Press "Enter" to skip to content

Литературный процесс в годы

1919-cu ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı [399] , 1922-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Teatrı [408] , 1928-ci ildə İrəvanda Azərbaycan Teatrı yaradıldı. [409] Dövlət dram teatrından SSRİ xalq artistləri olan Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Adil İsgəndərov, Mərziyyə Davudova, Hökumə Qurbanova, Azərbaycan SSR-in xalq artistləri Fatma Qədri, Nəsibə Zeynalova, əməkdar artistlər Ülvi Rəcəb, Konstantin Adamov, Aleksandr Alleqrov çıxdı. Həmçinin teatr dekorativ incəsənəti inkişaf etdi (R. Mustafayev, S. Şərifzadə, N. Fətullayev, K. Kazımzadə). [410]

Kаsıbçılığın uzаqlаşmаsı, ruzi bоlluğu üçün DUALAR

İmаm Sаdiq (ə) sәhаbәlәrindәn birinә buyurdu: “Sizi Allah Təalanın ismi-әzәmindәn (әn әzәmәtli аdındаn) аgаh еdimmi?”.

Dеdilәr: “Bәli!”. İmаm (ə) buyurdu: “Hәmd” (“Fatihə”) vә “Qul huvәllаh” (“İxlas”) surәləri, “Аyәtül-kürsü” vә “İnnа ənzәlnа” (“Qәdr”) surәsini охuyun. Sоnrа qiblәyә üz çеvirib, istәdiyiniz duаnı еlәyin”.

Yеddi sәmаnın qаpısı аçılаr.

Milli.Az deyerler.org-a istinadən bildirir ki, Cаbir ibn Әbdullаh Әnsаri Hәzrәt Pеyğәmbәrdәn (s) bеlә rәvаyәt еdir:

“Әgәr bir şәхs “Аyәtul-kürsü”nü vаcib nаmаzlаrdаn sоnrа охusа, yеddi sәmаnın qаpısı аçılаr vә Allah Təala оnа lütf vә rәhmәt nәzәri ilә bахmаyıncа vә оnun günаhlаrını bаğışlаmаyıncа, qаpılаr dа bаğlаnmаz. Hәr vахt “Аyәtül-kürsü”nü охusа, оnun sаvаbını müsәlmаnlаrın qәbiristаnınа hәdiyyә еtsә, Allah Təala mәşriq vә mәğrib әhlindәn оlmuş hәr şәхsin qәbrinә qırх nur sаlаr, оnlаrın qәbrini gеniş vә nurlu еdәr. Охuyаn şәхsә isә 60 pеyğәmbәrin (ə) sаvаbını әtа еdәr vә hәrflәrin sаyı qәdәr mәlәk yаrаdаr ki, Qiyаmәt gününә qәdәr оnun tәrәfindәn Аllаhа tәsbih (“Subhәnаllаh”) dеyәrlәr”.

Evin günclərində və mehrabda yazmaq.

Әbi Хәdicә bеlә rәvаyәt еdir ki, İmаm Sаdiqin (ə) еvinin künclәrinә vә Hәzrәtin (ə) mеhrаbının (ibаdәt еtdiyi yеrin) qiblәsinә “Аyәtul-kürsü”nün yаzıldığını gördüm.

Kаsıbçılığın uzаqlаşmаsı vә ruzi bоlluğu üçün

Hәdislәrdә nәql оlunub ki, hәr kәs “Аyәtul-kürsü”nü vаcib nаmаzlаrdаn sоnrа охusа, kаsıbçılıq vә fәqirlikdәn аmаndа qаlаr. Allah Təala Öz fәzl vә kәrаmәtindәn оnа çохlu mаl vеrәr vә оnun ruzisini bоl еdәr.

Hәmçinin, hәr kәs “Аyәtul-kürsü”nü hәr sәhәr-ахşаm охusа, оğrunun şәrindәn, оddаn, mаl vә аvаdаnlıqlаrının yаnğınındаn, ilаn, әqrәb vә bu kimi şеylәrin ziyаn-zәrәrindәn аmаndа qаlаr, cin vә insаnlаr оnа hеç bir zәrәr yеtirә bilmәzlәr.

Әgәr yаzılmış “Аyәtul-kürsü”nü әkin sаhәsindә bаsdırsаlаr, bәlа, оğru vә nöqsаndаn аmаndа qаlаr vә о mәhsulа çохlu bәrәkәt nаzil оlаr.

Әgәr “Аyәtul-kürsü”nü ticаrәt yеrinin (mаğаzаnın vә s.) qаpısınа vursаlаr, ticаrәtin gәliri аrtаr.

Əgər “Аyәtul-kürsü”nü еvin qаpısınа vursаlаr, hеç vахt о еvә оğru dахil оlmаz.

Kim “Аyәtul-kürsü”nü çох охusа, özünün cәnnәtdәki yеrini ölümdәn qаbаq görәr.

Hаmilә qаdın üçün.

İmаm Sаdiq (ə) buyurub:

“Әgәr hаmilә qаdın hаmilәliyinin dördüncü аyındа üzünü qiblәyә tutub, “Аyәtul-kürsü”nü охusа vә yаvаşcа әli ilә böyrünә vurub, dеsә ki:

Әrәbcәsi:

اَللَّهُمَّ اِنِّي قَدْ سَمَّيْتُهُ مُحَمَّدًا

Охunuşu: “Әllаhummә inni qad sәmmәytuhu Muhәmmәdа”.

Tәrcümәsi: “İlаhi, mәn bu uşаğı Muhәmmәd аdlаndırdım”. Әgәr оğlаn uşаğı dünyаyа gәlsә vә о qаdın әhdinә vәfа еtsә (yәni uşаğа Muhәmmәd аdı qоysа), Аllаh hәmin uşаğı sаlеh övlаd еdәr. Аmmа Muhәmmәd аdı qоymаsа, Аllаh Tәаlаnın hаqqı vаr ki, uşаğı оnlаrdаn аlsın vә yа аtа-аnаsı üçün sахlаsın.

Yаtаrkәn qоrхmаmаq üçün.

Muhәmmәd ibn Müslim dеyir ki, İmаm Sаdiq (ə) mәnә bеlә buyurdu: “Sаğ çiyni üstә yаtmаq istәyәn şәхs yаtmаzdаn qаbаq bu duаnı охusun:

Әrәbcәsi:

بِسْمِ اللهِ اللَّهُمَّ اِنِّي نَفْسِي اِلَيْکَ وَ وَجَّهْتُ وَجْهِي اِلَيْکَ وَ فَوَّضْتُ اَمْرِي اِلَيْکَ وَ اَلْجَاْتُ ظَهْرِي اِلَيْکَ وَ تَوَکَّلْتُ عَلَيْکَ رَهْبَةً مِنْكَ وَ رَغْبَةً اِلَيْكَ لاَ مَلْجَاَ وَلاَ مَنْجَي مِنْكَ اَلاَّ اِلَيْكَ آمَنْتُ بِكِتاَبِكَ الَّذِي اَنْزَلْتَ وَبِرَسُولِکَ وَ الَّذِي اَرْسَلْتَ

Охunuşu: “Bismillаhi Әllаhummә inni nәfsi ilәykә vә vәccәhtu vәchi ilәykә, vә fәvvәztu әmri ilәykә, vә әlcәtu zәhri ilәykә, vә tәvәkkәltu әlәykә, rәhbәtәm-minkә, vә rәğbәtәn ilәykә, lа mәlcәә vә lа mәncа minkә illа ilәykә, аmәntu bi-kitаbikәl-lәzi әnzәltә, vә bi-Rәsulikәl-lәzi әrsәltә”.

Tәrcümәsi: “Аllаhın аdı ilә! İlаhi, mәn özümü Sәnә tаpşırdım! Üzümü Sәnә çеvirdim! İşlәrimin аqibәtini Sәnin iхtiyаrındа qоydum! Sәnә sığındım! Sәnә tәvәkkül еtdim! Sәndәn qоrхаrаq, Sәnә ümidvаr оlаrаq! Sәndәn (әzаb vә qәzәbindәn) аrхаlаnmаq vә nicаt tаpmаq üçün Sәndәn (rәhm vә lütfündәn) bаşqаsı yохdur! Nаzil еtdiyin kitаbа imаn gәtirdim vә göndәrdiyin Pеyğәmbәrә (s) imаn gәtirdim!”.

Sоnrа Hәzrәt Fаtimәnin (s) zikrini dеsin.

Yаtаndа qоrхаn şәхs yаtmаq istәdikdә müәvvizәtеyni (“Fәlәq” vә “Nаs” surәlәrini) vә “Аyәtul-kürsü”nü охusun.

Qәbiristаn әhlinә “Аyәtul-kürsü”nü охumаq.

Hәzrәt Pеyğәmbәr buyurub: “Әgәr bir şәхs “Аyәtul-kürsü”nü охuyub, оnun sаvаbını qәbiristаn әhlinә hәdiyyә еtsә, Allah Təala “Аyәtul-kürsü”nün hәr bir hәrfindәn bir mәlәk yаrаdаr ki, Qiyаmәt gününә kimi оnun üçün tәsbih (“Subhәnаllаh”) dеyәrlәr”.

İflic хәstәliyinin qаrşısını аlmаq üçün.

İmаm Sаdiq (ə) buyurmuşdur: “Kim ki, “Аyәtul-kürsü”nü yаtmаmışdаn qаbаq охusа, iflic хәstәliyindәn qоrхmаsın. Allah Təala әlli min mәlәyi sәhәrә qәdәr оnu qоrumаq üçün mәmur еdәr. Çünki оndа әlli kәlmә vә hәr kәlmәdә әlli bәrәkәt vаr. Hәr bir şеyin bir üstünlüyü vаr vә Qurаnın dа üstünlüyü “Аyәtul-kürsü”dür.

Qüdrәtli vә şәrаfәtli оlmаq üçün.

Bеlә dеyirlәr ki, qüdrәtli vә şәrаfәtli оlmаq üçün gәrәk оn iki gün nәfsаni istәklәrә qаlib gәlәrәk, bu әmәllәri yеrinә yеtirsin:

2. Hаlаl ruzi ilә iftаr еtsin.

4. Pаk pаltаr gеyinsin.

5. Qüsldən sоnrа hеç kәslә dаnışmаmış iki rükәt nаmаz qılsın vә sәccаdәnin üstündә min dәfә “Аyәtul-kürsü”nü охusun.

Әgәr insаn bu оn iki gündә iхlаslı vә sаf niyyәtlә bu әmәllәri yеrinә yеtirsә, әlbәttә, öz istәyinә çаtаr vә hаcәti rәvа оlаr.

Bоrcun ödәnilmәsi vә ruzi bоlluğu üçün

* Mətndə orfoqrafik səhv aşkar etdinizsə, səhv olan hissəni qeyd edib Ctrl + Enter düymələrini sıxın.

Литературный процесс в годы.

Характеризуя литературный процесс в период Азербайджанского Национального Правительства, невозможно обойти стороной и оставить без внимания общественно- политическую и литературно- культурологическую картину эпохи формирования этого правительства. Потому что литература 1945-1946 гг., по известным причинам, своим становлением тесно связана со средой и обстановкой того периода.

Период в один год – с исторической точки зрения не очень большой в литературном процессе и чувствовался накал происходящих политических событий, но нельзя утверждать, что доля художественного слова была значительной на фоне грандиозных политических событий. Однако, для полного представления и объективного освещения всех событий того периода, есть потребность глубокого изучения литературы того периода. Потому что в годы Азербайджанского Национального Правительства, как и во все периоды, литература достаточно профессионально исполняла функцию панорамы общества.

Как известно, Вторая Мировая война завершилась входом советских войск и армейских частей Великобритании на территорию Ирана, что привело к падению деспотического режима Реза шаха. С одной стороны внешнее военное вмешательство и падение режима-с другой, обусловили создание в стране определенной демократической среды. Демократический процесс по-разному проявился в отдельных регионах страны. В Южном Азербайджане он приобрел национально-освободительный характер, который, в конечном итоге, завершился формированием Азербайджанского Национального правительства под руководством Сейид Джафара Пишавари.

Как известно, сформированное 12 декабря Азербайджанское Национальное правительство и просуществовав год, впало результате кровавой реакции режима. Однако этот небольшой отрезок времени, длиной всего лишь в один год, навечно сохранился в памяти народа, сыграв решающую роль в формировании его национально-этнического сознания.

Литературный процесс указанного периода характеризуется связью с общественно-политическими событиями того периода. В результате активной деятельности отправившихся в составе советских войск в Южный Азербай-джан Сулеймана Рагимова, Сулеймана Рустама, Мамеда Рагима, Османа Са-рывелли, Расула Рза, Мирзы Ибрагимова, Энвера Мамедханлы, Гылмана Мусаева, Эвеза Садыга, Джафара Хандана, Аббаса Заманова, Гулама Мамедли, Исрафила Назарли и других писателей, публицистов и литературоведов, в литературной среде Тебриза возникло заметное оживление. Газета «Вэтэн йолунда» («Во имя Родины»), издаваемая в Тебризе с 1941 года на родном азербайджанском языке под редакцией Мирзы Ибрагимова, спустя непродолжительное время, объединила вокруг себя мастеров пера Южного Азербайджана. Привлекает внимание мнение Джафара Хандана, высказанное им в статье по этому поводу: «Деятельность поэтов, публикующих на страницах нашей газеты стихотворения на азер-байджанском языке, показывает, что они, расширяя творчество, желают повысить свои знания в литературной сфере» (1).

Для оживления литературного процесса в Южном Азербайджане, в 1945 году при газете «Вэтен йолунда» создается Меджлис (собрание) поэтов («Шаирлер меджлиси»). Создание Меджлиса, безусловно, обусловило активное участие писателей и публицистов в вопросах, связанных с судьбой Родины.

Известный поэт Южного Азербайджана Мирмехди Этимад был избран председателем Меджлиса поэтов. В состав Правления Меджлиса входили Мухаммед Бирийа, Али Фитрет, Хилал Насири, Камиль, М.Аббаси и Бахадури. В заседаниях Меджлиса поэтов принимали участие также писатели, поэты, публицисты, прибывшие из Северного Азербайджана. Мастера пера, имевшие свое происхождение из Южного Азербайджана, такие как Гусейн Сяххаф, Мирмехди Чавуши, Музаффар Диряфши, Мухаммедали Махзун, А.Сабири, С.Тагизаде, Неджми, Ашиг Гусейн Джаван и другие также принимали активное участие в работе Меджлиса, В начальном этапе в Меджлис входило около 15 членов, впоследствии в его рядах уже насчитывалось около 50 поэтов и писателей, что является ярким проявлением развития литературного процесса в Южном Азербайджане. Газета «Вэтен йолунда» регулярно размещало на своих страницах публикации, освещающие деятельность Меджлиса: «Интерес к Меджлису по-стоянно растет. В наше управление поступает множество писем от писателей и поэтов Южного Азербайджана и Ирана с выражением намерения об участии в заседаниях Меджлиса» (1).

Следует также напомнить, что основатель Азербайджанского Национального Правительства Сейид Джафар Пишавари являлся творческим лицом, являясь автором ряда ценных работ, как в художественной, так и в публицистической и литературоведческой сфере, чем вложил большой вклад в развитие литературного процесса в Южном Азербайджане.

Отметим, что в деятельности Меджлиса поэтов, наряду с постоянными членами организации, активное участие принимали мастера пера, представ-ляющие различные регионы Южного Азербайджана. Балаш Азероглу, Али Тудэ, Ибрагим Закир, Хамза Фатхи Хошгинаби и ряд других поэтов и писа-телей начинали свою творческую деятельность именно в эти годы, приняв непосредственное участие в формировании литературного процесса в период Азербайджанского Национального Правительства.

Один из привлекающих внимание немаловажных моментов в деятельности Меджлиса поэтов, связан с изучением истории азербайджанской литературы, творчества отдельных классиков. В этом направлении в деятельности Меджлиса особенно следует выделить работу по изучению произведений Низами Гянджеви, Мухаммеда Физули, Молла Панах Вагифа и других выдающихся классиков азербайджанской литературы.

В Меджлисе поэтов была также проведена работа по изучению мировой литературы. Отметим, что интересные публикации Джафара Джафарова о Лермонтове, Гылмана Мусаева о Маяковском, Радищеве, Белинском, Герцене, Анри Барбюсе, Джафара Хандана о Ломоносове, Энвера Мамедханлы о грузинской литературе и культуре, привлекали внимание и интерес не только у членов Меджлиса, но всей широкой читательской аудитории. Статьи о жизни и творчестве указанных представителей мировой литературы, а также переводы из их произведений последовательно публиковались на страницах газеты «Вэтен йолунда». А это, соответственно, обусловливало обогащение литературного процесса в Южном Азербайджане. В этот период особо следует выделить творчество Х.Сяххафа и М.Дирявши в области переводческой деятельности.

Деятельность Меджлиса поэтов оказывала немалое влияние и на развитие литературной критики и литературоведения в Южном Азербайджане. В статьях выделялась важность связанности поэзии с общественной идеей, патриотизм, любовь к родине, земле, свободе, матери и др. вопросы, в произведениях молодых поэтов и писателей акцентировались именно эти моменты. Али Тудэ по этому поводу отмечал: «В Иранском Азербайджане пока модно писать «трибунные» стихотворения, основанные на отзвуках повседневных событий. Однако сложившееся положение недолговечно. В. Поэзии должны быть отражены реальные, жизненные сцены» (6, стр.37).

Одним из привлекающих внимание важных моментов в деятельности Меджлиса поэтов является работа по изучению теоретических проблем лите-ратуры. В частности, доклады литературоведа Джафара Хандана на темы об отношении к поэтике, художеству, классическому наследию, о средствах художественного воспроизведения, литературных, стихотворных ритмах и размерах, устном народном творчестве и др. отличаются высоким народным уровнем, вызывая серьезный интерес у молодых творческих талантов. Джафар Хандан сам писал по этому поводу: «Успешно проведенные занятия показали, что Меджлис оказывает большую помощь в деле развития творчества у начинающих поэтов. В Меджлисе проводится чисто творческая работа» (3).

Приглашение в Тебриз творческих сил из различных регионов Азербай-джана, провинциальных городов, проведение совместных творческих собра-ний, занимает особое место в деятельности Меджлиса поэтов. К примеру, ме-роприятие, проведенное с поэтами и писателями Ардебиля, явилось одним из важных литературных событий, вызвавших заметный интерес в литературной среде Тебриза.

Члены Меджлиса поэтов дважды в месяц проводили свои занятия в более широких рамках – в виде литературных вечеров в Тебризском Доме советской культуры. Эти литературные вечера значительно повышали интерес общественности Тебриза к литературе и культуре. Следует отметить также активное участие членов Меджлиса в различных мероприятиях, частые выступления в радиопередачах.

В литературной среде Тебриза, в частности в поэтических образцах того времени. Затрагивается также антифашистская тематика. Этот момент говорит о чутком отношении мастеров пера к общественно-политическим событиям, происходящим в мире.

Интересно, что участники Меджлиса особое внимание уделяли также из-данию образцов творчества своих членов. По их инициативе широкой чита-тельской аудитории было представлено 6 номеров учрежденного Меджлисом журнала «Шаирлер меджлиси» («Меджлис поэтов»).

Следует отметить, что деятельность Меджлиса длилась около 10 месяцев. Меджлис стимулировал деятельность азербайджанских писателей, поэтов, публицистов в сфере развития национальной литературы, получивших после падения режима Реза шаха возможность писать и творить на родном языке. Ряд представителей литературы и публицистики того периода, в частности Балаш Азероглу, Медина Гюльгюн, Али Тудэ, Хокюма Биллури, Яхья Шейда, Мухаммед Бирийа, Хамза Фатхи Хошгинаби, Али Фитрат, Мирмехди Этимад, Мирмехди Чавуши являются именно воспитанниками Меджлиса.

В результате деятельности Меджлиса поэтов, в течение небольшого периода времени, было достигнуто значительное оживление в литературном процессе Южного Азербайджана, повысилось общественное содержание в поэзии, участилось издание произведений на политическую тематику. Внимание привлекает статья, опубликованная по этому поводу в газете «Вэтэн йолунда»: «Творчество членов Меджлиса поэтов за короткое время достигло радующего уровня развития, в их стихотворениях внимание привлекает простота языка. Ясность мнения. Преобладание национальных чувств» (2).

Следует также отметить, что «Общество поэтов и писателей», учрежденное в начале 1946 года при министерстве просвещения, было сформировано именно на основе Меджлиса поэтов.

Всплеск литературного развития в период Национального правительства больше всего проявился в поэтическом жанре, а проза и драматургия, в сравнении с поэзией, были развиты слабо. Именно этим обусловлено то, что литературное общество, сформировавшееся в того период, носит название Меджлис поэтов.

Литература 1945-1946 гг. в основе своей охватывает тему Родины. Традиционные темы, имевшие место в классической поэзии, в поэзии указанного периода, в основном, отсутствуют. Это является ярким показателем того, что Национальное правительство играло решающую роль в судьбе народа. Произведения на тему Родины не носят абстрактный характер, здесь, акцент здесь делался, в основном, на критику реакционного режима Ирана. Мухаммед Бирийа, к примеру, в своих стихах восхвалял страсть азербайджанского народа к свободе (3).

Напомним, что писатели и поэты, творящие в литературной среде Тебриза в ту эпоху, превратились в символы патриотизма, как своими произведениями, так и своими личностями. Однако с сожалением следует отметить, что иранский реакционный режим не дал им возможности продолжить деятельность.

В целом, длящаяся всего лишь одинь год, короткая деятельность Азербайджанского Национального Правительства послужила толчком оживлению национального литературного процесса в Южном Азербайджане. Устранение деспотической среды в эти годы, с одной стороны, создало естественные условия для развития свободомыслия. С другой стороны, зарождение литературы на родном языке, стало началом нового этапа в истории ее развития.

После падения Азербайджанского Национального Правительства, многие писатели из Южного Азербайджана нашли убежище в Северном Азербайджане, что обусловило создание новой тематики в истории национальной литературы, возвращению некоторых жанров, утративших раннее свою потребность.

Было бы неверно оценивать литературу эпохи Азербайджанского Национального Правительства в качестве всего лишь просветительской литературы. Литературно-художественные кружки, основанные именно в те годы, создали впоследствии условия для выхода на свет произведения Мухамедгусейна Шахрияра «Гейдарбабайа салам» («Привет Гейдарбабе»), одного из бесподобных памятников национальной литературы (5), сотворенных на родном языке.

1. «Вэтэн йолунда», Тебриз, 17 июля 1945 года, № 70.

2. «Вэтэн йолунда», Тебриз, 13 января 1946 года, № 6.

3. Cefer Xendan. Secilmish eserleri, 3 cildde, II cild, Baki, «Chashioglu» neshriyyati, 2010

4. Дадашзаде М.А. Азербайджанская литература, Москва, «Высшая школа», 1979

5. Muasir Azerbaycan edebiyyati. 2 cildde, II cild, Bak;, BDU neshri, 2007

6. Тудэ Али. Своими глазами, Баку, Азернешр, 1986

Azərbaycan mədəniyyəti

Azərbaycan mədəniyyəti (azərb-ərəb. آذربایجان مدنیتی ‎) — azərbaycanlıların, Azərbaycanda yaşayan xalqların və tarixən mövcud olmuş dövlətlərin mədəniyyəti. Azərbaycanda mədəniyyətin inkişafına tarixən regionda baş verən siyasi və hərbi hadisələr və Azərbaycanın Şərqlə Qərbi birləşdirən ərazidə yerləşməsi təsir edib. Azərbaycan Şərqi Avropa və Qərbi Asiyadadır, Avropa Şurasının üzvüdür. Şuşa şəhəri Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtıdır.

XIV–XV əsrlərdə Azərbaycan türk etnosunun formalaşmağa başlaması ilə Azərbaycan mədəniyyəti ortaya çıxır. İlk dövrlərdə stabil mərkəzləri olmayan bu mədəniyyəti Osmanlı mədəniyyətindən fərqləndirmək çətin idi. XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. XIV–XV əsrlərdəki Azərbaycan mədəniyyətinin mənbəyindən danışılanda yadda saxlanmalıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı

və mədəniyyətin digər hissələri ayrılmaz surətdə dil

ilə bağlıdır. Maddi mədəniyyət isə əhalinin türkləşməsindən sonra belə ənənəviliyini qorumuşdur. Müstəqil olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin İran mədəniyyəti və Ərəb mədəniyyəti ilə güclü əlaqələri saxlanmışdır. Onların ortaq dini və mədəni-tarixi ənənələri vardır. [1] Müxtəlif mənbələrdə Azərbaycan Qafqaz və İslam mədəniyyət mühitlərinin daxilində götürülür. [2] [3] Hal-hazırda, 6 müstəqil türk dövlətindən biri olaraq, Azərbaycan Türk Şurası və Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatının aktiv üzvüdür.

Arxeoloji tapıntılar və müasir dövrə qədər gəlib çatmış maddi abidələr Azərbaycan ərazisində qədim dövrdə (Qobustan petroqlifləri), həmçinin Qafqaz Albaniyası dövründə (Qum bazilikası və Ləkit məbədi) mədəniyyətin inkişaf etdiyini göstərir. [4] Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf edir, məscidlər, mədrəsələr, türbələr tikilir, əsasən dekorativ incəsənətin ornamental forması inkişaf edir. XVI əsrdə Azərbaycan türkləri Səfəvilər imperiyasını qurur. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda mədəni Renessans dövrü baş verir (milli oyanış, latın əlifbası layihəsi, milli mətbuat və s.). Sovet Azərbaycanı dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında əsaslı dəyişiklik baş verir. [5] XXI əsrdə isə Azərbaycan mədəni baxımdan müasirləşir. Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin və baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkədir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlətdir. [6]

Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, mifologiyası, musiqisi və xalçaçılığının təsiri qonşu ölkə və xalqlarda hiss edilir. Azərbaycanda UNESCO tərəfindən qeydə alınmış 3 Ümumdünya irsi, 15 qeyri-maddi mədəni irs, 2 əlyazma, 2 yaradıcı şəhər var.

Mündəricat

  • 1 Mədəniyyətin inkişaf tarixi
    • 1.1 Tarixdən əvvəlki dövr
    • 1.2 İşquz dövrü
    • 1.3 Qafqaz Albaniyası dövrü
    • 1.4 İslam dövrü
    • 1.5 Müasir dövr
    • 2.1 Qədim və antik dövrlər memarlığı
    • 2.2 Orta əsrlər memarlığı
    • 2.3 Müasir dövr memarlığı
    • 3.1 Kalliqrafiya
    • 3.2 Miniatür
    • 3.3 Rəssamlıq
    • 3.4 Xalçaçılıq
    • 3.5 Bədii tikmə
    • 3.6 Bədii keramika
    • 3.7 Heykəltəraşlıq
    • 4.1 Əlifba
    • 5.1 Şifahi xalq ədəbiyyatı
    • 5.2 Orta əsrlər ədəbiyyatı
    • 5.3 Müasir dövr ədəbiyyatı
    • 6.1 İnanclar
    • 7.1 On iki heyvanlı təqvim
    • 7.2 Xalq təqvimi
    • 8.1 Xalq musiqisi
    • 8.2 Müasir musiqi
    • 12.1 Animasiya
    • 15.1 Ailə
    • 15.2 Toy adətləri
    • 15.3 Milli geyim
    • 16.1 İçki mədəniyyəti
    • 17.1 Döyüş sənətləri
    • 23.1 Türk tayfaları
    • 23.2 Yerli xalqlar
    • 23.3 Etnik azlıqlar

    Mədəniyyətin inkişaf tarixi

    Əsas məqalə: Azərbaycan mədəniyyətinin xronologiyası

    “Azərbaycan” toponimi parf və ya orta dövr fars dilində, Atropatena adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan (Āturpātakān) əmələ gəlmişdir. Atropatenanın banisi Midiya satrapı Atropatın adı “atəş mühafizəçisi” deməkdir. Azərbaycan tarixi ərazisi birinci olaraq Arazdan cənubdakı ərazilər üçün, indiki İran Azərbaycanı üçün istifadə edilsə də, XIII əsrin əvvəllərində Yaqut əl-Həməvi tərəfindən verilən məlumat bu dövrdən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışının şimala qədər yayıldığını göstərir. [7] İranika ensiklopediyasına görə Səfəvilər dövründə (XVI–XVII əsrlər) Azərbaycan termini Arazdan şimaldakı bəzi ərazilər üçün istifadə edilib, hansı ki, idarəçilik baxımından Azərbaycan bəylərbəyliyinin canişininə tabe idi. [8] Səfəvilər dövründə Azərbaycan termini həm şimaldakı, həm cənubdakı Azərbaycan xanlıqları üçün istifadə edilirdi. [9] “Azərbaycan” adı ilk dəfə Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında Azərbaycanın müstəqilliyini elan edilməsi barədə qərar qəbul etdi. [10]

    Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdən Gürcüstan və Ermənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır. [11] Azərbaycanlıların etnogenezində Qafqaz Albaniyası və Atropatena əhalisi (kaspilər, qafqaz albanları, udinlər, midiyalılar [12] , talışlar [13] ) ilə bu ərazilərə gələn işğalçılar (kimmerlər, skiflər, massagetlər, hunlar, xəzərlər, bulqarlar, oğuz türkləri, qıpçaqlar, [13] peçeneqlər) iştirak etmişdir. [14] Etnogenezdə dominant rolu türklər oynamışdır. [15] Türk komponenti olan oğuz türkləri isə qədim türklərin uqor və sarmat mənşəli tayfalarla qarışması nəticəsində yaranmışdır. [16] ХI-ХIII əsrlərdə Şərqi Zaqafqaziyaya türk oğuz tayfasının gəlişi yerli əhalinin böyük hissəsinin türkləşməsinə səbəb oldu və bu da Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı idi. [1] [17] Türkləşmə üçün münbit şəraitə səbəb bölgədə böyük etnik müxtəlifliyin olması idi. [18] Səlcuqlar dövləti dövründə başlayan türk tayfalarının gəlişi [19] monqolların dövründə də davam etmişdir. Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi. [20] Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu tayfaları İran Azərbaycanında və Qubadan cənubda azərbaycanlıların etnogenezində rol oynamışdır. [13] XV əsrin sonlarında Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi başa çatdı və müstəqil Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd isə XVI əsrdə yarandı. [1] XVI-XVII əsrlərdə bölgəyə padar və şahsevənlərin gəlməsi ilə türk axınları davam etmişdir. [21]

    Şnirelmana görə, antik və erkən orta əsrlərdə Albaniya və Atropatena əhalisi arasında mədəni, sosial və liqvistik cəhətdən oxşarlıq yoxdur. [22] Qrantovski eramızdan əvvəl I minilliyə aid İran Azərbaycanı abidələrini Şərqi Zaqafqaziya mədəniyyəti ilə əlaqələndirir. [23] Trever isə eramızdan əvvəl VI-V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılara əsasən qafqaz albanları və midiyalılar arasında mədəni yaxınlığın olduğunu qeyd edir. [24]

    Tarixdən əvvəlki dövr

    Həmçinin bax: Azərbaycan arxeologiyası

    Daş dövrünə aid Azıx mağarasında Quruçay mədəniyyəti, Aşel mədəniyyəti və Mustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir. Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insana məxsus olan çənə fiziki tipinə görə sinantrop tipli insanla neandertal adamı arasında keçid mərhələsindədir. Azıx mağara düşərgəsinin Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insan qalığına şərti olaraq Azıxantrop, yəni Azıx adamı adı verilmişdir. [25]

    İnsanların və qayığın təsvir edildiyi Qobustan petroqlifi

    Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda Mezolit dövründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən 6000 qayaüstü rəsm vardır. Ancaq burada primitiv incəsənətin çiçəklənmə dövrü Mis dövrü hesab edilir. Bu dövrdə qədim tayfaların yüzilliklərin əsəri olan həyat təcrübəsi dini və bədii görüşlər baxımından tam ifadə edilirdi. [26]

    Təxminən eramızdan əvvəl 6000–4000-cü illərdə Zaqafqaziyada Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti inkişaf etmişdir. [27] Bu mədəniyyət adını Gürcüstanda yerləşən Şulaveridən və Azərbaycan yerləşən Şomutəpədən alır. Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyətinin mənsubları yerli obsidianı alətlər düzəltmək üçün istifadə edir, üzüm kimi mədəni bitkiləri yetişdirir, maldarlıqla məşğul olurdu. [28] Bir çox xarakteri mədəniyyətin Yaxın Şərqin neolit mədəniyyətlərindən törədiyini göstərir. [29]

    E.ə. IV minilliyin ortalarında Azərbaycanda (Ağdamda) Leylatəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Keramik qablarda dəfn bu mədəniyyət üçün xarakterikdir. Tipik Ön Asiya yaşayış məntəqəsi kimi Leylatəpə evlərin sıx yerləşdiyi məntəqədir. Bəzi rus alimlərinin fikrincə Leylatəpə mədəniyyətinin üzvləri Maykop mədəniyyətinin yaradıcısı olub. [30]

    E.ə. IV–III minilliklərdə Azərbaycanın da daxil olduğu geniş bir ərazidə Kür-Araz mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Bu mədəniyyət yerli filiz yataqlarının geniş istifadəsi və metalişləmə sənətinin yüksək inkişaf səviyyəsi ilə xarakterizə olunur. [31] Bu dövrdə həmçinin dulusçuluq, [32] bağçılıq, Mesopotamiya və Kiçik Asiya ilə ticarət inkişaf etmişdir. [33]

    Son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Muğan düzündə və Talış dağlarında Muğan mədəniyyəti mövcud olmuşdur. [34] [35] Bu dövrdə əsas məşğuliyyət növləri maldarlıq və kənd təsərrüfatı idi. [36] Qərbi Asiya tipində tunc və dəmir qılınclar bu dövr üçün xarakterikdir. [37]

    Naxçıvan MR ərazisində son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı — e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Boyalı Qablar mədəniyyəti mövcud olmuşdur. [38] [39] [40] [41] 1896, 1904 və 1926-cı illərdə Qızılvəng monastırı yaxınlığında Naxçıvan mədəniyyətinə aid daş qutu qəbir abidələri aşkar olunmuşdur. Naxçıvan mədəniyyətini səciyyələndirən əsas saxsı məmulatı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır. [42]

    Eramızdan əvvəl XIII-VII-ci əsrlərdə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti mövcud olmuşdur. [43] [44] Bu dövr əsasən qəbrlərdən öyrənilib. Xocalı kurqanında 1895-ci ildə E. Resler tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Assuriya şahı II Adadnirarinin adı yazılmış muncuq tapılıb. [45] İvan Meşaninova görə bu tapıntı Zaqafqaziyanın İkiçayarası və Mesopotomiya ilə münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün geniş imkanlar açır. [46]

    İşquz dövrü

    Həmçinin bax: Skif incəsənəti
    Qızıl skif kəmər başlığı. Azərbaycan Tarix Muzeyi

    E.ə. VII əsrdə skiflər hal-hazırki Azərbaycan ərazisinə köç etmişdilər. [47] Skiflərin Azərbaycanda qurduğu dövlət tarixi mənbələrdə İşquz adlandırılırdı. [48] Düşünülür ki, Skif çarlığının özəyinin midiya dilindəki adı Sakaşen (Azərbaycan Respublikasının qərbində, indiki Gəncədə) idi. [49] [50] [51] [52] Riçard Nelson Fray və Anataliya Xazanova görə Skif çarlığının mərkəzi Muğan düzü idi. [49] [53] İşquz Midiya, Manna və Urartu dövlətləri ilə sərhəd idi. Eramızdan əvvəl VI əsrin əvvəllərində skiflər Urartunun inzibati mərkəzi olan Teyşebainini dağıtmışdılar. Şəhərin suvarma sisteminin də dağıdılması bizim eranın əvvəllərinə qədər şəhərdə həyatın yenilənməməsinə səbəb olmuşdur. [54]

    Skiflər yüksək oxçuluq bacarığına malik idi. Bunun sübutu skif abidələrində və onların istehsal etdikləri mallar üzərindəki şəkillərdə tapılan oxluqlardır. Skiflər mütəşəkkil xalq olmaqla bərabər tayfa şurası və hərbi başçılar tərəfindən idarə edilən tayfalar ittifaqına sahib idi. [55] [56] Onlar hərbi iş sahəsində Azərbaycan ərazisindəki yerli əhalinin mədəniyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edirdilər. Skiflər aborigenlərə at belində ox atmaq taktikasını öyrədirdilər. [57]

    1946–1953-cu illərdə S.M.Qazıyevin rəhbərliyi ilə Mingəçevirdə aparılan ekspedisiya zamanı tapılmış ilk tunc dövründən orta əsrlərədək dövrü əhatə edən materiallar içərisində skif qəbirləri də olmuşdur. Ümumiyyətlə, kimmer-skif yürüşləriylə eyni dövrdə Cənub-şərqi Qafqazın müxtəlif rayonlarında yeni xalqa aid qəbir abidələri və dəfn adətləri ortaya çıxmışdır. Bu abidələrin skiflərə aid olması tapılmış üzük-möhürlərdəki təsvirlərlə sübut edilir. Həmçinin, skif qəbirlərində skif tipli ox ucluqları, əyri bıçaqlar, bülöv daşlar, qılınc və nizə ucluqları, bilərziklər, tunc güzgülər tapılmışdır. [57]

    Qafqaz Albaniyası dövrü

    Həmçinin bax: Qafqaz Albaniyasının incəsənəti

    Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl təqribən IV–III əsrlərdən eramızın VIII əsrinə qədər Qafqaz Albaniyası adlandırılan dövlət mövcud olmuşdur. [58] Bu dövlətin paytaxtı əvvəlcə Kabalaka (Qəbələ), sonra isə Partav (Bərdə) şəhəri idi. Ellinizm dövründə hər biri ayrı dialekt və başçıya sahib alban tayfalarının birləşməsi nəticəsində Qafqaz Albaniyası yaranmışdır. Strabona görə Alban dinində üç tanrıya: Günəş, Zevs və Ay tanrısına ibadət var idi. İberiya sərhədinə yaxın yerləşən Ay məbədi böyük əraziyə sahib idi və bu məbədi idarə edən baş keşiş bütün krallıqda ikinci ən hörmətli adam sayılırdı. Albaniyadakı Ay kultunun ən spesifik cəhəti insan qurban verilməsi mərasimi idi. [59]

    E.ə. IV əsr — eramızın VIII əsrlərində Cənubi Qafqazda, xüsusilə də Qafqaz Albaniyası ərazisində Küp qəbirləri mədəniyyəti yayılmışdır. Bu mədəniyyətdə ölülər bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfüqi şəkildə dəfn olunurdu. Qəbir invertarları metal (tunc və başlıca olaraq dəmir alət və silahlar, bürünc, gümüş və qızıl bəzək şeyləri), ağac, daş, gil, şüşə və pastalardan ibarət idi. Bu mədəniyyət əkinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhaliyə aiddir. [60] E.ə. III–I əsrlərdə Qafqaz Albaniyası ərazisində Yaloylutəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Mədəniyyəti günümüzə çatan nümunələri torpaq qəbirlərdə və kurqanlarda tapılmış müxtəlif alətlər mədəniyyətin nümayəndələrinin əkinçiliklə və şərabçılıqla məşğul olduğunu göstərir. [61]

    Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur. [62] Alban çarı Yesuagenin dövründə, V əsrin əvvəllərində Albaniyada məktəblər mövcud idi. Müxtəlif qruplardan toplanmış uşaqlar burada savad öyrənirdilər. Hətta onların qidalanması üçün də dövlət tərəfindən pul ayrılırdı. Yesuagenin oğlu III Vaçaqan xristian dinin yayılması üçün savadlı ruhanilər hazırlayırdı. Bu məqsədlə dini məktəblər açılırdı. O, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahinlərin övladlarının bu məktəblərdə xristian kimi yetişdirilməsini əmr etmişdi. [63]

    Albaniyada Nax-Dağıstan dillərinin ləzgi dilləri qrupuna aid alban dili danışılırdı. [64] [65] Həmçinin Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində albanları qeyd edir. X–XII əsrlərə qədər bu dil Kür çayının sol sahilində geniş yayılmışdı, daha sonra isə tədricən türk dialektləri ilə əvəz edildi. [66] Həqiqətən də alban dilinin qədim ədəbi abidələrinin mövcud olması sübut edilmişdir. Əşyalar və dini binalar üzərində həkk edilmiş bir çox alban epiqrafiya nümunələri tapılmışdır. Bu yazılar eramızın VI–VIII əsrlərinə aid edilir. [67] 1947–1952-ci illərdə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı alban yazısı həkk edilmiş nümunələr tapıldı. [68] Misirin Santa Katerina şəhərində yerləşən ortodoks monastırı — Müqəddəs Yekaterina Monastırında Qafqaz albanlarının dilində yazılmış Sinay palimpsesti tapılmışdır. Yazının mətni Həvari Pavelin Korinflilərə ikinci məktubundan ibarətdir. Palimpsest Zaza Aleksidze tərəfindən deşifrə olunmuşdur. [69]

    Qafqaz Albaniyası ədəbiyyatı ilə bağlı məlumatlar azdır. [71] Alban dilinə dini və digər mövzulu kitablar tərcümə edilsə də, alban ədəbiyyatının ömrü qısa olub. [72] Bu tərcümələrə misal olaraq Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədidə, həmçinin İncilə əsaslanan alban mətnlərini — lektionarini göstərmək olar. [73] Alban lektionarisinin VII əsrə aid Septuagintadan daha qədim olması onu “dünya bibliya tədqiqatlarının incilərindən biri” edir. [74] Bibliya alban dilinə V əsrdə tərcümə edilib. [75] Erməni tarixçisi Qevonda əsasən, Əhdi-Cədid alban dilinə tərcümə edilib. [76] Alban dili İncilin tərcümə edildiyi on ikinci dildir. [77] Tədqiqatçılar Alban kilsəsi və alban çar hakimiyyəti tərəfindən yaradılmış III Mömin Vaçaqanın qanunlarının da alban dilində yazıldığını inkar etmirlər. [71] [78] [79] Murtuzəli Hacıyevin fikrincə alban dilində və yazısı ilə nəinki dini, həm də elmi ədəbiyyat yaradılıb. [73] Mehranilər sülaləsindən Cavanşirin əmri ilə Moisey Kalankatlı alban tarixşünaslığı abidələrindən biri olan [71] “Alban ölkəsinin tarixi” əsərini yazmışdır. [24]

    Arxeoloji materialların öyrənilməsi, tədqiqatçılara Qafqaz Albaniyası incəsənətinin inkişaf mərhələləri haqqında fikir söyləməyə imkan vermişdir. Orta əsrlər alban incəsənəti qədim dövrdə Qafqaz Albaniyası sənətkarlarının yaratdıqları özüllər üzərində inkişaf etmişdi. [80] Qafqaz Albaniyası incəsənəti erkən dövrdə təbiəti və xarakteri baxımından dini ideyalara əsaslansa da, [81] birinci əsrdən yeni dövrün başlanması ilə dinin təsiri bir qədər zəifləyir və feodalizmin mənşəyi və inkişafı ilə bağlı yenilikçi ideyalar yayılırdı. [82] Yüksək səviyyədə mənimsənilmiş humanist ideyaların istiqamət verdiyi ikinci mərhələ dini və məzhəbi tendensiyaların üstünlük təşkil etdiyi əvvəlki mərhələnin özülləri üzərində inkişaf etməkdə idi. [83] Qafqaz Albaniyası incəsənətinə zərgərlik, daşişləmə, ağacişləmə, sümükişləmə, bədii şüşə, bədii metal, duluşçuluq və monumental heykəltəraşlığı misal çəkmək olar.

