi dövründə aşılanır.

İsim bəhsi üzrə şagirdlərə I-II siniflərdə sadə anlayışlar öyrədilir, kim? nə? hara? Suallarına cavab olan sözləri çalımalarda işlədirlər.

Şagirdlər ilk dəfə III sinifdə xüsusi isimlərə aid anlayışalırlar. Bu prosesdə ölkə, şəhər, kənd, dağ, çay, göl, heyvanlara verilən adların da xüsusi isim olduğunu və böyük hərflə yazıldığı haqda da məlumat verilir.

IV sinifdə bu məlumatlar genişləndirilir. İsimlərin ümumi və xüsusi olması, xüsusi isimlərin ilk hərfinin böyük yazılması çalışmalar üzərində işlə möhkəmləndirilir, sonra «İsmin hallanması» mövzusu tədris olunur. Burada ismin altı halı olduğu və hal şəkilçiləri öyrədilir. İsimlərin hallanarkən orfoqrafiyaları haqqında da məlumat verilir. Bu sinifdə tək və cəm isimlərin hallanmasına aid elmi məlumatda şagirdlərə çatdırılır: «Tək isimlər hallanarkən hal şəkilçiləri söz köklərinə artırılır: vətən, vətənin, vətənə…; cəm isimlər hallanarkən hal şəkilçiləri cəm şəkilçilərindən sonra yazılır: telefonlar, telefonların, telefonlara və s.»

Sonu q və k samiti ilə bitən isimlərin hallanarkən q-ğ-ya (Yiy, Yön., Təs. hallarda), k-nın isə y- ya keçməsidə çoxlu yazılı çalışmalar üzərində işlə öyrədilir.

İsmin tədrisi prosesində görülən işlər şagirdləri sistematik kursda ismə dair proqram materialını mənimsəməyə hazırlayır.

3. Sifətin tədrisi metodikası

II sinifdə sifət terminini «əşyanın necəliyini bildirən sözlər» kimi əvəz edir. Mövzuya dair ilkin işlər əşyanın əlamət, xassə və keyfiyyəti üzərində müşahidə əsasında gedir və mənimsənilən məlumatlar çalışmalarla möhkəmləndirilir. Müxtəlif tipli çalışmalar şagirdləri yaradıcı işə qoşur, onların düşünmə və nəticə çıxarma

qabiliyyəti inkişaf edir. Beləliklə, onlara qrammatik və orfoqrafik anlayışlar aşılamaqla yanaşı, məntiqi təfəkkürlərinində inkişafına zəmin yaranır.

III-IV siniflrə də sifətin əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər olduğu göstərilir:

«Varlığın əlamətini və keyfiyyətini bildirən sözə sifət deyilir. Sifət necə?, nə cür?, hansı? Suallarından birinə cavab verir» (III sinif, Azərbaycan dili, Bakı – 2010, səh. 126).

Dərslikdə əlamət və keyfiyyət sözlərinə də aydınlıq gətirilir:

«Əlamət dedikdə gözlə görünən, yəni zahiri xüsusiyyətləri nəzərdə tutulur. Varlığın gözlə görünməyən daxili xüsusiyyətləri isə keyfiyyət adlanır. Məsələn,

Rəng – yaşıl (paltar)

Əlamət forma – böyük (bina)

Ölçü – dairəvi (hovuz)

Dad – acı, şirin, turş

Keyfiyyət mənəvicəhətlər – utancaq qız

İnadkar uşaq və s.

Sifətin quruluşca üç növü var: sadə, düzəltmə, mürəkkəb

Sadə – uzun, ağ, turş və s.

Düzəltmə sifətlər – isim və fellərə sözdüzəldici şəkilçi artırmaqla (isim) + lı – maraqlı

Qorx (fel) + unc – qorxunc

Mürəkkəb sifətlər iki sözün birləşməsindən yaranır. Məsələn, enli+kürək = enlikürək (oğlan), dağ + üstü = dağüstü (park)

Çalışmalar vasitəsilə şagirdlər sifətin mənası, ismə aid olması, sualı ilə tanış olur, bir nitq hissəsi kimi onun haqqında bilik qazanırlar. Bu prosesdə sinonim, antonim sifətlər üzərində şagirdlərdə işlədilməsi də biliyin şüurlu mənimsənilməsinə kömək edir.