    Qafqaz Albaniyasında xüsusi alban təqvimi var idi. Qafqaz albanları 352-ci ildən etibarən İsgəndəriyyə məktəbi təqvimini istifadə edirdilər. Ananiya Şiraklı, Ovannes İmastaserin və başqalarının əsərlərinə əsasən alban təqvimi Misir sistemi təqvimi idi. Alban dilində ayların adı Navasardos, T’ule, Namos’, Çil, Bokavon, Mare, Boceone, J’qul, Bontoke, Orili, Exna, Baxnadır. [84]

    İslam dövrü

    Həmçinin bax: İslam mədəniyyəti, Səfəvi dövrü incəsənəti, və Qacar dövrü incəsənəti

    Üzərində ərəb dilində yazılar olan Gəncə qapıları 1062-ci ildə Əbüləsvar Şavurun əmri ilə tikilib, hal-hazırda Gürcüstandakı Gelati monastırındadır.

    VIII əsrdə Qafqaz Albaniyasının Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olması ilə Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlamışdır. İslamın yayılması İslam mədəniyyətinin inkişafına səbəb olmuşdur. [5] Ərəb Xilafətinin zəifləməsi ilə Azərbaycan ərazisində Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər kimi feodal dövlətləri yaranır. Şəddadi hökmdarı Fəzl bin Məhəmməd Araz çayı üzərində körpü, Əbüləsvar Şavur isə paytaxt şəhəri Gəncənin ətrafında sədd və xəndək qurmuşdur. [85] Şirvanşahlar dövründə Bakıda çoxlu inşaat işləri həyata keçirilmiş və şəhər inkişaf etdirilmişdir. XII əsrdə qala divarları inşa edilmiş və şəhərin müdəfiə sistemi gücləndirilmişdir. XV əsrdə Şirvanşahların öz iqamətgahlarını Şamaxıdan Bakıya köçürməsindən sonra şəhərin “Qala” adlandırılan qədim hissəsinin həyatında “kristallaşma” dövrü başlamışdır. [86] XI əsrdə Şirvanşahların sarayında əl-Qəzzi kimi ərəb dilində yazan şairlər var idi. XII əsrdə Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani və Mücirəddin Beyləqani kimi bir çox şairlər III Mənuçöhr və onun oğlu I Axsitanın sarayında toplaşmışdı.

    Azərbaycan tarixi boyu dünyaya bir çox filosof, şair və alim vermişdir. Orta əsrlər alim və filosofları arasında riyaziyyat və fəlsəfə üzrə bir çox əsərlərin müəllifi Bəhmənyar Azərbaycani və “Astronomiya” əsərinin müəllifi Əbülhəsən Şirvani qeyd edilməlidir. [15] Digər bir önəmli şəxsiyyət isə humanist, dünyəvi poeziya üslubunda yazan Nizami Gəncəvidir. Nizaminin yazdığı əsərlərə Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davuda həsr etdiyi “Sirlər xəzinəsi”, Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə həsr etdiyi “Xosrov və Şirin”, I Axsitana həsr etdiyi “Leyli və Məcnun”, Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana həsr etdiyi “Yeddi gözəl”, Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə və Mosul hakimi Məlik İzzəddinə həsr etdiyi “İsgəndərnamə” və fars dilində divanı daxildir. [87]

    Azərbaycan türk dilinin bölgədə yayılması İran dillərinə aid olan qədim azəri dilinin sıradan çıxmasına səbəb olmuşdur. Azəri dili Atropatena çarlığının dili idi, [88] hansı ki İran Azərbaycanını və müasir Azərbaycanın cənub-şərq bölgələrini əhatə edir. [89] Ehtimal ki, azəri dili XVII əsrə qədər mövcud olmuşdur. [20] [90]

    XIII əsrdə Xaçın knyazlığında xaçkarların (xaç daşları) ən gözəl nümunələri yaradılmışdır (məsələn, Ktişvəng monastırı xaçkarları). [91] Orta əsrlərdə Xaçın knyazlığında erməni miniatür məktəbi inkişaf etmişdir (məsələn, 1224-cü il və təqribən 1264-cü ilə aid əlyazmalar). [92] Xaçın knyazı Vaxtanq Taqavoraznın sarayında Mxitar Qoş “Qanunnamə” əsərini tamamlamışdır. [93]

    XIV–XV əsrlərdə Azərbaycan türk etnosunun formalaşmağa başlaması ilə Azərbaycan mədəniyyəti ortaya çıxır. İlk dövrlərdə stabil mərkəzləri olmayan bu mədəniyyəti Osmanlı mədəniyyətindən fərqləndirmək çətin idi. XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. XVI–XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. XIV–XV əsrlərdəki Azərbaycan mədəniyyətinin mənbəyindən danışılanda yadda saxlanmalıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətin digər hissələri ayrılmaz surətdə dil ilə bağlıdır. Maddi mədəniyyət isə əhalinin türkləşməsindən sonra belə ənənəviliyini qorumuşdur. Müstəqil olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin İran mədəniyyəti və Ərəb mədəniyyəti ilə güclü əlaqələri saxlanmışdır. Onların ortaq dini və ortaq mədəni-tarixi ənənələri vardır. [1]

    XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən Səfəvilər imperiyası qurulmuşdur. [94] Səfəvi şahı I İsmayılın dövlət dini olaraq şiəliyi seçməsi Azərbaycan türklərini etnik və linqvistik olaraq oxşar olduqları Osmanlı türklərindən fərqləndirməyə başladı. [95] Bu dövrdə Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, aşıq musiqi sənəti, xalçaçılığı və s. mədəniyyət sahələri inkişaf etmişdir. Səfəvilərin əsas hərbi gücü olan türk tayfaları Səfəviyyə ordeninə uyğun olaraq qırmızı çalma geydiklərindən azərbaycan dilindəki qızılbaş ifadəsi ilə adlandırılır, saqqallların kəsib sadəcə Azərbaycan bığlarını saxlayırdılar. [96] [97]

    XVIII əsrdə Azərbaycanda türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəlmişdir. [98] [99] 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi Rusiya hakimiyyətinə keçmiş, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qalmışdır. [100] [101] [102] [103] Beləliklə, Araz çayı sərhəd olmaqla azərbaycanlılar iki ayrı imperiyanın tərkibində qalmağa məcbur olmuş, İran və Rusiya mədəniyyətinin təsirində qalan azərbaycanlılar iki əsrlik sosial təkamül nəticəsində bir-birindən fərqlənməyə başlamışlar.

    1822-ci ildə süqut etmiş Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhəri Azərbaycan musiqisi və poeziyasının beşiyi, Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir. [104] Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur. [15] [105] Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində 549 qədim bina (bunlardan 72-si Azərbaycan tarixində iz qoymuş şəxslərin yaşayış evləri və ya ev muzeyləridir), 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bir neçə kilsə və monastır, 2 qəsr və qala divarları yerləşir. Bu abidələrin çoxu XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan memarı Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilmiş və həmin dövrün ən məşhur nəqqaşı Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən bəzədilmişdir. [106]

    Müasir dövr

    Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 4-cü çağırış Nazirlər Kabineti.

    XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tiflis şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün önəmli mərkəzlərdən birinə çevrilir. [107] XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda mədəni Renessans dövrü baş vermişdir. Buna misal olaraq milli oyanış, latın əlifbası layihəsi, milli mətbuatın yaranması, təhsildə yeniliklər və s. göstərilə bilər. [22] Bu dövrdə Azərbaycan burjuaziyası kitabxana, məktəb, xəstəxana və xeyriyyə təşkilatlarının yaradılmasına maliyyə cəhətdən kömək edirdi. Daha sonra teatr və opera sarayları tikildi. [108]

    28 may 1918-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edərək rəsmən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını elan etmişdir. Sovet işğalına qədər 23 ay mövcud olan bu dövlət tarixə müsəlman Şərqindəki ilk demokratik və dünyəvi respublika (5 il sonra, 1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyəti yaranıb) olaraq keçmiş və Azərbaycan qadınlara səs vermə hüququ verən ilk müsəlman xalqı olmuşdur. [98] [109] 19 noyabr 1918-ci ildə Milli Şuranın Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçən iclasında Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətlərin təmsil edildiyi Azərbaycan parlamentinin yaradılması qərara alındı. Qərara görə 24 min nəfərdən bir nümayəndə hesabı ilə müsəlmanlar 80, ermənilər 21, ruslar 10, almanlar 1, yəhudilər 1 nümayəndə çıxarda bilərdi. [110] Bir çox millətlərin nümayəndələri kimi parlamentin erməni Daşnaksütun fraksiyasından olan Abram Dastakov və Xoren Amaspür da Azərbaycan Nazirlər Kabinetinə seçilmişdir. [111]

    1920–1930-cu illərdə Bakı şəhəri bütün türk xalqlarının mədəni həyatının mərkəzinə çevrilir. Burada Tatarıstan, Özbəkistan, türkdilli Krım, Türkiyə və s. yerlərin görkəmli ziyalıları yaşayır və fəaliyyət göstərirdilər. [112] Onların bir çoxu Stalin repressiyasının qurbanları olmuşdur. [113] Qazax ədəbiyyatı ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələri 1937–1938-ci illər repressiyalarından daha az əziyyət çəkib, ancaq Zaqafqaziyada ən çox repressiya qurbanı olanlar onlardır. Həmçinin Azərbaycanın bir çox elm və incəsənət xadimi Böyük Təmizliyin qurbanı olub. [112]

    1920-ci ildə Əli Bayramov adına Qadın klubunda 7 qadının öz çadrasını çıxartması ilə Azərbaycanda çadranın atılması kampaniyası başlamışdır. [114] Ümumiyyətlə, Azərbaycan qadını XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq ilklərə imza atmışdır. Təhsil sahəsində Nigar Şıxlinskaya, Sona xanım Vəlixan [115] , Adilə Şahtaxtinskaya [116] , Validə Tutayuq [117] , teatr və kinoda Gövhər Qazıyeva [118] , Şövkət Məmmədova [119] , İzzət Oruczadə [120] , Qəmər Salamzadə [121] Qəmər Almaszadə [122] , siyasətdə Ayna Sultanova [123] , Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin Prezidiumunun Sədri seçilərək ilk azərbaycanlı qadın parlament başçısı olan Səkinə Əliyeva [124] misal göstərilə bilər. 1931-ci ildə ilk uçuşunu həyata keçirən Leyla Məmmədbəyova isə nəinki Azərbaycanda, həmçinin Qafqazda, Cənubi Avropada və Yaxın Şərqdə ilk qadın təyyarəçi olur. [125]

    Sovet dövründə Bakının ruslaşması şəhərin azərbaycanlı, rus, erməni, yəhudi və digər millətlərdən olan əhalisini birləşdirən supra-etnik Bakı şəhər submədəniyyətinin yaranmasına gətirib çıxardı. Rus dilinin həddindən artıq yayılması rusdilli azərbaycanlıların (ana dili rusca olan azərbaycanlılar) ortaya çıxmasına səbəb oldu. [126] [127] [128] [129] 1939-cu ildə Moskvada Azərbaycan sovet memarları Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynovun proyekti əsasında Azərbaycan pavilyonu qurulmuşdur. Pavilyondakı ekspozisiya Azərbaycan SSR-in və onun mədəniyyətinin inkişafına həsr edilmişdir. 1930-cu idə Aleksandr Şirvanzadə Azərbaycan SSR-in ilk xalq yazıçısı, [130] 1931-ci ildə Qurban Pirimov Azərbaycan SSR-in ilk xalq artisti, 1956-cı ildə Səməd Vurğun Azərbaycan SSR-in ilk xalq şairi olmuşdur. Azərbaycanda doğulmuş SSRİ xadimlərinə Mstislav Rostropoviç, Larisa Dolina, Vladimir Menşov, Yevgeni Petrosyan, Harri Kasparov misal göstərilə bilər.

    1953-cü ilin may ayında Azərbaycan SSR-in Mədəniyyət Nazirliyi yaradılmışdır. 1988-ci ildə müğənni və bəstəkar Polad Bülbüloğlu Mədəniyyət naziri olmuşdur. [131] 14 fevral 2011-ci ildə “zəngin Azərbaycan mədəniyyətinin bəşəri dəyərlərini dünyaya çatdırmaq, həmçinin dünya mədəniyyət incilərini ölkəmizdə təbliğ etmək, gənc nəslin bədii-estetik zövgünü formalaşdırmaq” məqsədi daşıyan Mədəniyyət TV yayıma başlamışdır. [132]

    2001-ci ildən Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü olmuşdur. 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsidə Azərbaycanın qələbəsindən sonra azad edilmiş şəhərlərin bərpası və bölgənin azərbaycanlı əhalisinin geri qaytarılması (“Böyük Qayıdış”) üçün işlər başladılmışdır. 2021-ci ildə Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin paytaxtı elan edilmiş, Qarabağ ətrafında azad edilmiş bölgələrin bir hissəsini əhatə edən “Şərqi Zəngəzur” ərazi vahidi yaradılmışdır. [133]

    XXI əsrdə Azərbaycan bir çox beynəlxalq tədbirə ev sahibliyi etmişdir. Bunların ən məşhurları 57-ci Avroviziya mahnı müsabiqəsi və dünya tarixində ilk dəfə keçirilən Avropa Oyunlarıdır. 2009-cu il üçün Bakı şəhəri və 2018-ci il üçün Naxçıvan şəhəri “İslam mədəniyyətinin paytaxtı” seçilib. [134] Şəki şəhəri 2016-cı il üçün “Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı”, Gəncə şəhəri isə “Avropa gənclər paytaxtı” seçilib. [135] [136]

    Əsas məqalə: Azərbaycan memarlığı

    Qədim və antik dövrlər memarlığı

    Həmçinin bax: Qafqaz Albaniyasının memarlığı
    Çıraqqala, Şabran şəhəri yaxınlığı, V əsr.

    Tarix öncəsi dövrlərə aid yaşayış yerləri olan meqalitik və siklopik tikililərin qalıqları (xalq yaşayış yerləri olan “qaradam”ların ilkin forması) Kiçik Qafqazın dağlıq hissələrində və Naxçıvan ərazisində aşkarlanmışdır. Bu cür tikililər Azərbaycanda Eneolit və Erkən Tunc dövrünə aid edilir. [137] Belə yaşayış yerlərinə nümunə olaraq Füzuli rayonu ərazisində Qaraköpəktəpə, Sədərək rayonu ərazisində Sədərək qalası, Ağdam rayonu ərazisində Üzərliktəpə, Babək rayonu ərazisində Çalxanqala, Ağstafa rayonu ərazisində Qarğalar təpəsi, Babək rayonu ərazisində I Kültəpə, Cəlilabad rayonu ərazisində Əliköməktəpəsi və Şərur rayonu ərazisindəki Oğlanqala yaşayış yerlərini göstərmək olar.

    Manna dövrünün memarlığı İranın Qərbi və Şərqi Azərbaycan ostanları ərazisindəki abidələr əsasında qismən öyrənilmişdir. Manna dövrü memarlığını özündə əks etdirən abidələrə nümunə olaraq Urmiya gölü ətrafında yerləşən Həsənlitəpə, Dinhatəpə, Göytəpə, Həftəvantəpə və Gilan ostanı ərazisindəki Rudbar şəhəri yaxınlığında yerləşən Marlıqtəpə yaşayış yerlərini göstərmək olar. Manna dövrü kimi, Atropatena dövrü memarlığını əks etdirən əsas abidələr də İran İslam Respublikası ərazisindədir. Bu cür abidələrə nümunə olaraq Atropatenanın paytaxtı olmuş Qazaka şəhərinin qalıqlarını əks etdirən Təxti Süleyman yaşayış yeri və Kürdüstan ostanı ərazisində Saqqız şəhəri yaxınlığında yerləşən Kerefto mağara-məbədini göstərmək olar. Azərbaycan Respublikası ərazisində Atropatena dövrü memarlığı qismən Sabirabad rayonu ərazisindəki Ultan qalası yaşayış yeri əsasında öyrənilmişdir.

    Qafqaz Albaniyasının memarlığı əsasən Azərbaycanın Şimal-Qərb və Qərb rayonlarında saxlanmış abidələr (Şəki rayonu ərazisindəki Kiş, [138] Zəyzid, Bideyiz kilsələri və Dairəvi məbəd, Şabran rayonu ərazisində Çıraqqala, Qəbələ rayonu ərazisindəki Kabalaka yaşayış yeri və Kilsədağ kilsəsi, Qax rayonu ərazisindəki Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi, Yeddi kilsə monastırı, Mingəçevir kilsə kompleksi, Qazax rayonu ərazisində Avey kilsəsi, Xocavənd rayonu ərazisində Amaras monastırı, Laçın rayonu ərazisindəki Sisərnəvəng monastırı və sair) əsasında öyrənilmişdir. Azərbaycan ərazisində orta əsrlər xristian feodal dövlətlərinin memarlığı isə əsasən Qərb rayonları və Qarabağ ərazisindəki abidələr (Kəlbəcər rayonu ərazisində Gəncəsər və Xudavəng monastırları, Lex qalası, Gədəbəy rayonu ərazisində Həmşivəng monastırı, Ağdam rayonu ərazisində Müqəddəs Yelisey monastırı, Tərtər rayonu ərazisində Üç körpə və Xatirəvəng monastırları, Craberd və Xoxanaberd qalaları, Xocalı rayonu ərazisində Qaxaç qalası və s.) əsasında qismən tədqiq edilmişdir. Azərbaycan ərazisində dövrümüzə çatmış ən qədim tikililər Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi və Bakıdakı Qız qalasının təməl hissəsi hesab edilir. [4]

    Orta əsrlər memarlığı

    Şirvanşahlar sarayı, Bakı, XIII-XVI əsrlər.

    Erkən feodal dövrü memarlığı Azərbaycanda nəhəng müdafiə qurğularının Beşbarmaq, Gilgilçay və Zaqatala sədlərinin inşası ilə xarakterikdir. [139] Azərbaycan ərazisində ən qədim islami tikililər VII əsrdə Ağsuda inşa edilmiş məscid və Şamaxı cümə məscididir. [4] VIII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra ölkə ərazisində İslam mədəniyyətinin yayılmasına başlanılır, məscidlər, minarələr, mədrəsələr və türbələr inşa edilir. [5]

    IX–X əsrlərdə Ərəb Xilafətində mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən sonra Azərbaycanda müxtəlif kiçik sülalələr qısa müddətli hakimiyyətlərini qurmağa müvəffəq olmuşlar. Həmin dövrdə əsas yaşayış məntəqələri olan Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Təbriz, Urmiya şəhərləri ətrafında spesifik xüsusiyyətlərə malik yerli memarlıq məktəbləri (Şirvan-Abşeron, Arran və Naxçıvan-Marağa) formalaşır. Bu memarlıq məktəblərindən Naxçıvan-Marağa məktəbi mükəmməl keramik-kaşı fasad işləmələri, Şirvan-Abşeron məktəbi hamar divar səthi və memarlıq elementlərinin plastik işləmələrinin kontrastı, Arran memarlıq məktəbi isə kərpic işləmələri ilə fərqlənir. [5] XII–XIII əsrlər Azərbaycan memarlığının ən gözəl nümunələri Möminəxatun, Yusif Küseyir oğlu, Gülüstan türbələri, Bakıdakı Qız qalası, Qırmızı və Göy Günbəd türbələri, Mərdəkandakı dairəvi və dördkünc qəsrlər, Nardaran və Bayıl qəsrləri, həmçinin Pirsaatçay xanəgahıdır.

    XIV–XVI əsrlərdə şəhərlərin genişlənməsi ilə kərpic və daş inşaatı inkişaf edir ki, bunun da ən gözəl nümunəsi Şirvanşahlar sarayı hesab edilir. Yerli memarlıq məktəblərinin ənənələri bu dövrlərə aid bürc formalı türbələrdə (Bərdə, Qarabağlar və Xaçındərbətli türbələri) və Ramana qalasının, həmçinin ikiyaruslu və gümbəzli quruluşa malik [5] olan Diribaba türbəsinin, Təbrizdə Göy məscid, Sultaniyyədə Olcaytu Xudabəndə türbəsi, Gəncə cümə məscidinin memarlığında davam etdirilir.

    XVII–XVIII əsrlərdə Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin baş verməsi səbəbi ilə monumental memarlıq nümunələrinin inşası azalır; buna baxmayaraq həmin dövrdə Gəncə imamzadə türbəsinin və Xan sarayının, Şəkidə divar rəsmləri ilə zəngin Xan sarayının, [5] İrəvanda Sərdar sarayının və Göy məscidin inşası başa çatdırılır.

    Müasir dövr memarlığı

    Bakıda İsmailiyyə Sarayı (1908-1913) və Gəncə Dövlət Filarmoniyası (2012-2017)

    XIX əsrdə Abşeron yarımadasında neft sənayesinin inkişafı ilə ictimai və mədəni həyatda da canlanma baş verir. XX əsrin əvvəllərində Bakı Rusiya imperiyasının əsas sənaye şəhərlərindən birinə çevrilir. Şəhərin iqtisadi baxımdan sürətli inkişafı aralarında Emanuel Nobel, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev, Aleksandr Mantaşev və s. milyonçuların şəhərə böyük sərmayələr yatırmasına şərait yaradır, çoxsaylı yeni binalar və komplekslər inşa edilir. Azərbaycan şəhərlərində messenatların sifarişi ilə çoxsaylı ictimai binalar, məktəb, xəstəxana və yaşayış binaları inşa edilir. Həmin dövrdə inşa edilmiş memarlıq abidələri arasında İsmailiyyə, Səadət, Tağıyevin sarayları, Opera və Balet Teatrının binası, Şəhər Dumasının binası, Sabunçu elektrik qatarı stansiyası binası, Bakı və Gəncədə dəmir yolu stansiyalarının binalarını qeyd etmək olar.

    1920–1930-cu illərin Sovet Azərbaycanı memarlığı üçün konstruktivizm ideyasının hakim olması xarakterikdir. Həmin dövr memarlar Aleksey Şusev, Vesnin qardaşları, S.S.Pen, Q.M.Ter-Mikelov, həmçinin memar Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığının erkən dövrü ilə əlaqəlidir. 1934-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi İcrayə konstruktivizm üslubunu tənqid edən və milli memarlıq ənənələrinə qayıtmağa çağıran qərar verdi. [140] Konstruktiv stil Azərbaycanda oturuşmağa imkan tapmamış, 30–40-cı illərdə yaradıcılığında klassik memarlıq ənənələri və milli memarlığın elementlərini birləşdirən S.A.Dadaşov, V.A.Munts və Mikayıl Hüseynovun təsiri Azərbaycan memarlığında hiss edilməyə başlayır. Bu sırada Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığı xüsusilə fərqlənir. Həmin dövrün “klassik-milli memarlıq üslubu”nda inşa edilmiş əsərlər arasında Hökumət Evi (1934), Bakı Musiqi Akademiyası (1936), Azərbaycan Milli Kitabxanası (1947), Milli Ədəbiyyat Muzeyi (1940), AMEA binası (1948–1960) xüsusilə diqqəti cəlb edir.

    1936-cı ildə Azərbaycan Memarlar İttifaqının əsası qoyulmuşdur. 1969–1982-ci illərdə ölkəni idarə etmiş Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev Azərbaycan memarlarını müasir və milli memarlıq elementlərini öz yaradıcılıqlarında birləşdirməyə çağırmışdı. [140] Həmin dövrün memarlıq nümunələri arasında Bakı metropoliteninin Nizami (1970) və Elmlər Akademiyası (1976) stansiyaları, Zaqulba qonaq evi, Azadlıq prospektindəki yaşayış binaları, Gəncədə Kəpəz oteli (1973), Bakıda Abşeron oteli (1965) diqqət çəkir.

    Müasir Azərbaycan memarlığı əvvəlki dövrlərin memarlıq ənənələrini özündə əks etdirməklə islam, qotik, klassik, barokko, modern memarlıq stillərinin milli memarlıq elementləri ilə vəhdətindən ibarət binalarda əks olunur. Son dövrlərdə inşa edilmiş binaların fasadlarının işlənməsində aqlay daşından geniş istifadə olunur. Bundan başqa mərmər, qranit, alüminium panellər də fasadların həllində tətbiq edilir. Müasir Azərbaycan memarlığının maraqlı nümunələri arasında Alov qüllələri, SOFAZ Tower, SOCAR Tower, Baku Tower, Trump Tower Baku, Bakı Kristal Zalı, Bakı Olimpiya Stadionu, Gəncə Dövlət Filarmoniyasının binası, Heydər Əliyev Mərkəzi və Konqres Mərkəzinin binaları, Port Baku və Azure kompleksləri, The Crescent Development Project, Heydər məscidi və başqa memarlıq layihələrini göstərmək olar.

    Təsviri incəsənət

    Əsas məqalə: Azərbaycan təsviri incəsənəti
    Gəncənin Cümə məscidində şəbəkə nümunəsi və Lahıc misgərlik sənəti nümunəsi

    BSE-yə görə əsərlər boyunca tarixi mövcudiyyətin lokal şərtləri unikal Azərbaycan incəsənətinin yaranmasına gətirib çıxartmışdır. Bu incəsənət Yaxın Şərqin bədii irsində öz yerini tapmışdır. Qonşular və ətraf ölkələrlə tale birliyi onların bədii irslərinin qarşılıq əlaqəsinə xidmət etmişdir. [86]

    VIII əsrdə Azərbaycanda İslamın yayılması təsviri sənətin inkişafına səbəb olmuşdur. Bu dövrdə dini memarlıq abidələrinin tikilməsi zamanı müxtəlif naxış və ornamentlərdən, kalliqrafiya elementlərindən, kaşıdan və barelyefdən istifadə olunmuşdur. Xilafətin zəifləməsi ilə Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Şabran kimi şəhərlərdə yerli incəsənət məktəbləri formalaşmışdır. [86] İncəsənət ustalıq əsərləri arasında isə Məhəmməd Möminin hərbi yaraqları qeyd edilə bilər (XVI əsr, Hərbi palata, Moskva). [5] Səfəvi-Osmanlı müharibələri və xanlıqlar arasındakı feodal çəkişmələri XVII–XVIII əsrlər incəsənətinin inkişafına ağır şəkildə təsir etmişdir. [86]

    XVI–XVII əsrlərdə şəbəkə bədii taxta tərtibatı üsulu kimi geniş yayılmışdır. Şəbəkənin əsas xüsusiyyəti taxta parçalarının birləşdirilməsində nə mismardan, nə də yapışqandan istifadə edilməsidir. Şeyx Cüneyd türbəsindəki sənduqə və Gəncə Cümə məscidinin minbəri bu sənətin XVI–XVII əsrlərə aid nümunələrindəndir. [141]

    Lahıc uzun müddət misgərlik sənəti ilə məşhur olmuşdur. [142] Mis yaradıcılığının inkişafı qalayçılıq və dəmirçilik kimi əlavə sahələrin inkişafına gətirib çıxarmışdır. Mis qab-qacaqlarda istifadə edilən bəzəklərə buta, üçləçəkli yarpaq, üçbucaq və içi ornamentlərlə doldurulan ovallar daxildir. [143]

    Kalliqrafiya

    Kalliqrafiya nümunəsi (Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi)
    Mirzə Qədim İrəvaninin bədii əlyazma nümunəsi

    Azərbaycan əlyazma kitablarının yazılmasında nəsx, nəstəliq, təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi və s. xətt nümunələrindən istifadə edilmişdir. Elmi əsərlər isə əsasən nəsx xətti ilə yazılmışdır. [144] Bundan başqa məscid kitabələrində, misgərlik nümunələrində, döyüş əşyalarında, sufi dərvişlərinin istifadə etdiyi kəşkül və təbərzində kalliqrafiya nümunələrinə rast gəlinir. [145]

    Orta əsrlərdə yaşamış xəttatlara azərbaycan dilində şeirlər yazan Əbdülqadir Marağai, qəzvinli Kişvəri, [146] İsgəndər bəy Münşi, [147] Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini, Sadıq bəy Əfşar misal göstərilə bilər. Sadıq bəy Əfşar Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın əmriylə Mövlana Cəlaləddin Ruminin məsnəvisini azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. [148] [147] Orta əsr Azərbaycan əlyazmaları Xəlil bin Əhməd, [149] Səfəvilər dövründə Şah Mahmud Nişapuri, [150] Məhəmməd ibn Hüseyn Katib Nişati, Mahmud Şirazı, [151] XVIII əsrdə Şamaxılı Osman ibn Mahmud Əfəndi, [152] Kazım Qaradonlu [153] və s. kimi katib və xəttatlar tərəfindən köçürülmüşdür.

    Azərbaycanda xəttatlıqla usta Baba (XVIII əsr, Bakı), usta Abuzər Bədəlov (XVIII–XIX əsrlər, Şahbuz), Usta Zeynal Nəqqaş (XIX əsr, Ordubad), [154] usta Əhməd (XIX əsr, Lənkəran), usta Məhəmməd (XIX əsr, Gəncə) kimi sənətkarlar məşğul olmuşdular. [155] XIX əsr Azərbaycan mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Şuşada [104] Mirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Hacı Mirzə Əliqulu Yusifzadə, Molla Əli Qarabaği, Mirzə İsmayıl Məhzun, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Mir Möhsün Nəvvab, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi. Molla Əlinin şagirdi Mirzə Kazım onun yazılarını “İnşai-Mirzə Kazım” adı ilə dərc etdirmiş və bu kitab mədrəsələrdə hüsnü-xətt örnəyi kimi istifadə edilmişdir. [156] Həsənəli xan Qaradaği Mir Mehdi Xəzaninin “Kitabi-tarixi-Qarabağ” əsərini şikəstə-nəstəliq yazısı ilə köçürmüşdür. Mirzə Qədim İrəvani Ermitajda saxlanılan qovluqşəkilli hədiyyəsində nəsx xətti ilə Sədidən şeir parçalarını yazmışdır. [145] Lənkəran qəza məhkəməsi katibi Mirzə İsmayıl Qasir isə nəsx, təliq və naxun xətlərinin ustadı idi. [157] Gəncədə və Tiflisdə xəttatlıq dərsi verən Mirzə Şəfi Vazehi alman şərqşünası Fridrix Bodenştedt belə təsvir edirdi: “Mirzə Şəfi çox gözəl yazırdı və eyni zamanda (yazıya) gözəllik və rəngarənglik gətirirdi: hərfləri mətnin məzmununa uyğunlaşdırırdı. Əgər o, adi şeylər barədə yazmalı olurdusa, onda o, onlara adi, qəşəng şeylərə bayramsayağı paltarlar geydirirdi, qadınlara göndərilən məktubları xüsusi nazik xətlə yazırdı.” [158]

    XIX əsr ortalarında Azərbaycanda mədrəsələrində hüsnü-xətt dərsinə xüsusilə diqqət edilməyə başlanmışdı. Belə mədrəsələrdən biri Nuxada “Məcməül-xoş xətt” əsərinin müəllifi Əbdülqəni Xalisəqarızadə Nuxəvinin (1817–1879) mədrəsəsi idi. Nuxəvinin əsasən nəsx və nəstəliq xətlərindən istifadə edərək yazdığı əlyazma kitabları bədii estetik zövqlə tərtib edilmişdi. [144] Qafqaz müsəlmanlarının V şeyxülislamı Əbdüssəlam Axundzadə 1894-cü ildə Tiflisdə “Xətti-təliq və nəstəliq” dərsliyini dərc etdirmişdir. [156] Bakı şəhərinin ətraf kəndlərində isə xəttatlıq sənəti daha çox məscidlərin nəzdindəki məktəblərdə dini dərslərlə bərabər tədris edilmiş və bu sənətin mahir ustaları da belə yetişmişdir. Suraxanıdan Mirzə Əsədullah “İsmailiyyə” bina fasadının hədislərinin xəttatı olmuşdur. Onun şagirdi Əhməd Əlizadənin əl işləri AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. [157]

    Sovet dövründə latın qrafikasına keçid və elmi-texniki tərəqqinin baş verməsi kalliqrafiya sənətinin tənəzzülünə səbəb olur. Müasir dövrdə Seyfəddin Mənsimoğlu, Hacı Eldar Mikayılzadə, Yavər Əsədov, Gülxan Baydəmir kimi rəssamlar əsərlərində xəttatlıqdan istifadə edirlər. Xəttatlığı ağacoyma sənəti ilə birləşdirən Seyfəddin Mənsimoğlu Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, Mövlana Cəlaləddin Rumi kimi şəxsiyyətlərə əsərlər həsr etmişdir. Hacı Eldar Mikayılzadə Təzəpir məscidinin bərpasında nəbati və islami naxışlarla bədii xəttatlığın sintezini yaratmışdır. [145]

    Miniatür

    Əsas məqalə: Azərbaycanda miniatür sənəti

    Solda: At və sahibi. Əbdul Baqi Bakuvi
    Sağda: Təkbətək döyüş. Mir Möhsün Nəvvab

    XV əsrin ortalarında Qaraqoyunlu və sonra Ağqoyunlu dövlətləri ərazisində geniş yayılmış Təbriz miniatür məktəbinin “türkmən” üslubu meydana gəldi. Bu üslubun bir çox miniatürləri nəinki Təbrizdə, həm də müasir Azərbaycan ərazisində yerləşən bəzi orta əsr şəhərlərində, Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı Şamaxıda ortaya çıxdı (Şamaxı antologiya əlyazması, 1468, Britaniya muzeyi, London). XIV əsrin əvvəllərində Elxani vəziri Rəşidəddinin emalatxanalarında işləyən rəssamların yaratdığı arxaik ənənələrin izləri XV əsr bakılı rəssam Əbdul Baqi Bakuvinin miniatürlərində də müşahidə olunur. Bakuvinin “At və sahibi” əsəri son dövr Yuan və erkən Min sülaləsi dövründə Çində çox məşhur olan döyüşçü təsvirinin İslami variantıdır. [5] [159]

    Orta əsrlərdə Azərbaycanda kitablara illüstrasiya çəkilməsi ənənəvi sənət idi. Bunlardan biri də XVIII əsrə aid Azərbaycan dilində yazılmış “Kəlilə və Dimnə” əlyazmasındakı sulu boya, lələk və mürəkkəblə çəkilmiş rəsmlərdir. [160] Dövrün məşhur miniatüristləri Əvəzəli Muğani (“Kəlilə və Dimnə”, 1809), Mirzə Əliqulu (“Şahnamə”, 1850), Nəcəfqulu Şamaxılıdır (“Yusif və Züleyxa”, 1887). Rəssam Mir Möhsün Nəvvabın da kitab miniatürləri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onlardan ən məşhuru 1864-cü ildə “Bəhr ül-həzən” (“Qəm dəryası”) əsərinə çəkdiyi 5 miniatürdür. [161]

    Oqtay Sadıqzadənin “Fitnə”, “Nəsimi” kitablarına verdiyi tərtibat miniatür üslubundadır. Rəssam Altay Hacıyev “Koroğlu” dastanına, Nəsimi poeziyasına illüstrasiyalarında, “Odlar yurdu”, “Bahar oyunları” rəsmlərində miniatür ənənələrindən faydalanmışdır. Arif Hüseynovun milli folklora, adət-ənənəyə, maddi-mədəniyyət nümunələrinə həsr etdiyi silsilə rəsmləri qədim miniatürlərimizə yeni və yaradıcı baxış hesab edilir. [162] 70–80-ci illərdə Elçin Aslanov, Sənan Qurbanov, Nazim Babayev, Elçin Məmmədov kimi rəssamlar miniatürlər yaradırlar.

    Müasir dövrdə bu sənəti davam etdirənlər Vəfa Allahyarova, Ədalət Bayramoğlu, Pəri Miniatürdür. Ədalət Bayramoğlu Şərq miniatürlərindən, xüsusilə Səlcuqlu miniatür tərzindən istifadə etmişdir. 2020-ci ildə miniatür sənəti Azərbaycan, Türkiyə, İran və Özbəkistanın ortaq qeyri-maddi mədəni irsi olaraq UNESCO-da qeydiyyata keçmişdir. [163]

    Rəssamlıq

    Şəki xan sarayıanda nəbati kompozisiya

    XVII əsrdən XIX əsrə qədər Azərbaycan rəssamları yağlı boyadan istifadə edərək yaşayış yerlərinin, sarayların, hamamların bəzədilməsində iştirak edirdi. Ancaq onlar yalnız dekorativ motivlər yox, həmçinin tarixi portretlər, ov və müharibə səhnələri çəkirdilər. [160] XVIII əsrdə feodallara aid evlərdə əsasən nəbati motivlərdən ibarət divar rəsmləri ortaya çıxır. Bu rəsmlərə bəzən quş, heyvan və insan şəkilləri də daxil olur. Bu dövrdən qalma Şəki xan sarayının yuxarı mərtəbəsinin tavanındakı rəsmlər Abbasqulu adlı rəssam tərəfindən çəkilib. [164] Azərbaycan ornamentalist rəssamı [165] [166] Qənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində, [167] həmçinin Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarovun evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifidir. [168] [169] Şəki xan sarayının aşağı zalının plafonunun stalaktitlərində Qarabağidən başqa onun qardaşı Səfər və oğlu Şükür (Şuşadan), həmçinin Əliqulu, Qurbanqulu və Cəfər (Şamaxıdan) işləmişdir. [86]

    XIX əsrdə Azərbaycanda dəzgah rəssamlığı ağır-ağır inkişaf edirdi. Azərbaycan dəzgah rəssamlığının banisi Mirzə Qədim İrəvani idi. Bu dövrdə rəssamlar məkan kompozisiyası və həcm yaratma modelləşdirməsi kimi Avropa üslublarını rəsm və dekorativ rənglərlə birləşdirərək portret rəssamlığına keçirdilər. İrəvaninin “Gənc oğlanın portreti” və “Gənc qadının portreti” belə qəbildən olan rəsmlərdir. XIX əsrin 50-ci illərində o, İrəvandakı Sərdar sarayında yerləşən divar rəsmlərini bərpa etmişdi. [170]

    XIX əsrdə dekorativ üslubda işləyən və heç bir təhsil almamış rəssamlar şöhrət qazanmağa başladı. Bunlardan biri olan Mir Möhsün Nəvvab akvarel rəsmləri, kitab miniatürləri və bina və məscidlər üzərində bəzəklər çəkirdi. Onun yaradıcılığı üçün müstəvi, dekorativ, ornamental divar rəsmləri, gül və quş təsvirli rəsmlər, onun şəxsi əlyazmalarındakı illustrasiyaları xarakterikdir. [171] Bu sahədə həmçinin peyzajlar, çiçəklər və dekorativ tətbiqi incəsənət nümunələri müəllifi Xurşidbanu Natəvan qeyd edilməlidir.

    Azərbaycanın realist dəzgah rəssamlığının banislərindən biri olan Bəhruz Kəngərlinin çəkdiyi mənzərə rəsmlərində təbiət gözəllikləri, mədəniyyət abidələri, ilin fəsilləri əks olunmuşdur. O, Əzim Əzimzadə ilə birlikdə Sovet Azərbaycanının təsviri sənətinin təməllərini atmışdır. [5] Əzim Əzimzadə Bakıda rəssamlıq məktəbi açan ilk peşəkar rəssamlardan biri idi. Müasir Azərbaycan yağlı boya rəsramlığının banisi isə “Bibi-Heybət məscidi” və “Şeyxülislamın portreti” kimi əsərlərin müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir. Təhsil almış ilk Azərbaycan rəssamı isə Qeysər Kaşıyevadır. [172]

    Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra rəssamlığın yeni növü inkişaf etməyə başladı. 1920-ci ildə Bakıda ilk rəssamlıq məktəbi açıldı. 30-ci illərin məşhur rəssamları Qəzənfər Xalıqov, İsmayıl Axundov, Altay Hacıyev, Kazım Kazımzadə idi. 1932-ci ildə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı yaradıldı. 1940-cı ildə Azərbaycan rəssamlarının ilk qurultayı keçirildi. İkinci Dünya müharibəsi illərində isə əsasən siyasi plakatlar və satirik karikaturalar çəkilirdi. XX əsrin ikinci yarısının məşhur rəssamları Tahir Salahov, Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Vidadi Nərimanbəyov, Rasim Babayev, Sənan Qurbanov və Toğrul Nərimanbəyov idi. Azərbaycanda kitab illustrasiyası iki yolla inkişaf edirdi: əlyazma illustrasiyanın binövrələrini davam etdirənlər və qrafik üslub və ağ-qara rəng istifadə edənlər. [160] 1990-cı illərdən sonra uğur qazanan rəssamlardan Aydan Salahova, Sabina Şıxlinskaya və Faiq Əhmədi qeyd etmək olar.

    Xalçaçılıq

    Əsas məqalə: Azərbaycan xalçaları

    Solda: Alman rəssamı Hans Memlinqin
    Gül vazası natürmortu” rəsmi, XV əsrin sonları
    Sağda: Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə aid Muğan xalçası,
    XIV əsrin sonları — XV əsrin əvvəlləri

    Azərbaycan xalçaları dedikdə Abşeron, Gəncə, Qazax, Şirvan, Qarabağ, Quba, Təbriz xalçaları nəzərdə tutulur. [173] İranika ensiklopediyasına görə xalçaçılıq əsasən Şərqi Zaqafqaziyada, indi azərbaycanlı adlandırılan türk əhalisinin yaşadığı ərazidə yayılmışdı. Digər xalqların xalçaçılığı az əhəmiyyət daşıyırdı. [174] Azərbaycan Qafqaz xalçalarının əsas yaradılma mərkəzi idi və Azərbaycan toxucularının bacarıq və ideyaları bütün Qafqazda hiss edilirdi. [175]

    XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatdı və sənaye əhəmiyyəti qazandı. [176] [177] Dövrün miniatür rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental incəsənət məktəbinin formalaşmasında mühim rol oynadı. Bu isə daha sonra Şərq incəsənətində və vahid Təbriz məktəbinin yaranmasında böyük təsirə səbəb oldu. [178] [179] XVI əsrin ikinci yarısından Cənubi Azərbaycanda inkişaf edən əfşan, ləçək-turunc, gülbəndlik kompozisiyaları Şimali Azərbaycan şəhərlərindəki toxucular tərəfindən mənimsənildi. Tarixi statistikalara görə 1843-cü ildə Azərbaycanın 6 Xəzər əyalətində 18000 xalça toxunub. Şirvan və Qubadan olan xalçalar Bakıda, Qazax və Gəncədən olanlar Təbriz və İstanbulda satılıb. [176] 1850 və 1857-ci illərdə unikal məmulatların birinci beynəlxalq Tiflis sərgisində azərbaycanlı ustalar mükafat əldə etdilər. XIX əsrin sonunda kommersiya neftinin istehsalı əlaqədar iqtisadi inkişaf Bakıda və Azərbaycanın digər ərazilərində xalça toxuçuluğunun inkişafına səbəb oldu. [180]

    Quba, Şirvan, Qazax, Zəncan xalçaları mürəkkəb həndəsi naxışlarla xarakterizə olunur, buna çoxbucaqlı və ya ulduzşəkilli medalyonların mərkəzi sahəsindəki eyni ox üzərində yerləşən heyvan və insan sxematik fiqurları daxildir. Çiçək motivlərinin bol olduğu müxtəlif bitki ornamentləri isə Təbriz və Qarabağ xalçalarına xasdır. [181] Azərbaycan xalçalarında görünən həndəsi formalara tarixi politeizm inanclarına gedib çıxan svastikanı və romb və kvadratlarla əhatə edilən səkkizbucaqlı ulduzu göstərmək olar. Daha sonra Təbriz mədəniyyətinin təsiri ilə digər məktəblərdə bitki aləmi elementləri ortaya çıxır.

    Azərbaycan xalçalarında tapılan İslam simvolikasına misal olaraq Fatimənin əlini, beşbarmağı misal göstərmək olar. Beşbarmaq İslamın 5 ehkamını və İslamda hörmət edilən 5 şəxsiyyəti — Məhəmməd peyğəmbər, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyni simvolizə edir. [182] Bir çox Təbriz xalçalarının üzərində su bolluğunu təmsil edən “həyat ağacı”na rast gəlinir. Həmçinin xalçalarda çoxlu ağacın, bitkinin və quşun olduğu bağ təsvirlərinə rast gəlinir. Bu müsəlmanlar üçün uğur və müvəffəqiyyət deməkdir. Təbriz və Şamaxı xalçalarında rast gəlinən digər bir ikonoqrafik təsvir təbiətin möcüzəsini simvolizə edən nardır. Nar Səfəvilər dövründə xalça və miniatürlərin bəzədilməsində geniş istifadə edilirdi. [183] Azərbaycan xalçalarında quş şəkillərinə (qartal və tovuzquşu) tez-tez rast gəlinir. Bir çox hallarda texniki cəhətdən və xalçanın ölçüsünə görə heyvanları birbaşa əlavə etmək mümkün olmur. Məsələn, qoyun və qoçların yalnız “S” şəkilli şərti buynuzları xalçanın mərkəzində və qıraqlarında göstərilir. Əjdaha təsviri də eyni şəkildə simvolikləşib. Talisman kimi istifadə edilən əjdaha təsviri XVII əsrdə Azərbaycanın saray manufakturalarında istehsal edilən dəbdəbəli xalçalarda ortaya çıxıb. [184]

    Bədii tikmə

    XVII-XVIII əsrlər ipək tikməsi. Vaşinqtonun Tekstil Muzeyi

    Azərbaycanın yerli xammalla zənginliyi, pambıq, yun və ipək parçaların istehsalı tikmə sənətinin geniş yayılması üçün münbit şərait yaratmışdı. Şamaxı, Gəncə, Şəki və Basqalda istehsal olunan qanovuz, darayı, mahud və məxmər tikmələr üçün ən münasib material idi. Onların üzərində yerli təbii boyalarla rənglənmiş ipək və yun saplardan, piləklərdən istifadə etməklə ustalar müxtəlif tikmələr yaradırdılar. Qızılı və gümüşü saplar, pilək, toz muncuq, sim və s. xammallar isə xaricdən gətirilirdi. [185]

    Onların ən geniş yayılanı təkəlduz tikmədir. Onun yerliyi əsasən qara, qırmızı və tünd sürməyi mahuddan, yaxud da məxmərdən ibarət olur. Belə tikmələrin kompozisiyalarmı əsasən nəbatat və heyvanat aləmini əks etdirən süjetlər təşkil edir. Bu üsulla saxağa geydirilmiş parça üzərində naxışı kökləməklə onun üstünü sapla doldurardılar. Təkəlduza xas olan mürəkkəb naxışlar “qarmaq” deyilən iynə ilə yaradılırdı. Şəki, Şamaxı, Qarabağ, Gəncə, Bakı və Təbriz şəhərləri təkəlduz ənənələrini yaşadan mərkəzlərdən sayılır.

    Güləbətin tikmələr adətən ağır-davamlı və bahalı parçalar üzərində yaradılır. Tikmə parçaların yerlik kimi istifadə olunduğu bu tikmə növündə əsasən qızıl və gümüş saplar tətbiq olunur. Güləbətin tikmələr arxalığın, çəpgənin, araqçının, saat və daraq qabının və digər məişət əşyalarının üzərində olur. Naxış ünsürü kimi əsasən stilizə edilmiş quş, at, insan, gül-çiçək və yarpaq təsvirlərindən istifadə edilir. Naxçıvan, Bakı, Şamaxı, Quba, Şuşa, Təbriz şəhərlərinin ustaları güləbətin tikmələrindən istifadə edib. İcrasına görə daha çox güləbətinli tikməyə uyğun gələn “quş gözü” (ona Abşeronda “cinağı”, Naxçıvanda “cülmə” də deyirlər) əsasən araxçınların və şəbkülahların bəzədilməsində istifadə edilirdi.

    Piləklə tikmədə müxtəlif dairəvi formalı metal parçalarından istifadə olunur. Mərkəzində kiçik deşiklər olan xırda düymə formalı piləkləri sapla rəngli ipək parçalara bərkidirlər. Sonda müəyyən süjet, həndəsi və nəbati naxış əsasında düzülmüş piləklər bütünlükdə bir mənzərə yaradır. Bu növdən daha çox taxça, pəncərə pərdəsi, örtük, yelpik və s. bəzədilməsində istifadə olunur. Şəki, Qazax, Şamaxı və Şuşa bu tikmə növünün geniş yayıldığı yerlərdir.

    Muncuqlu tikmələr rəngarəng xırda muncuqların köməyi ilə yaradılır. Pul kisəsinin, daraq qabının, kiçik torbaların, başmaqların və s. əşyaların üzəri muncuqlardan ibarət nəbati və həndəsi naxışlarla bəzədiləndə estetik təsirə malik olur. Tikmənin qurama növü isə rəngarəng parça hissələrinin ən müxtəlif şəkildə yan-yana düzülərək tikilməsi yolu ilə yaranır. Taxça başı və örtüklərdə quramadan istifadə olunur. Əsasən həndəsi naxışla bu tikmələr daha çox Şəki, Abşeron, Qazax və Şamaxıda yayılmışdır.

    Həm “qondarma”, həm də “oturtma” adlanan tikmə növü hər hansı parçanın ayrıca kəsilib, digər bir parça üzərinə qoyulub ətrafının tikişlə haşiyələnməsi ilə yaradılır. Çox vaxt naxış rolunu oynayan müxtəlif formalı parçanın altına pambıq və yaxud yun qoymaqla onun daha da qabarıqlığına nail olunurdu ki, bu da ayrıayrı örtüyün və pərdənin tərtibatını daha da keyfiyyətli edirdi. Bu növ daha çox Abşeron, Naxçıvan, Qərbi Azərbaycan, Gəncə və Qazaxda geniş yayılıb. Divar bəzəklərini, rübəndləri və pərdələri bəzəyən doldurma tikmə, şəbkülah, araxçın, canamaz, namazlıq və yorğanların bəzəyində istifadə olunan sırıma tikmə də milli bədii sənətkarlığımızın nümunələrindəndir. [185]

    Bədii keramika

    Əsas məqalə: Azərbaycanda bədii keramika sənəti
    XVIII əsr keramika nümunələri. Heydər Əliyev Mədəniyyət Mərkəzi

    XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda saxsı qabların, həm də memarlıq abidələrində tətbiq edilən kaşı məmulatların istehsalının əsas mərkəzləri Şamaxı, Bakı, Naxçıvan və Gəncə şəhərləri olmuşdur. Bu əsrlərdə düzəldilmiş keramika sənəti nümunələri üzərində bədii üslub xüsusiyyəti ilə yanaşı, dövrün ən sevimli ornament motivi və süjetlərini, çoxlu gül-çiçək, quş, heyvan və bəzi məişət əşyalarının təsvirini görmək mümkündür. Bundan əlavə, saxsı məmulatları üzərində XVI–XVII əsrlərdə bədii xalça və parçalarında təsadüf olunan Səfəvi zadəganlarının həyat və məişətindən götürülmüş səhnəciklər və digər süjetlərə rast gəlinir. [141]

    XVI–XVII əsrlərdə Azərbaycanda tikinti keramikası da yüksək inkişaf etməsilə əlaqədar Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhərlərində, o cümlədən Qarabağ ərazisində sarayların, karvansaraların, hamamların tikintisi zamanı şirli üzlük materialdan və keramik mozaikadan geniş istifadə edilirdi. Qarabağ xanlığının mövcud olduğu XVIII əsrin ikinci yarısı — XIX əsrin əvvəlində dulusçuluq istehsalının aparıcı sahəsi kimi daha çox məişət keramikası qeyd edilə bilər. [186]

    XX əsrin ilk yarısında keramikanın inkişafı Lətif Kərimov ilə bağlı idi. Onun əsərlərinə medalyonda respublika gerbi (1939), pambıq güllər və gövdələr ilə bəzədilmiş vaza daxildir. Həmçinin 1962-ci ildə G.U.Hüseynovun tərtib etdiyi qəhvə dəsti kimi yeni qab formaları ortaya çıxmağa başladı. Ənənəvi formaların yeni tərtibatları da işlənməyə başladı. [187] Rəssam L.Ağamalovanın “Dekorativ vaza” əsərində onun əvvəllər sevdiyi, kütləvi qaydada buraxılan məhsullar üçün yaratdığı və istifadə etdiyi göy və qara şirdən uzaqlaşaraq, bütünlüklə ənənəvi xalq keramikasına müraciət etmişdir. [141] Buna əlavə olaraq keramikanın miniatür rəsmləri ilə (Təbriz miniatür məktəbi) bəzədilməsinə başlandı. O.Y.Şıxəliyevin “Fərhad və Şirin” vazası (1958) bunun bir nümunəsidir. [187]

    Sovet dövründə çini və saxsıdan hazırlanan heykəl fiqurlarının kütləvi istehsalına başlanır. Çini və saxsıdan düzəldilmiş xalq müdriki Molla Nəsrəddinin satirik hekayələrindən olan obrazlar, bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun “Arşın mal alan” operettasından personajlar, H.Abdullayevin “Yeddi gözəl” çini fiqurları bunlara misal göstərilə bilər. [141]

    1970–1980-ci illərdə Moskva, Sankt-Peterburq, Tiflisdə və başqa şəhərlərdə təhsil almış keramika üzrə mütəxəssis rəssamlara Zahid Hüseynovu, Ş.Abbasovu, Məzahir Avşarı, Eldar Məmmədovu və başqalarını misal göstərmək olar. Məzahir Avşar “Xürrəmilər” kompozisiyası, “Afşaran” vazası, “Nəsimiyə” həsr edilmiş bədii nimçələr, Türkiyədə keramikadan hazırlanmış “Totem” xatirə-abidəsi ilə məşhurdur. [141]

    1950-ci illərdə bədii keramikanın maraqlı növlərindən biri sayılan mayolika da geniş inkişaf etməyə başlayır. Yerli istehsalat bazasında yaradılan mayolika bir çox ictimai və inzibati binaların dekorativ bəzədilməsində geniş tətbiq olunmağa başlandı. [141] 1980-ci illərin sonundan başlayaraq ictimai binaların, metro stansiyalarının interyer və eksteryerlərində dekorativ keramika kompozisiyalarından bol istifadə olunurdu. Bunlara misal olaraq, “Yaşıl Teatr”da, Kondisionerlər zavodunun fasadında, Uşaq stomatoloji klinikasının və “28 may” metro stansiyasının interyerində, Şamaxı şəhərinin girəcəyində şamotdan “Şamaxının inkişafının tarixi” adlı keramik panno (Nicat Qocamanlı, 1979-cu il), Dəniz kənarı bulvarda Kukla teatrının tərtibatını (Rasim Rzayev, 1986) mial göstərmək mümkündür. [188]

    Heykəltəraşlıq

    Əsas məqalə: Azərbaycanda heykəltəraşlıq
    Azərbaycanlı [şərh 1] qəbiristanlığında daş at heykəli [190]

    Orta əsrlərdə Azərbaycanın müxtəlif məntəqələrində əcdadların baba adlandırılan daş heykəlləri düzəldilmişdir. Qəbirdaşları və divarlar çox vaxt relyef naxışları ilə bəzədilirdi. Bu növ heykəltəraşlıq Abşeron yarımadasında pik səviyyəyə çatmışdır. Bakıda Şirvanşahlar sarayı muzeyində saxlanılan XIII əsrə aid Bayıl daşları insan və heyvan fiqurları ilə bəzədilmişdir. Bu antropomorfik yazının bir nümunəsidir. [191]

    Azərbaycan Respublikasının və Cənubi Azərbaycanın müxtəlif yerlərində tapılan qoyun və at formasındakı qəbirdaşları Azərbaycan orta əsrlər mədəniyyəti abidələrinin nümunəsi hesab edilir. [192] Müasir Azərbaycan ərazisində IX əsrin II yarısından etibarən ərəblər tərəfindən ərazisi işğal edilmiş xalqların yaradıcılığı şəriət qanunlarına üstün gəlməyə başladı. Bu zaman xalq incəsənətində yenidən canlı varlıqların təsvirləri ortaya çıxmağa başladı. Hesab edilir ki, XV əsrdən başlayaraq qəbirdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı. Bu qəbrdaşları İslam ehkamlarının pozulmasının nümunəsi kimi təhlil edilir. At heykəllər həmişə yəhərlənmiş və tam təchizatlı şəkildə təsvir edilir. [193] Yazılardan başqa belə abidələrdə ölmüş şəxsin silahları — yay, ox, qılınc, qalxan, oxluq və s. təsvir edilir. Daş qoyun heykəllərində, yazılardan başqa, vəhşi keçilərin, maralların təsvirləri, bəzi hallarda bu heyvanların ovlanması səhnələri və bəzən də məişət səhnələri təsvir olunur. [194]

    XIX əsrin ikinci yarısında Bakının inkişafı ilə müxtəlif tarixi üslublarda tikilmiş yeni binaların heykəl dekorasiyasına ehtiyacı olduğundan daşla yonulmanın bərpası müşahidə edilir. [191] XX əsrin əvvəllərindən heykəllərdə abidə kompozisiyası üstünlük təşkil edir. İlk azərbaycanlı peşəkar heykəltəraş Zeynal Abdin bəy Əliyevdir. [195] 1920-ci illərdə Bakıda bir çox rus heykəltəraş yaşamışdır. İlk heykəltəraşlıq emalatxanası S. Qorodeçki tərəfindən təşkil edilmişdir. 1923-cü ildə E. Tripolskaya 26 Bakı komissarının heykəlini yaratmışdır. 1920–1930-cu illərdə bir çox şəhər meydanları tarixi şəxsiyyətlərə həsr edilmiş heykəllər ilə bəzədilmişdir (Mirzə Fətəli Axundov (Pinxos Sabsay, 1930)). [191]

    1940–50-ci illərdə Azərbaycanda heykəltəraşlığın rolu daha da artmışdır. Əhəmiyyətli işlər arasında Nizami Gəncəviyə (Fuad Əbdürəhmanov, 1949), Hökumət Evinin qarşısında Leninə (Cəlal Qaryağdı, 1954), Xurşidbanu Natəvana (Ömər Eldarov, 1960), Üzeyir Hacıbəyova (Tokay Məmmədov, 1960), Mikayıl Müşviqə (Münəvvər Rzayeva, 1968), Qara Qarayevə (Fazil Nəcəfov, 1968) qoyulan heykəllər göstərilə bilər. Əvvəllər heykəllər əmək və mədəniyyətin önəmli şəxsiyyətlərini, tarixi qəhrəmanları təsvir edərkən şəxsin əsas xüsusiyyətlərindən istifadə etsə də, getdikcə şəxsin iç dünyasına da yer verilmişdir (Səttar Bəhlulzadə (Ömər Eldarov, 1975)). [191] [196]

    1970-ci illərdə heykəltəraşlar ağac, mərmər və qranit üzərində kompleks tematik kompozisiyalar hazırlayırdılar. Fuad Salayevin yaradıcılığında klassik heykəltəraşlığın üsullarına rast gəlinir. [191] Zivər Məmmədova ilk azərbaycanlı qadın heykəltəraşdır. [197] [198]

    Azərbaycan dili

    Əsas məqalələr: Azərbaycan dili və Azərbaycan dilinin dialektləri

    Soldan sağa: Səfəvi hökmdarlarının XVI və XVII əsrə aid diplomatik məktubları [199] və Quba xanlığının XVIII əsrə aid diplomatik sənədi

    Azərbaycan dili türk dillərinin oğuz qoluna daxildir, Azərbaycan Respublikasının və Rusiyanın Dağıstan Respublikasının dövlət dilidir, həmçinin Sovet dövründən bəri Gürcüstanda azərbaycanlıların təhsil dili olaraq istifadə edilir. [200] Azərbaycan dilinin dialekti İraq türkmancası İraqın Kürdüstan muxtariyyətində dövlət tərəfindən tanınmış dildir. [201] [202] Digər azərbaycandilli bölgələr İran Azərbaycanı və Türkiyənin Qars və İğdır bölgələridir.

    Azərbaycan dili müasir Azərbaycan ərazisində oğuz və qıpçaq tayfa dillərinin əsasında yaranıb. [203] Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrinin formalaşması Azərbaycan xanlıqları və sultanlıqlarının yarandığı XVIII əsrə gedib çıxır. [204] Filologiya elmləri doktoru Məmmədağa Şirəliyev tarixi-coğrafi prinsip əsasında Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrini 4 qrupda cəmləşdirir: Şərq (Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri, Muğan, Lənkəran şivələri), Qərb (Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri, Ayrım şivəsi), Şimal (Şəki dialekti, Zaqatala-Qax şivəsi), Cənub (Naxçıvan, Ordubad, Təbriz dialektləri, İrəvan şivəsi). [205] [206] [207] [208] Bundan başqa səlcuq, qaşqay, əfşar, sonqur (Kirmanşahda), aynallu, gəlucah (Mazandaranda), Diyarbəkir türkçəsi, [209] İraq türkmancası, Əfqanıstanda isə Kabil ətrafı (şimal hissədə), paytaxtın Çandavul rayonu, Herat şəhərində yaşayan qızılbaşların şivəsi [163] [210] [211] azərbaycan dilinin dialekti sayılır. [212] Xorasan türklərinin danışdığı türkcə azərbaycan və türkmən dilləri arasında aralıq dili hesab edilir. [213]

    Ədəbi Azərbaycan dili bu dildəki poeziyanın yaranması ilə formalaşmağa və istifadə edilməyə başladı. [214] Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlayıb, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxıb. Yazılı, klassik Azərbaycan türk ədəbiyyatının başlanğıcı monqol işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir, ancaq XVI əsrdən başlayaraq İranın azərbaycan dilində danışan hökmdarlar və sərkərdələr tərəfindən idarə edilməsi dilin daha çox inkişaf etməsinə səbəb olur. [212] [215] [216] I İsmayılın qurduğu, rəsmi dili farsca olan Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimlərin, sarayın və qızılbaş hərbi təşkilatının dili idi. [217] Qızıbaşlar Səfəvi şahları kimi türk dilinin Azərbaycan növü ilə danışırdılar. [218] Bu dövrdə yalnızca farslar azərbaycanca öyrənmirdi, həmçinin azərbaycan dilində danışanlar ölkənin bürokratik və ədəbi dili olan farscanı öyrənirdilər. Belələrinə qızılbaşların parlaq nümayəndələrindən olan Həsən bəy Rumlunu və İsgəndər bəy Münşini (“Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi” əsərinin müəllifi) misal göstərmək olar. [147] Hərbi və siyasi məmurlardan başqa dini ruhani liderlər də bu dili istifadə edir, ancaq əsərlərini ərəbcə yazırdılar. [219] Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır. [220] II Abbasdan sonra hakimiyyətə gələn Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil. [221] Azərbaycan dili Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətinin son dövrlərinə qədər sarayın dili olaraq qalmışdı. [147] Əlisöhbət Sumbatzadəyə görə XVIII əsrdə müstəqil Azərbaycan dili ortaya çıxmışdır.

    Əfşarlar dövlətinin qurucusu Nadir şahın doğma dilinin azərbaycan dili olması elm tərəfindən qəbul edilir. Akop Papazyana görə qızılbaş olduğu üçün Nadir Şah azərbaycan dilini doğma dili kimi istifadə edirdi. [222] [223] Hətta Nadir şahın dövründə yaşamış erməni katalikosu Abraam Kretaçi “Təhkiyə” adlı əsərinə onun Azərbaycan dilindəki nitqini əlavə etmişdir. [224] [225] Qacarlar dövründə Azərbaycan türkcəsi fars dili ilə birlikdə iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı və atasının hakimiyyəti dövründə varis kimi Təbrizdə uzun müddət qalan Müzəffərəddin şah Qacar fars dilini Azəri türk aksenti ilə danışırdı. [226] Qacarların hakimiyyətinin böyük bir hissəsində Türk dilinin sarayda istifadə edilən əsas dil olmasına baxmayaraq fars dili ədəbi dil kimi üstünlüyünü saxlayırdı. [227] XVIII əsrin ikinci yarısında azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Qubalı Fətəli xanın yaratdığı şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili oldu. Azərbaycan dilində yazılmış sənədlərə 1768-ci ildə Qubalı Fətəli xanın köhnə və yeni Şamaxıya hücumunu xəbər verən sənədi və 1776-cı ildə Qubalı Fətəli xanın Cənubi Dağıstan feodalları ilə imzaladığı barış sazişini misal göstərmək olar. [228]

    Adərbaycanda ərazinin adı ilə adlandırılan türk dilinin dialekti hakimdir: bu dialekt bizdə Zaqafqaziyada çox istifadə edilir, həmçinin Tehran sarayında hökmran sülalə [şərh 2] üçün bu doğma dil kimidir. Bu dialektin öz kiçik ədəbiyyatı, xüsusilə Gilandakı keçmiş rus konsulu Xodzkonun ingilis dilinə tərcümə etdiyi adərbaycanlı süvari-aşıq Koroğlu mahnıları var; fars dili Adərbaycan əyalətinin əhalisinin böyük hissəsi üçün “mədrəsə” məktəblərində öyrədilən kitab dilidir: aşağı təbəqə Adərbaycan dili ilə məhduddur.

    — İlya Berezin, “Şimali İrana səyahət” əsəri

    Sayat Novanın azərbaycan dilində şeiri

    Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib. [229] S.A. Raevski 1837-ci ildə öz məktubunda yazırdı: “Tatarca öyrənməyə başladım, dil, hansı ki, burada ümumiyyətlə bütün Asiyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır.” [230] Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyətdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə “sonuncuyla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular.” [231] “Böyük Pyotrun erməni xalqı ilə əlaqələri” kitabında erməni sənədlərini şərh edərkən Q.A. Ezov qeyd edir ki, “böyük hissəsi erməni danışıq dilində yazılanlar tatar (azərbaycanlı) sözləri ilə aşıb-daşırdı”. [232] F.T. Markov qeyd edir ki, assuriyalılar öz aralarında aysorsca danışır, “ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər”, hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi. [233] Azərbaycan dili Qafqazda linqva franka olduğundan və gürcü sarayında yaxşı başa düşüldüyündən erməni aşığı Sayat Nova bu dildə mahnılarını cəmiyyətdə, Tiflis və Telavinin içində və çölündə ifa edirdi. [234] Bundan başqa darginlər, xristian-tatlar, yəhudi-tatlar və tuşetilərdə də tarixən azərbaycan dili istifadə edilmişdir. [235] [236] [237] [238] Ümumiyyətlə, azərbaycan mənşəli sözlər rus, gürcü, erməni, Nax-Dağıstan (ləzgi, avar, lak, arçin və s.) və İran (fars, tat, talış, kürd, gilək, osetin) dillərində yer alıb. [239] [240] [241] [242] [243] [244] [245]

    “Azərbaycan dili” terminini ilk dəfə Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakültəsinin birinci dekanı və şərqşünas Mirzə Kazım bəy əsaslandırdı və istifadə etdi. [246] 1918-ci ildə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 27 iyunda türk dilini dövlət dili elan etdi. [22] İranda Qacarların Pəhləvilərlə əvəz edilməsilə təhsildə, mediyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin istifadə edilməsi qadağan edildi. [247] 1941-ci ildə İranın şimalının SSRİ tərəfindən işğal edilməsindən sonra burada yaranan Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan dilini Cənubi Azərbaycanın dövlət dili elan etdi (6 yanvar 1946-cı il). [248] Hökumətin süqutundan sonra azərbaycancanın ictimai istifadəsinə qoyulan qadağa davam etdi. [215] 1979-cu il İran İslam İnqilabından sonra yeni konstitusiyada qeyd edildi ki, “yerli milli dillər fars dili ilə yanaşı mediyada və digər kütləvi informasiya vasitələrində, həmçinin milli ədəbiyyatın tədrisi üçün məktəblərdə azad istifadə edilə bilər.” [249] 1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına əlavə edilən maddə ilə Azərbaycan dili Azərbaycan SSR-in dövlət dili olur. [250] 1991-ci ildə yaranan Azərbaycan Respublikası isə Azərbaycan dilini dövlət dili elan edir.

    Əlifba

    Əsas məqalələr: Azərbaycan əlifbası və Azərbaycanın əlifbası islahatı
    Fərhad Ağazadə (1906) və Abdulla bəy Əfəndizadənin (1919) latın qrafikasına keçidlə bağlı layihələri

    1922-ci ilə qədər azərbaycanlılar ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbasından istifadə edirdilər. Bu əlifbaya yalnız türk dili üçün xarakterik olan bəzi hərflər (ڭ گ ۋ ﭺ پ ژ) də daxil idi. [251] Azərbaycan mədəniyyətinin müəyyən nümayəndələri tərəfindən ərəb qrafikası çox çətin bir sistem olaraq qeyd edilirdi. [252]

    Türk xalqları arasında latın qrafikasına keçidə ilk cəhd azərbaycanlılar arasında, XIX əsrin ortalarında olmuşdur. [253] Bu layihənin müəllifi Mirzə Fətəli Axundov idi. O, layihəsi İstanbulda qəbul edilmədikdən sonra latın və rus əlifbalarının əsasında 32 samit və 10 saitdən ibarət yeni əlifba yaratdı. [254]

    Fərhad Ağazadə, Abdulla bəy Əfəndizadə və Süleyman Sani Axundovun 1907-ci ildə Bakıda keçirilən İkinci Müəllimlər Qurultayı üçün hazırladığı xüsusi əlifba layihəsi müzakirə edildi. AXC dövründə Xudadad bəy Məlikaslanovla birlikdə əlifba islahatı ilə bağlı xüsusi komissiyanın yaradılması xalq maarifi nazirinə həvalə edilir və bu qərara uyğun olaraq xalq maarifi naziri yanında xüsusi komissiya yaradılır. Ancaq Bakı əməliyyatı əlifba islahatının keçirilməsinə imkan vermir. [255]

    SSRİ-də latın qrafikasına keçidin öncüsü Azərbaycan idi. 1925-ci ildə Bakıda Səməd ağa Ağamalıoğlunun sədrliyi ilə Ümumittifaq Yeni Türk Əlifbası Komitəsi yaradıldı. [256] 1929-cu ildə ərəb qrafikası modifikasiya edilmiş latın qrafikası ilə, 1939-cu ildə kiril qrafikası ilə dəyişdirildi. 1958-ci ildə Azərbaycan kiril əlifbası Azərbaycan dilinin foneminə uyğun gəlsin deyə təkmilləşdirildi. Azərbaycan kirilcə əlifbası digər kiril əlifbalarından Ҝ və Ҹ hərfləri ilə fərqlənirdi. [257] 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasını istifadə etməyə başladı.

    Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar yazı üçün latın qrafikasını, Dağıstan azərbaycanlıları kiril qrafikasını, İran azərbaycanlıları isə ərəb qrafikasını istifadə edir.

    Əsas məqalə: Azərbaycan ədəbiyyatı

    Türkoloq və etnoqraf N.A. Baskakov Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölür:

    • XIV-XVI əsrlər — ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr.
    • XIX əsrin ikinci yarısı—XX əsrin əvvəlləri — ədəbi Azərbaycan dilinin canlı danışıq dilinə çevrildiyi və milli ədəbi dil normalarını əldə etdiyi dövr.
    • Oktyabr inqilabından sonra — Azərbaycan dilinin “Azərbaycan sosialist milləti”nin dilinə çevrildiyi dövr. [258]

    İranikaya görə Azərbaycan türkçəsi ədəbiyyatının tarixi dörd mərhələdən ibarətdir:

    • XIII əsrdən 1828-ci ildə Şimali Azərbaycan xanlıqlarının İranın Rusiya tərəfindən məğlub edilməsi nəticəsində Rusiyanın tərkibinə qatılmasına qədərki dövr.
    • 1828-ci ildən 1920-ci illərdə Sovet və Pəhləvilərin Rusiya və İranda hakimiyyətə gəlməsinə qədərki dövr (Məşrutə dövrü (1905–1911) də buna daxildir).
    • Pəhləvi dövrü (1925–1979). SSRİ və Böyük Britaniya qoşunlarının Cənubi Azərbaycanda qaldığı 1941–1946-cı illər istisna olmaqla bu dövr Azərbaycan dilində nəşrlər qadağan edildi, bu dilin İranda rəsmi dil kimi istifadə edilməsi çətinləşdirildi.
    • İran İslam İnqilabından indiyə qədərki dövr. Bu dövrdə Azərbaycan dilində nəşriyyat qadağan edilməsə də, İran azərbaycanlılarının öz dillərində təhsil alma istəkləri qarşılanmadı. [215]

    Qədim Anadolu türkçəsi adlandırılan dildə yazılmış mətnləri qədim Azərbaycan dilində hesab etmək, həmçinin ilkin azərbaycanca mətnləri erkən Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi saymaq mümkündür. [212] [259]

    Şifahi xalq ədəbiyyatı

    Əsas məqalə: Azərbaycan folkloru

    Azərbaycan nağılları XIX əsrdən toplanmağa başlanmışdır. Yunan alimi Hann alman və yunan nağıllarına görə süjetlərini tərtib etmiş, A.Aarne isə oxşar nağıl süjetlərinin dünya nağılları əsasında kataloqunu yaratmışdır. 2000-ə yaxın süjet toplanmış və 3 qrupa bölünmüşdür: heyvanlardan bəhs edən nağıllar, əsl nağıllar və lətifələr. Əsl nağıllar isə sehrli nağıllar, nağıl-əfsanələr, nağıl-novellalar və cin haqqında nağıllar adlı dörd qrupa bölünmüşdür. Heyvanlar haqqında nağıllara “Çil madyan”, “Armudanla tülkü”, “Müqəddəs balıq”, “Axmaq kişi”, sehrli nağıllara “Fatma və öküz”, “Fatmanın inəyi”, “Göyçək Fatma”, “Şahzadə Mütalib”, “Şəms və Qəmər”, “Qaraqaş”, “Sehrli üzük”, “Ax-vax”, “Ovçu Pirim”, [260] məişət nağıllarına “Dərzi şagirdi Əhməd”, “Daşdəmirin nağılı”, “Nuşapəri xanım”, “Yeddi qardaş bir bacı”, “Yetim İbrahim və Sövdəgər”, “İbrahimin nağılı” nağıllarını misal çəkmək olar. [261]

    Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına həmçinin atalar sözləri və məsəllər daxildir. Azərbaycanda atalar sözündən misal çəkmək spikerin fikrini möhkəmləndirir, bədii ifadəliliyi və qulaq asanlar üzərində nitqin emosional təsirini artırır. Sovet türkoloqu və filoloqu Əfrasiyab Vəkilov qeyd edir ki, Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərin çoxu orta əsrlərdə feodalizm dövründə yaranıb. Ona görə də onların çoxu kəndlilərin icbari iş və hüquqsuzluğu və onların bu qəddarlığa qarşı etirazı ilə bağlıdır. [262] Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərini ilk dəfə İrəvan müsəlman məktəbinin türk dili müəllimi Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski çap etdirmişdir. [263]

    “Kitabi Dədə Qorqud” dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb. [264] Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrin başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı idi. [265] Dastanın günümüzə azərbaycan dilindəki Drezden və XVI əsr türkcəsinə yaxın Vatikan əlyazmaları gəlib çatıb. [266] Dastan oğuzların işğal edilmiş Qafqaz torpaqlarında “kafirlərlə” mübarizəsində bəhs edir. [267] [268] Oğuz xanla bağlı “Tarix-i Oğuz” dastanının Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə”si ilə bənzər süjet xətlərinə malik olması bu dastanın da Azərbaycanda yaradılmasını sübut edir. [269]

    Həmçinin Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — “Şah İsmayıl”, “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib”, “Koroğlu” dastanları yarandı. Yerli dialektlər və klassik dil arasında körpü rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanlı, özbək və fars ədəbiyyatlarına nüfuz edir, hətta azərbaycan xalqı ilə əlaqələr nəticəsində “Aşıq Qərib” dastanı erməni və gürcülərə keçir. [270] Bu lirik və epik romansların türk ədəbiyyatının Osmanlı və Çağatay qolları ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatının xarakterik bir xüsusiyyəti hesab edilə bilər. [271] Digər məşhur Azərbaycan dastanları “Abbas və Gülgəz”, “Abdulla və Cahan”, “Şikari”, Firdovsinin “Şahnamə”sinə əsaslanan “Rüstəm və Söhrab”dır.

    Orta əsrlər ədəbiyyatı

    Həmçinin bax: Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası

    XIII–XIV əsrlərdə Xorasanda yaşamış İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının banisi hesab edilir. Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rolu XIV–XV əsrlərdə yaşamış hürufizm tərəfdarı İmadəddin Nəsimi oynayıb. Nəsimi ədəbi dili zənginləşdirmək üçün danışıq dilində və şifahi xalq ədəbiyyatındakı bənzətmə, kəlam və deyimlərdən istifadə edirdi. Nəsiminin müasirləri — Mustafa Zərir, Qazi Bürhanəddin, Şah Qasım Ənvar və Cəlairi sultanı Qiyasəddin Əhməd azərbaycan dilində yazırdılar. Qazı Bürhanəddinin divanı qəzəl, rübai və tuyuqlardan ibarətdir. [149] [272] Klassik türk ədəbiyyatına məxsus olan tuyuq adlı dördlüklərin meydana gəlməsi də başlanğıcda Azəri ərazisində xalq ədəbiyyatının təsiri altında olmuş və sonradan Cığatay və Osmanlı ədəbiyyatlarına keçmişdir. [146] XV əsr Şirvanşahlar sarayında da bir neçə türk şairi yetişmişdir. [146]

    Mərkəzi Təbriz olan Qaraqoyunlular dövründə Azərbaycan dili ədəbi dil olaraq möhkəmlənmişdir. [215] Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın “Həqiqi” təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazırdı. [273] Bu dövrün digər bir hökmdar-şairi isə türk dilində bir divanı məlum olan hişni Kayfa Əyyubi hökmdarı Məlik əl-Kamil Xəlilidir. [146] Digər bir XV əsr şairi Xətai Təbrizinin özü də azərbaycan dilində [215] şeirlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaquba həsr etdiyi “Yusif və Züleyxa” poeması azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir. [215] [274] Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubu ilə azərbaycan dilində yazmış Kişvəri və Həbibi yaşamışdır.

    XVI əsrdə Səfəvi hökmdarları I İsmayıl və I Təhmasibin hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir. [215] Şah İsmayıl “Xətai” ləqəbilə əsasən doğma [275] azərbaycan dilində, [276] qismən fars dilində yazmışdır. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Bu dövrdə İraqda yaşamış azərbaycanca [277] [278] , farsca [279] , ərəbcə yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. Onun Azərbaycan dilində yazdığı əsərləri “Leyli və Məcnun”, “Bəngü Badə”, “Söhbətül əsmar”, “Şah və dilənçi”, “Hədisi-ərbəin”, “Hədiqətüs-süəda” və “Şikayətnamə”dir. O, Azərbaycan poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb. [280] [281] Füzulinin davamçısı Məhəmməd Əmani “Hətəm və Qərib”, “Əli və Şir” kimi dini mövzularda əsərlər yaratmışdır. [215] Bu dövrdə fars Kərkiya sülaləsinə mənsub, Gilan hökmdarı Əhməd xan şer və musiqi ilə maraqlandığından farsca ilə birlikdə azərbaycan dilində də yazırdı. [146]

    Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə, XV–XVI əsrlərdə inkişaf etməyə başladı. [282] Bu sənətin tarixi ümumilikdə daha qədimdir. Qurbaninin dövründə qopuz çalan ozanlar saz çalan aşıqlarla əvəz edildi. [283] Aşıq incəsənətinin inkişaf etməsində Şah İsmayıl Xətainin də böyük təsiri var idi. Xətainin tərəfdarı olan qızılbaşların dövründə aşıqlar öz mahnılarını azərbaycanca yazırdılar. [284] Orta əsrlərdə bu sənətin mahir icraçılarına Sarı Aşıq, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Valeh, Aşıq Abdulla, Aşıq Lələ, Miskin Məhəmməd, Xəstə Qasım, Şikəstə Şirin kimilərini misal çəkmək olar.

    XVII əsrdə Səfəvilərin paytaxtının İsfahana köçürülməsi fars dilinin mövqeyini gücləndirsə də, Məhəmməd Füzuli və Əlişir Nəvai üslubundakı Azərbaycan ədəbiyyatı çiçəklənməyə davam etdi. [215] XVII–XVIII əsrlərin məşhur şairlərinə Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məlik bəy Avcı, Mirzə Saleh Təbrizi, Kəlbəli xan Müsahib-Gəncəvi, Mürtəzaqulu xan Şamlı və Təsir Təbrizi daxildir. Rüknəddin Məsud Məsihinin yazdığı “Vərqa və Gülşa” poeması orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının ən gözəl romantik poemalarından biridir. [285]

    Siyasi hadisələrə görə XVIII əsrdə İranın Azərbaycan vilayətində türk ədəbiyyatı geriləsə də, şimalda müasir Azərbaycan türk ədəbiyyatı inkişaf etmişdir. Cənubda ədəbiyyat həm Azərbaycan, həm də fars dilində olmağa davam edir, şimaldakı şəhər mərkəzlərində isə ədəbiyyat yalnızca Azərbaycan dilində idi. XVIII əsrdə Şirvan məktəbindən çıxmış Azərbaycan şairlərimə Şakir Şirvani, Nişat Şirvani, Məhcur Şirvani və Ağa Məsih Şirvani daxildir. Bu dövrdə ədəbiyyatda şifahi xalq ədəbiyyatının aşıq poeziyasının təsiri artır. Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin əsasını qoyur. Onun əsərlərinin əsas mövzusu sevi və insanın ruhi gözəlliyi idi. [285] Vaqifin dostu, Azərbaycan şairi Molla Vəli Vidadi isə onun əksinə olaraq düzlüyü, cəsarəti, ağıl və dərrakənin gücünü tərifləyir. daxili müharibələri və feodal qəddarlığını tənqid edirdi. Vaqif və Vidadinin yaradıcılığı XVIII Azərbaycan ədəbiyyatının zirvəsidir. [286] XVIII əsr ədəbiyyatının ən önəmli ədəbi abidəsi anonim müəllifin “Şəhriyar və Sənubər” xalq dastanı əsasında yazdığı “Şəhriyar” dastanıdır. [285] Ədəbiyyatın zəif dövrü olmasına baxmayaraq şiə ədəbiyyatı elegiyyə və təziələr şəklində geniş yayılmışdı. Belə dəfn nəğmələrinin məşhur müəllifləri Nizəməldin Məhəmməd Dehqaraqani, Seyid Fəttah İsraq Maraği, Hacı Xudaverdi Taib Xoy idi. [215]

    Dağıstan azərbaycanlılarından olan Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələrinə XVI şairi Bayat Abbas, XVII əsr Dərbənd aşıqları Məhsumə Dərbəndi və Diləfruz Pəri, XVIII əsr şairləri Fətəli və Zərnigar Dərbəndli misal göstərilə bilər. [287] [13] Ümumiyyətlə, Dağıstan ədəbiyyatında türk dilinin vəziyyəti yerli dillərdən üstün idi. [288] Şirvanda məşhur Azərbaycan aşıqları ilə görüşən ləzgi aşığı Küçxür Səid qoşma şəklində mahnılar yaza və ana dili ilə birlikdə azərbaycanca da şeirlər yaza bilirdi. [289] Orta əsrlərdə azərbaycan dilində əsərlər yazmış erməni müəlliflərə Dəllək Murad, Sayat Nova, Qul Artun, Horomsime Akuletsi daxildir. [290]

    Müasir dövr ədəbiyyatı

    Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra Azərbaycanın yerli əhalisi fars ənənəsindən rus-Avropa ənənəsinə doğru irəlilədi. Bu dövrdə Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Cəlil Məmmədquluzadə kimi şair və yazıçılar yetişdi. XIX əsr İran Azərbaycanı ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinə isə Əbülqasım Nəbati və Heyran xanımı misal çəkmək olar. XIX əsrdə türk dili Qacarların sarayında geniş istifadə edilirdi. Bu dövrün elegiya (mərsiyə) ədəbiyyatının ən vacib nümayəndələri Axund Molla Həsən Dəkil Marağayi, Mirzə Əbülhəsən Raci Təbrizi və Məhəmməd Əmin Dəlsuz Təbrizidir. [215]

    Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması XIX əsrdə Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu. Ləzgi yazılı ədəbiyyatının banisi Yetim Emin doğma ləzgi və ərəb dili ilə birlikdə azərbaycanca da yazırdı. [291] Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazdığı “Əsəri-Dağıstan” kitabı onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə Dağıstan tarixi ilə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edirdi. [292] Azərbaycan dilinə üstünlük verən digər dağıstanlı müəlliflər isə Dağıstanın xalq şairi Süleyman Stalski və Dərbənd aşığı Şaul Simendu idi. [293] [294] [295]

    XIX əsrin ortalarında Mirzə Fətəli Axundzadə yazdığı 6 komediya (“Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər”, “Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat”, “Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur”, “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran”, “Hekayəti Xırsi-Quldurbasan”, “Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis” və “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”) ilə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni janrın — dramaturgiyanın əsasını qoyur. O, həmçinin Azərbaycan ədəbi tənqidinin əsasını qoymuş, “müsəlman dünyasının Molyeri” adlandırılmışdır. [296] 1896-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirov ilk Azərbaycan tragediyası olan “Müsibəti-Fəxrəddin”i yazmışdır. [297] Nəriman Nərimanov ilk Azərbaycan tarixi tragediyası olan “Nadir şah”ın müəllifidir. [298] Səkinə Axundzadə Azərbaycan ədəbiyyatında ilk qadın dramatuqdur. [299]

    XX əsrin əvvəllərində Məhəmməd Hadi, həmçinin Hüseyn Cavid və Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin əsası qoyur. Mirzə Ələkbər Sabir isə Şərqdə Sabir ədəbi məktəbinin əsasını qoyur. Bu məktəbin nümayəndələri Mirzə Əli Möcüz, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Bayraməli Abbaszadə idi. [300] İranda Qacarların Pəhləvilərlər əvəz edilməsi ilə Azərbaycan dilinin istifadəsi məhdudiyyətlərlə üzləşdi. [247] Ancaq buna baxmayaraq Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Səməd Behrəngi, Behzad Behzadi kimi İran azərbaycanlıları doğma dillərində yazmağa davam etdilər. Azərbaycanca yazdığı “Heydərbabaya salam” poeması ilə şöhrətlənən Şəhriyarın yaradıcılığı hər iki ölkədə yüksək qiymətləndirildi. Onun yaradıcılığınını mövzularına Azərbaycan dilinin və onun məktəbdə öyrədilməsilə bağlı problemlər, Azərbaycan xalqının iki ölkə arasında parçalanması, 1945–47-ci illərdəki Cənubi Azərbaycan azadlıq hərəkatı daxil idi. [301] Uşaq ədəbiyyatı yazarı Səməd Behrəngi isə fars şairlərinin əsərlərini tərcümə edərək Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirdi.