II. 1. Feilin tədrisi metodikası

Feilə aid anlayışlar II sinifdə praktik çalışmalar əsasında qurulur. III sinifdə şagirdlər zaman anlayışı, zamanların adları, hər bir zamana aid suallar və qrammatik əlamətlər – şəkilçilərlə tanış olurlar. Bu mövzu II sinifdə piləlilik prinsipinə əsasən öyrədilir. Bu sinifdə feilin şühudi, keçmiş zaman, qəti gələcək zamanları öyrədilir. II pilə isə IV sinfə saxlanılır.

IV sinifdə şagirdlər məsdərlə, onun –maq, -mək şəkilçisi ilə düzəldiyi, isim kimi hallandığı, hallanarkən yiyəlik, yönlük və təsirlik hallarda q-nın ğ-ya, k-nın

y-ya keçməsi öyrədilir.

IV sinifdə şagirdlərə düzəltmə fellər tədris olunur. Burada – la 4 , -lan 2 , laş 2 sözdüzəldici şəkilçilərlə düzələn feillər üzərində iş aparılır. Mürəkkəb feillərin tədrisi şagirdlərin lüğətini artırır.

«Feilin zamanları» mövzusunun tədrisində şagirdlər felin zamanları, onun sualları və şəkilçiləri ilə tanış olurlar. Bununla yanaşı, bütün zamanların şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişməsi haqqında məlumatda alırlar.

  1. bil-di-m, bil-di-k, bil-miş-əm, bil-miş-ik

bil –di, bil-di-lər, bil-miş, bil-miş-lər

  1. dəl-ər-əm, gəl-ər-ik, gəl-əcəy-əm, gəl-əcəy-ik

gəl-ər, gəl-ər-lər, gəl-əcək, gəl-əcək-lər

2.Əvəzliyin tədrisi metodikası

III sinif şagirdləri əvəzliklə nitq hissələrini əvəz edən söz kimi tanış olurlar: «Nitq hissələrinin yerində işlənə bilən sözlərə əvəzlik deyilir» (Azərbaycan dili, III sinif üçün dərslik, Bakı – 2010, səh. 153).

III sinifdə uşaqlar «Şəxs, işarə və sual əvəzlikləri» haqqında məlumat alır, onların xüsusiyyətlərinə dair sadə anlayışlar qazanırlar.

IV sinifdə onlar əvəzliyin isim, sifət və sayları əvəz edə bilməsinə aid çalışmalar üzərində işləyir, mən- biz, sən – siz, o – onlar əvəzliklərinin mənası üzərində aydın məlumat qazanırlar.

Şagirdlər bu əvəzliklərin kim? Sualına cavab verdiyini və şəxs əvəzliyi adlandığınıda öyrənirlər. Bu mövzunun tədrisində şagirdlərə öyrədilir ki, şəxs əvəzlikləri tək və cəm olur.

Sonra şəxs əvəzliklərinin hallanmasına aid məlumat verilir: şəxs əvəzlikləri isim kimi hallanır: mən, mənim, mənə, məni, məndə, məndən və s.

IV sinifdə şagirdlər işarə əvəzlikləri ilə tanış olur, öyrənirlər ki, «O, bu» həm şəxs, həm də işarə əvəzliyi kimi işlənir. «o, bu» şəxs əvəzliyi kimi işləndikdə cümlədə mübtəda olur, özündən sonra vergül tələb edir, kim?, nə? Suallarından birinə cavab olur: məs,

O, Azərbaycanın fəxridir.

Bu, dahi şair Nizami Gəncəvinin məqbərəsidir.

«o, bu» əvəzliyi cümlədə təyin vəzifəsində işləndikdə özündən sonra vergül tələb etmir və hansı sualına cavab verir. Məs, O adam çalışqandır. Bu musiqi bizimdir.

Ümumiyyətlə, mövzuya aid şifahi və yazılı şəkildə aparılan çalışmalar təlimin şüurlu mənimsənilməsi və möhkəm yadda saxlanılmasını göstərir.

Bununla yanaşı, şagirdlərə öyrədilməlidir ki, «o, bu» əvəzlikləri cümlədə şəxs əvəzlikləri olduqda müstəqil işlənir, işarə əvəzliyi olduqda isimdən əvvəl gələrək sifət olur və onu izah edir.