    Sovet dövründə Azərbaycan ədəbiyyatı yaradıcılıq azadlığını təhlükə hesab edən bir sistemlə idarə edilirdi. Azərbaycan yazıçıları və intellektuallarının fəaliyyətinə nəzarət edilir və onlar təqibə məruz qalırdı. [15] Bu dövrdə bir çox Azərbaycan yazıçısı Stalin repressiyasına məruz qaldı. 1927-ci ildə Azərbaycan Proletar Yazıçıları Assosiasiyası yaradıldı, 1932-ci ildə isə ləğv edildi. Həmin il Azərbaycan Yazıçılar Birliyi yaradıldı. Sovet dövrü Azərbaycanının yazıçılarına Rəsul Rza, Məmməd Səid Ordubadi, Süleyman Sani Axundov, Mirzə İbrahimov, Ənvər Məmmədxanlı daxildir. Bu dövrdə Səməd Vurğunun yığcam və diskrit üslubu Azərbaycan ədəbiyyatının müasir formasının formalaşmasına səbəb oldu, onu arxaizmlərdən təmizlədi. [302] XX əsrin sonlarına yaxın Bəxtiyar Vahabzadə 70 şeir məcmuəsi və 20 poeması ilə şöhrət qazandı. Onun “Gülüstan” poeması Rusiya və İran arasında bölünən Azərbaycan xalqı və onun birləşmək arzusuna həsr edilib. [303]

    Müasir dövr Azərbaycan yazıçıları arasında ən məşhurları kinodramaturq Rüstəm İbrahimbəyov və dedektiv romanların müəllifi Çingiz Abdullayevdir. Ən məşhur Azərbaycan şairlərinə isə Nəriman Həsənzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Nüsrət Kəsəmənli, Ramiz Rövşən, Baba Pünhan misal göstərilə bilər. [304]

    Mifologiya

    Əsas məqalə: Azərbaycan mifologiyası

    Azərbaycanlıların mif və əfsanələri xeyir və şərin daşıyıcı olan müxtəlif mifik və semi-mifik varlıqlara inancın əsasında qurulub. [305] Müxtəlif Azərbaycan mifləri öz mənşəyini “Oğuznamə”dən, özündə həm erkən türk, həm də Qafqazın arxaik görüşlərini birləşdirən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından götürür. [306] Azərbaycan mifoloji görüşləri fars folklorunun təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq öz orijinallığı ilə seçilir. Fars mifologiya da Azərbaycan mifologiyasından bir sıra mifoloji süjetləri götürmüşdür. [307] Qumuq mifologiyası həm tipoloji, həm də genetik əlaqə inkişafında Azərbaycan mifologiyası ilə daxili əlaqəli olmuşdur. [308]

    Qodu mifi günəş çağırmaqla, Yada tanrısı isə yağış yağdırmaqla əlaqələndirilir, onlara aid Günəş və yağış ayinləri keçirilir. Saya xan isə heyvandarlıqla məşğul olanları qoruyur, saya mərasimi və sayaçı sözlər onunla bağlıdır. [309] Umay tanrısı Azərbaycan inanclarındaa uşağının olması üçün Humay qayasına başını qoyub yatmaq adəti şəklində ortaya çıxır. Novruz bayramında torpağın iki tərəfdən qazılması və altından keçidin düzəldilməsi, sonra insanların oradan keçməsi yer kultunun bir qalığı olub, torpaq ruhu və Yer Ana (Certenger) ruhundan yenidən canlanmağı ifadə edirdi. Digər türk xalqları ilə ortaq örnəklər Al Dədə, Albasdı, Alvız (Dağ Ana), Andar xan, Qanım Xan və s.-dir. İyələr adlandırılan, türk mifologiyasında qoruyucu rol oynayan ruhlara Çay nənəsi, Ev iyəsi, Meşə iyəsi, Od iyəsi, Su sahibi, Yel iyəsi, Yer iyəsi daxildir. [310] [311] [312]

    Azərbaycan mifologiyasında ən aparıcı obrazlar div, əjdaha və pəridir. Nəhəng, qüvvətli, eybəcər və insanabənzər divlər quyuların dibindəki üç otaqlı mağaralarda yaşayırlar və şər qüvvələri təmsil edirlər. “İbrahimin nağılı”nda isə div xeyirxahlığı, insanlarla qan qohumluğu ilə təsvir edilir. Əjdahalar isə quraqlıq və xəstəliyin səbəbkarı kimi təsvir edilir, su mənbələrinin qabağını tutur. [306] Bəzi süjetlərdə əjdaha üç, yeddi və qırx başlı olur, öldürülməsi üçün bütün başları kəsilməlidir. Kəsilmiş başın dirilərək qəhrəmana hücum etməsi də mümkündür. [313] Pərilər div və əjdahalarla müqayisədə daha müsbət rol oynayır, ağ dəriləri və uzun saçları ilə gözəl bakirələr olaraq təsvir olunur. Pərilər gözəl bağlarda və saraylarda yaşayır, hovuzlarda üzürlər. Onlar göyərçinə çevrilib, başya yerlərə uça bilirlər. [313] Azərbaycan mifologiyasına suların sahibi olan su pəriləri də mövcuddur. [314]

    Damdabacalar köhnə evlərin, məscidlərin dəyirmanların xarabalıqlarında yaşayırlar. Axşamdan keçmiş həyətə isti su tökmək olmaz, çünki təsadüfən, damdabacaların uşaqlarını yandırmaq olar, belə olarsa, onlar bunun qarşılığında intiqam almağa başlarlar. [315] Bundan başqa Azərbaycan mifologiyasına balaca adamlar (əcinnə, cırtdan), sikloplar (Təpəgöz, kəlləgöz), dağ meşələrində yaşayan, tüklü varlıqlar formasındakı ruhlar (“Ağac kişi” və ya “Meşə adamı”), çöldə və ya qəbiristanlıqda yaşayıb, gecə yolçularını qorxudan qulyabanılar daxildir. Qulyabanılar tutulduqdan sonra paltarına iynə sancılaraq sahiblənilə bilər, ancaq insanın hər dediyinin əksini edəcək. [316] [317] [318]

    Azərbaycan rituallarında əsas obrazlardan biri olan Xızır üçün “…unu teştə yığıb yükün altına qoyarlar. Guya gecə Xızır Nəbi gəlib əlini bu una çəkər, onu əfsunlar. Bu un müqəddəs və əfsunlanmış hesab edilər.” Xızır bəzən möcüzəli doğuşa səbəb olan dərviş, bəzən də bir illik yolu bir göz qırpımında qət edən, korların gözünü açan peyğəmbər olur. Rituallarda istifadə edilən digər bir obraz isə keçmişdə taxıl sünbüldən çıxandan sonra buğdanı samandan çıxartmaq üçün çağrılan Yel Baba idi: “Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!” [306] Qırmızı paltar geyən Hal anası isə doğuş zamanı zahının başının üstündə dayanır. Gözəgörünməz olan Hal anası anaya və ya uşağa xətər yetirmək məqsədini güdür. Ondan qorunmanın müxtəlif üsulları vardır: tüfəngdən güllə atmaq, zahıya kişi paltarı geydirmək və ya adını Məryəm çağırmaq. [319]

    Azərbaycan mifologiyasında insanın bedheybətə və ya əksinə çevrilmə ilə bağlı, nadir hallarda ikiləşmə (qohumlara, hətta əkizlərə) ilə bağlı süjetlərə rast gəlinir. Buna misal olaraq İsaq-Musaq quşunu, insan-qurd çevrilmələrini, Əkil və Bəkil əkiz qardaşlarının mifik bir şəkildə birləşib, daha sonra bir sayılmaqlarını göstərmək olar. İnsan-qurd çevrilmələri insanları vəhşiliyə sövq edir. Qurd dərisinə girən qadınlar hətta öz körpələrini yeyir, nəslin kökünü kəsirlər. [306] [307]

    İnanclar

    Azərbaycan xalqının inanclarında qurda, marala, inəyə, ağ quşa, ilana, aslana, qaba ağaca totem kimi yanaşıldığı müşahidə olunur. “Qurdun oğlu” mifində dişi qurd tərəfindən bəslənilən oğlan böyük güc əldə edir və öz xalqının xilaskarına çevrilir. “Xilaskar qurd” mifində müqəddəs qurd türkləri xilas edir, onlara qurtuluş yolunu göstərir. İlanlar isə bəzi mif və inanclarda insanlara heyvanların dilin öyrədir, xəzinələrin insanlarla paylaşır, digərlərində mənfi obraza sahibdir, zəhərli varlıqlar kimi tanınır. [313]

    Azərbaycan inanclarında təbiətdəki hər şeyin ruha sahib olması görüşləri vardır. Məsələn, əncir ağacını kəsəndə “Ruhu səni tutacaq” qənaətinə gəlirlər. Yerə qaynar su atanda “Torpağın ruhunu incitdin” deyirlər. Quşa daş atanda “Onun ruhundan qorx. ” xəbərdarlığını edirlər. [306]

    Azərbaycan mifologiyasında insanın, xüsusilə ölünün ruhunun əbədilik mövcudluğu ön plana çəkilir və zənn edilir ki, cismən bədən fəaliyyətini dayandırsa da, ruh real dünyada yaşamaqda davam edir, təkcə məhsuldarlığını itirmiş olur. Azərbaycanda qəbir üstünə gedənlər özləri ilə ölünün ruhuna çalınmış halva, Novruz bayramında isə səməni aparıb qəbirin üstünə qoyurlar. Qəbir qohum-əqrəba və ailə üzvləri tərəfindən ziyarət ediləndə onlar qəbirin üstünü yuyur, su çiləyirlər. Daşla 3 dəfə qəbirin aşağısını döyürlər. Bununla, ölüyə gəldiklərini xəbər verirlər. Qəbirin üzərinə onu ziyarətə gəldiklərini bildirmək üçün müəyyən işarələr qoyurlar. [320]

    Həmçinin inanclarda insana xas xüsusiyyətlərin əşyalara, təbiət hadisələri və qüvvələrinə, cansız varlıqlara, göy cisimlərinə, heyvan və quşlara aidliyi mövcuddur. Daş beşikdən tutmuş, göy cisimlərinə — günəşə, aya, ulduzlaradək bütün canlı-cansız varlıqlar insanlar kimi düşünə, danışa, yarada, şüurlu fəaliyyətdə ola bilir. [306]

    Keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs hesab edilən Qoşqar dağı

    Magiya, yəni fövqəltəbii qüvvələrin gücü ilə dünyaya (təbiət hadisələrinə, ruhlara, adamların əhval-ruhiyyəsinə, sağlamlığına) təsir etməyin yolunun tapılması əfsun, cadu, sehr, tilsim, fal və duaların toplusu şəklində anılır. Əski azərbaycanlılar qorxunu götürməkdən ötrü (bəzi kəndlərdə indi də icra olunur) cəftə suyu verirdilər. Onun çəkicini adi suya salır, alınan yaxalantını magik gücə malik hesab edirdilər. Keçi piyini bədəninə sürtməklə xəstənin sağalacağına ümid bəsləyirdilər. Şər işlərin baş tutması üçün isə qurd yağından və ilan qabığından istifadə edirdilər. Kolu, tikanlı ağacların budaqlarını və üzərlik bitkisini evlərin astanasından asırdılar ki, pis nəzərləri içəri buraxmasın. Bağbağata ziyan dəyməsin deyə itin kəllə sümüyünü çəpərin üstünə sancırdılar. [306]

    Azərbaycan inanclarında kiçik məişət əşyalarından tutmuş silahlara, bulaqlara, təpələrə, qayalara kimi hamısı ilahiləşdirilib tarixin müxtəlif dönəmlərində insanların ümid yerinə çevrilmişdir. Müxtəlif nağıl və dastan nümunələrində bir silsilə sehrli əşyalar və vasitələr təsvir edilir ki, qeyri-adi işləri yerinə yetirir, möcüzələr törədir. Bu inanclara müxtəlif yerlərin müqəddəsləşdirilməsində də qarşılaşılır. Məsələn, Azərbaycan bayatılarında dağlardan böyüklər olaraq söz açılır. [306] Qoşqar dağı keçmişdə azərbaycanlılar tərəfindən müqəddəs olaraq görülürdü. [321]

    Azərbaycan mifoloji sistemində və inanclarında ağac (ağac pirlərinə bu gün də paltarlarından bir hissə qoparıb asanlar var), dağ, qaya, su, bulaq, ilan (ilan pirləri), öküz, inək, at, ocaq, ata, ana, baba (Şəkidə Babaratma piri, Ağdaşda Gündoğdu baba ziyarətgahı) kultlarının izlərinə rast gəlinir. [306] Ağac kultu geniş yayılıb. Hətta müasir dövrdə də ip və ya parçaların ağaclara bağlanmasına rast gəlinir. İlisu kəndindəki “Qoz piri”ndə şəfa tapmaq üçün gələn xəstələr, övlad istəyən qadınlar bu piri ən müqəddəs bir qüvvə kimi qəbul edirlər. Qaxla İlisu arasında Qarabulaq adlı yerdə “Zoğal pir” var. Ziyarətçilər zoğalın budaqlarına ip, sap, əsgi parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar. [313]

    On iki heyvanlı təqvim

    Əjdaha ilinə həsr edilmiş Azərbaycan poçt markası

    Türk tarixçisi Osman Turana görə, tarixən Elxanilər və Səfəvilər dövləti tərəfindən istifadə edilən on iki heyvanlı türk təqvimi Azərbaycanda hələ də mövcuddur. [322] Elxanilərin də daxil olduğu monqollar Çin təqviminin uyğur versiyasını bütün işğal etdikləri ərazilərdə tətbiq etmişdilər. Bu təqvim İranda 1925-ci ildə Qacar sülaləsinin taxtdan salınmasına qədər istifadə edilmişdir. [323]

    Azərbaycan folklorunda türk təqvimi ilə bağlı inanclara rast gəlinir. [324] [325] Bu on iki heyvanlı türk təqvimində hər il ayrıca bir heyvanın (siçan, öküz-inək, pələng, dovşan, əjdaha (və ya timsah və balıq [326] ), ilan, at, qoyun, meymun, toyuq-xoruz (və ya sadəcə quş [326] ), it, donuz) adını daşıyır, yəni hər bir heyvan adı 12 ildən bir təkrarlanır. [327]

    Xalq arasında yayılmış inama görə, təzə ilin necəliyi, yaxşımı, pismi olacağı, məhz adlandırıldığı heyvanın xasiyyəti, əlaməti ilə bağlıdır. Məsələn, il ilan üstündə təhvil olanda deyirlər ki, havalar isti, quraqlıq keçəcək, münasibətlər normal olmayacaq. Dovşan ilində məhsul bol olur, əjdaha (timsah) ilində çoxlu yağış yağır, donuz ilində havalar sərt keçir və s. [327] Digər bir təqvim mifinə görə Novruz bayramında bir yerə yığışan el biliciləri illərə ad vermişdir və il hansı heyvanın üstündə təhvil olsa, insanlar o heyvanın xasiyyətini göstərər. Məsələn, insanlar siçan ilində gəmirib dağıdar, at ilində dözümlü olar, it ilində müharibə edərlər. Başqa bir mifdə isə insanlar illəri qarışdırdığı üçün onların hökmdarlarının qarşısına çıxan heyvanlar ilə illərə ad verdiyi hekayə edilir. [326]

    Xalq təqvimi

    Həmçinin bax: Azərbaycanda mərasimlər

    Azərbaycanda xalq təqviminin formalaşması təbiətə münasibətdən, səma cisimlərinin hərəkətindən, təsərrüfat ənənələrindən qaynaqlanmışdır. Xalq təqvimində şum ayı, köç ayı, vay nənə ayı, suvarma ayı, məhsul ayı kimi ifadələr işlədilir. Müxtəlif müddətlər (aylar, dövlər, bayramlar və ya mərasimlər) əsasən aşağıdakı kimidir: [327]

    • Novruz (21 mart). Baharın gəlişi, təbiətin oyanması, təzələnməsi və yaz əkin işlərinin başlanğıcıdır.
    • Leysan ayı. Yazın fəslinin ilk ayı belə adlandırılır, nisan, neysan (aprel) sözlərindəndir.
      • Sucəddim. Baharda suya girmə adətidir. Azərbaycanın bir çox yerində və Ermənistan azərbaycanlıları arasında yayılmışdır. [328]
      • Yaşıl işıq ayı. Dağ və dağətəyi yerlərdə aprel ayı belə adlandılır.
        • Qarıborcu. Aprelin 15-ə kimi olan dövrə deyilir. Adına “Qarı ilə martın deyişməsi”, yəni qış ilə yazın deyişməsi adlı mahnı deyiblər.
        • Abrizəgan bayramı. Bayram günündə su ilə əlaqədar mərasimlər icra edilərdi. Hamı əllərində müxtəlif su qabları və musiqinin müşayiəti ilə çay kənarına, bulaq başına, yaxud hər hansı bir su hövzəsi yanma toplaşaraq çalıb oynayır, bir-birinin üstünə su atır, bir-birini suya itələməyə çalışardılar.
        • Qoradöyən. Yayın orta ayının bir müddətinə deyilir. Bu vaxtlar güldən düşmüş üzümün qoraları yavaş-yavaş sulanır. Xanımlar bu qoraları yığıb yuyur, iri taxta, tabaqlara tökür, yumru çay daşı qənbərlə döyüb suyunu çıxarır, abqora (qora suyu) düzəldirlər.
        • Sonay. Yayın son aylı gecələrine deyilir. Sonay gecələrində avava çalmaq yeniyetmələri, gəncləri oynamağa çağırmaq deməkdir.
        • Qoçqarışan. Azərbaycanın elat əhalisi arasında payızın əvvəli qoçqarışan adlanır. Bu müddətdə əvvəlcədən bəslənmiş qoçlar sürülərə buraxılır. Qoç sürüyə buraxılarkən maldarlar dölün qışın son ayına düşməsini nəzərə alırlar.
        • Şanıdər. Üzüm dərmə və doşab pişirmə ilə şənlik və şükür mərasimidir
        • Mihrican bayramı. Məhsul yığımı münasibətilə keçirilərdi. Son illərə qədər bu bayram ilin əmək qələbəsi, ilin yekunu bayramı — məhsul bayramı kimi qeyd olunmuşdur.
        • Xəzəl ayı və ya qırovdüşən ay. Noyabr ayıdır. Yağış və şimşəklə keçir.
          • Nar bayramı. Nar növləri və onlardan hazırlanmış məhsullar şəhər meydanında təşkil olunmuş sərgidə nümayiş etdirilir. Şəhər mərkəzində gənc idmançıların çıxışları və konsert proqramlarına tamaşa edilir.
          • “Kövsəc” mərasimi qırovdüşən ayda icra edilirdi. Özünü gülməli kökə salmış bir nəfəri təlxək geyimində qatıra mindirir, sonra da kəndi gəzdirib camaata deyirdilər ki, bu gördüyünüz adam qışın düşmənidir. Yan-yörədəkilər onun üstünə su səpir, qar atır, ətrafında məzəli oyun və əyləncələr göstərirdilər. O isə bir əlində tükü yolunmuş qarğa, o biri əlində isə yelpik tutub yellədir, saymazyana “istidir, istidir, heç vecimə deyil” — deyə-deyə hay-küy salardı.
          • Çillə gecəsi. Qışın başlanması münasibətilə saysız-hesabsız tonqallar yandırılırdı. Hər yerdə atəşfəşanlıq başlanırdı, şənlik etmək üçün adamlar bir yerə yığışır, maraqlı oyunlar, tamaşalar ifa edir, qurban kəsir, çalıb-oynayırdılar.
          • Qaraqış. Böyük çillənin qarlı-tufanlı, donduran, sümük üşüdən günlərinə belə deyirlər. Bu müddətdə qış ağır, üzücü keçir, qar qarışıq külək uğuldayır.
          • Səddə bayramı. Novruza 50 gün qala keçirilən bayramdır. Səddə bayramı insanların qışa qarşı münasibətlərini, qışdan qorxmadıqlarını nümayiş etdirən bir bayramdır.
          • Xızır Nəbi. Kiçik Çillənin ilk 10 gününə deyilir. Çillənin ilk günündən “Xızır Nəbi” mərasiminə hazırlıq başlanır.
          • Çərşənbələr. Novruzdan əvvəlki 4 çərşənbədir, 4 ünsürlə (su, od, külək və torpaq) bağlıdır.
          • Aləmin yatdığı vaxt. Qışın sonu və yazın başlanğıc anını göstərən əsrarəngiz bir vatdıt. İlin son Çərşənbə günü və ya Novruz Bayramın açılacaq gecənin gündüzə çevrildiyi anda reallaşır. Çaylar, dərələr, yəni axar sular bir an üçün durur, sonra təkrar axmağa başlayırlar.

          Əsas məqalə: Azərbaycan musiqisi
          Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağai

          Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağainin azərbaycan dilində yazdığı şeirlər türk dilinin musiqi məclislərində əhəmiyyətini göstərir. [146] Marağai türk dilindəki [qeyd 2] musiqi əsərini Teymurilər hökmdarı Əmir Teymura təqdim etmişdir, əsər əmir Teymur tərəfindən çox bəyənilmişdir. [329] Şirvanşahlar şairi Hamidinin ədəbi baxımdan dövrünün siyasi və ictimai tarixini özündə əks etdirən divanı Şirvanşahlarda XV əsrdə türk xalq ədəbiyyatının və musiqisinin saraylarda da əhəmiyyətini itirmədiyini göstərir. Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın kitabxana müdiri Sadiqi “Məcmə əlhəvas” adlı təzkirəsində xalq musiqiləri ilə məşğul olan Məhəmməd bəy Şəmsidən bəhs edir. [146]

          Azərbaycanın simli musiqi alətlərinə qopuz, çoğur, çəqanə, bərbət, çəng, rud, səntur, tar, kamança, qanun, saz, Şirvan tənburu daxildir. Azərbaycan mədəni kimliyinin formalaşmasında önəmli rol oynayan və Azərbaycan musiqisinin simvolu olan tar Azərbaycanda XVIII əsrdən məşhur olub. [330] XIX əsrdə Mirzə Sadıq tərəfindən təkmilləşdirilən Azərbaycan tarı çox sürətli şəkildə İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir müddət sonra isə Dağıstanda, Türkmənistanda, Özbəkistanda, Tacikistanda və Türkiyədə populyar olmuşdur. [331] Azərbaycan aşıqlarının öz ifalarında istifadə etdiyi saz isə qopuzun yerinə istifadə edilməyə başlayıb və Azərbaycan sazı son formasını Şah İsmayıl Xətainin dövründə (XVI əsr) alıb. [332]

          Azərbaycanın zərb musiqi alətlərinə nağara, qaval, dəf, dümbək, laqqutu daxildir. Nağaranın ölçülərinə görə fərqləndirilən növləri mövcuddur: qoşanağara, böyük nağara, qoltuq nağara, cürə nağara. Qaval isə tar və kamança ilə birlikdə muğam üçlüyündə istifadə edilən alətlərdən biridir. Laqqutu Azərbaycanda Lerik, Astara, Masallı, Lənkəran, Cəlilabad rayonlarında daha çox istifadə edilən, iki dördbucaq ağac qutudan ibarət zərb alətidir. [333]

          Azərbaycanın nəfəsli musiqi alətlərinə tulum, ney, zurna, balaban, tütək daxildir. Azərbaycan xalqının milli musiqi aləti olan balaban həm İranın Şərqi Azərbaycan ostanında, həm də Azərbaycan Respublikasında düdük adlanır. [333] [334] [335] [336] [337] [338]

          Azərbaycan elementləri İran musiqisində, xüsusilə rəqs ritmlərində (rənglər) özünü göstərir. İranika ensiklopediyasına görə Azərbaycan musiqi sənəti Qafqazın digər regionlarında, xüsusilə muğam sistemini və tar və kamança kimi simli musiqi alətlərini mənimsəyən ermənilər arasında ifa edilirdi. [339]

          Xalq musiqisi

          Əsas məqalə: Azərbaycan xalq musiqisi
          XVI əsr Azərbaycan aşığı Qurbani

          Azərbaycan xalq nəğmələrinə əmək (“Zəhmətin işığı”, “Biçinçi nəğməsu” və s), tarixi (“Qaçaq Nəbi”, “Piyada Koroğlu” və s), lirik (“Bu gələn yara bənzər”, “Ay bəri bax”, “Qalanın dibində”, “Ay, Laçın”, “Sarı Gəlin” və s), mərasim, məzhəkəli (“Yeri, yeri” və s) və s. daxilir. “Sarı Gəlin” mahnısınının Qarabağda yaranması və ya Şah İsmayıl Xətainin dövründə ortaya çıxması ilə bağlı fikirlər vardır. İkinci fikrə görə Şah İsmayıl mahnını sevdiyinə həsr edib. [340] [341] [342]

          Aşıq sənəti Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin vacib tərkib hissəsidir. Aşıqlar İslamdan əvvəlki ozanların davamçıları kimi görülür. [343] Aşıqların repertuarı dastanlarla məhdudlaşmır. Janrlar fərqli olsa da, mövsu baxımından konkretdir, sosial mövzularda yazılır. Aşıqlar nağıl, sevgi mövzusunda lirik mahnılar, gözəlləmələr, ustadnamələr, satirik mahnılar bilirlər. Aşıqlar müxəmməs və dübeyt kimi poetik formalarda, həmçinin geniş surətdə dodaqdəyməz kimi şeir formalarında əsərlərini yaradırdılar. Göyçəli Aşıq Ələsgər kimi bir çox aşıqlar 50–60 dastanı, onlarca hekayə və nağılı yadda saxlaya bilirdilər. [333] Müasir Azərbaycanda peşəkar aşıqlar iki kateqoriyaya bölünür: ifaçı olan aşıqlar və şair-aşıqlar. İfaçı aşıqlar peşəkar nağıl danışanlar kimi bədii yaradıcılıqla məşhur olmurlar. Bacarıqlarına və doğma folkloru başa düşmə qabiliyyətlərinə görə onlar dastan və hekayətlərdə, xüsusilə onların nəsr hissələrində dəyişikliklər edirlər. Bədii yaradıcılıqla məşğul olan şair-aşıqlar isə Azərbaycanda ustad adlandırılır və şagirdlərinə aşıq olmağın əsaslarını öyrədirlər. Ustad aşıqlara Qurbani, Aşıq Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və başqaları daxildir. Onlar yalnız Azərbaycan aşıq sənətinə deyil, həmçinin Azərbaycan yazılı ədəbiyyatına böyük təsir ediblər. [344] Aşıq musiqisi Azərbaycan Respublikasının Gəncə, Qarabağ və Naxçıvan, həmçinin Salyan ərazilərində, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaradağ, Marağa, Xoy və Urmiya ərazilərində yayılıb. [345] Tariyel Məmmədov isə 11 aşıq məktəbinin adını çəkirː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkir, Şirvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbriz, Urmiya, Çıldır və Dərbənd. [346]

          Muğam Azərbaycan musiqi sənətinin əsas janrlarından biridir. Azərbaycanda muğam əsasən tar, kamança və qaval ifaçılarından ibarət muğam üçlüyü müşayiətində ifa edilir. Çox vaxt qaval çalan həm də xanəndəlik edir. [347] XIX əsrdə muğamın inkişafı bilavəsitə Şuşa, Bakı, Şamaxı, Gəncə şəhərlərində mövcud olmuş ədəbi və musiqi məclisləri ilə bağlıdır. [348] Hazırda Azərbaycan muğamına 7 əsas muğam (Rast, Şur, Segah, Çahargah, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Hümayun, Kürd-Ovşarı), zərbi muğamlar (Heyratı, Arazbarı, Səmayi–Şəms, Mənsuriyyə, Mani, Ovşarı, Heydəri, Qarabağ şikəstəsi, Kəsmə şikəstə) və rast muğamları (Mahur–Hindi, Orta Mahur, Bayatı-Qacar, Dügah) daxildir. Məşhur muğam ifaçılarına Səttar, Mirzə Sadıq, Bülbülcan, Keçəçioğlu Məhəmməd, Cabbar Qaryağdıoğlu, Qurban Primov, Məcid Behbudov, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Zülfü Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Alim Qasımov və başqaları daxildir. [349]

          Təsnif Azərbaycan milli musiqisinin kiçik janrıdır, muğamdan əvvəl və ya sonra ifa edilir. Təsniflər xanəndələr tərəfindən instrumental müşayiətlə oxunur və onların ifasında zərb alətindən istifadə edilir. Təsniflərin mətnlərini, əsasən qəzəllər təşkil edir, bəzi hallarda heca vəznli şeirlərdən — bayatı, gəraylı, qoşma və s. istifadə olunur. Təsniflərin məzmununda sevgi lirikası ilə bərabər ictimai motivlər də əsas yer tutur. Xanəndələrin ifasında Azərbaycan təbiətini təsvir edən bir çox təsnif mətnlərinə də rast gəlmək mümkündür. Bəzi dəstgahlarda ifa olunan təsniflər həmin muğamın adı ilə adlanır. Məsələn, “Segah” muğamının bütün təsniflərinə şöbədən asılı olmayaraq Segah təsnifi deyilir. Müğənni Bülbül “Rast”, “Segah” və “Şur” təsniflərini çox gözəl icra etdiyindən digər xanəndələr bu əsərlərdə “Bülbülün möhrü” olduğunu etiraf edirdilər. [350]

          Meyxana Azərbaycan xalq musiqili-poetik yaradıcılıq nümunəsidir, xüsusi reçitativ (vokal musiqi əsərinin tərkibinə daxil olan danışıq; mahnı arasındakı danışıq) improvizasiya və ritmik poeziyadır. [351] Meyxanada iki və daha artıq meyxanaçı müşayiət şəklində bədahətən söyləyir. Meyxananın tarixi orta əsrlərə şairlər, musiqiçilər və dərvişlərin öz əsərlərini ritm tutaraq musiqi ilə oxuduqları dövrlərə gedib çıxır. [352] SSRİ dövründə Əliağa Vahid meyxananı yazılı ədəbiyyata gətirir. [353]

          Müasir musiqi

          1907-ci ildə “Leyli və Məcnun”u bəstələyən Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan opera sənətinin əsasını qoydu. Bu opera nəinki Azərbaycanda, həmçinin İslam aləmində yazılan ilk opera idi. [104] [354] Onun ən məşhur operettası 1913-cü ildə yazdığı “Arşın mal alan” musiqili komediyasıdır. 40-cı illərdə “Xosrov və Şirin” (Niyazi), “Vətən” (Cövdət Hacıyev) və Qara Qarayev), “Nizami” (Əfrasiyab Bədəlbəyli) və s. operalar yazıldı. 1972-ci ildə Şəfiqə Axundova “Gəlin qayası” operasını yazaraq Azərbaycanda ilk opera yazan qadın bəstəkar oldu. [355] Azərbaycan operasının müasir dövründə isə Süleyman Ələsgərov (“Bahadır və Sona”, “Solğun çiçəklər”), Cahangir Cahangirov (“Xanəndənin taleyi”, “Azad”), Vasif Adıgözəlov (“Ölülər”, “Natəvan”), Ramiz Mustafayev (“Vaqif”), Zakir Bağırov (“Aygün”), Nazim Əliverdibəyov (“Cırtdan”), Məmməd Quliyev (“Aldanmış ulduzlar)” və başqalarının yazdığı operalar səhnələndi.

          1930-cu illərdə, bəstəkar Tofiq Quliyevlə drijor Niyazi Bakıda ilk caz orkestrını qurduğu dövrdə Azərbaycan cazı ortaya çıxdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan cazının banisi Vaqif Mustafazadədir. O, Azərbaycan milli musiqisi ilə caz elementlərini sintez edərək yeni musiqi janrı — caz-muğamı yaratmışdır. [356] Bu stilin məşhurlaşmasında Rafiq Babayev və onun “Qaya” Vokal Kvarteti də böyük rol oynamışdır. [357] [358] Müasir dövrün məşhur caz ifaçılarına Əzizə Mustafazadə, Əminə Fiqarova, İsfar Sarabski, Şahin Növrəsli misal göstərilə bilər. [359] [360] [361]

          Asəf Zeynallının 1931-ci ilə aid “Fraqmentlər” süitası Azərbaycan simfonik musiqisinin ilk nümunəsi hesab edilir. [362] Qara Qarayev 1943-cü ildə dramatik və lirik təsvirlərin iti təzadlarıyla xarakterizə edilən “1-ci simfoniya”sını yazdı. Onun 1946-cı ilə aid, faşizm üzərində qələbə münasibətilə yazılmış “2-ci simfoniyası”nda isə Azərbaycan musiqi ənənələri klassik üslubla birləşmişdir. 1948-ci ildə Fikrət Əmirov simfonik muğam janrını yaratdı. O, 3 simfonik muğamın: “Şur”, “Kürd-ovşarı” və “Gülüstani Bayatı-Şiraz”ın müəllifidir. Bu janrda muğam dəstgaha xas olan bir çox xüsüsusiyyətlər istifadə olunur. [363] Fikrət Əmirovdan başqa simfonik muğam janrına Niyazi, Süleyman Ələsgərov, Asəf Zeynallı, Eldar Mansurov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Fərəc Qarayev, Vasif Adıgözəlov, Məmməd Quliyev, Tofiq Bakıxanov müraciət etmişdir. Qara Qarayevin “Leyli ilə Məcnun” simfonik poeması isə Azərbaycanda lirik-dramatik simfoniyanın başlanğıcı olmuşdur. [364]

          2011 Avroviziya Mahnı Müsabiqəsində qalib gələn Eldar & Nigar cütlüyü

          Azərbaycan pop musiqisinin yaranması XX əsrin ortalarına təsadüf edir. 1956-cı ildə Azərbaycan Dövlət Estrada Orkestri, 1957-ci ildə Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi “Biz Bakıdanıq” estrada ansamblı Azərbaycan estrada sənətinin inkişafında mühüm rol oynamışlar. [365] [366] Sonralar Natəvan Şeyxova, İlhamə Quliyeva, Rauf Adıgözəlov, Mobil Əhmədov, Yalçın Rzazadə, Mübariz Tağıyev, Akif İslamzadə, Flora Kərimova, Elmira Rəhimova Tofiq Əhmədovun rəhbərlik etdiyi estrada orkestrinə qədəm qoydular. [367] 1961-ci ildə “Qaya” kvarteti Azərbaycanda və SSRİ-də böyük uğurlara imza atmışdır. [368] Bu dövrdə klassik pop-xalq musiqisi, o cümlədən Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev, Polad Bülbüloğlu, Anatollu Qəniyev və Şahlar Quliyevin yaradıcılığı estrada sənətini zənginləşdirmişdir. [369] [370] 1970-ci illərdə Mirzə Babayev, Flora Kərimova, Şövkət Ələkbərova, Oqtay Ağayev kimi klassik pop sənətçiləri böyük uğurlar əldə etmişdi. [371] [372] [373] Tofiq Quliyev tərəfindən yaradılan və 1980-cı illərdə “Bakı payızı” Beynəlxalq festivalı Azərbaycan pop musiqisində yeni musiqi “dalğasının” yaranmasında böyük rol oynamışdır. [374] Festival Almaz Ələsgərova, Faiq Ağayev, Aygün Kazımova, Sərxan Sərxan, Samir Bağırov, Zülfiyyə Xanbabayeva, İlqar Xəyal kimi sənətçilərin erkən inkişafında mühüm rol oynamışdır. [375] [376] 2011-ci ildə Eldar Qasımov və Nigar Camalın ifa etdiyi “Running Scared” adlı mahnı Azərbaycanın Avroviziyada ilk qalibiyyəti olaraq yarışmanın tarixinə düşmüşdür. [377] 2017-ci ildə Firəngiz Əlizadə və Alim Qasımovun ifa etdikləri albom Qremmi mükafatına layiq görülmüşdür. [378]

          Azərbaycanda rok 1960-cı illərdən yaranmağa başlamışdır. Azərbaycanın məşhur rok qruplarına “Eskulap”, “Xürrəmilər”, “Üç alov”, “Eksperiment OK”, “Aşıqlar”, “Coldünya”, “Unformal” misal göstərilə bilər. [379] [380] Azərbaycanda metal musiqi 2000-ci illərdən fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. 2002-ci ildə yaranan 3,14…, Azərbaycan rok arenasında ilk death metal və doom metal janrlarında ifa edən qrupdur. [381]

          1983-cü ildə Çingiz Mustafayev Azərbaycan dilində yazılmış ilk rep janrlı mahnını — “Dünənki keçdi”i səsləndirmişdir. [382] 1993-cü ildə Anar Nağılbazın “Kasıbların mahnısı” adlı mahnısı və kütləyə təqdim olunan albomu Azərbaycanda repə marağı artırmışdır. [383] 2000-ci illərdə “Mən də varam” kimi televiziya verilişləri və kütləvi repçilərin ortaya çıxmasına baxmayaraq, yalnız Elşad Xose, Uran və Hüseyn Dərya kimi repçilər böyük uğur əldə etmişdir. [384] [385] [386] [387]

          Əsas məqalə: Azərbaycan rəqsləri

          Azərbaycan ərazisində milli rəqs incəsənətinin ortaya çıxması və formalaşması uzun əsrlər boyu davam edib. “Qodu-qodu”, “kos-kosa” və “Xızır Nəbi” kimi kütləvi icra edilən mərasimlərdəki rəqslərin tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Orta əsrlər dövründə bu mərasim rəqslərindən milli rəqslərin müxtəlif şəkilləri formalaşıb. Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin saraylarında bacarıqlı rəqs ansamblları var idi. “Turacı” rəqsiylə bağlı əfsanəyə görə Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir:”Sən lap turac kimi oynayırsan.” O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs “Turacı” adlandırılmışdır. [388] XIX əsr rus etnoqrafı İvan Şopen öz əsərində “mirzəyi” və güvəng kimi qadın rəqslərini təsvir edirdi. [389] XIX əsrin sonlarına qədər Şamaxıda əyləncə qruplarında işləyən rəqqasələr — Şamaxı rəqqasələri olmuşdur. Bu qruplar Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər. [390]

          1920-ci ildə respublikada Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra milli rəqslər yeni insanın mənəvi dünyası, ideologiyası və əmək fəaliyyətini əks etdirən yeni mövzular əldə etdi. “Pambıqçıların rəqsi”, “məhsul rəqsi”, “balıqçıların rəqsi”, “kosmik rəqs” kimi yeni rəqslər ortaya çıxdı. “Mirzəyi”, “Uzundərə” kimi qədim qadın rəqslərini qorumaq istəyiylə yanaşı həmçinin yeni rəqslər ortaya çıxdı. [391] “Azərbaycan milli rəqsləri” məcmuəsinə görə Dağlıq Qarabağ ərazisindəki Uzundərə adlı ərazi ilə bağlı “Uzundərə” rəqsi azərbaycanlılarla sıx qonşuluqda yaşamağın nəticəsi olaraq Qarabağ erməniləri arasında da yayıldı. [392] Bəzi Azərbaycan rəqslərinin adı Azərbaycanda mövcud olmuş tayfalar və ellərlər bağlıdır. Məsələn, “tərəkəmə” rəqsi azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələrlə, “Xançobanı” rəqsi isə Şamaxı xanlığını idarə etmiş Xançobanlı eli ilə bağlıdır. [393]

          Mövzu baxımından Azərbaycan rəqsləri müxtəlifdir, əmək (“çobanı”), mərasim (dini mərasimlə bağlı, təqvimlə bağlı, toyla bağlı), məişət (“mirzəyi”, “turacı”), qəhrəmanlıqla bağlı — hərbi (“cəngi”), xorovod-oyun (“yallı”, “halay”) və s. növləri var. Ən məşhur rəqslər “tərəkəmə” (köçərilərin rəqsi), “qıtqılıda”, toylarda və yalnız qadınların iştirak etdiyi məclislərdə icra edilən “innabı”, “ceyran balası”, “yallı”dır. Azərbaycan xalq rəqsi, bir qayda olaraq, 3 hissədən ibarət olur. Birinci hissə sürətli, dairə üzrə olur. İkinci hissə lirikdir, rəqqas sanki yerində donub qalır (“süzür”), korpus qəti və vüqarlı tərzdə dik tutulur. Üçüncü hissədə yenə dairə üzrə rəqs, sürətli, təntənəli və böyük emosional coşğunluqla səciyyəvi olur. Rəqslər Azərbaycan milli musiqi alətlərinin müşayiətilə icra edilir: zurnaçılar triosu (iki zurna və bir nağara), sazandarlar triosu (tar, kamança, dəf) və s. Qadın və kişi rəqsləri bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir. [391] [394]

          Qadınlar tərəfindən təqdim edilən rəqslər yavaş, lirik (“turacı”, “uzundərə” və s.) və ya sevincli-qızğın (“tərəkəmə” və s.), kişilər tərəfindən təqdim edilən rəqslər isə təntənəli-əzəmətli (“mirzəyi” — müdriklik rəqsi, yaşlılar tərəfindən icra edilir, və s.), hərarətli-sürətli (“qaytağı”, “əsgərani” və s.) olur. Rəqs melodiyasının xarakterik musiqi həcmi (6/8) həm müxtəlifliyi, həm də ritmik fiqurların kəskinliyi ilə xarakterizə olunur (punktir ritmlər, sinkopalar). [395] Qadınların ifa etdiyi rəqsin inkişafı geyimdən çox asılıdır. Rəqqasənin yubkasının uzunluğu ayaz hərəkətlərinin rəvanlığını təyin edir, onun bütün diqqəti isə qolun və bədənin yuxarı hissəsinin (çiyinlər, baş, üz mimikası və s.) texnikasındadır. Kişilərin rəqsində isə ayaq texnikası önəmli rol oynayır. Çəkisi az olan rəqqas barmaqlarının üzərində dayana bilir (“qazağı” rəqsində olduğu kimi). [391]

          Əsas məqalə: Azərbaycanda balet
          “Leyli və Məcnun” baleti. Məcnun rolunda Gülağası Mirzəyev

          Azərbaycanda müasir peşəkar balet sənətinin mənşəyi milli opera və operettanın inkişafı ilə əlaqədardır. XX əsrin əvvəllərində Bakı teatrlarında səhnəyə qoyulan milli operalarda və musiqili komediyalarda xoreoqrafik nömrələr icra edilirdi. Bu dövrdə həmçinin Qu gölü və Jizel kimi klassik baletlərdən səhnələr ifa edilirdi. [391]

          İlk Azərbaycan baleti 1940-cı ildə səhnələşdirilən Əfrasiyab Bədəlbəylinin “Qız qalası”dır. Süjet xətti məşhur “Qız qalası” əfsanəsinə əsaslanan balet üçün “Heyratı” və “Mənsuriyyə” muğamlarından istifadə edilmişdir. [396]

          1952-ci ildə isə Qara Qarayevin “Yeddi gözəl” baletinin səhnəyə qoyulması Azərbaycan balet sənətində yeni musiqi dramaturgiyasının əsası qoyulmuşdur. Bu əsərlə birlikdə Qara Qarayevin “İldırımlı yollarla” baleti Azərbaycanın teatr sənətinin dünyada şöhrət tapması işinə xidmət etmişdir. [396] Həmin ildə Soltan Hacıbəyov müasir insanların həyatından bəhs edən “Gülşən” baletini yazmışdır. [397] Arif Məlikovun 1961-ci ildə yazdığı “Məhəbbət əfsanəsi” baleti nəinki Azərbaycanın, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrinin opera teatrlarının repertuarında möhkəm yer tutmuşdur. [396] 1968-ci ildə Süleyman Sani Axundovun eyniadlı hekayəsi əsasında yazılmış “Qaraca qız” baleti Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur. [398] Bu balet həm də uşaqlar üçün yazılmış ilk böyük səhnə əsəridir. [398] 2000-ci illərdə balet janrı Xəyyam Mirzəzadənin “Ağlar və qaralar”, Aqşin Əlizadənin “Qafqaza səyahət”, Polad Bülbüloğlunun “Eşq və ölüm” və s. yeni əsərlərlə zənginləşmişdir. [397]

          Əsas məqalə: Azərbaycan teatrı
          Kilimarası

          Azərbaycan teatr incəsənətinin mənşəyi qədim xalq şənlikləri və oynamalarına gedib çıxır. [399] [400] Azərbaycan xalq oyunlarında (Gizlən qaç), oyun mahnılarında (kəpənək, bənövşə), toy mərasimlərində (nişan, duvaq qapma, toy), bayramlarda (Novruz — yazın gəlməsi, kövsəc — qışa hazırlıq) teatr fəaliyyətinin müxtəlif formaları ortaya çıxır. [401] Məhərrəm ayında icra edilən Şəbih tamaşaları meydan tamaşalarının bir növü olmaqla birlikdə həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşıyır və bir misteriya tamaşası olaraq Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmışdır. [402]

          Kişilərin kollektiv şəkildə icra etdiyi yallı rəqsi, təlxəklərin, kəndirbazların, muxraduzd və muxrabazların performansı, dərvişlərin, ilan oynadanların tamaşası teatr tamaşalarının ilkin forması idi. “Kos-kosa”, “Qaravəlli”, “Şah Səlim”, “Keçəl Pəhləvan”, “Ceyran xanım”, “Maral oyunu”, “Xan-xan”, “Tapdıq çoban”, “Tənbəl qardaş”, “Kilimarası” kimi səhnələşdirilmiş epizodların da Azərbaycan teatrının formalaşmasında mühim əhəmiyyəti var. İran Azərbaycanında isə Novruz bayramının və yazın gəlməyini müjdələmək üçün oynanılan “təkə” oyunu məşhurdur.