  1. Morfoloji təlimin aparılma qaydaları

Qrammatik təhlilin ən çox istifadə olunan növlərindən biri morfoloji təhlildir. Morfoloji təhlilin aparılma qaydası aşağıdakı kimidir:

A) sözün tərkibinə görə:

Sözü kök və şəkilçiyə ayırmaq;

Şəkilçilərin özlərini bir-birindən təcrid etmək;

Şəiklçilərin vəzifələrini göstərmək;

Sözün quruluşunu demək;

B) Nitq hissələrinə görə:

Sözü nitq hissəsi kimi aydınlaşdırmaq;

Sözün nitq hissəsi kimi qəbul etdiyi şəkilçinin növünü izah etmək.

Morfoloji təhlil üçün seçilən cümlənin həcmi II sinifdə 4, III sinifdə 6, IV sinifdə 9 sözdən artıq olmamalıdır.

Sintaksis. Söz birləşməsi və cümlə mövzusunun tədrisi.

Cümlənin baş və ikinci dərəcəli üzvlərinin tədrisi .Sadə və mürəkkəb cümlələrin tədrisi. Cümlənin intonasiyaya görə növlərinin tədrisi.

  1. «Söz birləşməsi»«Cümlə»mövzularının öyrədilmə metodikası.
    1. Cümlə üzvlərinə aid anlayışların öyrədilmə metodikası.
    2. Baş üzvlərin tədrisi
    3. Cümlənin II dərəcəli üzvlərinin tədrisi

    1.Y.Ş.Kərimov. İbtidai siniflərdə ana dilinin tədrisi metodikası. Bakı, 1997.

    2.Orta məktəbdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. II hissə, Maarif, 1977.

    3.A.Abdullayev. İbtidai məktəbdə Azərbaycan dili tədrisinin metodikası. Bakı, 1962.

    4.B.Əhmədov. Azərbaycan dili təltiminin qanunları, prinsipləri və metodları. Bakı, 1974.

    5.Y.Kərimov Ana dilinin tədrisi metodikası (dərslik) “Kövsər ”nəşriyyatı

    Bakı, 2011,2015

    6.Ş.Nəbiyeva Ana dili tədrisi metodikasının aktual problemləri . Bakı,2010

    7.A.Məmmədov Azərbaycan dilinin tədrisi tarixi (dərs vəsaiti). Bakı,2011

    8.Y.Kərimov Ana dili tədrisi metodikasının nəzəri problemləri . Bakı,2005

    9.İbtidai siniflərdə “ Müəllim üçün metodik vəsait”I,II,III,Ivsiniflər üçün

    III sinif şagirdlərinə «Söz birləşmələri» mövzusuna dair sadə məlumat aşılanır. Məktəblilər bu prosesdə öyrənirlər:

    1. necə çiçək? – gözəl; 2) nə binası? – məktəb

    Şagirdlər söz birləşmələri və cümlələr üzərində müşahidə aparır, fərqi aşkara çıxarır və beləliklə, mövzunun şüurlu mənimsənilməsinə hazırlanırlar. Məsələn,

    Söz birləşməsi Cümlələr
    Bulaq suyu Bulağın suyu şirin olur
    Taxıl zəmisi Taxıl zəmisi dalğalanırdı
    Ana vətən Ana vətənim Azərbaycandır
    Xəzərin sahili Xəzərin sahili sərindir

    Beləliklə, söz birləşmələrinə aid çalışmalar üzərində iş anlayışların aşılanması və möhkəmlənməsinə xidmət edir.

    III sinif şagirdlərinə çatdırılır ki, söz birləşmələri iki müstəqil mənalı sözün birləşməsindən əmələ gəlir.

    Söz birləşmələrini əmələ gətirən sözlərdən biri tabe söz, digəri tabeedici olur. Bir qayda olaraq tabe söz tabe edicini izah edir, konkretləşdirir, onun təyini olur. Məsələn,

    Qalın kitab, balaca həyət, ahəngdar səs, qədim kitabələr, körpə ağac və s. Burada I tərəf ikinciyə yanaşır, necə? nə cür? hansı? Sualına cavab verməklə, II tərəfin təyini vəzifəsini daşıyır. Yəni bu birləşmələrdə I tərəf asılı, II tərəf əsas sözdür. Məsələn:

    şirin Çörək sərin Hava
    söz külək
    çay Su

    Sonra şagirdlər öyrənirlər:

    «Düzəltdiyiniz cüt sözlər söz birləşmələri adlanır. Söz birləşmələri iki cür olur: şəkilçisiz yaranan söz birləşmələri, şəkilçilərlə yaranan söz birləşmələri»

    1) günəşli şəhər, pəncərə şüşəsi, yaz havası, quş yumurtası, məktəbin həyəti, meyvənin şirəsi, sulu xörək, quş yuvası, taxıl biçini;

    2) müqəddəs torpaq, azğın düşmən, yeddi oğul, yeni mənzil, kiçik məktub, geniş tala, ilk bahar və s.

    Sonra şagirdlər öyrənirlər ki, «Nitqimiz cümlələrdən ibarətdir. Cümlə bitmiş fikri bildirir»;

    «Sözlər mənasına görə müəyyən ardıcıllıqla düzüləndə bitmiş fikir bildirir. Cümlə bir və ya bir neçə sözdən əmələ gəlir və s.

    Müasir Azərbaycan dili orfoepiyasının prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsinə dair

    “Orfoepiya” termini dilçiliyimizdə heç də yeni söz deyil. Ədəbi dilin şifahi qolunu ümumi normalar əsasında formalaşdıran tələffüz qayda-qanunları sistemi orfoepiya adlanır. Orfoepiya anlayışını həm dar, həm də geniş mənada başa düşmək olar. “Orfoepiya anlayışını geniş mənada qəbul etmək məqsədə daha uyğundur. Çünki ədəbi tələffüzün əsas cəhətləri, xüsusən bu və ya digər səsin müəyyən fonetik şəraitdə, yəni ayrılıqda, digər həmcins və ya ayrı cins səslə yanaşı olduqda, sözün əvvəlində, ortasında, sonunda olduqda, qrammatik formalarda və söz birləşmələrində yanaşı gəldikdə necə tələffüz edilməsi qayda-qanunları, eləcə də vurğu, intonasiya normaları geniş mənada orfoepiya anlayışı ilə üzvi surətdə bağlı məsələlərdəndir” (1, s. 142). Lakin son illər bəzi tədqiqatçılar bu terminin doğru olmadığını əsas gətirərək onun sözün əvəzinə “orfofoniya” termininin işlədilməsinin vacibliyinə qeyd edirlər. Bu barədə danışarkən F.Veysəlli yazır: “. “orfoepiya” termini dilimizdə yerində işlənməyən sözdür. Bundan fərqli olaraq “orfofoniya” sözü ifadə etdiyi mənaya görə öz funksiyasına daha çox uyğun gəlir. “Ortho” yunanca düz, “fonia” isə səslənmə demək olduğu üçün bu termin dilin düzgün səslənməsini özündə etiva edən lüğətin adına daha uyğundur və münasibdir” (2, s. 5).
    “Orfofoniya” lüğəti hazırlanarkən işçi qrupunun üzvü olmuş və lüğətdəki Ç – D hərflərinin müəllifi kimi qeyd etmək istərdik ki, fikrimizcə, bu iki termin heç də həmişə bir birini əvəz etmir və “orfofoniya” lüğəti lüğətin redaktorunun da qeyd etdiyi kimi, danışıq dili lüğətidir. Bu tip lüğətlər isə hər bir sözün tələffüzünü daha incəliklərə qədər eksperimental metodla öyrənir və beynəlxalq transkripsiya ilə oxucuya çatdırır. Olduqca ağır zəhmət hesabına başa gələn bu lüğətdə hər bir sözün tələffüzü dəqiqliyinə qədər verilmişdir. Bu lüğətdə eyni zamanda sözlərin ən çox işlənən variantları da əks olunmuşdur. Fikrimizcə, orfofoniya lüğəti daha çox tədqiqatçılara və Azərbaycan dilini yeni öyrənən əcnəbilərə olduqca yararlı bir lüğət – tədqiqat əsəridir. Bu mənada “orfofoniya” və “orfoepiya” anlayışlarını qarışdırmaq olmaz. Azərbaycan dili üçün orfoepiya normalarının hazırlanması dilçiliyimiz qarşısında zamanın tələbi kimi durur. Şübhəsiz, bu prinsiplər hazırlanarkən orfofoniya lüğətini hazırlayan işçi qrupunun təcrübəsindən də yararlanmaq lazımdır.