          Milli Azərbaycan teatrı XIX əsrin ikinci yarısında ilk Azərbaycan dramaturqu Mirzə Fətəli Axundovun əsərləri əsasında yaranıb. İlk peşəkar teatr performansı 23 mart 1873-cü ildə göstərilib. Performansın təşəbbüsçüləri realnı məktəbi pedaqoqu Həsən bəy Zərdabi və həmin məktəbin şagirdi Nəcəf bəy Vəzirov idi. Məktəbin şagirdləri Axundovun 1851-ci ildə yazdığı [403] “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” pyesini oynayırdılar. 17 aprel 1873-cü ildə Axundovun digər komediyası — “Hacı Qara” nümayiş edildi. [404] 1892-ci ildən başlayaraq Şuşada Axundovun komediyalarının da daxil olduğu həvəskar tamaşalar göstərilirdi. [405]

          Abbas Mirzə Şərifzadənin ifasında Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan”ı

          1892-ci ildə həmçinin Haşım bəy Vəzirovun “Evlənmək su içmək deyil” tamaşası da həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Ancaq bu tamaşa mövhumatçı düşüncədə olanlar tərəfindən dağıdıldı, aktyorlar arxa qapıdan qaçmalı oldular. Müsəlman ruhanilər ədəbiyyat və teatrı yaramaz iş hesab edir, keçirilən tamaşalara mane olmağa çalışırdılar. [406] 1896-cı ildə Şuşada Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Dağılan tifaq” tragediyası ifa edildi. 1904-cü ildə Vilyam Şekspirin “Otella” tamaşası həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Əsəri tərcümə edən və Otello rolunun ifaçısı Haşım bəy Vəzirov idi. XIX əsrin axırına qədər Nuxa, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan kimi şəhərlərdə azərbaycanca tamaşalar ifa edilirdi. Teatr tamaşalarını təşkil edənlər Axundov məktəbinin davamçısı olan Nəcəf bəy və Haşım bəy Vəzirovlar, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Süleyman Sani Axundov idi. 1888-ci ildə Bakıda Sultan Məcid Qənizadə və Nəriman Nərimanovun iştirakı ilə teatr truppası quruldu. 1897-ci ildə ilk peşəkar kollektiv — “Müsəlman dramatik truppası” quruldu. Bu dövrdə Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük”, “Müsibəti-Fəxrəddin”, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyovun “Bəxtsiz cavan”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar”, “Pəri-cadu”, Nəriman Nərimanovun “Nadir şah” pyesləri feodal cəmiyyətinin adətlərini, mülkədar-kapitalist sistemin qəddarlığını, cəhalətpərəstliyi və dini fanatizmi ifşa edirdi. [407]

          Teatrın insanlar arasında populyarlığı və Azərbaycan milli musiqi alətlərinin inkişafı teatr incəsənətinin yeni növünün — musiqili teatrın yaranmasına gətirib çıxartdı. 1897–1898-ci illərdə Şuşada və 1901–1902-ci illərdə Bakıda Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” və Əlişir Nəvai “Fərhad və Şirin” poemalarının birpərdəli səhnə şəkilləri göstərilmişdir. Üzeyir Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” operası ilə Azərbaycan peşəkar musiqi teatrının əsasını qoymuşdur. Üzeyir Hacıbəyov, Zülfüqar Hacıbəyov, Müslüm Maqomayev, Məşədi Cəmil Əmirov, Mirmahmud Kazımovski kimi musiqiçilərin bəstələdiyi opera və musiqili komediyalar Azərbaycanın musiqili teatrının ilkin repertuarını təşkil etmişdir. [407]

          1919-cu ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı [399] , 1922-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Teatrı [408] , 1928-ci ildə İrəvanda Azərbaycan Teatrı yaradıldı. [409] Dövlət dram teatrından SSRİ xalq artistləri olan Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Adil İsgəndərov, Mərziyyə Davudova, Hökumə Qurbanova, Azərbaycan SSR-in xalq artistləri Fatma Qədri, Nəsibə Zeynalova, əməkdar artistlər Ülvi Rəcəb, Konstantin Adamov, Aleksandr Alleqrov çıxdı. Həmçinin teatr dekorativ incəsənəti inkişaf etdi (R. Mustafayev, S. Şərifzadə, N. Fətullayev, K. Kazımzadə). [410]

          Kinematoqraf

          Əsas məqalə: Azərbaycan kinematoqrafı
          “Babək” filminin afişası

          Azərbaycan kinemotoqrafiyasının əsası 2 avqust 1898-ci ildə qoyulmuşdur. [411] Rus əsilli fotoqraf Aleksandr Mixayloviç Mişon Azərbaycanda “1898-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı” və “Bibiheybətdə neft fontanı yanğını” kimi qısametrajlı sənədli filmlər çəkmişdir. 1916-cı ildə İbrahim bəy Musabəyovun “Neft və milyonlar səltənətində” romanı əsasında eyniadlı tammetrajlı bədii filmi, 1917-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun “Arşın mal alan” operettası əsasında kinokomediyası çəkilmişdir. [412] 1923-cü ildə təsis olunan Azərbaycan Dövlət Foto-Kino İdarəsi [413] müxtəlif adlar daşısa da, 1961-ci ildən etibarən Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyası adını alır. [414] 20-ci illərdə Azərbaycan kinosunun mövzuları cəhalətə qarşı mübarizə, inqilab, qadın azadlığı idi. 1929-cu il də Amo Bek-Nazarovun rejissorluğu ilə çəkilmiş “Sevil” filmi Azərbaycan qadınını real şəkildə təsvir edirdi. Bu dövrdə həmçinin Bakıdakı yaşayışı, neft sənayesini təsvir edən filmlər çəkilirdi. 30-cu illərin əvvəllərində məişət və tarixi-inqilabi mövzulu filmlər istehsal edilirdi. [415]

          1935-ci ildə Boris Barnetin rejissorluğu ilə ilk Azərbaycan səsli filmi olan “Mavi dənizin sahilində” çəkilmişdir. [416] Böyük Vətən müharibəsi dövründə (1941–1945) müharibə qəhrəmanlarına aid “Vətən oğlu” və “Bəxtiyar” qısametrajlı bədii filmləri, “Sualtı qayıq T-9” və “Bir ailə” tammetrajlı bədii filmləri çəkilmişdir. “Arşın mal alan” operettasınin 1945-ci il ekranizasiyası 136 ölkədə göstərilir və 86 dilə tərcümə edilir. [417] Yalnız SSRİ-də 16 milyondan çox izləyici toplayan filmin yaradıcı kollektivi Stalin mükafatı ilə təltif edilir. [418] 40-cı illərin sonu—50-ci illərin əvvəllərində “Fətəli xan” və “Bakının işıqları” kimi bədii-sənədli və publisistik filmlər çəkilmişdir. [415] 1951-ci ildə “Sovet Azərbaycanı” filmi Kann kinofestivalında “Qısa Film Münsiflər heyəti Xüsusi Mükafatı”nı qazanıb. [419]

          1950-ci illərin sonu — 1960-cı illərin əvvəllərində “Qızmar günəş altında”, “Onun böyük ürəyi”, “Ögey ana”, “Onu bağışlamaq olarmı?”, “Böyük dayaq”, “Telefonçu qız” kimi fərqli peşə sahiblərinin əməyini əks etdirən filmlər çoxluq təşkil etmişdir. 60-cı illərin əvvəllərində Koroğlu dastanının əsasında çəkilmiş eyniadlı film və Məhəmməd Füzulinin Leyli və Məcnun əsəri əsasında çəkilmiş “Məhəbbət dastanı” filmi ilə Azərbaycan kimetoqrafında rəngli filmlərin istehsalı genişlənir. [415]

          Arşın mal alan filmindən sonra “Görüş”, “O olmasın, bu olsun”, “Romeo mənim qonşumdur”, “Əhməd haradadır?”, “Ulduz”, 1965-ci il “Arşın mal alan” ekranizasiyası, “Qaynana” kimi filmlərlə musiqili komediya janrı Azərbaycan kinematoqrafında üstünlük təşkil etmişdir. 70-ci illərdə “Nəsimi”, “Dədə Qorqud”, “Babək” kimi tarixi mövzulu filmlər çəkilmişdir. 70-ci illərin sonu—80-ci illərdə İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlı “Bizim Cəbiş müəllim”, “Şərikli çörək” kimi filmlər çəkilmişdir. 80-ci illərdə Azərbaycan kinosunda mənəviyyat və əxlaq mövzusu önə çıxmışdır. Bu dövrdə “Park”, “Özgə ömür”, “Ölsəm, bağışla”, “Gümüşü furqon”, “Babamızın babasının babası”, “Bağ mövsümü”, “Gümüşgöl əfsanəsi”, “Burulğan”, “Təxribat” kimi filmlər işıq üzü görmüşdür. [415]

          Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etdikdən sonra, 1990-cı illərdə Azərbaycan filmlərinin sayı digər dövrlərlə müqayisədə azalır. Ancaq bu dövrdə “Yarasa” və “Özgə vaxt” kimi önəmli mövzulara həsr edilmiş filmlər də çəkilmişdir. Müstəqillik dövründə Heydər Əliyevin həyatından bəhs edən sənədli filmlər çəkilmişdir. Bunlardan biri də Vaqif Mustafayevin çoxseriyalı “Heydər Əliyev” filmidir. [415] Bu dövrdə üstünlük verilən digər bir mövzu isə vətənpərvərlik olmuşdur. “Ağ atlı oğlan”, “Ümid”, “Fəryad”, “Arxada qalmış gələcək”, “Yalan” kimi filmlər bu mövzud çəkilmiş örnəklərdir. [420] 2007-ci ildən başlayaraq “Qafqaz”, “Qala”, “Sahə”, “Buta”, “Çölçü”, “Nabat”, “Nar bağı” kimi Azərbaycan filmləri ən yaxşı xarici film üzrə Oskar mükafatına təqdim edilmiş və heç biri namizəd ola bilməmişdir. [421] [422] [423] [424] 2007-ci ildən başlayaraq “Üç qız”, “40-cı qapı”, “Qardaşımdan yaxşısı yox idi”, “Nabat”, “Qırmızı bağ” filmləri “MDB və Baltik ölkələrinin ən yaxşı xarici filmi” üzrə Nika mükafatına namizəd olmuş, yalnız Rüstəm İbrahimbəyovun “Kabusun gözüylə” filmi bu mükafatı qazanmışdır. [425] [426] [427] [428] [429] [430]

          Animasiya

          Əsas məqalə: Azərbaycan animasiyası

          1933-cü ildə “Azərbaycanfilm” studiosu “Lökbatan” və “Neft simfoniyası” filmlərində texniki animasiyadan istifadə etməsi ilə Azərbaycanda animasıyanın əsası qoyuldu. 1935-ci ildə “Abbasın bədbəxtliyi” adlı ilk Azərbaycan cizgi film çəkildi. [431] 28 fevral 1969-cu ildə eyniadlı Azərbaycan xalq nağılına əsaslanmış “Cırtdan” cizgi filmi istehsal edildi. 1970-ci illərdə “Ayı və siçan”, “Tülkü həccə gedir”, “Bulud niyə ağlayır?”, “Göyçək Fatma”, “Pıspısa xanım və Siçan bəy”, “Kirpi balası və alma” kimi 20-dən çox animasiya filmi çəkildi. [432]

          1980-ci ildə “Yaz oyunları”, “Cücələrim”, “Sən belə cımbılısan”, “Nar ağacının nağılı”, “Xrizantema yarpağı”, “Çətin məsələ” kimi animasiya filmləri istehsal edildi. Ancaq cizgi filmlərinin keyfiyyəti əvvəlki kimi deyildi. Şəxsi profesionallığın aşağı olması və texniki avadanlığın, xüsusi boyaların çatışmazlığı bunun əsas səbəblərindən idi. [432]

          90-cı illərdə “Bir dəfə”, “İthaf”, “Oda”, “Kitabi Dədə Qorqud. Səkrəyin dastanı”, “Karvan”, “Dəniz səyahəti” kimi cizgi filmləri “Azanfilm” tərəfindən çəkilmişdir. 2008-ci ildə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi qeyd edilmişdir. [432]

          Molla Nəsrəddinin miniatür rəsmi. Topqapı sarayı

          Səfəvilər dövründə yaşamış şair Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi. [215] Qarabağ xanı Pənahəlinin təlxəyi, tarixən mövcudluğu sübut edilən şəxsiyyətlərdən biri olan Lotu Qulu Pənahəli xan tərəfindən insanları, hətta onun özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənilirdi. [433]

          Yumor Azərbaycan folklorunun demək olar ki, bütün sahələrində özünü göstərir. Azərbaycan nağıllarında döyüşdən çox məzəli oyunlarla maraqlanan “sərkərdə” Kəlniyyət, axmaq ər-arvad “Hillilimnən Güllülüm” kimi komik xarakterlərə rast gəlinir. [433] Ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlər, onların fəaliyyətləri, mübarizələri barədə söz açan Azərbaycan rəvayətləri bəzən şifahi gələnəkdə dolaşa-dolaşa satirik-yumoristik boyalara bürünmüş, beləliklə də qismən gülməcələrə doğru istiqamət götürmüşdülər. [261] Azərbaycanda toy və məclislərdə sağlıq deyilərkən lətifələrdən və keçmişdə baş vermiş gülməli hadisələrdən geniş istifadə olunur. [434]

          Azərbaycanda lətifə janrı çox geniş yayılmışdır. Lətifədə gülüşü yaradan əsas xüsusiyyətlər zarafat, məzəlilik, sadəlövhlük və mehribanlıqdır. Bu gülüşü yaradan əsas lətifə qəhrəmanları Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin və regional xarakterli obrazlardır. Lətifələrin regionallıq xüsusiyyəti onların yayıldığı ərazilərlə bağlıdır. Regional lətifələr də özlüyündə bir neçə qrupa bölünür: Şəki lətifələri (qəhrəmanları Hacı dayı, Məşədi Abdulcabbar, İsfəndiyar, Tühü Tahir və başqaları), Qarabağ lətifələri (qəhrəmanları Abdal Qasım, Tağı-Nağı qardaşları), Cəlilabad-Masallı lətifələri (qəhrəmanı Lotu Salman), ayrım lətifələri, Şirvan lətifələri, ləzgi lətifələri və digər müxtəlif məzmunlu lətifələr. [261] Azərbaycan folklorşünaslığında lətifələr təsnif edilərkən, siyasi məzmunda olanlar, demək olar ki, nəzərə alınmamışdır, yalnız professor Azad Nəbiyev “xalq arasında sovet işçiləri, orta və yüksək çinli məmurlar, hökumət adamları” və s. ilə bağlı lətifələr olduğunu qeyd etmişdir. [435]

          Məzəli jurnalı

          Azərbaycan qaravəlli tamaşalarında daha çox kiçik, məzəli, gülməli məişət əhvalatları, lətifələr, “Oğru molla”, “Keçəl və şeyx”, “Beş-on şahıya gedərəm”, “Bəhlulun yuxusu”, “Molla və cavan”, “Yüz arşın uzunluğunda ağac” kimi qaravəllilər istifadə olunur. Meydan aktyorları gülüşlərlə, kinayəli kəlmələr, ibarəli ifadələr, eyni kəlməni müxtəlif məna çalarlarında deməklə öz fikirlərini hədəfə dəqiq çatdıra bilirlər. [436] Digər bir növ olan məsxərə tamaşalarında isə məsxərəçi: “boyu bir çərək, saqqalı üç çərək; gözü donbalan, danışığı yalan, geydiyi palan”, — tipli baməzə sözlərlə ayrı-ayrı adamları məsxərəyə qoyub camaatı güldürür. Masxarabazı (məsxərəçini) hədələmək, döymək qadağan idi. Bu o deməkdir ki, məsxərə tamaşalarında tənqid edənlə tənqid olunan bir-birinə qaynayıb-qarışmalı və onlar arasında düşmənçilik münasibəti olmamalı idi. Kəndirbaz oyunlarında yer alan təlxəyi isə Hüseynqulu Sarabski belə təsvir edirdi: “Keçə papaq (yalançı pəhləvan) meydan sulayaraq öz ustasının hərəkətlərini gülməli bir şəkildə təqlid edir və bununla da bəd gözləri kəndirbazdan uzaqlaşdırır… Təlxək hərdən yuxarıya xitabən deyərdi: can qardaş, hünər kimin üçündür? Hünər sənin üçündür. Əgər sən ip üstündə bir qaytağı oynasan, bura yığılan ağalar bizə cibxərcliyi verərlər. Usta, balabanı kök elə!” [433]

          XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan satirik jurnallar geniş populyarlıq qazanmışdır. Bunlardan ilki olan “Molla Nəsrəddin” jurnalının təsiri altında “Bəhlul” (1907), “Zənbur” (1909–1910, 1919), “Mirat” (1910), “Arı” (1910–1911), “Kəlniyyət” (1912–1913), “Lək-lək” (1914), “Tuti” (1914–1917), “Məzəli” (1914–1915), “Babayi-Əmir” (1915–1916), “Tartan-Partan” (1918), “Şeypur” (1918–1919), “Məşəl” (1919–1920) kimi Azərbaycan dilində nəşr olunan satirik jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dilində “Cigit” (1907–1918), “Vay-vay” (1908), “Bakinskoe qore” (1908–1909), “Biç” (1909–1915), “Adskaya poçta” (1909–1910), “Bakinskiye strelı” (1910), “Baraban” (1912–1913) kimi satirik jurnallar da dərc olunurdu. [437]

          Azərbaycan teatr və kinosunda Mirzəağa Əliyev, Ələkbər Hüseynzadə, Mustafa Mərdanov, Əliağa Ağayev, Lütfəli Abdullayev, Nəsibə Zeynalova, Bəşir Səfəroğlu, Hacıbaba Bağırov, Yaşar Nuri, Səyavuş Aslan, Münəvvər Kələntərli, Eldəniz Zeynalov kimi görkəmli gülüş ustaları fəaliyyət göstərmişdir. [438] 1971-ci ildən buraxılışları yayımlanan “Mozalan” Satirik Kinojurnalının məqsədi ölkədəki neqativ halları satira diliylə xalqa çatdırmaq idi. [439]

          Sovet dövründə Yuli Qusman “Parni iz Baku” (“Bakılı oğlanlar”) adlı Şən və Hazırcavablar Klubu komandasını yaratmışdır. 1988-ci ildə yaradılmış eyniadlı Azərbaycan komandası 1992-ci il, 1993-cü il, 1995-ci illərdə MDB çempionu, 2000-ci ildə isə ən yaxşı 10 komanda arasından XX əsr çempionu olmuşdur. [440]

          Azərbaycanda hərbi paradların keçirilməsi Xalq Cümhuriyyəti dövründə başlamışdır. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının işğaldan azad olunması münasibətilə keçirilən parada tam formalaşmamış Azərbaycan Ordu birləşmələri ilə yanaşı Qafqaz İslam Ordusunun əsgərləri qatılmışdır. Sovet dövründə hərbi məktəbin kursantlarının, ya da Qırmızı Ordunun Bakı qarnizonundakı birləşmələrinin iştirakı ilə müntəzəm olaraq paradlar keçirilirdi. 1992-ci ilin 9 oktyabrında müstəqil Azərbaycan ordusunun ilk paradı keçirilmişdir. Daha sonrakı illərdə keçirilən paradlarda silahlı qüvvələrin müxtəlif texnikası təqdim edilmiş, hərbi təyyarələr uçuşlar həyata keçirmişdilər. [441]

          Azərbaycanda ilk peşəkar sirk-heyvanxana XIX əsrin 90-cı illərində məşhur Nikitin qardaşları tərəfindən tikilmişdir. 1905-ci ildə yeni, şəhərin başqa ərazisində sirk binası tikilərək istifadəyə verilmişdir. 1945-ci ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanın milli sirk truppası yaradılmışdır. Truppa yalnız sirk nömrələrindən ibarət olmayıb, tərkibinə estrada və balet artistlərinin çıxışları salınmışdı. Ənvər Quliyev, “Ulduz bacıları”, kəndirbaz Əlixan və digər artistlərin nömrələrin çıxışlarından ibarət olan truppa fəaliyyəti dövründə “Zirvədən işıq” adlı proqramla keçmiş Sovet İttifaqının ərazisində və Afrika, Asiya, Amerika və Avropada daimi qastrollarda olmuşdur.

          Ailə

          Azərbaycan ailəsi. XX əsrin əvvəlləri

          XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlılar arasında patriarxal ailə quruluşu xarakterik idi. Ailənin başçısı arvadın cehizi istisna olmaqla ailənin bütün daşınar və daşınmaz əmlakının sahibi idi. Ailə başçısının vəziyyəti olmayanda mülk şəriətə uyğun bölünürdü. Məsələn, oğlan övladı qız övladına çatan mülkün iki qatını alırdı. Ailə başçısının dul arvadı bütün mülkün səkkizdə birini və şəxsi əşyalarını alırdı. [444]

          İnqilabdan əvvəl Azərbaycanda ağsaqqallar kənd həyatında və ayrı-ayrı ailələrin həyatında məsləhətçi və vasitəçi kimi önəmli rol oynayırdı. Gənclərin və uşaqların, həmçinin qadınların (ağbirçəklər istisna olmaqla) bu və ya digər məsələnin müzakirəsində iştirak etmək hüququ yox idi. Ailə münasibətlərində kiçik həmişə böyüyə tabe olurdu. Hal-hazırda da yaşlılara hörmət azərbaycanlıların ailəvi və ictimai həyatının bir elementidir. [444]

          İnqiliabdan əvvəl Azərbaycan ailəsində kişinin rolu qadınınkından daha üstün idi. Qız ata evində öz anasına və ya nənəsinə tabe idi. Gəlin isə evdəki yaşca daha böyük ev sahibəsinə (qayınana və ya böyük qayının arvadı) tabe idi. Təzə evlənəndə ərin ailəsinin evində yaşayanda gəlin ailədəki kişilərdən çəkinməli, ailənin yaşlı üzvlərinin oturduğu otağa daxil olmamalı idi. Ucadan danışmaq və ya gülmək ədəbsizlik sayılırdı. [444]

          Uşaqlara baxmaq tamamilə ananın məsuliyyətində idi. Ailədə oğlan uşağının yeri qızınkından fərqli idi. 6–7 yaşına çatan oğlan uşağının tərbiyəsi ilə baba, ata və böyük qardaş məşğul olurdu. Uşaqların dini tərbiyəsi də eyni yaşdan başlayırdı. [444]

          Sovet dövründə Azərbaycan ailəsində böyük dəyişiklər baş verdi. Yeni həyat şəraiti ailə həyatında dəyişikliklərə səbəb oldu. Patrixal qalıqlar demək olar ki, tamamilə yox edildi. Qadınlar kənd təsərrüfatında, sənayedə, inşaatda, mədəniyyət idarələrində və başqa yerlərdə kişilərlər bərəbər işləyirdilər. Uşaqların tərbiyəsi də bu dövrdə dəyişdi. Oğlan və qız uşaqları eyni şərtlərlə yetişdirilirdi. Uşaqların tərbiyəsində ailə ilə bərabər uşaq bağçaları, məktəblər və internatlar vasitəsilə cəmiyyət də iştirak edirdi. [444]

          Toy adətləri

          Əsas məqalə: Azərbaycanda toy adətləri

          Azərbaycanda nigah bağlanması aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1) ilkin razılıq — bəlgə, valideynlərin razılaşmasından sonra elçilərin ipək şal və şirni verməsi; 2) nişan, bəyin ailəsinin gəlinə bəzək, geyim üçün parça, gəlinin ailəsinin isə şirniyyat verməsi; 3) toyun özü, evlilik hədiyyələrinin — toy xonçasının gətirilməsi. Adaxlanmağa yaxın oğlan qıza bahalı ipək parçalar, mərmər, qızıl döş və başa taxılan bəzək əşyaları verir. Bəyin qohumları hədiyyələri qırmızı örtüklə örtünmüş məcməyilərə yığırlar. [444]

          Keçmişdə evlilik üçün cavanların fikri çox nadir hallarda soruşulurdu (hətta qız qaçırmaq adəti var idi). Oğlanın evlənəcəyi qızı anası və bacısı seçirdi: əgər ailənin digər üzvləri də razılaşsa, oğlanın qohumları əvvəl qızın anası ilə, daha sonra elçilər qızın atası ilə görüşürdü. Elçilər özləri ilə bir və ya iki hörmətli ağsaqqal gətirirdilər. Razılıq əldə ediləndən sonra gəlin üçün nə qədər mehr və başlıq ödəniləcəyi müzakirə edilirdi. Mehr və başlıq nişan günü gətirilirdi. Bundan başqa bəy toydan əvvəl gəlini görə bilməzdi. Ancaq daha sonra bu adət yoxa çıxdı. [444]

          Toydan bir gün əvvəl kəbin kəsilir. Kəbinkəsdirmə mərasimində molla və hər iki tərəfdən bir şahid iştirak edir. Toyun ilk günündə bəyin evində toy qonaqlığı verilir. Toyun ikinci günündə qonaqlara bozbaş və plov verilir. Musiqi və şənlik günboyu davam edir. Üçüncü gün toy şənliyində demək olar ki, bütün kənd sakinləri iştirak edir. Eyni gün bəyi məşəllərlə, musiqi və atəş açmaqla gəlini gətirməyə yola salırlar. Gəlini bəy evinə gətirməzdən bir neçə saat əvvəl gəlinin qohumları cehizin tamamlanmasında iştirak edir. Şənlik və rəqsdən sonra gəlin bəy evinə aparılır. Gəlinin cehizi də bəy evinə aparılır. Toydan bir neçə gün sonra bəyin ailəsi qonaqlıq keçirir. Bundan sonra gəlin öz otağından çıxa bilir. [444]

          Toy şənliklərinin ənənələrinin bir çoxu bu gün də icra edilir: nişan, gəlinə münasibət, gəlinin geydirilməsi adəti. Toy geyimlərinin çoxu ənənələrdən kənara çıxır, toya hazırlıq müddəti qısalır, toy adətlərində yeni elementlər ortaya çıxır. [444]

          Milli geyim

          Əsas məqalə: Azərbaycan milli geyimləri

          Azərbaycanda geyim ənənəsi təbii-coğrafi vəziyyətin müxtəlifliyi və sosial-iqtisadi həyat və mədəniyyətin inkişafında tarixi dövrlərlə bağlı qeyri-müntəzəmlik nəticəsində öz orijinallığını qoruyub saxlamışdır. Geyim ölkənin müəyyən ərazisindəki iqtisadi-mədəni inkişafın xüsusiyyətlərini əks etdirir. [143] XX əsrdə iqtisadi-mədəni həyatda baş verən dəyişikliklərə görə Azərbaycanın milli qadın, kişi və uşaq geyimləri fabrik geyimləri ilə əvəz olunmuşdur. XIX əsrdə geniş yayılmış geyim üslubları, uşaq paltarları və bəzəklərilə əlaqədar inamlar da əhəmiyyətini itirmişdir. [445]

          Azərbaycan kişi geyimləri altda köynək və dizlik, üstdə şalvar və arxalıqdır. Arxalıq kəmər və ya qurşaqla bağlanır. Arxalığın üzərindən çuxa, soyuq dağətəyi rayonlarda isə qoyun dərisindən kürk və yapıncı geyilir. Gen şalvarlar evdə hazırlanmış yun materialdan tikilirdi. Arxalığın üzərindən cavanlar piləklərlə bəzənmiş, gümüşdən və ya dəridən düzəldilmiş kəmər geyirdi. Çuxanın üç növü var idi: büzmələrlə, büküşlərlə və büzmə və büküşlərin kombinasiyası ilə. Çuxanın sinəsi açıq idi; bəzən sinənin tərəflərində patronlar üçün yuvalar — vəznələr yerləşirdi. Kənd yerlərində çox uzun (yerə qədər), yalançı qolların sonuna doğru daralan kürklər geyilirdi. Sakinlər burun hissəsi yuxarı qalxan, dəridən tikilmiş başmaqlar — çarıqlar geyirdilər, boğaz hissəsi uzun və qısa olan çəkmələr — məst yayılmışdı. Demək olar ki, bütün kişilərin bığı və saqqalı var idi. Kişilər papağın altında ağ parçadan, naxışlı araxçın geyərdilər. [143]

          XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlində Azərbaycan qadın paltarı alt və üst paltardan və həmçinin çadradan ibarət olurdu. Geyimdə ərazilərlə bağlı fərqlər ümumi milli geyim görünüşündə heç bir dəyişiklik olmadan ayrı-ayrı detallardan ibarət idi. Alt qadın paltarları dar köynəklər, müxtəlif fasonlu yubkalar (şəltə, cüt tuman) və tumanlar idi (darbalaq və cütbalaq). Üst qadın paltarları üst köynəklər, qısa paltarlar — əsasən Azərbaycanın cənub-qərbi rayonlarında yayılmış və qərb rayonlarında güləcə kimi bilinən arxalıq, Abşeronda isə don idi. [143] Gəncəbasar, Şirvan, Bakı, Qərb bölgəsi və Şəki rayonu ərazilərində iki qabaq (döş), bir arxa (kürək) və iki qoldan ibarət ləbbadə tikilirdi. [446] Arxalığının üzərində dəri və ya mərmərdən tikilmiş kəmər geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınlar qızıl və ya gümüş kəmər geyirdilər. Ayağa üzərində xalça ornamentlərinə bənzər naxış ornamentləri olan, açıq müxtəlifrəngli corab geyilirdi. Evdən çıxanda corabın üzərindən çarıq geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınların boynunda arpa formasında uzunsov muncuqlardan boyunbağı olurdu. Hörüklərin arxadakı ləçəklərini gizlətmək üçün qadınlar zərxaradan tikilmiş ensiz örtükdən — çutqudan istifadə edirdilər. Qadın baş geyimi dairəvi yastı hissədən və halqadan ibarət alçaq papaq idi. Papağın üzərindən kiçik ipəkdən düzəldilmiş yaylıq — kəlağayı bağlayırdılar. Saçlara, ovuclara və dırnaqlara xına çəkilirdi. [143]

          Azyaşlı qız uşaqlarının geyimi qadınların geyiminin təkrarı olsa da, oğlan uşaqlarının geyimi kişilərinkindən fərqlənirdi. Oğlan uşağı şalvarları “bağlı”, “aşırmalı” və “finka” kimi üç növü var idi. [447] Qız uşaqlarının geyimləri parlaq rəngli olurdu. Həmçinin uşaqları bədnəzərdən, şər qüvvələrdən, sehrbaz tilsimindən qorumaq üçün muncuqlar, üçkünc dualar, tısbağa kürəyi və dağadağan çiliyi kimi bəzəklərdən istifadə edilirdi. [448]

          Kulinariya

          Əsas məqalə: Azərbaycan kulinariyası

          Əsas ingredientlərin süd, ət, un, tərəvəz olduğu Azərbaycan milli yeməkləri və onların hazırlanma və yeyilmə üsulları müxtəlifdir. Keçmişdə qida coğrafi şəraitə və sosial statusa görə də fərqlənirdi. Azərbaycanlıların qidasında çörək önəmli rol oynayır. Kənd ərazilərində dəmirdən düzəldilmiş, azca qabarıq olan sac üzərində bişirilir. Çörəyi təndirdə bişirmək rayonlarda, həmçinin Azərbaycanın mərkəzi şəhərlərində geniş yayılıb. Təndirlərdə çörəkdən başqa lavaş da pişirilir. Azərbaycanda lülə kabab lavaşla birlikdə təqdim edilir. [449] Həmçinin Azərbaycan plovu hazırlanarkan lavaşdan istifadə edilir. [450] Sabirabad rayonunda toydan sonra gəlin evə gələndə qaynana gəlinin çiyninə lavaş atır. Novxanıda yasdan sonra külçə ilə bəzən içinə halva qoyulmuş lavaş verilir. Yaz və yay aylarında içərisinə ət və göyərti qoyularaq qatlanan xəmir xörəyi — qutab hazırlanır. Digər xəmir xörəklərinə xəşil, xəngəl, sülfüllü, əriştə aşı, börə, müərssə, umac, qovut, qındı, düşbərə, gürzə, qaşıqxingəlini misal çəkmək olar. [451] [452]

          Azərbaycanda Mərci plov, Paxla plov, Südlü plov, Kükü plov kimi 50-yə yaxın plov növü var. Quş ətindən hazırlanan ən çox yayılmış yemək çığırtmadır. [452] Azərbaycan mətbəxində plovu dənə şəklində (plov, çəkmə, südlü sıyıq, şilə və s.) və kirkirədə üyüdərək işlədilir. Şorba, küftə, dovğa içərisinə də qatılan düyü Lənkəranda çörəyin yerinə istifadə edilirdi. Burada düyünün unundan və yarmasından “çanquru” və “lökü” adlı çörəklər hazırlanırdı. [453]

          Ət yeməkləri müxtəlifdir. Ən çox sevilən ət qoyun ətidir. Təzə qoyun və mal ətindən basdırma, ondan isə tikə kabab hazırlanır. Ən çox yayılmış ət yeməkləri piti və bozbaşdır. İranika ensiklopediyasına görə bozbaş İran yeməyi abgustə səbzinin Azərbaycan türk dilindəki adıdır və bu türk mənşəli ad yemək bişiriləndə aldığı rəngə görə verilib. [454] Düyü və ədviyyat əlavə edilmiş çəkilmiş ət kələmin (kələm dolması) və ya şor və təmiz üzüm yarpağının (yarpaq dolması) içərisində bükülür və ya badımcan, bibər və pomidorun içərisinə doldurulur (badımcan dolması, pomidor dolması, bibər dolması). Xırda doğranmış qoyun əti soğan və ədviyyatla qarışdırılaraq lülə kabab hazırlanır. [452]

          Üzüm şirəsi, tut və qarpızdan doşab, zoğal, alça, gavalıdan turş kütlə — turşlavaş hazırlanır. Qızardılmış ət və balığın sousunda nar şirəsi — narşərab istifadə olunur. Şirniyyatlara 10 növü olan halva, şəkərbura, şorqoğalı, paxlava, şəkərçörəyi, dürmə, külçə, tıxma, qurbiy, bamiyə, nişasta-tərək, təndir çöçəsi, mütəkkə və s. daxildir. Şəki halvası, Şamaxı mütəkkəsi, Zaqatala və Bakı qurabiyəsi, Qarabağ kətəsi, Bakı, Gəncə, Naxçıvanın təndir çöçəsi, Lənkəran külçəsi, Quba-Xaçmaz qozçörəyi, Ordubad qozlu dürməsi, Lənkəran çanqurisi, Quba tıxması, Muğan qəliti kimi şirniyyatlar isə Azərbaycanın müxtəlif ərazilərinə aid şirniyyat növləridir. [452] [451]

          İçki mədəniyyəti

          Əsas məqalə: Azərbaycan mətbəxində içkilər
          Çayxana. Bakı, 1888

          Azərbaycanda çay içmək geniş yayılıb [455] və çay qonaqpərvərliyin və qonağa göstərilən hörmətin rəmzi hesab edilir. [456] Əsas yeməkdən qabaq süfrəyə çayın gətirilməsi ənənədir. Azərbaycanda istifadə edilən çay uzun dövrlər boyunca Çindən gəlib. Azərbaycanda istehsal edilən çay əsasən yaşıldır, ancaq qara çay (Çin klasifikasiyasına görə qırmızı çay) da kifayət qədər geniş yayılıb. [457] Azərbaycanda istənilən yaşayış yerində çayxana var. Ancaq Orta Asiyadan fərqli olaraq çayxanalarda nahar etmək olmur, çayın yanında yalnız konfet və şirniyyat verilir. Çayxanalar ancaq kişilər tərəfindən işlədilir. Burada onlar baş verən hadisələri müzakirə edir, qəzet oxuyur, nərd oynayırlar. [458] [459]

          Tarixən Azərbaycan süfrəsində istifadə olunan digər alkoqolsuz içkilər səhləb, qəhvə, meyvə şərbətləri, ayran, atlama, körəməz, ovduxdur. Vaxtilə Azərbaycanda olmuş rus hərbi tarixçilərindən biri yazırdı ki, azərbaycanlılar “içki məqsədi ilə, əsasən, su, ən isti vaxtlarda isə ayran (suda qarışdırılmış qatıq) qəbul edirlər, varlılar isə şərbət içirlər.” Keçmişdə Azərbaycanda qəndab, xoşab, ovşala, heyva şərbəti, əzgil suyu, üzüm şirəsi, iskəncəbi, gülab şərbəti, araqnanə, bədmüşk və s. olmaqla, süfrəyə müxtəlif şərbət növləri qoyulurdu. Kakao, qəhvə və s. kimi Şərq süfrəsinə məxsus içkilər keçmişdə kəndli ailələrinin məişətinə sirayət etməmişdir. İstisna kimi, şəhərin kübar ailələrində ziyafət süfrəsində qəhvə içilirdi. [460]

          Tarixən Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində tut arağı istehsal edilmişdir. [461] Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra da əhəmiyyətini saxlayan tut arağının müalicəvi əhəmiyyəti Azərbaycan əhalisi tərəfindən irəli sürülürdü. [462] Sovet dövründə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının Ali Soveti evdə spirtli içki düzəldilməsini qadağan etdi. XX əsrin sonu — XXI əsrin əvvəllərində tut arağının sənaye istehsalının artması ilə bu içki əvvəllər istehlak edildiyi ölkələrdən başqa yerlərə də ixrac edildi. [463]

          Əsas məqalələr: Azərbaycanda idman və Azərbaycan xalq oyunları
          Azərbaycan milli çövkən komandası. Şəki

          Azərbaycan idman ənənəsində atla oynanılan oyunlar xüsusilə populyardır. Bunlara papaq oyunu, qız-qov, sür-papaq və çovqanı misal çəkmək olar. [464] Qız-qov oyununda 400 metr məsafə boyunca atlı oğlan öz rəqibi ilə yarışır. Əgər oğlan qıza çata bilsə onu qucaqlamaq və öpmək şansı əldə edir. Geri qayıdanda isə qız oğlana çata bilsə, onu qamçının ağır zərbələrilə cəzalandırır. Papaq oyununun isə məzəli xarakteri var: biri qadın olan beş iştirakçı digər iştirakçıların başından papağı götürməyə çalışır. Ancaq qızın papağını götürməyə icazə verilmir. Sür-papaq oyunu isə basketbola oxşayır: iki komanda xəz papaqla oynayırlar və meydançanın uclarında halqası olan iki uzun ağac var. Oyunun məqsədi papağı rəqibin halqasından daha çox keçirməkdir. Yerə düşən papaq isə yalnız atdan düşmədən götürülməlidir. [465] Azərbaycanda geniş yayılmış oyunlardan biri olan çovqanda iki komanda atüstündə ağac vasitəsilə topu qarşı komandanın qapısından keçirməyə çalışır. Azərbaycanlı atlıların ağacı çobanların yarlığını xatırladır. Azərbaycan at oyunlarında Qarabağ atı və Dilbaz atı kimi yerli atlar xüsusilə istifadə olunub. [465] Azərbaycanda çovqan idmanın milli növü hesab edilir. [466] Nərd də Azərbaycan mədəniyyətində önəmli rol oynayır. Oyun Azərbaycanda çox populyardır və yerli camaat tərəfindən oynanılır. Azərbaycan ekspertləri tərəfindən nərdin müxtəlif növləri yaradılmışdır. [467]

          Güləş Azərbaycanda qədim dövrlərdən yayılmış ənənəvi idman növü olmuşdur. Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsinin üzvü olduğundan sonra, Olimpiya oyunlarında güləş üzrə 14 medal qazanmışdır. Azərbaycanın ən uğurlu güləşçiləri Namiq Abdullayev, Toğrul Əsgərov, Rövşən Bayramov, Şərif Şərifov, Mariya Stadnik, Cəbrayıl Həsənov, Rəsul Çunayev və Fərid Mansurovdur.