    Müasir Azərbaycan dilinin sabitləşmiş orfoqrafiya qaydaları olduğu kimi, ümumi orfoepiya qaydaları da mövcuddur. Lakin qeyd olunmalıdır ki, orfoqrafiya qaydaları rəsmi təsdiq olunsa da, orfoepiya qaydaları ilə bağlı belə yekdillik yoxdur. Bu səbəbdən də bu sahədə kifayət qədər boşluqlar vardır. Bu barədə danışarkən, “Müasir Azərbaycan dili” monoqrafiyasının müəllifləri yazır: “İndiyədək Azərbaycan ədəbi dilinin yazılı qoluna aid normaların müəyyənləşdirilməsi və qaydaya salınması sahəsində xeyli iş görülmüşdür. Lakin eyni fikri ədəbi dilin şifahi qolu haqqında söyləmək düzgün olmaz. Halbuki müasir dövrdə şifahi ədəbi dil sahəsinin işlənmə dairəsi çox genişlənmişdir; biz hər gün radioda, televiziyada, səhnədə, məruzələrdə, çıxışlarda müasir Azərbaycan şifahi ədəbi dilini eşidirik. Lakin şifahi ədəbi dil sahəsində vahid qaydaların olmaması üzündən çox vaxt bir sıra sözlərin deyilişi, şəkilçilərin tələffüzü xoşagəlməz təsir bağışlayır. Bəzən ədəbi dildə danışmağa çalışanlar öz tələffüzlərini süni olaraq yazı dilinə, başqa sözlə, orfoqrafiya qaydalarına tabe etməyə çalışırlar” (3, s. 82).
    Daha sonra müəlliflər yazır: “Bir sözlə, orfoepiya sahəsində hərc-mərclik gözə çarpır. Bunun qarşısını almaq üçün müasir Azərbaycan dili orfoqrafiyasının əsaslarını və orfoepiya qaydalarını tezliklə işləyib hazırlamaq lazımdır” (3, s.82). Üstündən xeyli vaxt keçsə də təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, bu məsələ hələ də öz həllini tapmayıb. Xüsusən də nəzərə almaq lazımdır ki, müstəqillik illərində orfoqrafiyamızda kifayət qədər dəyişikliklər olmuş, yeni qaydalar tətbiq edilmişdir. Məsələn, məlum olduğu kimi, əvvəllər dilimizdə apostrof işarəsi var idi və bu işarə ilə biz iki hadisəni işarə edirdik: sait uzanması və heca bölgüsü. İndi biz artıq əvvəllər apostrof işarəsi ilə verilən sözləri uzun tələffüz ediriksə, Kənan, Sənan kimi sözləri də dilimizə uyğun olaraq “Kən-an”, “Sən-an” kimi deyil, “Kə-nan”, “Sə-nan” kimi tələffüz edirik. Deməli, müstəqillik illəri üçün orfoqrafiya qaydaları kimi, orfoepiya qaydalarının da yenidən işlənməsi və təsdiq olunmuş qaydada nəşri vacibdir.
    Müasir Azərbaycan ədəbi tələffüzünün əsasını ölkəmizin müxtəlif regionlarında yaşayan Azərbaycan ziyalılarının danışığı təşkil edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları da əsasən, fonetik prinsip əsasında qurulub. Bu səbəbdən də dilimizdə orfoqrafiya və orfoepiya arasında o qədər də ciddi fərqlər nəzərə çarpmır. Amma bu o anlama gəlməməlidir ki, dilimizin orfoepik qaydaları bəsitdir. Dilimizdə kifayət qədər tələffüz fərqləri olduğundan onların ciddi tədqiqinə böyük ehtiyac var. Nəzərə alsaq ki, bu sahədə, demək olar ki, son illər ciddi tədqiqatlar yoxdur, onda bu sahədə nə qədər boşluqların olduğu görünər.
    Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin orfoepiya və orfoqrafiya, əsasən, fonetik prinsipə əsaslanır. “Əksər Azərbaycan sözlərinin, xüsusən də sadə sözlərin deyilişi ilə yazılışı arasında heç bir əsaslı fərq olmadığı üçün onların orfoepiyası ilə orfoqrafiyası eyni cür qəbul olunmuşdur. Buna görə də indi bir çox və şəkilçilərin tələffüz normalarını müəyyənləşdirərkən onlar yazıldığı kimi də tələffüz edilməlidir. Məhz fonetik prinsipə əməl olunması dilin milli təbiətini əks oprinsipə – xalqın danışığına, canlı nitqə, ümumən isə dilin fonetik sisteminə əsaslandıqda müəyyənləşdirilə bilər.
    Orfoqrafiyamızda fonetik prinsipə böyük üstünlük verildiyindən, dilimizin fonemlərinin əksəriyyətinin qrafik işarəsi olduğundan (doğrudur k, kˋ səsləri üçün bir işarə var) orfoqrafik, fonetik və orfoepik normaların qətiləşdirilməsində bəzi prinsiplər ümumilik təşkil edir (4, s. 14).
    Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiyası arasında fərqli cəhətlər aşağıdakılar kimi qeyd edilir:
    Ədəbi tələffüzün əsas prinsipi tələffüzdə ağırlıq törədən, kobud səslənən, dilin ahəngini pozan cəhətlərdən qaçmaq, asanlıqla, sürətlə tələffüz edilən və zərif, incə, gözəl səslənən cəhətləri saxlamaqdan ibərət olmalıdır.
    Orfoepiyada ümumxalaq danışıq xüsusiyyəti daşıyan cəhətlərə yer verilir, dar dialekt xüsusiyyətləri isə nəzərə alınmır.
    Orfoepiyada saitlərin uzun və qısa tələffüzü xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
    Şəkilçilərin tələffüzündə də ahəng qanunu əsasən gözlənilir; lakin orfoepiyanın prinsipləri ilə əlaqədar olaraq bəzi şəkilçilərin tələffüzündə ahəng qanunundan kənara çıxma halları nəzərə çarpır.
    Assimilyasiya və səs düşümü hadisəsi şifahi dilin xüsusiyyəti ilə bağlı olduğu üçün bunlara orfoepiyada daha geniş yer tutur (5, s. 5-6).
    Azərbaycan dilinin orfoepiyasından danışarkən vurğu məsələsinə də toxunmaq lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, vurğu məsələsi dilçiliyimizdə daha az tədqiq olunan məsələlərdən sayılır. Orfoepiya ilə sıx bağlı olan vurğu məsələsinə də bu qaydalar hazırlanarkən xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, “şifahi ədəbi dilin ən çox işlənən sahələrindən biri də şifahi kütləvi informasiya vasitələridir (KİV). KİV-də (əsasən, televiziya və radioda) informasiyaların, mətləblərin çatdırılmasında şifahi dil normalarına əməl olunması şəksizdir. Televiziya və radioda müxtəlif elm və istehsal sahələrinə aid daha çox ayrı-ayrı əcnəbi mənşəli söz və terminlərin tələffüzündə bir çox çətinliklər onlarda vurğunun düzgün deyilib-deyilməməsi ilə də bağlıdır” (6, s. 3).
    Nəzərə almaq lazımdır ki, müstəqillik dövründə dilimizə kifayət qədər yeni söz daxil olmuşdur ki, bu sözlərin tələffüzündə vurğunun yeri hələ də dilçiliyimizdə araşdırılmamışdır. Bu səbəbdən də bu sahədə də ciddi tədqiqatlara ehtiyac vardır.
    Orfoepiya üçün ən əsas məsələ isə heç şübhəsiz tələffüz şəraiti ilə bağlıdır. Qeyd olunmalıdır ki, orfoepiya müxtəlif məqam və şəraitdə işlənən sözlərdə səslərin yerinə görə necə tələffüz olunması normalarını öyrənir. “Söz dedikdə, biz söz köklərini, düzəltmə sözləri, müxtəlif şəkilçi qəbul edərək qrammatik əsasda dəyişilmiş sözləri, mürəkkəb sözləri, eləcə də söz birləşmələrini təşkil edən sözlərin baş hərfləri və ya ilk hissələri tərkibindən düzəldilmiş qısaltma sözləri bu ad altında tanıyırıq. Belə sözlər isə söz birləşmələrində, ifadələrdə, cümlələrdə müxtəlif məqam və şəraitdə işlənir” (7, s. 156).
    Deyilənlərdən belə bir nəticə əldə etmək olur ki, orfoepik normalar müəyyənləşdirilərkən dil vahidlərinin tələffüzünü üç şərait əsasında nəzərdən keçirmək lazımdır:
    1. Lüğəvi şəraitdə tələffüz;
    2. Qrafik şəraitdə tələffüz;
    3. Qrammatik şəraitdə tələffüz.