          Futbol Azərbaycanda ən sevimli idman növüdür. Azərbaycan Futbol Federasiyaları Assosiasiyası qeydiyyatından keçən 9122 nəfərlə ölkədəki ən böyük idman assosiasiyadır. [468] Azərbaycan milli futbol yığması ölkə futbol klubları ilə müqayisədə beynəlxalq arenada nisbətən zəif cıxış nümayiş etdirir. Azərbaycanın ən uğurlu futbol klubları Neftçi Bakı, Qəbələ və Qarabağdır. 2012-ci ildə Neftçi Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış ilk klub oldu. [469] 2014-cü ildə “Qarabağ” Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə ikinci vəsiqə qazanmış klub oldu. [470] Bundan əlavə, “Qarabağ” yarışın əsas mərhələsində qələbə qazanan ilk Azərbaycan klubu kimi tarixə düşüb. [471]

          Azərbaycanda voleybol həmişə ən böyük rəğbət bəslənilən idman növü olmuşdur və Voleybol üzrə Azərbaycan Superliqası dünyanın ən güclü qadın liqalarından biri sayılır. [472] Son illərdə Rabitə Bakı, Azərreyl Bakı, “İqtisadçı” və Lokomotiv Bakı Avropa kuboklarında böyük uğur əldə etmişlər. [473] Azərbaycanın ən uğurlu voleybolçuları Valeriya Korotenko, Oksana Parxomenko, İnessa Qorxmaz, Natalya Məmmədova, Alla Həsənova və Polina Rəhimovadır.

          Azərbaycan dünya şahmatında güclü ölkələrdən biridir. Ölkədə bir çox beynəlxalq şahmat turnirləri və müsabiqələr keçirilib, 2009, 2013 və 2017-ci illərdə isə Azərbaycanın kişilərdən ibarət şahmat yığması Avropa çempionu olmuşdur. [474] Ölkənin şahmat məktəblərinin görkəmli şahmatçılarından olan Şəhriyar Məmmədyarov, Teymur Rəcəbov, Vüqar Həşimov, Rauf Məmmədov, Vladimir Makoqonov və Harri Kasparov dünya şahmatına böyük təsir etmiş və böyük uğurlara nail olmuşlar.

          Döyüş sənətləri

          Azərbaycan pəhləvanları
          Zorxana oyunları alətləri: Mil və səng (sağda). Azərbaycan Tarix Muzeyi

          Zorxana və milli güləş Azərbaycanın əsas milli döyüş sənətləridir. Döyüşə əsaslanan Azərbaycan xalq oyunları mərkəzdəki oyunçunun yerini tərk etməmək üçün döyüşdüyü başqoruma, qrupla oynanılan, dairənin içindəki oyunçuların kəməri qoruduğu dirədöymə, Osmanlıların matrak oyununa bənzər dəyənək oyunudur. Növündən asılı olmayaraq döyüş Cəngi (hərbi mənasında) sədaları altında başlayardı. [477]

          Zorxana oyunlarında “Miyandar”ın işarəsi ilə musiqi çalınır və oyun başlanırdı. Ənənəvi zorxana oyunları rəqs şəklində, “Cəngi” sədaları, yaxud nağaranın çox sürətli zərbələri altında müşayiət olunurdu. Buradakı oyunlar kompleks oyun silsiləsindən (“sino oyunu” və ya “qılıncsındırma”, “mil oyunu”, “ayaq düymə”, “kəbbadə” və ya “kəmanə”, “səngi-daşqaldırma”, “çərxi”, yaxud “təndüvrə”, “güləş” və ya “qurşaqtutma”) ibarət idi və biri digərinin ardınca icra edilirdi. Mil oyunu barədə Hüseynqulu Sarabski yazırdı: “…Dumbul əvvəlcə lap ahəstə, sonra get-gedə səs tempi yuxarı qalxıb yenə də enərdi. Mil oynadan adam da həmin ahənglə başının üstə milləri hərləyirdi. Oyun qurtardıqdan sonra camaat onları alqışlayardı.” [327] Azərbaycandakı qədim zorxanalar Bakıdakı XV əsr İçərişəhər zorxanası və Ordubaddakı XVII əsr Qeysəriyyə abidəsidir. [478] Bakını ziyarət edən XVIII əsr erməni müəllifi Artemi Araratski Bakı zorxanalarındakı yarışmaları, buralardakı cambaz və pəhləvanları təsvir edir. [479] XIX əsrdən etibarən Gəncə, Şuşa, Şəki, Naxçıvan, Şirvan şəhərlərində zorxanalar tikilmişdir. XIX əsrdə Bakıda Şonu Abdulla zorxana məktəbi açır. Zamanla zorxana hərbi üsulların öyrədildiyi məktəb statusunu itib, mərasimlər, Novruz bayramı və toylarda ifa edilən tamaşalara çevrildi. [477]

          Milli xüsusiyyətləri ilə zəngin Azərbaycan güləşində ayaqdan və şalvardan yağışmaq geniş yayılıb, badalaq, qarmaq, dəyirman, atma fəndlərinə icazə verilir. Boğazdan tutmaq və beldən aşağı zərbələr, ardınca getmədən rəqibin xalçaya atılması, əl, ayaq və armaqları bükmək, baş sarsıntısına icazə verilmir. “Meydan gəzmək” güləşin başlanmasından əvvəl isinmə üçün ənənəvi ritualdır. Döyüşün başlanmasından əvvəl pəhləvanlar bir-birini salamlayır və rəqs addımları ilə birlikdə xalçanın əks tərəflərinə gedirlər. Bundan sonra onlar əl hərəkətləri edirlər: bir əl əvvəl yuxarı, sonra aşağı, digəri əvvəl aşağı, sonra isə yuxarı gedir, sonra isə hərəkətlər əksinə edilir. Bundan sonra pəhləvanlar qollarını 3–4 dəfə açıb-bağlayırlar. Hakimin fitindən sonra döyüş başlayır və rəqiblər xalçanın mərkəzində salamlaşırlar. Döyüş zurna və nağara sədaları müşayiəti ilə həyata keçirilir. [480] Sambo yaradılarkən Azərbaycan güləşinin fəndlərindən də istifadə edilib. [481] [482]

          Oxatma Azərbaycan meydan tamaşalarına daxil idi. Ox yarışlarında həm piyada, həm atlı şəkildə yüksək yerdən atılan almanı havada vurmaq, qırx oxu eyni hədəfdən keçirmək, üzük halqasından ox keçirmək və s. şərtlər yerinə yetirilirdi. Atla oxatmanın növlərinə isə qopuq və “piyalə və ox” aiddir. [483] Azərbaycan dastan qəhrəmanı Koroğlu döyüşçü yoldaşının başına almanın saplağında bir üzük taxıb oyur və qırx oxun hamısını üzüyün halqasından keçirirdi. [477] Azərbaycan inanclarında adı keçən Fatma Qarı belində oxu və yayı olan bir varlıq şəklində göstərilir, yayın göyə tutanda bolluq, yerə tutanda qıtlıq olurdu. [310] Müasir Azərbaycanda kamandan oxatma idman növü sovet dövründən etibarən inkişaf etməyə başlamışdır. [484]

          Pəhləvanların icra etdiyi əlüstəgəzmə tamaşasına müəyyən əşyaları yerdən dişlə götürmək, onu başqa yerə aparıb qoymaq, əl üstündə yüyürmək və s. nömrələr daxildir. Sinə oyununda iki əllərinin üzərinə qalxar, yerdən bir qarış yuxarı olmaqla “yeriyər”, əvvəl sağa, sonra sola gedər, sonra isə aşağı enərdilər, yerə yaxınlaşaraq dərhal təkrar yuxarı qalxardılar. Yekba oyununda isə pəhləvan oyunçu əvvəl hər əlində əvvəlcə pudluq, sonra qoşa-qoşa pudluq daşlar qaldırırdı. Sonra həmin daşları atıb-tutmaqla şou göstərir, sinəsini, çiynini, kürəyini havaya atdığı daşların qabağına verərək onları itələyir, kənara atırdı. Yekba oyununun ən maraqlı yeri isə pudluq daşları dişlə oynatmaq idi. Bunlardan başqa sim pəhləvanlarınnın sim üstündə rəqs elementləri olan müxtəlif ritmik və akrobatik hərəkətlər etməsi qeyd edilə bilər. Onlar sim üstündə barmaqlarının, əllərinin üstündə gəzir, daş qaldırır, dişləri ilə daş atıb-tuturdular. [483]

          Məşhur Azərbaycan pəhləvanlarına maştağalı Hüseynqulu Hacı Mürsəl oğlu və onun yetirməsi “altı aylıq” ləqəbli Əbdüləli Axundov, Hiyləli pəhləvan Əli Hümmət, Hüseynqulu Mirzə Haşim oğlu, zorba Rzaqulu, Cero Süleyman, Pəhləvan Nabat, balaxanılı Sap Pənci və s. misal göstərilə bilər. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yetişmiş Sali Süleyman və Rəşid Yusifov kimi zorxana pəhləvanları çıxışları ilə dünyada məşhurlaşmışdılar. [477]

          Bayramlar və xüsusi günlər

          Əsas məqalə: Azərbaycanın dövlət bayramları və xüsusi günləri
          Azərbaycan Novruz bayramı qəhrəmanları: Keçəl, Kosa və Bahar qızı

          Azərbaycanda Yeni il bayramı (1 və 2 yanvar), Beynəlxalq Qadınlar Günü (8 mart), Qələbə Günü (9 may), Respublika Günü (28 may), Azərbaycan xalqının milli qurtuluş günü (15 iyun), Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri günü (26 iyun), Milli müstəqillik günü (18 oktyabr), Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı Günü (9 noyabr), Konstitusiya Günü (12 noyabr), Milli Dirçəliş Günü (17 noyabr), Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü (31 dekabr), Novruz bayramı (beş gün), Qurban bayramı və Ramazan bayramı (iki gün) qeyd edilir. Müstəqillik günü, Milli Dirçəliş Günü və Konstitusiya Günü istisna olmaqla bayram günləri iş günü hesab edilmir. 2006-cı ildən bəri bayram günləri həftə sonuna düşəndə növbəti gün iş günü hesab edilmir. [485] İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Anım (27 sentyabr) və Zəfər Günü (8 noyabr) təsis edilmişdir.

          Azərbaycanda ən çox sevilən bayramlardan biri Novruzdur. Bayram təqribən bir həftə çəkir. İnsanlar təbiətin oyanmasını simvolizə edən gecə-gündüzün bərabərliyini qeyd edirlər. Novruz bauramı qeyd edilməzdən çərşənbələr keçirilir. Bayram günlərində keçirilən şənliklərdə kəndirbazlar öz hünərlərini göstərir, müxtəlif tamaşalar göstərilir. Axşamlar isə insanlar küçələrdə od qalayır və üzərindən tullanıb deyirlər: “Ağırlığım, uğurluğum tökülsün oda, odda yansın.” [486] Novruz bayramının son çərşənbə axşamında uşaqlar qonşu qapılarını döyür, papaqlarının qapının qarşısına qoyub gizlənirlər; ev sahibi isə bu papaqları bayram şirniyyatlarıyla doldurmalıdır. Bayram günləri evlərdə plov, şəkərbura, paxlava, qoğal hazırlayırlar. Bayramda həmçinin yumurta döyüşdürür və səməni cücərdirlər. Süfrəyə isə şamlarla bəzədilmiş bayram xonçası qoyulur. Hər kəs bayramı mütləq öz evində, ailəsi ilə birlikdə keçirməlidir. [487]

          Azərbaycanda dövlət səviyyəsində qeyd edilən dini bayramlar Qurban bayramı və otuz günlük orucdan sonra qeyd edilən Ramazan bayramıdır. Ramazan bayramı 1993-cü ildən dövlət səviyyəsində qeyd edilir. [485] Azərbaycanda ölkə əhalisinin böyük hissəsini təşkil edən şiə müsəlmanları tərəfindən qeyri-rəsmi olaraq İmam Hüseynin 680-ci ildə Kərbəlada şəhid edildiyi Aşura günü qeyd edilir. Bu zaman hüzn mərasimləri keçirilir.

          20 yanvar tarixi Azərbaycanda “Ümumxalq hüzn günü” kimi qeyd edilir. Bu gündə insanlar 1990-cı il, 19 yanvardan 20-ə keçən gecədə baş vermiş Qara Yanvar faciəsində Azərbaycan Azadlıq mübarizəsini yatırtmaq üçün sovet ordusu hissələri tərəfindən öldürülən insanların xatirəsini qeyd edirlər. Bu hadisəni qeyd etmək üçün minlərlə insan qurbanların dəfn edildiyi Şəhidlər Xiyabanına gedir, qəbrlərin üzərinə qərənfil qoyurlar. Azərbaycana rəsmi səfərə gələn şəxslər həmçinin Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edirlər. Azərbaycan Milli Məclisi 26 fevral tarixini Azərbaycanda Xocalı soyqırımı günü olaraq elan edib. Hər 26 fevral, saat 17.00-da bir dəqiqəlik sükutla Azərbaycanda bu soyqırımın qurbanlarının xatirəsi qeyd edilir. [488] 1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda 31 mart tarixi dövlət səviyyəsində Azərbaycanlıların soyqırımı günü olaraq qeyd edilir. 1918-ci ilin bu tarixində Bakı və Bakı quberniyasında baş verən qanlı hadisələri nəticəsində bir çox azərbaycanlı həyatını itirmişdir.

          Əsas məqalələr: Azərbaycanda elm və Azərbaycan ixtiraları və kəşfləri
          Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Göylərin sirri” (1840) əsəri

          Xoca ibn Ədili İbarinin XV əsrə aid əlyazması astronomiya, astrologiya, coğrafi, fəlsəfi və etik anlayışların ifadə edilməsi üçün istifadə olunan orjinal Azərbaycan terminlərini izah edir. [489] Alim Mahmud Şirvani 1562-ci ildə ərəb dilindən “Möcüzələr mirvarisi və qəribəliklər incisi” əsərini tərcümə etmişdir. On yeddi fəsildən ibarət olan tərcümədə dünyanın müxtəlif ölkələrinin, ayrı-ayrı dəniz və okeanlarının flora və faunasından bəhs edilir. [490]

          XVI əsrdə Osmanlı tarixçisi Şükri Bitlisi azərbaycan dilində, I Səlimin hakimiyyət dövrü ilə bağlı “Səlimnamə” əsərini yazmışdır. [491] Səfəvi hökmdarı I Təhmasibin əmri ilə “Şühədanamə” və “Səfvət əs-səfa” fars dilindən azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. [151] XVIII əsrdə meydan çıxan tarixi əsərlər “Xudabəndi oğlu Şah Abbasın dövrünün tarixi”, “Səfəviyyə padşahları”, Ağa Məsih Şirvaninin “Müxəmməs”i, Şakir Şirvaninin “Şirvan hadisələri” əsəri, Molla Vəli Vidadinin “Müsibətnamə”sidir. [492] 1815–1816-cı illərdə Dağıstan və Şirvan tarixi haqqında “Dərbəndnamə” əsəri azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. [493] 1841-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığı “Gülüstani-İrəm” əsəri ilə Azərbaycan tarixşünaslıq elminin əsası qoyulmuşdur. [494] [495] XIX əsrdə tarixlə bağlı yazılmış digər əsərlərə “Qarabağnamələr”, İsgəndər bəy Hacınskinin “Qubalı Fətəli xanın həyatı”, Hacı Seyid Əbdülhəmid, Kərim ağa Fateh və Mustafa ağa Şuxinin Şəki xanlığı tarixinə aid əsərlərini misal çəkmək olar. [496]

          Orta əsrlərin sonlarında yaşamış Məhəmməd Bərgüşadın “Tibbi Nəbivi” əsəri azərbaycanca yazılmış ilk təbabət kitabıdır. [497] 1712-ci ildə isə Məhəmməd Yusif Şirvani azərbaycan dilində “Tibbnamə” əsərini yazır. [498] XVII–XVIII əsrlərdə tibb və farmakologiya ilə bağlı digər Azərbaycan alimlərinə misal olaraq Murtuza Qulu Şamlu, Əbülhəsən Marağayi, Həsən İbn Rza Şirvani, Hacı Sülеyman İrəvani misal göstərilə bilər. [497] XIX əsrdə Şuşada yaşamış Mirzə Məmmədqulu Təbib Azərbaycanda cərrahlıq elminin əsasını qoymuşdur. [499]

          Aleksey Çernyayevski və Səfərəli bəy Vəlibəyov tərəfindən hazırlanmış “Vətən dili” kitabı 1882–1920-ci illər ərzində Azərbaycan uşaqlarının baş dərs vəsaiti olmuşdur. İvan Krılovun Həsənəli xan Qaradaği tərəfindən tərcümə edilmiş şeirləri də bu kitaba daxil olmuşdur. 1901-ci ildə Bakıda Azərbaycanda və Qafqazda, həmçinin Rusiya imperiyasında və müsəlman Şərqində ilk dünyəvi qız məktəbi olan olan Aleksandra imperator rus-müsəlman qız məktəbi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsü və dəstəyi ilə açılmışdır. [500]

          Mövsüm bəy Xanlarov 1880–1890-cı illərdə Almaniyanın Strasburq Universitetində oxuyur və Avropa təhsilinə sahib ilk azərbaycanlı kimyaçı olur. [501] 1920-ci illərin əvvəllərində AXC hökuməti təqribən 100 nəfər tələbəni Qərbi Avropa, Türkiyə və Rusiya universitetlərində təhsil almağa göndərmişdir. [502] [503] AXC-in digər bir önəmli fəaliyyəti 1919-cu ildə Azərbaycanda müasir üslublu ilk universitetin, Bakı Dövlət Universitetinin qurulması idi. [504]

          SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 1945-ci il 23 yanvar tarixli qərarı ilə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycandakı filialının nəzdində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına çevrilmışdır. Bu vaxt akademiyanın 4 bölməsi, 16 elmi-tədqiqat institutu, elmi-tədqiqat şöbəsi, 3 muzeyi, mərkəzi elmi kitabxanası, Naxçıvan, Gəncə, Xankəndi və Qubada elmi bazaları var idi. Həmin il Azərbaycan EA-na 15 həqiqi üzv seçilmişdir. Onun ilk heyətinə Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Yusif Məmmədəliyev, Mirəli Qaşqay, Aleksandr Qrossheym, Sadıq Dadaşov, İosif Yesman, Mirəsədulla Mirqasımov, Şamil Əzizbəyov, Ələşrəf Əlizadə, Mustafa Topçubaşov, Mikayıl Hüseynov, Heydər Hüseynov və İvan Şirokoqorov daxil idi. 1945-ci il martın 31-də akademiyanın həqiqi üzvlərinin ilk ümumi iclasında Mir Əsədulla Mirqasımov prezident seçilmişdir. Sonrakı illərdə Yusif Məmmədəliyev (1947–1950, 1958–1961), Musa Əliyev (1950–1958), Zahid Xəlilov (1961–1967), Rüstəm İsmayılov (1967–1970), Həsən Abdullayev (1970–1983), Eldar Salayev (1983–1997), Fəraməz Maqsudov (1997–2000), Mahmud Kərimov (2001–2013) Akademiyanın prezidenti olmuşdur. 1960-cı ildə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası qurulmuşdur. Rəsədxanın işçilərinin yaşaması üçün qurulan yaşayış məntəqəsi rəsədxananın qurulmasında önəmli rol oynayan Yusif Məmmədəliyevin şərəfinə adlandırılmışdır. [505]

          7 fevral 2013-cü ildə Azərbaycanın ilk rabitə peyki olan Azerspace-1 Fransız Qvineyasında (Cənubi Amerika) yerləşən Kuru kosmodromundan Fransanın Arianespace şirkəti tərəfindən “Ariane-5” daşıyıcı raketi ilə buraxılmışdır. [506] [507] [508] Peykin əhatə dairəsinə Asiya və Afrikanın önəmli bir hissəsi və Avropa daxildir. [509] [510]

          Əsas məqalə: Azərbaycan fəlsəfəsi
          Mirzə Fətəli Axundovun “Kəmalüddövlə məktubları” (1865)

          XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə qatılması ilə ölkənin qərbləşməsini istəyən maarifpərvərlik ideologiyası yarandı. Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan maarifçiliyinə aid fəlsəfi görüşlərini “Əxlaqın tərbiyələnməsi”, “Nəsihətlər kitabı”, “İşıqların yerləşdiyi yer” , “Camalın aynası” və s. əsərlərində təqdim edirdi. Bakıxanovun “Nəsihətlər kitabı” əsəri mesaj baxımından Qaraxanlılar dövrünə aid “Qutadqu-bilik” əsəri ilə bir çox oxşarlıq daşıyır. [511] Azərbaycan maarifçiliyində fəlsəfi fikirlərin yayılmasına töhfə verən digər şəxslər isə Mirzə Şəfi Vazeh və Seyid Əzim Şirvanidir. [512] Maarifpərvərlər ölkənin Avropadan geri qalmasını və dini cəhalətpərəstliyi tənqid edirdi. Bunlardan biri olan Mirzə Fətəli Axundov öz fəlsəfi fikirlərini “Kəmalüddövlə məktubları”, “Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin babında”, “Həkimi-ingilis Yuma cavab”, “Yek kəlmə haqqında” kimi əsərlərində bəyan edirdi. [513] O, “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində İslamın əsaslarını, despotik feodal dövləti, İranda hökm sürən aristokratik təbəqəni tənqid edir. [514] XIX əsrdə Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikrində İslam ideoloqu Cəmaləddin Əfqaninin irsi önəmli rol oynamışdır. [513]

          1918–1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəlsəfəsinin yaradıcılarından biri olan Əli bəy Hüseynzadə “Milli Azərbaycan”, “İslam bölgəsi miqyasında intibah” və “Turan” konsepsiyalarına görə təqiblərə məruz qalmışdır. O, türk xalqlarının inkişafında Şərq və Qərb mədəniyyətinin sintezini vacib hesab edir, türkçülüyün, islamçılığın və avropalaşmanın labüdlüyünü irəli sürürdü. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə milli müstəqil Azərbaycan ideyası və dövlət konsepsiyasının banilərindən biridir. [515]

          1920-ci ildə Azərbaycanın Qırmızı Ordu tərəfindən işğalından sonra marksizmin tədqiqinin və tədrisinin aparıldığı dialektik və tarixi materializm kafedrası açıldı. Bu dövrdə fəlsəfənin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının himayəsində institualizasiyası baş verdi, Qərb fəlsəfəsinə aid əsərlərin azərbaycan dilinə tərcüməsi və Azərbaycan fəlsəfəsinin tədqiqi və sistemləşdirilməsi təmin edildi və Rene Dekart, Benedikt Spinoza, Tomas Hobbs, Con Lokk və Georq Vilhelm Fridrix Hegelin fəlsəfi görüşləri tədqiq edildi. Əddin Şakirzadənin Qədim Yunanıstan filosofu Epikürə həsr edilmiş əsəri məşhur idi. Bu dövrdə Azərbaycanın İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli kimi görkəmli mütəfəkkirlərinin fəlsəfi görüşləri ilə bağlı tədqiqatlar aparıldı. SSRİ-in son dövlərində paniranizmlə rəqabət aparan türkçülük ideologiyası populyarlıq qazandı. Bundan başqa Zakir Məmmədovun (1936–2008) Azərbaycan fəlsəfəsinin sistemləşdirilməsi və tədqiq edilməsində böyük rolu olmuşdur.

          Mətbuat, radio və televiziya

          Azərbaycan dilində çap edilmiş ilk kitab 1780-ci ildə Rusiya imperatriçəsi II Yekaterinanın himayəsində Sankt-Peterburqda çap edilmiş “Qanun-i Cədid”dir. İkinci Azərbaycan çapı isə Kəlkətə şəhərində çap edilmiş Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə” əsərinə şərhlərdir. 1817-ci ildə Təbrizə çap maşını gətirilsə də azərbaycan dilində çap edilən kitabların sayı məhdud idi. Müasir Azərbaycanda ilk kitab 1834-cü ildə Şuşada çap edilmişdir. [516]

          1828-ci ildən Tiflisdə çap edilməyə başlanılan, rus dilindəki “Tiflisskiy vedomosti” qəzetinin 1832-ci ildə Azərbaycan dilində, “Tiflis əxbarı” adlı əlavəsi çıxmışdır. 1841-ci ildə işıq üzü görən “Zaqafqazskiy vestnik” qəzetinin Azərbaycan dilindəki əlavəsinin adı “Qafqazın bu tərəfinin xəbəri” idi. Bu iki qəzetlərlə Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundovun əlaqəsi olsa da, onları Azərbaycan mətbuatının bönövrəsi hesab etmək olmaz. Azərbaycan dilində çap edilən ilk qəzet və bütün Rusiya imperiyasında türkcə çap edilən ilk qəzet “Əkinçi” qəzetidir, 22 iyul 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin baş redaktorluğuyla işıq üzü görmüşdür. [517] [518] “Əkinçi” qəzetinin bağlanmasından iki il sonra Səid Ünsizadənin redaktorluğuyla “Ziya” qəzeti çıxmışdır. Firudin bəy Köçərli 1906-cı ildə yazdığı məqaləsində bu qəzetin dini motivli olduğunu qeyd edirdi. 1883-cü ildə Cəlal Ünsizadənin təsis etdiyi “Kəşkül” qəzeti İslamda fanatizmi tənqid edirdi. “Ziya” və “Kəşkül” qəzetləri Azəri şivəsini İstanbul türkçəsinə yaxınlaşdırmaq istədikləri üçün çar hökuməti tərəfindən təqiblərə məruz qalırdılar. [519]

          Kəşkül qəzeti bağlandıqdan sonra 14 il ərzində Azərbaycan dilində heç bir qəzet çıxarılmasına icazə verilmədi. Bu dövrdə bir çox Azərbaycan ziyalısı Azərbaycan dilində qəzet çıxartmağa cəhd göstərmiş, ancaq nailiyyət edə bilməmişdilər. Nəriman Nərimanov və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi şəxsləri özündə toplayan “Hümmət” təşkilatı nəşriyyatla məşğul olmuş, 1904-cü ilin oktyabrında Azərbaycan dilində gizli şəkildə “Hümmət” qəzetini nəşr etdirmişdir. Bu Azərbaycan mətbuatında ilk sosial-demokrat qəzet idi. 1906-cı ilin noyabrından Əli bəy Hüseynzadənin baş redaktorluğuyla çıxmağa başlayan “Füyuzat” isə turançılıq ideologiyasının daşıyıcısı idi. [519]

          1906-cı ilin aprelin 7-də Cəlil Məmmədquluzadənin baş redaktorluğuyla “Molla Nəsrəddin” jurnalı çıxmışdır. Cəhalətə və fanatizmə qarşı mübarizə aparan bu jurnal öz fikrini oxuyucuya sadə danışıq tərzində təqdim edirdi. Müxtəlif dövrlərdə Tiflisdə, Təbrizdə və Bakıda çıxarılan jurnalda Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Mirzəli Möcüz Şəbüstəri və başqa şair, yazıçı və jurnalistlər, o cümlədən, Oskar Şmerlinq, İosif Rotter, Əzim Əzimzadə kimi rəssamlar fəaliyyət göstərirdilər. [519]

          Gültəkin Cabbarlı Azərbaycan Televiziyası efirində. 1956-cı il

          AXC hökuməti dövründə gizli şəkildə çıxardılan “Kommunist” qəzeti Azərbaycanda sovet hökuməti qurulandan sonra leqal şəkildə fəaliyyətini davam etdirmişdir. 1923-cü ildən Ayna Sultanovanın redaktorluğu ilə fəaliyyət göstərən “Şərq qadını” jurnalının məqsədi Azərbaycan qadınlarının ictimai-siyasi həyata alışdırmaq idi. [520] Daha sonra adı “Azərbaycan qadını” olaraq dəyişdirilən bu jurnal “Literaturnıy Azerbaydjan” və “Azərbaycan neft sənayesi” jurnalları ilə birlikdə Azərbaycanda yüksək tirajla buraxılan jurnallardandır. [15]

          Azərbaycan radiosu 6 noyabr 1926-cı ildə yaradılmışdır. İlk azərbaycanlı diktorlar İsmayıl Əlibəyov və Raya İmanzadə idi. 1931-ci ildə Azərbaycan Radiosunda Mustafa Mərdanovun rejissorluq etdiyi “Radioteatr” yaradılır. 1932-ci ildə Bakı radiosunun musiqi rəhbəri təyin edilən Müslim Maqomayev Üzeyir Hacıbəyovla birlikdə Radio Komitəsində ilk notlu Şərq alətləri orkestrinin yaradılmasına nail olur. Azərbaycan radiosunda azərbaycan dili ilə birlikdə türk, fars, ərəb və digər dillərdə verilişlər yayımlanırdı. İlk dəfə 1956-cı ildə futbol oyunu radionun diktoru Sabutay Quliyev tərəfindən azərbaycan dilində şərh olunur. [521] 1994-cü ildə fəaliyyətə başlayan ANS ÇM radiostansiyası Azərbaycanda ilk özəl radiodur. [522] [523]

          Azərbaycan Televiziyası 14 fevral 1956-cı ildə yaradılmışdır. İlk veriliş günü ekrana Nəcibə Məlikova çıxmış və “Bəxtiyar” filmi göstərilmişdir. İlk diktorlar Tamara Gözəlova, Nailə Mehdibəyova, Sevda Qənizadə, Sara Manafova, Rəna Nəsirova, Rəxşan Aslanova, Sima Xasıyeva, Nizami Məmmədov idi. Televiziya tamaşalarına misal olaraq “Ötən ilin son gecəsi”, “Qatarda”, Səni axtarıram”, “Kökdən düşmüş piano”, “Evləri köndələn yar”, “Ordan-burdan”, “Yaşıl eynəkli adam”, “Sən həmişə mənimləsən”, “Bala-başa bəla!”, “Yarımştat” göstərilə bilər. [524] 1991-ci ildə Vahid Mustafayev, Seyfulla Mustafayev və Mir Şahin tərəfindən yaradılan ANS TV nəinki Azərbaycanda, bütün SSRİ-də isə ilk özəl televiziya kanalı idi. [525]

          Azərbaycan bayrağı üç rəng və ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduzdan ibarətdir. Bayraqda göy rəng türkçülüyü, qırmızı müasir azadlıq ideologiyasını, yaşıl rəng isə İslamçılığı tərənnüm edir. Aypara islamı simvolizə edir. Fətəli xan Xoyskiyə görə, ulduzun guşələrinin sayı əski əlifba ilə yazılan Azərbaycan sözünə işarədir. [526] Bir başqa versiyaya görə, 8 oğuz tayfasının birləşməsi (azərbaycanlılar, osmanlılar, çağataylar, tatarlar, qazaxlar, qıpçaqlar, səlcuqlular və türkmənlər) ulduzun 8 guşəsində əks edilib. [527] ABŞ veksilloloqu Vitni Smitə görə bayrağın müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir. [528] 7 dekabr 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin açılışı zamanı Azərbaycan bayrağı Parlament binası üzərində qaldırılmışdır. [529] 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti “Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında” Qanun qəbul edərək onu Dövlət bayrağı elan etmişdir. [528]

          Azərbaycan gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərində yerləşən şərq qalxanının təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağının rəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz, ulduzun mərkəzində Odlar Yurdunu simvolizə edən alov təsviri vardır. [530] 30 yanvar 1920-ci ildə AXC gerb proyektlərinin təqdim edilməsi üçün konkurs haqqında qərar qəbul etmişdir. Azərbaycan gerbi Qızıl Ordu işğalına görə təyin oluna bilməsə də, Bakıda yaşayan gürcü knyazı Şerşavidzenin layihəsi saxlanmışdır. 1991-ci ildə müstəqilliyin qazanılmasından sonra yenidən konkurs elan edilmiş, ancaq heç bir layihə bəyənilmədiyindən orijinal proyektə düzəlişlər edilərək qəbul edilmişdir. [531] [526]

          1919-cu ildə Üzeyir Hacıbəyov Əhməd Cavadın sözlərinə Azərbaycan himnini yazmış, himn 27 may 1992-ci ildə rəsmən qəbul edilmişdir. Bəstələndiyi dövrdə “Azərbaycan marşı” adlandırılan bu himn Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi məktəblərində ifa edilirdi. [526] [532] [533]

          28 may günü Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edildiyi gündür. 1918-ci ilin həmin günü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası Tiflisdə Qafqaz Canişin sarayının ikinci mərtəbəsindəki böyük salonda keçirilən ilk iclasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması elan edilmiş və Azərbaycanın 6 bənddən ibarət İstiqlal Bəyannaməsini imzalanmışdır. [534] 1990-cı ildən etibarən 28 may tarixi “Respublika günü” adı ilə dövlət bayramı kimi qeyd edilir. [535]

          “Qızıl Ulduz” medalı Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının xüsusi fərqlənmə nişanıdır. Medal üz tərəfində ikiüzlü hamar şüalar olan, səkkizguşəli ulduzdan ibarətdir, sarı qızıldan hazırlanmışdır. Arxa tərəfi hamar səthlidir, ortasında “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” sözləri yazılmışdır. 6 fevral 1998-ci il tarixində “Qızıl Ulduz” medalı 7 iyul 1992-ci ildən Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının xüsusi fərqlənmə nişanı olan “Ay-Ulduz” medalını əvəz etmişdir. [536] Bu mükafat Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi və ərazi bütövlüyünün müdafiəsində göstərilən qəhrəmanlıq və cəsarətə görə verilir.

          “Heydər Əliyev” ordeni 28 aprel 2005-ci il tarixindən Azərbaycan Respublikasının ən yüksək dövlət təltifidir. [537] Təsis edildiyi vaxt “Heydər Əliyev” ordeni ulduzdan, orden zəncirindən və nişandan ibarət olmuşdur. [538] 3 fevral 2014-cü il tarixli dəyişikliklərdən sonra ordenə döş nişanı da əlavə edilmişdir. [539] Ordenin döşə taxılmaq üçün nəzərdə tutulan ulduzu səkkizguşəli olub gümüşdən hazırlanmışdır. Ulduzun guşələri gül ləçəkləri şəklində işlənmişdir. Qılınclı ulduzun guşələrindən dördünün üzərindən keçən iki qılınc gümüşdən hazırlanıb qızıl suyuna çəkilmişdir. Qılıncların hər birinin dəstəyinə brilyant daş bərkidilmişdir. Dalğavari çevrəli lövhənin ortasında dairəvi medalyondakı cilalanmış lövhə üzərində Heydər Əliyevin barelyefı verilmişdir. “Heydər Əliyev” ordeni Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına Azərbaycanın tərəqqisinə, əzəmətinin və şöhrətinin artmasına töhfə verən müstəsna xidmətlərinə görə və vətənin müdafiəsində, Azərbaycanın dövlət mənafelərinin qorunmasında göstərilmiş mərdlik və şücaətə görə, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə onun statusuna görə, əcnəbilərə isə Azərbaycan Respublikası qarşısında görkəmli xidmətlərinə görə, Azərbaycançılıq ideyasının həyata keçirilməsində, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin möhkəmləndirilməsində və Azərbaycan Respublikası ilə digər dövlətlər arasında siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni əlaqələrin qurulmasında və inkişaf etdirilməsində xüsusi xidmətlərinə görə verilir. [538]

          “Şah İsmayıl” ordeni Azərbaycan Respublikasının ali hərbi ordenidir, 6 dekabr 1993-cü ildə təsis edilmişdir. Orden düzgün səkkizguşəli ulduz şəklindədir, gümüşdəndir. Ulduzun mərkəzində, üzü qızıl suyuna çəkilmiş və minalanmış, səkkiz bərabər küncü olan lövhə fonunda Şah İsmayılın əksi profildən təsvir edilmişdir. “Şah İsmayıl” ordeni Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin təşkilində və möhkəmləndirilməsində xüsusi xidmətlərə, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində xüsusi xidmətlərə, görkəmli sərkərdəlik fəaliyyətinə, respublikada fövqəladə halların nəticələrinin araddan qaldırılmasında xüsusi xidmətlərə görə verilir. [537]

          Azərbaycanda yaşayan xalqların mədəniyyəti

          Türk tayfaları

          Əsas məqalə: Azərbaycan tayfaları

          Azərbaycan ellərində daxili bölgü bir düstura əsaslanırdı: eldən-evə. Bu düstura görə el oymaqlara, oymaq tayfalara, tayfa tirələrə, tirə törəklərə, törək evlərə bölünürdü. Azərbaycan tarixində Qaraqoyunlu tayfaları və qızılbaşlar (rumlu, zülqədər, türkmən Varsaq, Qaramanlı, Ərəşli, Qazaxlı və s.) önəmli rol oynamışdır. Azərbaycanda hal-hazırda yaşayan, assimilyasiyaya uğrayıb azərbaycanlılaşan və ya toponimlərdə adları qalan qruplar aşağıdakılardır:

          • Aynular (Abdallar). Laçın şəhərinin əvvəlki adı olan Abdalyar bu tayfadan götürülmüşdür. [540][541]
          • September 17, 2021