    Lüğəvi şəraitdə tələffüz dedikdə səslərin söz qabığı daxilində tələffüz edilməsinin qaydaları nəzərdə tutulur. Məlum olduğu kimi, yazılı ədəbi dilimizdə söz daxilində səslərin ən müxtəlif kombinasiyalarına rast gəlinir. Lakin dilimizdə heç də həmişə bütün səs kombinasiyalarının tələffüzdə işlənməsi mümkün deyil. Bu səbəbdən də səslərin söz daxilində işlənməsi lüğəvi şəraitdə tələffüzün əsasını təşkil edir. Lüğəvi şəraitdə tələffüzün tədqiqi orfoepiyamızın qarşısında duran əsas məsələdir desək, yanılmarıq. Çünki sözlərin necə tələffüz edilməsi tədqiq edilərkən ilk növbədə lüğəvi şərait nəzərdə tutulur, çünki sözlərin əsas hissəsinin tələffüzü söz daxilindəki səslərin ardıcıllığından asılıdır. “Sözlərin fonetik qabığını formalaşdıran sait və samit səslərin söz daxilində hansı məqamda işlənməsi ilə bağlı olaraq necə tələffüz edilməsi məhz lüğəvi şərait əsasında müəyyənləşdirilir. Bu şərait isə sözün tərkibində saitlərin, samitlərin hər hansı məqamda, yəni söz başında, söz ortasında, söz sonunda işlənməsi ilə, həm də eyni məxrəcli və ya uzaq məxrəcli səslərlə yanaşı olması ilə bağlıdır. Məhz buna görə də lüğəvi şəraitdə tələffüzü müəyyənləşdirərkən sözlərin tərkibindəki saitlərin və samitlərin belə məqamları əsas meyar kimi, diqqət mərkəzində olmalıdır” (7, s. 159).
    Lüğəvi şəraitdə tələffüz zamanı dilin bütün səslərinin söz daxilində işlənmə tezliyi müəyyənləşdirilməli, onların kombinator birləşmələrdə işlənmə məqamları öyrənilməli, səs məxrəcləri nəzərə alınaraq müasir ədəbi dilimizin tələffüz normaları müəyyən edilməlidir.
    Tələffüzün ikinci əsas tipi qrafik şəraitdə tələffüzdür. Qrafik şəraitdə tələffüz dedikdə abreviaturaların – qısaltmaların tələffüzü nəzərdə tutulur. Məlumdur ki, dilimizdə xeyli sayda qısaltmalar mövcuddur ki, bu qısaltmaların yazılışı və tələffüzü də linqvistik baxımdan əhəmiyyət kəsb edir. Qısaltmaların sayı son illər durmadan artır və çox vaxt onlar vahid söz prinsipi ilə tələffüz edilir. Lakin diqqət etsək görərik ki, bu tip qısaltmalar heç də eyni prinsiplə səslənmir. Məsələn, BMT və APU eyni yazılsa da, tələffüz zamanı biri Be: M – Te kimi hərf, hərf, digəri isə A – PU kimi iki heca şəklində tələffüz edilir. Deməli, qısaltmaların tələffüzü də özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdər və onların tələffüzünün öyrənilməsi də orfoepiyamızın qarşısında duran məsələlərdəndir.
    Tələffüzün ən son prinsipi isə qrammatik şəraitdə tələffüz adlanır ki, bu da öz növbəsində iki yerə bölünür:
    1. Morfoloji şəraitdə tələffüz;
    2. Sintaktik şəraitdə tələffüz.
    Morfoloji şəraitdə tələffüz deyərkən sözlərə şəkilçilər qoşulduqdan sonra onda və şəkilçidə baş verən tələffüz dəyişmələri nəzərdə tutulur. Məsələn, “oğlan” sözündə -dan şəkilçisi qoşularkən söz kökünün son samitinin təsiri ilə -dan şəkilçisi –nan kimi tələffüz olunur. Məsələn, “oğlannan”.
    Sintaktik şəraitdə tələffüz dedikdə isə sözün söz birləşməsi və cümlə daxilindəki tələffüzü nəzərdə tutulur. Çünki dilimizdə sözün son səsi ondan sonra gələn sözlərin ilk səsindən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, “papaq” sözünün son səsi ondan sonra gələn sözdən asılı olaraq həm “ğ”, həm də “x” kimi tələffüz oluna bilər. Mən papaq aldım – cümləsində “papaq” sözü “papağ” kimi, Mən papaq satıram – cümləsində isə eyni söz “papax” kimi tələffüz olunur. Bu isə sintaktik şəraitdə tələffüzün xüsusiyyətidir. Sintaktik şəraitdə tələffüz nitq mədəniyyəti üçün, xüsusən də radio və televiziya üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
    Ümumiyyətlə, qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan dilinin orfoepiya qaydaları hazırlanarkən hər üç prinsip nəzərə alınmalı, eyni zamanda vurğu və intonasiya məsələlərinə də diqqət edilməlidir.
    İ.Məmmədov isə Azərbaycan dilinin orfoepiya qaydalarından danışarkən onun səkkiz prinsipini müəyyənləşdirir:
    Tələffüzdə asanlıq; 2. Danışığın mahiyyətini qorumaq; 3. Qənaət prinsipi; 4. Çətin tələffüz olunan, yazılışı deyilişindən fərqli olan söz və ifadələrin xalq danışıq dilinə uyğun fonetik variantlarının qəbul edilməsi; 5. Fonetik hadisələrə əməl olunma prinsipi; 6. Azərbaycan dilinin təbiəti, səs və heca sistemi nəzərə alınıb bir çox sözlərin tələffüz forması dəqiqləşdirilməlidir; 7. Dilin özünəməxsusluğunu ifadə edən fonetik hadisələrin alınma sözlərə tətbiqi nəticəsinədə fonetik normaların qətiləşdirilməsi. 8. Orfoepik, fonetik normalar müəyyənləşdirilərkən ahəng qanununun gözlənilməsi (4, s. 15).
    Şübhəsiz, Azərbaycan dilinin orfoepiya lüğəti hazırlanarkən bu prinsiplər nəzərə alınmalıdır. Azərbaycan dili orfoepiyası hazırlanarkən əsas problemlərdən biri də alınma sözlərin orfoepiyası məsələsidir. Bu məsələyə münasibət dilçiliyimizdə birmənalı deyil. Məsələn, Azərbaycan dili orfoepiyası ilə bağlı tədqiqatları ilə tanınan Ə.Əfəndizadə yazır: Rus dilindən alınan sözlərdəki vurğusuz hecalarda işlənən o saiti, əslinə müvafiq olaraq, çox zaman [a] kimi tələffüz olunur; məsələn, motor – m[a]tor, kolxoz – k[a]lxoz, kombayn – k[a]mbayb, komsomol – k[a]msamol və s. (8, s. 143). İ.Məmmədov isə bu sözlərin rus dilinə uyğun olaraq “a” ilə tələffüzünü doğru saymır. “Zənnimizcə, bütün alınma sözlərdə birinci və sonrakı vurğusuz hecalarda gələn “o” foneminin “a” məxrəcində tələffüzünü norma saymaq olmaz. Bir şey var ki, bu nə Azərbaycan dilinin orfoepik normalarına uyğun gəlir, nə də bu cür tələffüz mənbə dildə həmişə belə olur” (4, s. 17).
    Fikrimizcə, Azərbaycan dilinin orfoepiya qaydaları hazırlanarkən dilimizin öz fonetik qanunlarına əsaslanmaq lazımdır.

    Ədəbiyyat:

    1. Ə.Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan dili. B., Şərq-Qərb, 2007, 256 s.
    2. Veysəlli. Azərbaycan dilinin orfofoniyası haqqında // Azərbaycan dilinin orfofoniya lüğəti. B., Mütərcim, 2016, s. 3-26
    3. Müasir Azərbaycan dili. Üç cilddə, I cild. B., Çıraq, 2010, 352 s.
    4. İ.Məmmədov. Azərbaycan dilinin orfoepiya normaları haqqında // Axtarışlar, yozumlar, anımlar. B., Elm, 2006, s. 13-19
    5. Azərbaycan dilinin orfoepiya sözlüyü. Bakı, Elm, 1983, 144 s.
    6. İ.Məmmədov. Ön söz. Vurğu lüğəti. B, Elm, 1993, 84 s.
    7. Ə.Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan dili. B., Şərq-Qərb, 2004
    8. Ə.Əfəndizadə. Orfoqrafiya – orfoepiya lüğəti. B., Azərnəşr, 1989, 151 s.

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.