          Ən son məqalələr

          E.ə. 66

          E.ə. 660

          E.ə. 678

          E.ə. 67

          E.ə. 673

          E.ə. 68

          E.ə. 69

          E.ə. 7

          E.ə. 70

          E.ə. 700

          Ən çox oxunan

          Pançasila fəlsəfəsi

          Pançen-lama

          Panərəb Oyunlarında futbol

          Paolo Gentiloni

          Paolo Nutini

          azərbaycan, mədəniyyəti, azərb, ərəb, آذربایجان, مدنیتی, azərbaycanlıların, azərbaycanda, yaşayan, xalqların, tarixən, mövcud, olmuş, dövlətlərin, mədəniyyəti, azərbaycanda, mədəniyyətin, inkişafına, tarixən, regionda, baş, verən, siyasi, hərbi, hadisələr, azə. Azerbaycan medeniyyeti azerb ereb آذربایجان مدنیتی azerbaycanlilarin Azerbaycanda yasayan xalqlarin ve tarixen movcud olmus dovletlerin medeniyyeti Azerbaycanda medeniyyetin inkisafina tarixen regionda bas veren siyasi ve herbi hadiseler ve Azerbaycanin Serqle Qerbi birlesdiren erazide yerlesmesi tesir edib Azerbaycan Serqi Avropa ve Qerbi Asiyadadir Avropa Surasinin uzvudur Susa seheri Azerbaycanin medeniyyet paytaxtidir XIV XV esrlerde Azerbaycan turk etnosunun formalasmaga baslamasi ile Azerbaycan medeniyyeti ortaya cixir Ilk dovrlerde stabil merkezleri olmayan bu medeniyyeti Osmanli medeniyyetinden ferqlendirmek cetin idi XV esrde Azerbaycan medeniyyetinin iki merkezi formalasir Cenubi Azerbaycan ve Asagi Qarabag XVI XVIII esrlerde bu medeniyyet merkezlerinin formalasmasi basa catir XIV XV esrlerdeki Azerbaycan medeniyyetinin menbeyinden danisilanda yadda saxlanmalidir ki Azerbaycan edebiyyati ve medeniyyetin diger hisseleri ayrilmaz suretde dil ile baglidir Maddi medeniyyet ise ehalinin turklesmesinden sonra bele eneneviliyini qorumusdur Musteqil olduqdan sonra Azerbaycan medeniyyetinin Iran medeniyyeti ve Ereb medeniyyeti ile guclu elaqeleri saxlanmisdir Onlarin ortaq dini ve medeni tarixi eneneleri vardir 1 Muxtelif menbelerde Azerbaycan Qafqaz ve Islam medeniyyet muhitlerinin daxilinde goturulur 2 3 Hal hazirda 6 musteqil turk dovletinden biri olaraq Azerbaycan Turk Surasi ve Beynelxalq Turk Medeniyyeti Teskilatinin aktiv uzvudur Arxeoloji tapintilar ve muasir dovre qeder gelib catmis maddi abideler Azerbaycan erazisinde qedim dovrde Qobustan petroqlifleri hemcinin Qafqaz Albaniyasi dovrunde Qum bazilikasi ve Lekit mebedi medeniyyetin inkisaf etdiyini gosterir 4 Azerbaycanda Islamin yayilmasiyla Islam medeniyyeti inkisaf edir mescidler medreseler turbeler tikilir esasen dekorativ incesenetin ornamental formasi inkisaf edir XVI esrde Azerbaycan turkleri Sefeviler imperiyasini qurur XIX esrde Azerbaycanin Rusiyanin terkibine daxil olmasiyla burada yasayan insanlar Rusiya medeniyyeti ile ve onun vasitesile de dunya medeniyyeti ile tanis olurlar XIX esrin sonu XX esrin evvelleri Azerbaycanda medeni Renessans dovru bas verir milli oyanis latin elifbasi layihesi milli metbuat ve s Sovet Azerbaycani dovrunde Azerbaycan medeniyyetinin inkisafinda esasli deyisiklik bas verir 5 XXI esrde ise Azerbaycan medeni baximdan muasirlesir Azerbaycan Islam dunyasinda milli teatrin operanin qerb tipli universitetin ve baletin esasinin qoyuldugu ilk olkedir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Islam dunyasinda ilk dunyevi demokratik dovletlerden biri hemcinin Islam olkeleri arasinda qadinlara sesverme huququ veren ilk dovletdir 6 Azerbaycan dili edebiyyati mifologiyasi musiqisi ve xalcaciliginin tesiri qonsu olke ve xalqlarda hiss edilir Azerbaycanda UNESCO terefinden qeyde alinmis 3 Umumdunya irsi 15 qeyri maddi medeni irs 2 elyazma 2 yaradici seher var Azerbaycan linqvistik ve medeni muhitiDovletAzerbaycanMuxtar eraziNaxcivanMedeni muxtariyyetDerbend qeyd 1 IcmaDagliq qarabaglilar Qerbi azerbaycanlilarDil statusuDagistan dovlet dili Borcali tehsil dili Iraq Kurdustani Iraq turkmancasi Dilin danisildigi erazilerIran Azerbaycani Qars ili Igdir iliAzerbaycan dilinin tarixi roluDovletlerQazi Burhaneddin beyliyi Celairiler Qaraqoyunlular Derbendiler Agqoyunlular Sefeviler sarayin hakimiyyetin ve ordunun dili Efsarlar Nadir sahin dogma dili Azerbaycan xanliqlari Qacarlar saray dili Linqva franka oldugu erazilerbutun Persiya Qafqaz ve cenub serqi DagistanDilin dialektiselcuq qasqay Sonqur Kirmansahda Aynallu Gelucah Mazandaranda Diyarbekir turkcesi Iraq turkmancasi Efqanistan qizilbas dialektleriAzerbaycanli lasanlarmuxtelif turk tayfalari tabasaranlilar ve Qafqaz erebleriMedeni cehetden yaxin qruplarAzerbaycanli sub etnoslarAyrimlar efsarlar bayatlar qacarlar qaradaglilar qarapapaqlar padarlar sahsevenler terekemelerAzerbaycan dilini danisan xalqlarAxisqa turkleri axvaxlar avarlar ingiloylar Azerbaycan kurdleri lezgiler Azerbaycan qaracilari rutullar saxurlar Sahdag xalqlari udiler talislar tatlarDigerXelecler Kuresunniler Seqaqiler Bicaqcilar Dunbililer Qaracorlular Neferler Tsalka urumlari Bolqaristan qizilbaslari Xorasan turkleriDiasporaEsas olkelerRusiya Turkiye ABS Almaniya Qazaxistan Kanada Ukrayna Ozbekistan Turkmenistan QirgizistanbmrMundericat 1 Medeniyyetin inkisaf tarixi 1 1 Tarixden evvelki dovr 1 2 Isquz dovru 1 3 Qafqaz Albaniyasi dovru 1 4 Islam dovru 1 5 Muasir dovr 2 Memarliq 2 1 Qedim ve antik dovrler memarligi 2 2 Orta esrler memarligi 2 3 Muasir dovr memarligi 3 Tesviri incesenet 3 1 Kalliqrafiya 3 2 Miniatur 3 3 Ressamliq 3 4 Xalcaciliq 3 5 Bedii tikme 3 6 Bedii keramika 3 7 Heykelterasliq 4 Azerbaycan dili 4 1 Elifba 5 Edebiyyat 5 1 Sifahi xalq edebiyyati 5 2 Orta esrler edebiyyati 5 3 Muasir dovr edebiyyati 6 Mifologiya 6 1 Inanclar 7 Teqvim 7 1 On iki heyvanli teqvim 7 2 Xalq teqvimi 8 Musiqi 8 1 Xalq musiqisi 8 2 Muasir musiqi 9 Reqs 10 Balet 11 Teatr 12 Kinematoqraf 12 1 Animasiya 13 Yumor 14 Eylence 15 Adet enene 15 1 Aile 15 2 Toy adetleri 15 3 Milli geyim 16 Kulinariya 16 1 Icki medeniyyeti 17 Idman 17 1 Doyus senetleri 18 Bayramlar ve xususi gunler 19 Elm 20 Felsefe 21 Metbuat radio ve televiziya 22 Simvollar 23 Azerbaycanda yasayan xalqlarin medeniyyeti 23 1 Turk tayfalari 23 2 Yerli xalqlar 23 3 Etnik azliqlar 24 Din 25 Tarixi titullar 26 Xaricde Azerbaycan medeniyyeti 27 Medeni irsin qorunmasi 28 Xerite 29 Qalereya 30 Hemcinin bax 31 Menbeler 32 Xarici kecidlerMedeniyyetin inkisaf tarixi Redakte Esas meqale Azerbaycan medeniyyetinin xronologiyasi Azerbaycan toponimi parf ve ya orta dovr fars dilinde Atropatena adli qedim dovletin adi olan Aturpatakandan Aturpatakan emele gelmisdir Atropatenanin banisi Midiya satrapi Atropatin adi ates muhafizecisi demekdir Azerbaycan tarixi erazisi birinci olaraq Arazdan cenubdaki eraziler ucun indiki Iran Azerbaycani ucun istifade edilse de XIII esrin evvellerinde Yaqut el Hemevi terefinden verilen melumat bu dovrden bir qayda olaraq Azerbaycan anlayisinin simala qeder yayildigini gosterir 7 Iranika ensiklopediyasina gore Sefeviler dovrunde XVI XVII esrler Azerbaycan termini Arazdan simaldaki bezi eraziler ucun istifade edilib hansi ki idarecilik baximindan Azerbaycan beylerbeyliyinin canisinine tabe idi 8 Sefeviler dovrunde Azerbaycan termini hem simaldaki hem cenubdaki Azerbaycan xanliqlari ucun istifade edilirdi 9 Azerbaycan adi ilk defe Zaqafqaziya seyminin muselman fraksiyasi terefinden 27 may 1918 ci ilde resmi olaraq istifade edilmisdir Fraksiya oz iclasinda Azerbaycanin musteqilliyini elan edilmesi barede qerar qebul etdi 10 Azerbaycanlilarin tarixi toplulugu cenubda Qiziluzen cayindan simalda Boyuk Qafqaz daglarina serqde Xezerden qerbden Gurcustan ve Ermenistana qeder olan erazide ortaya cixmisdir 11 Azerbaycanlilarin etnogenezinde Qafqaz Albaniyasi ve Atropatena ehalisi kaspiler qafqaz albanlari udinler midiyalilar 12 talislar 13 ile bu erazilere gelen isgalcilar kimmerler skifler massagetler hunlar xezerler bulqarlar oguz turkleri qipcaqlar 13 peceneqler istirak etmisdir 14 Etnogenezde dominant rolu turkler oynamisdir 15 Turk komponenti olan oguz turkleri ise qedim turklerin uqor ve sarmat menseli tayfalarla qarismasi neticesinde yaranmisdir 16 HI HIII esrlerde Serqi Zaqafqaziyaya turk oguz tayfasinin gelisi yerli ehalinin boyuk hissesinin turklesmesine sebeb oldu ve bu da Azerbaycan xalqinin formalasmasinin baslangici idi 1 17 Turklesme ucun munbit seraite sebeb bolgede boyuk etnik muxtelifliyin olmasi idi 18 Selcuqlar dovleti dovrunde baslayan turk tayfalarinin gelisi 19 monqollarin dovrunde de davam etmisdir Besinci monqol ulusu Elxanilerin ordusunun boyuk bir hissesini turkler teskil edirdi 20 Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu tayfalari Iran Azerbaycaninda ve Qubadan cenubda azerbaycanlilarin etnogenezinde rol oynamisdir 13 XV esrin sonlarinda Azerbaycan ehalisinin turklesmesi basa catdi ve musteqil Azerbaycan turk xalqi ortaya cixdi Anadolu turkleri ve Azerbaycan turkleri arasinda etnik serhed ise XVI esrde yarandi 1 XVI XVII esrlerde bolgeye padar ve sahsevenlerin gelmesi ile turk axinlari davam etmisdir 21 Snirelmana gore antik ve erken orta esrlerde Albaniya ve Atropatena ehalisi arasinda medeni sosial ve liqvistik cehetden oxsarliq yoxdur 22 Qrantovski eramizdan evvel I minilliye aid Iran Azerbaycani abidelerini Serqi Zaqafqaziya medeniyyeti ile elaqelendirir 23 Trever ise eramizdan evvel VI V esrlere aid arxeoloji tapintilara esasen qafqaz albanlari ve midiyalilar arasinda medeni yaxinligin oldugunu qeyd edir 24 Tarixden evvelki dovr Redakte Hemcinin bax Azerbaycan arxeologiyasi Das dovrune aid Azix magarasinda Qurucay medeniyyeti Asel medeniyyeti ve Mustye medeniyyeti dovrunde yasayis oldugu mueyyen edilmisdir Coxtebeqeli Azix paleolit dusergesinin orta Asel medeniyyetine aid tebeqesinden tapilmis ibtidai insana mexsus olan cene fiziki tipine gore sinantrop tipli insanla neandertal adami arasinda kecid merhelesindedir Azix magara dusergesinin Asel medeniyyetine aid tebeqesinden tapilmis ibtidai insan qaligina serti olaraq Azixantrop yeni Azix adami adi verilmisdir 25 Insanlarin ve qayigin tesvir edildiyi Qobustan petroqlifi Qobustan dovlet tarixi bedii qorugunda Mezolit dovrunden orta esrlere qeder dovru ehate eden 6000 qayaustu resm vardir Ancaq burada primitiv incesenetin ciceklenme dovru Mis dovru hesab edilir Bu dovrde qedim tayfalarin yuzilliklerin eseri olan heyat tecrubesi dini ve bedii gorusler baximindan tam ifade edilirdi 26 Texminen eramizdan evvel 6000 4000 cu illerde Zaqafqaziyada Sulaveri Somutepe medeniyyeti inkisaf etmisdir 27 Bu medeniyyet adini Gurcustanda yerlesen Sulaveriden ve Azerbaycan yerlesen Somutepeden alir Sulaveri Somutepe medeniyyetinin mensublari yerli obsidiani aletler duzeltmek ucun istifade edir uzum kimi medeni bitkileri yetisdirir maldarliqla mesgul olurdu 28 Bir cox xarakteri medeniyyetin Yaxin Serqin neolit medeniyyetlerinden torediyini gosterir 29 E e IV minilliyin ortalarinda Azerbaycanda Agdamda Leylatepe medeniyyeti movcud olmusdur Keramik qablarda defn bu medeniyyet ucun xarakterikdir Tipik On Asiya yasayis menteqesi kimi Leylatepe evlerin six yerlesdiyi menteqedir Bezi rus alimlerinin fikrince Leylatepe medeniyyetinin uzvleri Maykop medeniyyetinin yaradicisi olub 30 E e IV III minilliklerde Azerbaycanin da daxil oldugu genis bir erazide Kur Araz medeniyyeti movcud olmusdur Bu medeniyyet yerli filiz yataqlarinin genis istifadesi ve metalisleme senetinin yuksek inkisaf seviyyesi ile xarakterize olunur 31 Bu dovrde hemcinin dulusculuq 32 bagciliq Mesopotamiya ve Kicik Asiya ile ticaret inkisaf etmisdir 33 Son tunc ve erken demir dovrunde e e II minilliyin ikinci yarisi e e I minilliyin evvelleri Mugan duzunde ve Talis daglarinda Mugan medeniyyeti movcud olmusdur 34 35 Bu dovrde esas mesguliyyet novleri maldarliq ve kend teserrufati idi 36 Qerbi Asiya tipinde tunc ve demir qilinclar bu dovr ucun xarakterikdir 37 Naxcivan MR erazisinde son tunc ve erken demir dovrunde e e II minilliyin ikinci yarisi e e I minilliyin evvelleri Boyali Qablar medeniyyeti movcud olmusdur 38 39 40 41 1896 1904 ve 1926 ci illerde Qizilveng monastiri yaxinliginda Naxcivan medeniyyetine aid das qutu qebir abideleri askar olunmusdur Naxcivan medeniyyetini seciyyelendiren esas saxsi memulati hendesi naxislarla insan heyvan qus resmleri muxtelif piktoqrafik isarelerle bezedilmis ve yuksek senetkarliqla hazirlanmis boyali qablardir 42 Eramizdan evvel XIII VII ci esrlerde Serqi ve Merkezi Zaqafqaziyada Xocali Gedebey medeniyyeti movcud olmusdur 43 44 Bu dovr esasen qebrlerden oyrenilib Xocali kurqaninda 1895 ci ilde E Resler terefinden aparilmis arxeoloji qazintilar zamani Assuriya sahi II Adadnirarinin adi yazilmis muncuq tapilib 45 Ivan Mesaninova gore bu tapinti Zaqafqaziyanin Ikicayarasi ve Mesopotomiya ile munasibetlerini aydinlasdirmaq ucun genis imkanlar acir 46 Isquz dovru Redakte Hemcinin bax Skif inceseneti Qizil skif kemer basligi Azerbaycan Tarix Muzeyi E e VII esrde skifler hal hazirki Azerbaycan erazisine koc etmisdiler 47 Skiflerin Azerbaycanda qurdugu dovlet tarixi menbelerde Isquz adlandirilirdi 48 Dusunulur ki Skif carliginin ozeyinin midiya dilindeki adi Sakasen Azerbaycan Respublikasinin qerbinde indiki Gencede idi 49 50 51 52 Ricard Nelson Fray ve Anataliya Xazanova gore Skif carliginin merkezi Mugan duzu idi 49 53 Isquz Midiya Manna ve Urartu dovletleri ile serhed idi Eramizdan evvel VI esrin evvellerinde skifler Urartunun inzibati merkezi olan Teysebainini dagitmisdilar Seherin suvarma sisteminin de dagidilmasi bizim eranin evvellerine qeder seherde heyatin yenilenmemesine sebeb olmusdur 54 Skifler yuksek oxculuq bacarigina malik idi Bunun subutu skif abidelerinde ve onlarin istehsal etdikleri mallar uzerindeki sekillerde tapilan oxluqlardir Skifler mutesekkil xalq olmaqla beraber tayfa surasi ve herbi bascilar terefinden idare edilen tayfalar ittifaqina sahib idi 55 56 Onlar herbi is sahesinde Azerbaycan erazisindeki yerli ehalinin medeniyyetine ehemiyyetli derecede tesir edirdiler Skifler aborigenlere at belinde ox atmaq taktikasini oyredirdiler 57 1946 1953 cu illerde S M Qaziyevin rehberliyi ile Mingecevirde aparilan ekspedisiya zamani tapilmis ilk tunc dovrunden orta esrleredek dovru ehate eden materiallar icerisinde skif qebirleri de olmusdur Umumiyyetle kimmer skif yurusleriyle eyni dovrde Cenub serqi Qafqazin muxtelif rayonlarinda yeni xalqa aid qebir abideleri ve defn adetleri ortaya cixmisdir Bu abidelerin skiflere aid olmasi tapilmis uzuk mohurlerdeki tesvirlerle subut edilir Hemcinin skif qebirlerinde skif tipli ox ucluqlari eyri bicaqlar bulov daslar qilinc ve nize ucluqlari bilerzikler tunc guzguler tapilmisdir 57 Qafqaz Albaniyasi dovru Redakte Hemcinin bax Qafqaz Albaniyasinin inceseneti Sekinin Kis kilsesi Azerbaycan erazisinde eramizdan evvel teqriben IV III esrlerden eramizin VIII esrine qeder Qafqaz Albaniyasi adlandirilan dovlet movcud olmusdur 58 Bu dovletin paytaxti evvelce Kabalaka Qebele sonra ise Partav Berde seheri idi Ellinizm dovrunde her biri ayri dialekt ve basciya sahib alban tayfalarinin birlesmesi neticesinde Qafqaz Albaniyasi yaranmisdir Strabona gore Alban dininde uc tanriya Gunes Zevs ve Ay tanrisina ibadet var idi Iberiya serhedine yaxin yerlesen Ay mebedi boyuk eraziye sahib idi ve bu mebedi idare eden bas kesis butun kralliqda ikinci en hormetli adam sayilirdi Albaniyadaki Ay kultunun en spesifik ceheti insan qurban verilmesi merasimi idi 59 E e IV esr eramizin VIII esrlerinde Cenubi Qafqazda xususile de Qafqaz Albaniyasi erazisinde Kup qebirleri medeniyyeti yayilmisdir Bu medeniyyetde oluler bukulu veziyyetde sag ve ya sol boyru uste esasen ufuqi sekilde defn olunurdu Qebir invertarlari metal tunc ve baslica olaraq demir alet ve silahlar burunc gumus ve qizil bezek seyleri agac das gil suse ve pastalardan ibaret idi Bu medeniyyet ekincilik heyvandarliq ovculuq baliqciliq ve senetkarliqla mesgul olan oturaq ehaliye aiddir 60 E e III I esrlerde Qafqaz Albaniyasi erazisinde Yaloylutepe medeniyyeti movcud olmusdur Medeniyyeti gunumuze catan numuneleri torpaq qebirlerde ve kurqanlarda tapilmis muxtelif aletler medeniyyetin numayendelerinin ekincilikle ve serabciliqla mesgul oldugunu gosterir 61 Eramizin IV esrinde xristian dinini resmi dovlet dini elan eden Alban dovleti movcudlugunun sonuna qeder bu ve ya diger derecede xristian ideologiyasinin tesir dairesinde olmusdur 62 Alban cari Yesuagenin dovrunde V esrin evvellerinde Albaniyada mektebler movcud idi Muxtelif qruplardan toplanmis usaqlar burada savad oyrenirdiler Hetta onlarin qidalanmasi ucun de dovlet terefinden pul ayrilirdi Yesuagenin oglu III Vacaqan xristian dinin yayilmasi ucun savadli ruhaniler hazirlayirdi Bu meqsedle dini mektebler acilirdi O caduger sehrbaz butperest kahinlerin ovladlarinin bu mekteblerde xristian kimi yetisdirilmesini emr etmisdi 63 Albaniyada Nax Dagistan dillerinin lezgi dilleri qrupuna aid alban dili danisilirdi 64 65 Hemcinin Alban tarixcisi Moisey Kalankatuklu yazisi olan xalqlar icerisinde albanlari qeyd edir X XII esrlere qeder bu dil Kur cayinin sol sahilinde genis yayilmisdi daha sonra ise tedricen turk dialektleri ile evez edildi 66 Heqiqeten de alban dilinin qedim edebi abidelerinin movcud olmasi subut edilmisdir Esyalar ve dini binalar uzerinde hekk edilmis bir cox alban epiqrafiya numuneleri tapilmisdir Bu yazilar eramizin VI VIII esrlerine aid edilir 67 1947 1952 ci illerde Mingecevirde aparilan arxeoloji qazintilar zamani alban yazisi hekk edilmis numuneler tapildi 68 Misirin Santa Katerina seherinde yerlesen ortodoks monastiri Muqeddes Yekaterina Monastirinda Qafqaz albanlarinin dilinde yazilmis Sinay palimpsesti tapilmisdir Yazinin metni Hevari Pavelin Korinflilere ikinci mektubundan ibaretdir Palimpsest Zaza Aleksidze terefinden desifre olunmusdur 69 Uzerinde alban dilinde yazi olan das kapitel Azerbaycan Tarixi Muzeyi 24 70 Qafqaz Albaniyasi edebiyyati ile bagli melumatlar azdir 71 Alban diline dini ve diger movzulu kitablar tercume edilse de alban edebiyyatinin omru qisa olub 72 Bu tercumelere misal olaraq Ehdi Etiq ve Ehdi Cedide hemcinin Incile esaslanan alban metnlerini lektionarini gostermek olar 73 Alban lektionarisinin VII esre aid Septuagintadan daha qedim olmasi onu dunya bibliya tedqiqatlarinin incilerinden biri edir 74 Bibliya alban diline V esrde tercume edilib 75 Ermeni tarixcisi Qevonda esasen Ehdi Cedid alban diline tercume edilib 76 Alban dili Incilin tercume edildiyi on ikinci dildir 77 Tedqiqatcilar Alban kilsesi ve alban car hakimiyyeti terefinden yaradilmis III Momin Vacaqanin qanunlarinin da alban dilinde yazildigini inkar etmirler 71 78 79 Murtuzeli Haciyevin fikrince alban dilinde ve yazisi ile neinki dini hem de elmi edebiyyat yaradilib 73 Mehraniler sulalesinden Cavansirin emri ile Moisey Kalankatli alban tarixsunasligi abidelerinden biri olan 71 Alban olkesinin tarixi eserini yazmisdir 24 Arxeoloji materiallarin oyrenilmesi tedqiqatcilara Qafqaz Albaniyasi incesenetinin inkisaf merheleleri haqqinda fikir soylemeye imkan vermisdir Orta esrler alban inceseneti qedim dovrde Qafqaz Albaniyasi senetkarlarinin yaratdiqlari ozuller uzerinde inkisaf etmisdi 80 Qafqaz Albaniyasi inceseneti erken dovrde tebieti ve xarakteri baximindan dini ideyalara esaslansa da 81 birinci esrden yeni dovrun baslanmasi ile dinin tesiri bir qeder zeifleyir ve feodalizmin menseyi ve inkisafi ile bagli yenilikci ideyalar yayilirdi 82 Yuksek seviyyede menimsenilmis humanist ideyalarin istiqamet verdiyi ikinci merhele dini ve mezhebi tendensiyalarin ustunluk teskil etdiyi evvelki merhelenin ozulleri uzerinde inkisaf etmekde idi 83 Qafqaz Albaniyasi incesenetine zergerlik dasisleme agacisleme sumukisleme bedii suse bedii metal dulusculuq ve monumental heykelterasligi misal cekmek olar Qafqaz Albaniyasinda xususi alban teqvimi var idi Qafqaz albanlari 352 ci ilden etibaren Isgenderiyye mektebi teqvimini istifade edirdiler Ananiya Sirakli Ovannes Imastaserin ve basqalarinin eserlerine esasen alban teqvimi Misir sistemi teqvimi idi Alban dilinde aylarin adi Navasardos T ule Namos Cil Bokavon Mare Boceone J qul Bontoke Orili Exna Baxnadir 84 Islam dovru Redakte Hemcinin bax Islam medeniyyeti Sefevi dovru inceseneti ve Qacar dovru inceseneti Uzerinde ereb dilinde yazilar olan Gence qapilari 1062 ci ilde Ebulesvar Savurun emri ile tikilib hal hazirda Gurcustandaki Gelati monastirindadir VIII esrde Qafqaz Albaniyasinin Ereb Xilafetinin terkibine daxil olmasi ile Azerbaycanda Islam dini yayilmaga baslamisdir Islamin yayilmasi Islam medeniyyetinin inkisafina sebeb olmusdur 5 Ereb Xilafetinin zeiflemesi ile Azerbaycan erazisinde Sirvansahlar Saciler Salariler Revvadiler Seddadiler kimi feodal dovletleri yaranir Seddadi hokmdari Fezl bin Mehemmed Araz cayi uzerinde korpu Ebulesvar Savur ise paytaxt seheri Gencenin etrafinda sedd ve xendek qurmusdur 85 Sirvansahlar dovrunde Bakida coxlu insaat isleri heyata kecirilmis ve seher inkisaf etdirilmisdir XII esrde qala divarlari insa edilmis ve seherin mudefie sistemi guclendirilmisdir XV esrde Sirvansahlarin oz iqametgahlarini Samaxidan Bakiya kocurmesinden sonra seherin Qala adlandirilan qedim hissesinin heyatinda kristallasma dovru baslamisdir 86 XI esrde Sirvansahlarin sarayinda el Qezzi kimi ereb dilinde yazan sairler var idi XII esrde Ebulula Gencevi Feleki Sirvani Xaqani Sirvani ve Mucireddin Beyleqani kimi bir cox sairler III Menucohr ve onun oglu I Axsitanin sarayinda toplasmisdi Azerbaycan tarixi boyu dunyaya bir cox filosof sair ve alim vermisdir Orta esrler alim ve filosoflari arasinda riyaziyyat ve felsefe uzre bir cox eserlerin muellifi Behmenyar Azerbaycani ve Astronomiya eserinin muellifi Ebulhesen Sirvani qeyd edilmelidir 15 Diger bir onemli sexsiyyet ise humanist dunyevi poeziya uslubunda yazan Nizami Gencevidir Nizaminin yazdigi eserlere Erzincan hakimi Behram sah ibn Davuda hesr etdiyi Sirler xezinesi Atabey Semseddin Mehemmed Cahan Pehlevan Eldegize hesr etdiyi Xosrov ve Sirin I Axsitana hesr etdiyi Leyli ve Mecnun Maraga hakimi Elaeddin Korpe Arslana hesr etdiyi Yeddi gozel Nusreteddin Ebubekr ibn Mehemmede ve Mosul hakimi Melik Izzeddine hesr etdiyi Isgendername ve fars dilinde divani daxildir 87 Azerbaycan turk dilinin bolgede yayilmasi Iran dillerine aid olan qedim azeri dilinin siradan cixmasina sebeb olmusdur Azeri dili Atropatena carliginin dili idi 88 hansi ki Iran Azerbaycanini ve muasir Azerbaycanin cenub serq bolgelerini ehate edir 89 Ehtimal ki azeri dili XVII esre qeder movcud olmusdur 20 90 XIII esrde Xacin knyazliginda xackarlarin xac daslari en gozel numuneleri yaradilmisdir meselen Ktisveng monastiri xackarlari 91 Orta esrlerde Xacin knyazliginda ermeni miniatur mektebi inkisaf etmisdir meselen 1224 cu il ve teqriben 1264 cu ile aid elyazmalar 92 Xacin knyazi Vaxtanq Taqavoraznin sarayinda Mxitar Qos Qanunname eserini tamamlamisdir 93 Qizilbas doyuscusu XIV XV esrlerde Azerbaycan turk etnosunun formalasmaga baslamasi ile Azerbaycan medeniyyeti ortaya cixir Ilk dovrlerde stabil merkezleri olmayan bu medeniyyeti Osmanli medeniyyetinden ferqlendirmek cetin idi XV esrde Azerbaycan medeniyyetinin iki merkezi formalasir Cenubi Azerbaycan ve Asagi Qarabag XVI XVIII esrlerde bu medeniyyet merkezlerinin formalasmasi basa catir XIV XV esrlerdeki Azerbaycan medeniyyetinin menbeyinden danisilanda yadda saxlanmalidir ki Azerbaycan edebiyyati ve medeniyyetin diger hisseleri ayrilmaz suretde dil ile baglidir Maddi medeniyyet ise ehalinin turklesmesinden sonra bele eneneviliyini qorumusdur Musteqil olduqdan sonra Azerbaycan medeniyyetinin Iran medeniyyeti ve Ereb medeniyyeti ile guclu elaqeleri saxlanmisdir Onlarin ortaq dini ve ortaq medeni tarixi eneneleri vardir 1 XVI esrde Azerbaycan turkleri terefinden Sefeviler imperiyasi qurulmusdur 94 Sefevi sahi I Ismayilin dovlet dini olaraq sieliyi secmesi Azerbaycan turklerini etnik ve linqvistik olaraq oxsar olduqlari Osmanli turklerinden ferqlendirmeye basladi 95 Bu dovrde Azerbaycan dili edebiyyati asiq musiqi seneti xalcaciligi ve s medeniyyet saheleri inkisaf etmisdir Sefevilerin esas herbi gucu olan turk tayfalari Sefeviyye ordenine uygun olaraq qirmizi calma geydiklerinden azerbaycan dilindeki qizilbas ifadesi ile adlandirilir saqqalllarin kesib sadece Azerbaycan biglarini saxlayirdilar 96 97 XVIII esrde Azerbaycanda turk menseli sulalelerin idare etdiyi xanliqlar emele gelmisdir 98 99 1813 cu il Gulustan muqavilesi ve 1828 ci il Turkmencay muqavilesi ile muasir Azerbaycan Respublikasinin erazisi Rusiya hakimiyyetine kecmis Cenubi Azerbaycan ise Iranin terkibinde qalmisdir 100 101 102 103 Belelikle Araz cayi serhed olmaqla azerbaycanlilar iki ayri imperiyanin terkibinde qalmaga mecbur olmus Iran ve Rusiya medeniyyetinin tesirinde qalan azerbaycanlilar iki esrlik sosial tekamul neticesinde bir birinden ferqlenmeye baslamislar 1822 ci ilde suqut etmis Qarabag xanliginin paytaxti Susa seheri Azerbaycan musiqisi ve poeziyasinin besiyi Azerbaycan medeniyyetinin merkezlerinden biridir 104 Bu seher mueyyen bir dovr erzinde bir cox Azerbaycan ziyalilari sairler yazicilar ve xususen musiqicilerin Azerbaycan asiqlari Azerbaycan mugam ifacilari qopuz ifacilari evi olmusdur 15 105 Susa seherinin tarixi merkezinde 549 qedim bina bunlardan 72 si Azerbaycan tarixinde iz qoymus sexslerin yasayis evleri ve ya ev muzeyleridir 17 mehelle bulagi 17 mescid 6 karvansara 3 turbe 2 medrese bir nece kilse ve monastir 2 qesr ve qala divarlari yerlesir Bu abidelerin coxu XIX esrde yasamis Azerbaycan memari Kerbelayi Sefixan Qarabagi terefinden tikilmis ve hemin dovrun en meshur neqqasi Kerbelayi Sefereli terefinden bezedilmisdir 106 Muasir dovr Redakte Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 4 cu cagiris Nazirler Kabineti XIX esrde Azerbaycanin Rusiyanin terkibine daxil olmasiyla burada yasayan insanlar Rusiya medeniyyeti ile ve onun vasitesile de dunya medeniyyeti ile tanis olmuslar Bu dovrde Tiflis seheri Azerbaycan medeniyyetinin inkisafi ucun onemli merkezlerden birine cevrilir 107 XIX esrin sonu XX esrin evvelleri Azerbaycanda medeni Renessans dovru bas vermisdir Buna misal olaraq milli oyanis latin elifbasi layihesi milli metbuatin yaranmasi tehsilde yenilikler ve s gosterile biler 22 Bu dovrde Azerbaycan burjuaziyasi kitabxana mekteb xestexana ve xeyriyye teskilatlarinin yaradilmasina maliyye cehetden komek edirdi Daha sonra teatr ve opera saraylari tikildi 108 28 may 1918 ci ilde Tiflisde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasi Istiqlal Beyannamesini qebul ederek resmen Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaranmasini elan etmisdir Sovet isgalina qeder 23 ay movcud olan bu dovlet tarixe muselman Serqindeki ilk demokratik ve dunyevi respublika 5 il sonra 1923 cu ilde Turkiye Cumhuriyyeti yaranib olaraq kecmis ve Azerbaycan qadinlara ses verme huququ veren ilk muselman xalqi olmusdur 98 109 19 noyabr 1918 ci ilde Milli Suranin Mehemmed Emin Resulzadenin sedrliyi ile kecen iclasinda Azerbaycan erazisinde yasayan butun milletlerin temsil edildiyi Azerbaycan parlamentinin yaradilmasi qerara alindi Qerara gore 24 min neferden bir numayende hesabi ile muselmanlar 80 ermeniler 21 ruslar 10 almanlar 1 yehudiler 1 numayende cixarda bilerdi 110 Bir cox milletlerin numayendeleri kimi parlamentin ermeni Dasnaksutun fraksiyasindan olan Abram Dastakov ve Xoren Amaspur da Azerbaycan Nazirler Kabinetine secilmisdir 111 Azad qadin heykeli Fuad Ebdurehmanov 1920 1930 cu illerde Baki seheri butun turk xalqlarinin medeni heyatinin merkezine cevrilir Burada Tataristan Ozbekistan turkdilli Krim Turkiye ve s yerlerin gorkemli ziyalilari yasayir ve fealiyyet gosterirdiler 112 Onlarin bir coxu Stalin repressiyasinin qurbanlari olmusdur 113 Qazax edebiyyati ile muqayisede Azerbaycan edebiyyati numayendeleri 1937 1938 ci iller repressiyalarindan daha az eziyyet cekib ancaq Zaqafqaziyada en cox repressiya qurbani olanlar onlardir Hemcinin Azerbaycanin bir cox elm ve incesenet xadimi Boyuk Temizliyin qurbani olub 112 1920 ci ilde Eli Bayramov adina Qadin klubunda 7 qadinin oz cadrasini cixartmasi ile Azerbaycanda cadranin atilmasi kampaniyasi baslamisdir 114 Umumiyyetle Azerbaycan qadini XX esrin evvellerinden baslayaraq ilklere imza atmisdir Tehsil sahesinde Nigar Sixlinskaya Sona xanim Velixan 115 Adile Sahtaxtinskaya 116 Valide Tutayuq 117 teatr ve kinoda Govher Qaziyeva 118 Sovket Memmedova 119 Izzet Oruczade 120 Qemer Salamzade 121 Qemer Almaszade 122 siyasetde Ayna Sultanova 123 Naxcivan Muxtar Respublikasi Ali Sovetinin Prezidiumunun Sedri secilerek ilk azerbaycanli qadin parlament bascisi olan Sekine Eliyeva 124 misal gosterile biler 1931 ci ilde ilk ucusunu heyata keciren Leyla Memmedbeyova ise neinki Azerbaycanda hemcinin Qafqazda Cenubi Avropada ve Yaxin Serqde ilk qadin teyyareci olur 125 Sovet dovrunde Bakinin ruslasmasi seherin azerbaycanli rus ermeni yehudi ve diger milletlerden olan ehalisini birlesdiren supra etnik Baki seher submedeniyyetinin yaranmasina getirib cixardi Rus dilinin heddinden artiq yayilmasi rusdilli azerbaycanlilarin ana dili rusca olan azerbaycanlilar ortaya cixmasina sebeb oldu 126 127 128 129 1939 cu ilde Moskvada Azerbaycan sovet memarlari Sadiq Dadasov ve Mikayil Huseynovun proyekti esasinda Azerbaycan pavilyonu qurulmusdur Pavilyondaki ekspozisiya Azerbaycan SSR in ve onun medeniyyetinin inkisafina hesr edilmisdir 1930 cu ide Aleksandr Sirvanzade Azerbaycan SSR in ilk xalq yazicisi 130 1931 ci ilde Qurban Pirimov Azerbaycan SSR in ilk xalq artisti 1956 ci ilde Semed Vurgun Azerbaycan SSR in ilk xalq sairi olmusdur Azerbaycanda dogulmus SSRI xadimlerine Mstislav Rostropovic Larisa Dolina Vladimir Mensov Yevgeni Petrosyan Harri Kasparov misal gosterile biler 1953 cu ilin may ayinda Azerbaycan SSR in Medeniyyet Nazirliyi yaradilmisdir 1988 ci ilde mugenni ve bestekar Polad Bulbuloglu Medeniyyet naziri olmusdur 131 14 fevral 2011 ci ilde zengin Azerbaycan medeniyyetinin beseri deyerlerini dunyaya catdirmaq hemcinin dunya medeniyyet incilerini olkemizde teblig etmek genc neslin bedii estetik zovgunu formalasdirmaq meqsedi dasiyan Medeniyyet TV yayima baslamisdir 132 2001 ci ilden Azerbaycan Avropa Surasinin uzvu olmusdur 2020 ci ilde Ikinci Qarabag muharibeside Azerbaycanin qelebesinden sonra azad edilmis seherlerin berpasi ve bolgenin azerbaycanli ehalisinin geri qaytarilmasi Boyuk Qayidis ucun isler basladilmisdir 2021 ci ilde Susa seheri Azerbaycan medeniyyetinin paytaxti elan edilmis Qarabag etrafinda azad edilmis bolgelerin bir hissesini ehate eden Serqi Zengezur erazi vahidi yaradilmisdir 133 XXI esrde Azerbaycan bir cox beynelxalq tedbire ev sahibliyi etmisdir Bunlarin en meshurlari 57 ci Avroviziya mahni musabiqesi ve dunya tarixinde ilk defe kecirilen Avropa Oyunlaridir 2009 cu il ucun Baki seheri ve 2018 ci il ucun Naxcivan seheri Islam medeniyyetinin paytaxti secilib 134 Seki seheri 2016 ci il ucun Turk dunyasinin medeniyyet paytaxti Gence seheri ise Avropa gencler paytaxti secilib 135 136 Memarliq RedakteEsas meqale Azerbaycan memarligiQedim ve antik dovrler memarligi Redakte Hemcinin bax Qafqaz Albaniyasinin memarligi Ciraqqala Sabran seheri yaxinligi V esr Tarix oncesi dovrlere aid yasayis yerleri olan meqalitik ve siklopik tikililerin qaliqlari xalq yasayis yerleri olan qaradam larin ilkin formasi Kicik Qafqazin dagliq hisselerinde ve Naxcivan erazisinde askarlanmisdir Bu cur tikililer Azerbaycanda Eneolit ve Erken Tunc dovrune aid edilir 137 Bele yasayis yerlerine numune olaraq Fuzuli rayonu erazisinde Qarakopektepe Sederek rayonu erazisinde Sederek qalasi Agdam rayonu erazisinde Uzerliktepe Babek rayonu erazisinde Calxanqala Agstafa rayonu erazisinde Qargalar tepesi Babek rayonu erazisinde I Kultepe Celilabad rayonu erazisinde Elikomektepesi ve Serur rayonu erazisindeki Oglanqala yasayis yerlerini gostermek olar Manna dovrunun memarligi Iranin Qerbi ve Serqi Azerbaycan ostanlari erazisindeki abideler esasinda qismen oyrenilmisdir Manna dovru memarligini ozunde eks etdiren abidelere numune olaraq Urmiya golu etrafinda yerlesen Hesenlitepe Dinhatepe Goytepe Heftevantepe ve Gilan ostani erazisindeki Rudbar seheri yaxinliginda yerlesen Marliqtepe yasayis yerlerini gostermek olar Manna dovru kimi Atropatena dovru memarligini eks etdiren esas abideler de Iran Islam Respublikasi erazisindedir Bu cur abidelere numune olaraq Atropatenanin paytaxti olmus Qazaka seherinin qaliqlarini eks etdiren Texti Suleyman yasayis yeri ve Kurdustan ostani erazisinde Saqqiz seheri yaxinliginda yerlesen Kerefto magara mebedini gostermek olar Azerbaycan Respublikasi erazisinde Atropatena dovru memarligi qismen Sabirabad rayonu erazisindeki Ultan qalasi yasayis yeri esasinda oyrenilmisdir Qafqaz Albaniyasinin memarligi esasen Azerbaycanin Simal Qerb ve Qerb rayonlarinda saxlanmis abideler Seki rayonu erazisindeki Kis 138 Zeyzid Bideyiz kilseleri ve Dairevi mebed Sabran rayonu erazisinde Ciraqqala Qebele rayonu erazisindeki Kabalaka yasayis yeri ve Kilsedag kilsesi Qax rayonu erazisindeki Qum bazilikasi Lekit kilsesi Yeddi kilse monastiri Mingecevir kilse kompleksi Qazax rayonu erazisinde Avey kilsesi Xocavend rayonu erazisinde Amaras monastiri Lacin rayonu erazisindeki Siserneveng monastiri ve sair esasinda oyrenilmisdir Azerbaycan erazisinde orta esrler xristian feodal dovletlerinin memarligi ise esasen Qerb rayonlari ve Qarabag erazisindeki abideler Kelbecer rayonu erazisinde Genceser ve Xudaveng monastirlari Lex qalasi Gedebey rayonu erazisinde Hemsiveng monastiri Agdam rayonu erazisinde Muqeddes Yelisey monastiri Terter rayonu erazisinde Uc korpe ve Xatireveng monastirlari Craberd ve Xoxanaberd qalalari Xocali rayonu erazisinde Qaxac qalasi ve s esasinda qismen tedqiq edilmisdir Azerbaycan erazisinde dovrumuze catmis en qedim tikililer Qum bazilikasi Lekit kilsesi ve Bakidaki Qiz qalasinin temel hissesi hesab edilir 4 Orta esrler memarligi Redakte Hemcinin bax Sirvan Abseron memarliq mektebi Arran memarliq mektebi ve Naxcivan Maraga memarliq mektebi Momine Xatun turbesi Naxcivan XII esr Sirvansahlar sarayi Baki XIII XVI esrler Erken feodal dovru memarligi Azerbaycanda neheng mudafie qurgularinin Besbarmaq Gilgilcay ve Zaqatala sedlerinin insasi ile xarakterikdir 139 Azerbaycan erazisinde en qedim islami tikililer VII esrde Agsuda insa edilmis mescid ve Samaxi cume mescididir 4 VIII esrde Azerbaycanin erebler terefinden ele kecirilmesinden sonra olke erazisinde Islam medeniyyetinin yayilmasina baslanilir mescidler minareler medreseler ve turbeler insa edilir 5 IX X esrlerde Ereb Xilafetinde merkezi hakimiyyetin zeiflemesinden sonra Azerbaycanda muxtelif kicik sulaleler qisa muddetli hakimiyyetlerini qurmaga muveffeq olmuslar Hemin dovrde esas yasayis menteqeleri olan Berde Samaxi Beyleqan Gence Naxcivan Maraga Tebriz Urmiya seherleri etrafinda spesifik xususiyyetlere malik yerli memarliq mektebleri Sirvan Abseron Arran ve Naxcivan Maraga formalasir Bu memarliq mekteblerinden Naxcivan Maraga mektebi mukemmel keramik kasi fasad islemeleri Sirvan Abseron mektebi hamar divar sethi ve memarliq elementlerinin plastik islemelerinin kontrasti Arran memarliq mektebi ise kerpic islemeleri ile ferqlenir 5 XII XIII esrler Azerbaycan memarliginin en gozel numuneleri Mominexatun Yusif Kuseyir oglu Gulustan turbeleri Bakidaki Qiz qalasi Qirmizi ve Goy Gunbed turbeleri Merdekandaki dairevi ve dordkunc qesrler Nardaran ve Bayil qesrleri hemcinin Pirsaatcay xanegahidir XIV XVI esrlerde seherlerin genislenmesi ile kerpic ve das insaati inkisaf edir ki bunun da en gozel numunesi Sirvansahlar sarayi hesab edilir Yerli memarliq mekteblerinin eneneleri bu dovrlere aid burc formali turbelerde Berde Qarabaglar ve Xacinderbetli turbeleri ve Ramana qalasinin hemcinin ikiyaruslu ve gumbezli qurulusa malik 5 olan Diribaba turbesinin Tebrizde Goy mescid Sultaniyyede Olcaytu Xudabende turbesi Gence cume mescidinin memarliginda davam etdirilir XVII XVIII esrlerde Sefevi Osmanli muharibelerinin bas vermesi sebebi ile monumental memarliq numunelerinin insasi azalir buna baxmayaraq hemin dovrde Gence imamzade turbesinin ve Xan sarayinin Sekide divar resmleri ile zengin Xan sarayinin 5 Irevanda Serdar sarayinin ve Goy mescidin insasi basa catdirilir Muasir dovr memarligi Redakte Bakida Ismailiyye Sarayi 1908 1913 ve Gence Dovlet Filarmoniyasi 2012 2017 XIX esrde Abseron yarimadasinda neft senayesinin inkisafi ile ictimai ve medeni heyatda da canlanma bas verir XX esrin evvellerinde Baki Rusiya imperiyasinin esas senaye seherlerinden birine cevrilir Seherin iqtisadi baximdan suretli inkisafi aralarinda Emanuel Nobel Haci Zeynalabdin Tagiyev Musa Nagiyev Murtuza Muxtarov Semsi Esedullayev Aleksandr Mantasev ve s milyoncularin sehere boyuk sermayeler yatirmasina serait yaradir coxsayli yeni binalar ve kompleksler insa edilir Azerbaycan seherlerinde messenatlarin sifarisi ile coxsayli ictimai binalar mekteb xestexana ve yasayis binalari insa edilir Hemin dovrde insa edilmis memarliq abideleri arasinda Ismailiyye Seadet Tagiyevin saraylari Opera ve Balet Teatrinin binasi Seher Dumasinin binasi Sabuncu elektrik qatari stansiyasi binasi Baki ve Gencede demir yolu stansiyalarinin binalarini qeyd etmek olar 1920 1930 cu illerin Sovet Azerbaycani memarligi ucun konstruktivizm ideyasinin hakim olmasi xarakterikdir Hemin dovr memarlar Aleksey Susev Vesnin qardaslari S S Pen Q M Ter Mikelov hemcinin memar Mikayil Huseynovun yaradiciliginin erken dovru ile elaqelidir 1934 cu ilde Azerbaycan Kommunist Partiyasi Merkezi Icraye konstruktivizm uslubunu tenqid eden ve milli memarliq enenelerine qayitmaga cagiran qerar verdi 140 Konstruktiv stil Azerbaycanda oturusmaga imkan tapmamis 30 40 ci illerde yaradiciliginda klassik memarliq eneneleri ve milli memarligin elementlerini birlesdiren S A Dadasov V A Munts ve Mikayil Huseynovun tesiri Azerbaycan memarliginda hiss edilmeye baslayir Bu sirada Mikayil Huseynovun yaradiciligi xususile ferqlenir Hemin dovrun klassik milli memarliq uslubu nda insa edilmis eserler arasinda Hokumet Evi 1934 Baki Musiqi Akademiyasi 1936 Azerbaycan Milli Kitabxanasi 1947 Milli Edebiyyat Muzeyi 1940 AMEA binasi 1948 1960 xususile diqqeti celb edir 1936 ci ilde Azerbaycan Memarlar Ittifaqinin esasi qoyulmusdur 1969 1982 ci illerde olkeni idare etmis Azerbaycan KP MK nin birinci katibi Heyder Eliyev Azerbaycan memarlarini muasir ve milli memarliq elementlerini oz yaradiciliqlarinda birlesdirmeye cagirmisdi 140 Hemin dovrun memarliq numuneleri arasinda Baki metropoliteninin Nizami 1970 ve Elmler Akademiyasi 1976 stansiyalari Zaqulba qonaq evi Azadliq prospektindeki yasayis binalari Gencede Kepez oteli 1973 Bakida Abseron oteli 1965 diqqet cekir Muasir Azerbaycan memarligi evvelki dovrlerin memarliq enenelerini ozunde eks etdirmekle islam qotik klassik barokko modern memarliq stillerinin milli memarliq elementleri ile vehdetinden ibaret binalarda eks olunur Son dovrlerde insa edilmis binalarin fasadlarinin islenmesinde aqlay dasindan genis istifade olunur Bundan basqa mermer qranit aluminium paneller de fasadlarin hellinde tetbiq edilir Muasir Azerbaycan memarliginin maraqli numuneleri arasinda Alov qulleleri SOFAZ Tower SOCAR Tower Baku Tower Trump Tower Baku Baki Kristal Zali Baki Olimpiya Stadionu Gence Dovlet Filarmoniyasinin binasi Heyder Eliyev Merkezi ve Konqres Merkezinin binalari Port Baku ve Azure kompleksleri The Crescent Development Project Heyder mescidi ve basqa memarliq layihelerini gostermek olar Tesviri incesenet RedakteEsas meqale Azerbaycan tesviri inceseneti Gencenin Cume mescidinde sebeke numunesi ve Lahic misgerlik seneti numunesiBSE ye gore eserler boyunca tarixi movcudiyyetin lokal sertleri unikal Azerbaycan incesenetinin yaranmasina getirib cixartmisdir Bu incesenet Yaxin Serqin bedii irsinde oz yerini tapmisdir Qonsular ve etraf olkelerle tale birliyi onlarin bedii irslerinin qarsiliq elaqesine xidmet etmisdir 86 VIII esrde Azerbaycanda Islamin yayilmasi tesviri senetin inkisafina sebeb olmusdur Bu dovrde dini memarliq abidelerinin tikilmesi zamani muxtelif naxis ve ornamentlerden kalliqrafiya elementlerinden kasidan ve barelyefden istifade olunmusdur Xilafetin zeiflemesi ile Berde Samaxi Beyleqan Gence Naxcivan Sabran kimi seherlerde yerli incesenet mektebleri formalasmisdir 86 Incesenet ustaliq eserleri arasinda ise Mehemmed Mominin herbi yaraqlari qeyd edile biler XVI esr Herbi palata Moskva 5 Sefevi Osmanli muharibeleri ve xanliqlar arasindaki feodal cekismeleri XVII XVIII esrler incesenetinin inkisafina agir sekilde tesir etmisdir 86 XVI XVII esrlerde sebeke bedii taxta tertibati usulu kimi genis yayilmisdir Sebekenin esas xususiyyeti taxta parcalarinin birlesdirilmesinde ne mismardan ne de yapisqandan istifade edilmesidir Seyx Cuneyd turbesindeki senduqe ve Gence Cume mescidinin minberi bu senetin XVI XVII esrlere aid numunelerindendir 141 Lahic uzun muddet misgerlik seneti ile meshur olmusdur 142 Mis yaradiciliginin inkisafi qalayciliq ve demircilik kimi elave sahelerin inkisafina getirib cixarmisdir Mis qab qacaqlarda istifade edilen bezeklere buta uclecekli yarpaq ucbucaq ve ici ornamentlerle doldurulan ovallar daxildir 143 Kalliqrafiya Redakte Kalliqrafiya numunesi Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Mirze Qedim Irevaninin bedii elyazma numunesi Azerbaycan elyazma kitablarinin yazilmasinda nesx nesteliq teliq sikeste suls reyhani divani ruqe muheqqiq touqi ve s xett numunelerinden istifade edilmisdir Elmi eserler ise esasen nesx xetti ile yazilmisdir 144 Bundan basqa mescid kitabelerinde misgerlik numunelerinde doyus esyalarinda sufi dervislerinin istifade etdiyi keskul ve teberzinde kalliqrafiya numunelerine rast gelinir 145 Orta esrlerde yasamis xettatlara azerbaycan dilinde seirler yazan Ebdulqadir Maragai qezvinli Kisveri 146 Isgender bey Munsi 147 Mehemmed Tahir Vehid Qezvini Sadiq bey Efsar misal gosterile biler Sadiq bey Efsar Sefevi hokmdari I Sah Abbasin emriyle Movlana Celaleddin Ruminin mesnevisini azerbaycan turkcesine tercume etmisdir 148 147 Orta esr Azerbaycan elyazmalari Xelil bin Ehmed 149 Sefeviler dovrunde Sah Mahmud Nisapuri 150 Mehemmed ibn Huseyn Katib Nisati Mahmud Sirazi 151 XVIII esrde Samaxili Osman ibn Mahmud Efendi 152 Kazim Qaradonlu 153 ve s kimi katib ve xettatlar terefinden kocurulmusdur Azerbaycanda xettatliqla usta Baba XVIII esr Baki usta Abuzer Bedelov XVIII XIX esrler Sahbuz Usta Zeynal Neqqas XIX esr Ordubad 154 usta Ehmed XIX esr Lenkeran usta Mehemmed XIX esr Gence kimi senetkarlar mesgul olmusdular 155 XIX esr Azerbaycan medeniyyet merkezlerinden biri olan Susada 104 Mirze Mehemmedkerim bey Kebirli Haci Mirze Eliqulu Yusifzade Molla Eli Qarabagi Mirze Ismayil Mehzun Mirze Huseyn bey Salar Mir Mohsun Nevvab Heseneli xan Qaradagi kimi xettatlar fealiyyet gosterirdi Molla Elinin sagirdi Mirze Kazim onun yazilarini Insai Mirze Kazim adi ile derc etdirmis ve bu kitab medreselerde husnu xett orneyi kimi istifade edilmisdir 156 Heseneli xan Qaradagi Mir Mehdi Xezaninin Kitabi tarixi Qarabag eserini sikeste nesteliq yazisi ile kocurmusdur Mirze Qedim Irevani Ermitajda saxlanilan qovluqsekilli hediyyesinde nesx xetti ile Sediden seir parcalarini yazmisdir 145 Lenkeran qeza mehkemesi katibi Mirze Ismayil Qasir ise nesx teliq ve naxun xetlerinin ustadi idi 157 Gencede ve Tiflisde xettatliq dersi veren Mirze Sefi Vazehi alman serqsunasi Fridrix Bodenstedt bele tesvir edirdi Mirze Sefi cox gozel yazirdi ve eyni zamanda yaziya gozellik ve rengarenglik getirirdi herfleri metnin mezmununa uygunlasdirirdi Eger o adi seyler barede yazmali olurdusa onda o onlara adi qeseng seylere bayramsayagi paltarlar geydirirdi qadinlara gonderilen mektublari xususi nazik xetle yazirdi 158 XIX esr ortalarinda Azerbaycanda medreselerinde husnu xett dersine xususile diqqet edilmeye baslanmisdi Bele medreselerden biri Nuxada Mecmeul xos xett eserinin muellifi Ebdulqeni Xaliseqarizade Nuxevinin 1817 1879 medresesi idi Nuxevinin esasen nesx ve nesteliq xetlerinden istifade ederek yazdigi elyazma kitablari bedii estetik zovqle tertib edilmisdi 144 Qafqaz muselmanlarinin V seyxulislami Ebdusselam Axundzade 1894 cu ilde Tiflisde Xetti teliq ve nesteliq dersliyini derc etdirmisdir 156 Baki seherinin etraf kendlerinde ise xettatliq seneti daha cox mescidlerin nezdindeki mekteblerde dini derslerle beraber tedris edilmis ve bu senetin mahir ustalari da bele yetismisdir Suraxanidan Mirze Esedullah Ismailiyye bina fasadinin hedislerinin xettati olmusdur Onun sagirdi Ehmed Elizadenin el isleri AMEA Elyazmalar Institutunda saxlanilir 157 Sovet dovrunde latin qrafikasina kecid ve elmi texniki tereqqinin bas vermesi kalliqrafiya senetinin tenezzulune sebeb olur Muasir dovrde Seyfeddin Mensimoglu Haci Eldar Mikayilzade Yaver Esedov Gulxan Baydemir kimi ressamlar eserlerinde xettatliqdan istifade edirler Xettatligi agacoyma seneti ile birlesdiren Seyfeddin Mensimoglu Mehemmed Fuzuli Sah Ismayil Xetai Movlana Celaleddin Rumi kimi sexsiyyetlere eserler hesr etmisdir Haci Eldar Mikayilzade Tezepir mescidinin berpasinda nebati ve islami naxislarla bedii xettatligin sintezini yaratmisdir 145 Miniatur Redakte Esas meqale Azerbaycanda miniatur seneti Solda At ve sahibi Ebdul Baqi Bakuvi Sagda Tekbetek doyus Mir Mohsun Nevvab XV esrin ortalarinda Qaraqoyunlu ve sonra Agqoyunlu dovletleri erazisinde genis yayilmis Tebriz miniatur mektebinin turkmen uslubu meydana geldi Bu uslubun bir cox miniaturleri neinki Tebrizde hem de muasir Azerbaycan erazisinde yerlesen bezi orta esr seherlerinde Sirvansahlar dovletinin paytaxti Samaxida ortaya cixdi Samaxi antologiya elyazmasi 1468 Britaniya muzeyi London XIV esrin evvellerinde Elxani veziri Resideddinin emalatxanalarinda isleyen ressamlarin yaratdigi arxaik enenelerin izleri XV esr bakili ressam Ebdul Baqi Bakuvinin miniaturlerinde de musahide olunur Bakuvinin At ve sahibi eseri son dovr Yuan ve erken Min sulalesi dovrunde Cinde cox meshur olan doyuscu tesvirinin Islami variantidir 5 159 Orta esrlerde Azerbaycanda kitablara illustrasiya cekilmesi enenevi senet idi Bunlardan biri de XVIII esre aid Azerbaycan dilinde yazilmis Kelile ve Dimne elyazmasindaki sulu boya lelek ve murekkeble cekilmis resmlerdir 160 Dovrun meshur miniaturistleri Evezeli Mugani Kelile ve Dimne 1809 Mirze Eliqulu Sahname 1850 Necefqulu Samaxilidir Yusif ve Zuleyxa 1887 Ressam Mir Mohsun Nevvabin da kitab miniaturleri dovrumuze qeder gelib catmisdir Onlardan en meshuru 1864 cu ilde Behr ul hezen Qem deryasi eserine cekdiyi 5 miniaturdur 161 Oqtay Sadiqzadenin Fitne Nesimi kitablarina verdiyi tertibat miniatur uslubundadir Ressam Altay Haciyev Koroglu dastanina Nesimi poeziyasina illustrasiyalarinda Odlar yurdu Bahar oyunlari resmlerinde miniatur enenelerinden faydalanmisdir Arif Huseynovun milli folklora adet eneneye maddi medeniyyet numunelerine hesr etdiyi silsile resmleri qedim miniaturlerimize yeni ve yaradici baxis hesab edilir 162 70 80 ci illerde Elcin Aslanov Senan Qurbanov Nazim Babayev Elcin Memmedov kimi ressamlar miniaturler yaradirlar Muasir dovrde bu seneti davam etdirenler Vefa Allahyarova Edalet Bayramoglu Peri Miniaturdur Edalet Bayramoglu Serq miniaturlerinden xususile Selcuqlu miniatur terzinden istifade etmisdir 2020 ci ilde miniatur seneti Azerbaycan Turkiye Iran ve Ozbekistanin ortaq qeyri maddi medeni irsi olaraq UNESCO da qeydiyyata kecmisdir 163 Ressamliq Redakte Seki xan sarayianda nebati kompozisiya XVII esrden XIX esre qeder Azerbaycan ressamlari yagli boyadan istifade ederek yasayis yerlerinin saraylarin hamamlarin bezedilmesinde istirak edirdi Ancaq onlar yalniz dekorativ motivler yox hemcinin tarixi portretler ov ve muharibe sehneleri cekirdiler 160 XVIII esrde feodallara aid evlerde esasen nebati motivlerden ibaret divar resmleri ortaya cixir Bu resmlere bezen qus heyvan ve insan sekilleri de daxil olur Bu dovrden qalma Seki xan sarayinin yuxari mertebesinin tavanindaki resmler Abbasqulu adli ressam terefinden cekilib 164 Azerbaycan ornamentalist ressami 165 166 Qenber Qarabagi Seki xan sarayinin interierinde 167 hemcinin Susadaki Rustemov ve Mehmandarovun evlerindeki yumurta temperasi ile bitki ve zoomorfik motivler cekilmis dekorativ resmlerin muellifidir 168 169 Seki xan sarayinin asagi zalinin plafonunun stalaktitlerinde Qarabagiden basqa onun qardasi Sefer ve oglu Sukur Susadan hemcinin Eliqulu Qurbanqulu ve Cefer Samaxidan islemisdir 86 XIX esrde Azerbaycanda dezgah ressamligi agir agir inkisaf edirdi Azerbaycan dezgah ressamliginin banisi Mirze Qedim Irevani idi Bu dovrde ressamlar mekan kompozisiyasi ve hecm yaratma modellesdirmesi kimi Avropa uslublarini resm ve dekorativ renglerle birlesdirerek portret ressamligina kecirdiler Irevaninin Genc oglanin portreti ve Genc qadinin portreti bele qebilden olan resmlerdir XIX esrin 50 ci illerinde o Irevandaki Serdar sarayinda yerlesen divar resmlerini berpa etmisdi 170 Qezenfer Xaliqov Firdovsinin defni ve Settar Behlulzade Torpagin arzusu Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi XIX esrde dekorativ uslubda isleyen ve hec bir tehsil almamis ressamlar sohret qazanmaga basladi Bunlardan biri olan Mir Mohsun Nevvab akvarel resmleri kitab miniaturleri ve bina ve mescidler uzerinde bezekler cekirdi Onun yaradiciligi ucun mustevi dekorativ ornamental divar resmleri gul ve qus tesvirli resmler onun sexsi elyazmalarindaki illustrasiyalari xarakterikdir 171 Bu sahede hemcinin peyzajlar cicekler ve dekorativ tetbiqi incesenet numuneleri muellifi Xursidbanu Natevan qeyd edilmelidir Azerbaycanin realist dezgah ressamliginin banislerinden biri olan Behruz Kengerlinin cekdiyi menzere resmlerinde tebiet gozellikleri medeniyyet abideleri ilin fesilleri eks olunmusdur O Ezim Ezimzade ile birlikde Sovet Azerbaycaninin tesviri senetinin temellerini atmisdir 5 Ezim Ezimzade Bakida ressamliq mektebi acan ilk pesekar ressamlardan biri idi Muasir Azerbaycan yagli boya resramliginin banisi ise Bibi Heybet mescidi ve Seyxulislamin portreti kimi eserlerin muellifi Eli bey Huseynzadedir Tehsil almis ilk Azerbaycan ressami ise Qeyser Kasiyevadir 172 Azerbaycanda sovet hakimiyyetinin qurulmasindan sonra ressamligin yeni novu inkisaf etmeye basladi 1920 ci ilde Bakida ilk ressamliq mektebi acildi 30 ci illerin meshur ressamlari Qezenfer Xaliqov Ismayil Axundov Altay Haciyev Kazim Kazimzade idi 1932 ci ilde Azerbaycan Ressamlar Ittifaqi yaradildi 1940 ci ilde Azerbaycan ressamlarinin ilk qurultayi kecirildi Ikinci Dunya muharibesi illerinde ise esasen siyasi plakatlar ve satirik karikaturalar cekilirdi XX esrin ikinci yarisinin meshur ressamlari Tahir Salahov Settar Behlulzade Mikayil Abdullayev Vidadi Nerimanbeyov Rasim Babayev Senan Qurbanov ve Togrul Nerimanbeyov idi Azerbaycanda kitab illustrasiyasi iki yolla inkisaf edirdi elyazma illustrasiyanin binovrelerini davam etdirenler ve qrafik uslub ve ag qara reng istifade edenler 160 1990 ci illerden sonra ugur qazanan ressamlardan Aydan Salahova Sabina Sixlinskaya ve Faiq Ehmedi qeyd etmek olar Xalcaciliq Redakte Esas meqale Azerbaycan xalcalari Solda Alman ressami Hans Memlinqin Gul vazasi naturmortu resmi XV esrin sonlari Sagda Qarabag xalcaciliq mektebine aid Mugan xalcasi XIV esrin sonlari XV esrin evvelleri Azerbaycan xalcalari dedikde Abseron Gence Qazax Sirvan Qarabag Quba Tebriz xalcalari nezerde tutulur 173 Iranika ensiklopediyasina gore xalcaciliq esasen Serqi Zaqafqaziyada indi azerbaycanli adlandirilan turk ehalisinin yasadigi erazide yayilmisdi Diger xalqlarin xalcaciligi az ehemiyyet dasiyirdi 174 Azerbaycan Qafqaz xalcalarinin esas yaradilma merkezi idi ve Azerbaycan toxucularinin bacariq ve ideyalari butun Qafqazda hiss edilirdi 175 XVI esrde Sefevilerin hakimiyyete gelmesinden baslayaraq Azerbaycan xalcaciliq seneti misli gorunmemis mukemmelliye catdi ve senaye ehemiyyeti qazandi 176 177 Dovrun miniatur ressamlari xettatlari Azerbaycan ornamental incesenet mektebinin formalasmasinda muhim rol oynadi Bu ise daha sonra Serq incesenetinde ve vahid Tebriz mektebinin yaranmasinda boyuk tesire sebeb oldu 178 179 XVI esrin ikinci yarisindan Cenubi Azerbaycanda inkisaf eden efsan lecek turunc gulbendlik kompozisiyalari Simali Azerbaycan seherlerindeki toxucular terefinden menimsenildi Tarixi statistikalara gore 1843 cu ilde Azerbaycanin 6 Xezer eyaletinde 18000 xalca toxunub Sirvan ve Qubadan olan xalcalar Bakida Qazax ve Genceden olanlar Tebriz ve Istanbulda satilib 176 1850 ve 1857 ci illerde unikal memulatlarin birinci beynelxalq Tiflis sergisinde azerbaycanli ustalar mukafat elde etdiler XIX esrin sonunda kommersiya neftinin istehsali elaqedar iqtisadi inkisaf Bakida ve Azerbaycanin diger erazilerinde xalca toxuculugunun inkisafina sebeb oldu 180 Quba Sirvan Qazax Zencan xalcalari murekkeb hendesi naxislarla xarakterize olunur buna coxbucaqli ve ya ulduzsekilli medalyonlarin merkezi sahesindeki eyni ox uzerinde yerlesen heyvan ve insan sxematik fiqurlari daxildir Cicek motivlerinin bol oldugu muxtelif bitki ornamentleri ise Tebriz ve Qarabag xalcalarina xasdir 181 Azerbaycan xalcalarinda gorunen hendesi formalara tarixi politeizm inanclarina gedib cixan svastikani ve romb ve kvadratlarla ehate edilen sekkizbucaqli ulduzu gostermek olar Daha sonra Tebriz medeniyyetinin tesiri ile diger mekteblerde bitki alemi elementleri ortaya cixir Azerbaycan xalcalarinda tapilan Islam simvolikasina misal olaraq Fatimenin elini besbarmagi misal gostermek olar Besbarmaq Islamin 5 ehkamini ve Islamda hormet edilen 5 sexsiyyeti Mehemmed peygember Eli Fatime Hesen ve Huseyni simvolize edir 182 Bir cox Tebriz xalcalarinin uzerinde su bollugunu temsil eden heyat agaci na rast gelinir Hemcinin xalcalarda coxlu agacin bitkinin ve qusun oldugu bag tesvirlerine rast gelinir Bu muselmanlar ucun ugur ve muveffeqiyyet demekdir Tebriz ve Samaxi xalcalarinda rast gelinen diger bir ikonoqrafik tesvir tebietin mocuzesini simvolize eden nardir Nar Sefeviler dovrunde xalca ve miniaturlerin bezedilmesinde genis istifade edilirdi 183 Azerbaycan xalcalarinda qus sekillerine qartal ve tovuzqusu tez tez rast gelinir Bir cox hallarda texniki cehetden ve xalcanin olcusune gore heyvanlari birbasa elave etmek mumkun olmur Meselen qoyun ve qoclarin yalniz S sekilli serti buynuzlari xalcanin merkezinde ve qiraqlarinda gosterilir Ejdaha tesviri de eyni sekilde simvoliklesib Talisman kimi istifade edilen ejdaha tesviri XVII esrde Azerbaycanin saray manufakturalarinda istehsal edilen debdebeli xalcalarda ortaya cixib 184 Bedii tikme Redakte XVII XVIII esrler ipek tikmesi Vasinqtonun Tekstil Muzeyi Azerbaycanin yerli xammalla zenginliyi pambiq yun ve ipek parcalarin istehsali tikme senetinin genis yayilmasi ucun munbit serait yaratmisdi Samaxi Gence Seki ve Basqalda istehsal olunan qanovuz darayi mahud ve mexmer tikmeler ucun en munasib material idi Onlarin uzerinde yerli tebii boyalarla renglenmis ipek ve yun saplardan pileklerden istifade etmekle ustalar muxtelif tikmeler yaradirdilar Qizili ve gumusu saplar pilek toz muncuq sim ve s xammallar ise xaricden getirilirdi 185 Onlarin en genis yayilani tekelduz tikmedir Onun yerliyi esasen qara qirmizi ve tund surmeyi mahuddan yaxud da mexmerden ibaret olur Bele tikmelerin kompozisiyalarmi esasen nebatat ve heyvanat alemini eks etdiren sujetler teskil edir Bu usulla saxaga geydirilmis parca uzerinde naxisi koklemekle onun ustunu sapla doldurardilar Tekelduza xas olan murekkeb naxislar qarmaq deyilen iyne ile yaradilirdi Seki Samaxi Qarabag Gence Baki ve Tebriz seherleri tekelduz enenelerini yasadan merkezlerden sayilir Gulebetin tikmeler adeten agir davamli ve bahali parcalar uzerinde yaradilir Tikme parcalarin yerlik kimi istifade olundugu bu tikme novunde esasen qizil ve gumus saplar tetbiq olunur Gulebetin tikmeler arxaligin cepgenin araqcinin saat ve daraq qabinin ve diger meiset esyalarinin uzerinde olur Naxis unsuru kimi esasen stilize edilmis qus at insan gul cicek ve yarpaq tesvirlerinden istifade edilir Naxcivan Baki Samaxi Quba Susa Tebriz seherlerinin ustalari gulebetin tikmelerinden istifade edib Icrasina gore daha cox gulebetinli tikmeye uygun gelen qus gozu ona Abseronda cinagi Naxcivanda culme de deyirler esasen araxcinlarin ve sebkulahlarin bezedilmesinde istifade edilirdi Tekelduz tikme ve Qasimusagi tikmesiPilekle tikmede muxtelif dairevi formali metal parcalarindan istifade olunur Merkezinde kicik desikler olan xirda duyme formali pilekleri sapla rengli ipek parcalara berkidirler Sonda mueyyen sujet hendesi ve nebati naxis esasinda duzulmus pilekler butunlukde bir menzere yaradir Bu novden daha cox taxca pencere perdesi ortuk yelpik ve s bezedilmesinde istifade olunur Seki Qazax Samaxi ve Susa bu tikme novunun genis yayildigi yerlerdir Muncuqlu tikmeler rengareng xirda muncuqlarin komeyi ile yaradilir Pul kisesinin daraq qabinin kicik torbalarin basmaqlarin ve s esyalarin uzeri muncuqlardan ibaret nebati ve hendesi naxislarla bezedilende estetik tesire malik olur Tikmenin qurama novu ise rengareng parca hisselerinin en muxtelif sekilde yan yana duzulerek tikilmesi yolu ile yaranir Taxca basi ve ortuklerde quramadan istifade olunur Esasen hendesi naxisla bu tikmeler daha cox Seki Abseron Qazax ve Samaxida yayilmisdir Hem qondarma hem de oturtma adlanan tikme novu her hansi parcanin ayrica kesilib diger bir parca uzerine qoyulub etrafinin tikisle hasiyelenmesi ile yaradilir Cox vaxt naxis rolunu oynayan muxtelif formali parcanin altina pambiq ve yaxud yun qoymaqla onun daha da qabariqligina nail olunurdu ki bu da ayriayri ortuyun ve perdenin tertibatini daha da keyfiyyetli edirdi Bu nov daha cox Abseron Naxcivan Qerbi Azerbaycan Gence ve Qazaxda genis yayilib Divar bezeklerini rubendleri ve perdeleri bezeyen doldurma tikme sebkulah araxcin canamaz namazliq ve yorganlarin bezeyinde istifade olunan sirima tikme de milli bedii senetkarligimizin numunelerindendir 185 Bedii keramika Redakte Esas meqale Azerbaycanda bedii keramika seneti XVIII esr keramika numuneleri Heyder Eliyev Medeniyyet MerkeziXVI XVII esrlerde Azerbaycanda saxsi qablarin hem de memarliq abidelerinde tetbiq edilen kasi memulatlarin istehsalinin esas merkezleri Samaxi Baki Naxcivan ve Gence seherleri olmusdur Bu esrlerde duzeldilmis keramika seneti numuneleri uzerinde bedii uslub xususiyyeti ile yanasi dovrun en sevimli ornament motivi ve sujetlerini coxlu gul cicek qus heyvan ve bezi meiset esyalarinin tesvirini gormek mumkundur Bundan elave saxsi memulatlari uzerinde XVI XVII esrlerde bedii xalca ve parcalarinda tesaduf olunan Sefevi zadeganlarinin heyat ve meisetinden goturulmus sehnecikler ve diger sujetlere rast gelinir 141 XVI XVII esrlerde Azerbaycanda tikinti keramikasi da yuksek inkisaf etmesile elaqedar Azerbaycanin ayri ayri seherlerinde o cumleden Qarabag erazisinde saraylarin karvansaralarin hamamlarin tikintisi zamani sirli uzluk materialdan ve keramik mozaikadan genis istifade edilirdi Qarabag xanliginin movcud oldugu XVIII esrin ikinci yarisi XIX esrin evvelinde dulusculuq istehsalinin aparici sahesi kimi daha cox meiset keramikasi qeyd edile biler 186 XX esrin ilk yarisinda keramikanin inkisafi Letif Kerimov ile bagli idi Onun eserlerine medalyonda respublika gerbi 1939 pambiq guller ve govdeler ile bezedilmis vaza daxildir Hemcinin 1962 ci ilde G U Huseynovun tertib etdiyi qehve desti kimi yeni qab formalari ortaya cixmaga basladi Enenevi formalarin yeni tertibatlari da islenmeye basladi 187 Ressam L Agamalovanin Dekorativ vaza eserinde onun evveller sevdiyi kutlevi qaydada buraxilan mehsullar ucun yaratdigi ve istifade etdiyi goy ve qara sirden uzaqlasaraq butunlukle enenevi xalq keramikasina muraciet etmisdir 141 Buna elave olaraq keramikanin miniatur resmleri ile Tebriz miniatur mektebi bezedilmesine baslandi O Y Sixeliyevin Ferhad ve Sirin vazasi 1958 bunun bir numunesidir 187 Sovet dovrunde cini ve saxsidan hazirlanan heykel fiqurlarinin kutlevi istehsalina baslanir Cini ve saxsidan duzeldilmis xalq mudriki Molla Nesreddinin satirik hekayelerinden olan obrazlar bestekar Uzeyir Hacibeyovun Arsin mal alan operettasindan personajlar H Abdullayevin Yeddi gozel cini fiqurlari bunlara misal gosterile biler 141 1970 1980 ci illerde Moskva Sankt Peterburq Tiflisde ve basqa seherlerde tehsil almis keramika uzre mutexessis ressamlara Zahid Huseynovu S Abbasovu Mezahir Avsari Eldar Memmedovu ve basqalarini misal gostermek olar Mezahir Avsar Xurremiler kompozisiyasi Afsaran vazasi Nesimiye hesr edilmis bedii nimceler Turkiyede keramikadan hazirlanmis Totem xatire abidesi ile meshurdur 141 1950 ci illerde bedii keramikanin maraqli novlerinden biri sayilan mayolika da genis inkisaf etmeye baslayir Yerli istehsalat bazasinda yaradilan mayolika bir cox ictimai ve inzibati binalarin dekorativ bezedilmesinde genis tetbiq olunmaga baslandi 141 1980 ci illerin sonundan baslayaraq ictimai binalarin metro stansiyalarinin interyer ve eksteryerlerinde dekorativ keramika kompozisiyalarindan bol istifade olunurdu Bunlara misal olaraq Yasil Teatr da Kondisionerler zavodunun fasadinda Usaq stomatoloji klinikasinin ve 28 may metro stansiyasinin interyerinde Samaxi seherinin gireceyinde samotdan Samaxinin inkisafinin tarixi adli keramik panno Nicat Qocamanli 1979 cu il Deniz kenari bulvarda Kukla teatrinin tertibatini Rasim Rzayev 1986 mial gostermek mumkundur 188 Heykelterasliq Redakte Esas meqale Azerbaycanda heykelterasliq Azerbaycanli serh 1 qebiristanliginda das at heykeli 190 Orta esrlerde Azerbaycanin muxtelif menteqelerinde ecdadlarin baba adlandirilan das heykelleri duzeldilmisdir Qebirdaslari ve divarlar cox vaxt relyef naxislari ile bezedilirdi Bu nov heykelterasliq Abseron yarimadasinda pik seviyyeye catmisdir Bakida Sirvansahlar sarayi muzeyinde saxlanilan XIII esre aid Bayil daslari insan ve heyvan fiqurlari ile bezedilmisdir Bu antropomorfik yazinin bir numunesidir 191 Azerbaycan Respublikasinin ve Cenubi Azerbaycanin muxtelif yerlerinde tapilan qoyun ve at formasindaki qebirdaslari Azerbaycan orta esrler medeniyyeti abidelerinin numunesi hesab edilir 192 Muasir Azerbaycan erazisinde IX esrin II yarisindan etibaren erebler terefinden erazisi isgal edilmis xalqlarin yaradiciligi seriet qanunlarina ustun gelmeye basladi Bu zaman xalq incesenetinde yeniden canli varliqlarin tesvirleri ortaya cixmaga basladi Hesab edilir ki XV esrden baslayaraq qebirdaslari esasen qoyun ve ya at formasi almaga basladi Bu qebrdaslari Islam ehkamlarinin pozulmasinin numunesi kimi tehlil edilir At heykeller hemise yeherlenmis ve tam techizatli sekilde tesvir edilir 193 Yazilardan basqa bele abidelerde olmus sexsin silahlari yay ox qilinc qalxan oxluq ve s tesvir edilir Das qoyun heykellerinde yazilardan basqa vehsi kecilerin marallarin tesvirleri bezi hallarda bu heyvanlarin ovlanmasi sehneleri ve bezen de meiset sehneleri tesvir olunur 194 XIX esrin ikinci yarisinda Bakinin inkisafi ile muxtelif tarixi uslublarda tikilmis yeni binalarin heykel dekorasiyasina ehtiyaci oldugundan dasla yonulmanin berpasi musahide edilir 191 XX esrin evvellerinden heykellerde abide kompozisiyasi ustunluk teskil edir Ilk azerbaycanli pesekar heykelteras Zeynal Abdin bey Eliyevdir 195 1920 ci illerde Bakida bir cox rus heykelteras yasamisdir Ilk heykelterasliq emalatxanasi S Qorodecki terefinden teskil edilmisdir 1923 cu ilde E Tripolskaya 26 Baki komissarinin heykelini yaratmisdir 1920 1930 cu illerde bir cox seher meydanlari tarixi sexsiyyetlere hesr edilmis heykeller ile bezedilmisdir Mirze Feteli Axundov Pinxos Sabsay 1930 191 1940 50 ci illerde Azerbaycanda heykelterasligin rolu daha da artmisdir Ehemiyyetli isler arasinda Nizami Genceviye Fuad Ebdurehmanov 1949 Hokumet Evinin qarsisinda Lenine Celal Qaryagdi 1954 Xursidbanu Natevana Omer Eldarov 1960 Uzeyir Hacibeyova Tokay Memmedov 1960 Mikayil Musviqe Munevver Rzayeva 1968 Qara Qarayeve Fazil Necefov 1968 qoyulan heykeller gosterile biler Evveller heykeller emek ve medeniyyetin onemli sexsiyyetlerini tarixi qehremanlari tesvir ederken sexsin esas xususiyyetlerinden istifade etse de getdikce sexsin ic dunyasina da yer verilmisdir Settar Behlulzade Omer Eldarov 1975 191 196 1970 ci illerde heykelteraslar agac mermer ve qranit uzerinde kompleks tematik kompozisiyalar hazirlayirdilar Fuad Salayevin yaradiciliginda klassik heykelterasligin usullarina rast gelinir 191 Ziver Memmedova ilk azerbaycanli qadin heykelterasdir 197 198 Azerbaycan dili RedakteEsas meqaleler Azerbaycan dili ve Azerbaycan dilinin dialektleri Soldan saga Sefevi hokmdarlarinin XVI ve XVII esre aid diplomatik mektublari 199 ve Quba xanliginin XVIII esre aid diplomatik senediAzerbaycan dili turk dillerinin oguz qoluna daxildir Azerbaycan Respublikasinin ve Rusiyanin Dagistan Respublikasinin dovlet dilidir hemcinin Sovet dovrunden beri Gurcustanda azerbaycanlilarin tehsil dili olaraq istifade edilir 200 Azerbaycan dilinin dialekti Iraq turkmancasi Iraqin Kurdustan muxtariyyetinde dovlet terefinden taninmis dildir 201 202 Diger azerbaycandilli bolgeler Iran Azerbaycani ve Turkiyenin Qars ve Igdir bolgeleridir Azerbaycan dili muasir Azerbaycan erazisinde oguz ve qipcaq tayfa dillerinin esasinda yaranib 203 Azerbaycan dilinin dialekt ve sivelerinin formalasmasi Azerbaycan xanliqlari ve sultanliqlarinin yarandigi XVIII esre gedib cixir 204 Filologiya elmleri doktoru Memmedaga Sireliyev tarixi cografi prinsip esasinda Azerbaycan dilinin dialekt ve sivelerini 4 qrupda cemlesdirir Serq Quba Baki Samaxi dialektleri Mugan Lenkeran siveleri Qerb Qazax Qarabag Gence dialektleri Ayrim sivesi Simal Seki dialekti Zaqatala Qax sivesi Cenub Naxcivan Ordubad Tebriz dialektleri Irevan sivesi 205 206 207 208 Bundan basqa selcuq qasqay efsar sonqur Kirmansahda aynallu gelucah Mazandaranda Diyarbekir turkcesi 209 Iraq turkmancasi Efqanistanda ise Kabil etrafi simal hissede paytaxtin Candavul rayonu Herat seherinde yasayan qizilbaslarin sivesi 163 210 211 azerbaycan dilinin dialekti sayilir 212 Xorasan turklerinin danisdigi turkce azerbaycan ve turkmen dilleri arasinda araliq dili hesab edilir 213 Edebi Azerbaycan dili bu dildeki poeziyanin yaranmasi ile formalasmaga ve istifade edilmeye basladi 214 Azerbaycan edebi dili XIII esrde formalasmaga baslayib XIV XV esrlerde ise yazili Azerbaycan edebiyyati ortaya cixib Yazili klassik Azerbaycan turk edebiyyatinin baslangici monqol isgalindan sonraki dovre tesaduf edir ancaq XVI esrden baslayaraq Iranin azerbaycan dilinde danisan hokmdarlar ve serkerdeler terefinden idare edilmesi dilin daha cox inkisaf etmesine sebeb olur 212 215 216 I Ismayilin qurdugu resmi dili farsca olan Sefevi imperiyasinda Azerbaycan dili hakimlerin sarayin ve qizilbas herbi teskilatinin dili idi 217 Qizibaslar Sefevi sahlari kimi turk dilinin Azerbaycan novu ile danisirdilar 218 Bu dovrde yalnizca farslar azerbaycanca oyrenmirdi hemcinin azerbaycan dilinde danisanlar olkenin burokratik ve edebi dili olan farscani oyrenirdiler Belelerine qizilbaslarin parlaq numayendelerinden olan Hesen bey Rumlunu ve Isgender bey Munsini Dunyani bezeyen Abbasin tarixi eserinin muellifi misal gostermek olar 147 Herbi ve siyasi memurlardan basqa dini ruhani liderler de bu dili istifade edir ancaq eserlerini erebce yazirdilar 219 Sah I Abbas paytaxti Qezvinden Isfahana kocurenden sonra ise evvel turk dilini isleden saray fars dilini istifade etmeye baslayir 220 II Abbasdan sonra hakimiyyete gelen Sah Suleyman Sefevi saray hereminde bagli qaldigi ucun ana dili azerbaycanca idi onun hansi seviyyede farsca bilmesi hele de tarixsunasliga aydin deyil 221 Azerbaycan dili Sefevi sulalesinin hakimiyyetinin son dovrlerine qeder sarayin dili olaraq qalmisdi 147 Elisohbet Sumbatzadeye gore XVIII esrde musteqil Azerbaycan dili ortaya cixmisdir Efsarlar dovletinin qurucusu Nadir sahin dogma dilinin azerbaycan dili olmasi elm terefinden qebul edilir Akop Papazyana gore qizilbas oldugu ucun Nadir Sah azerbaycan dilini dogma dili kimi istifade edirdi 222 223 Hetta Nadir sahin dovrunde yasamis ermeni katalikosu Abraam Kretaci Tehkiye adli eserine onun Azerbaycan dilindeki nitqini elave etmisdir 224 225 Qacarlar dovrunde Azerbaycan turkcesi fars dili ile birlikde iki sarayda Tebriz ve Tehran genis yayilmisdi ve atasinin hakimiyyeti dovrunde varis kimi Tebrizde uzun muddet qalan Muzeffereddin sah Qacar fars dilini Azeri turk aksenti ile danisirdi 226 Qacarlarin hakimiyyetinin boyuk bir hissesinde Turk dilinin sarayda istifade edilen esas dil olmasina baxmayaraq fars dili edebi dil kimi ustunluyunu saxlayirdi 227 XVIII esrin ikinci yarisinda azerbaycan dili ilk defe inzibati muessiselerde xususile Qubali Feteli xanin yaratdigi simal serqi birliyin defterxanalarinda dovlet senedlerinin resmi yazismalarin dili oldu Azerbaycan dilinde yazilmis senedlere 1768 ci ilde Qubali Feteli xanin kohne ve yeni Samaxiya hucumunu xeber veren senedi ve 1776 ci ilde Qubali Feteli xanin Cenubi Dagistan feodallari ile imzaladigi baris sazisini misal gostermek olar 228 Aderbaycanda erazinin adi ile adlandirilan turk dilinin dialekti hakimdir bu dialekt bizde Zaqafqaziyada cox istifade edilir hemcinin Tehran sarayinda hokmran sulale serh 2 ucun bu dogma dil kimidir Bu dialektin oz kicik edebiyyati xususile Gilandaki kecmis rus konsulu Xodzkonun ingilis diline tercume etdiyi aderbaycanli suvari asiq Koroglu mahnilari var fars dili Aderbaycan eyaletinin ehalisinin boyuk hissesi ucun medrese mekteblerinde oyredilen kitab dilidir asagi tebeqe Aderbaycan dili ile mehduddur Ilya Berezin Simali Irana seyahet eseri Sayat Novanin azerbaycan dilinde seiri Esrler boyunca Azerbaycan dili linqva franka kimi ticaret ve etnikler arasi qarsiliqli munasibetde butun Persiyada Qafqazda ve cenub serqi Dagistanda istifade edilirdi Onun trans regional tesiri en azi XVIII esre qeder davam edib 229 S A Raevski 1837 ci ilde oz mektubunda yazirdi Tatarca oyrenmeye basladim dil hansi ki burada umumiyyetle butun Asiyada Avropada fransizcanin oldugu qeder lazimdir 230 Bundan basqa bezen qonsu xalqlarda azerbaycan dili dogma dili unsiyyetden sixisdirib cixarirdi Brokhauz ve Efronun ensiklopedik lugetine gore sonuncuyla yaxin qonsuluq ve daimi munasibete gore tabasaranlilar onlarin Azerbaycan dialektini menimsediler ve tedricen oz dogma dillerini unutdular 231 Boyuk Pyotrun ermeni xalqi ile elaqeleri kitabinda ermeni senedlerini serh ederken Q A Ezov qeyd edir ki boyuk hissesi ermeni danisiq dilinde yazilanlar tatar azerbaycanli sozleri ile asib dasirdi 232 F T Markov qeyd edir ki assuriyalilar oz aralarinda aysorsca danisir ancaq diger milletlerle elaqelerinde tatarcani azerbaycanca istifade edirdiler hansi ki Irevan qezasinda hami terefinden qebul edilirdi 233 Azerbaycan dili Qafqazda linqva franka oldugundan ve gurcu sarayinda yaxsi basa dusulduyunden ermeni asigi Sayat Nova bu dilde mahnilarini cemiyyetde Tiflis ve Telavinin icinde ve colunde ifa edirdi 234 Bundan basqa darginler xristian tatlar yehudi tatlar ve tusetilerde de tarixen azerbaycan dili istifade edilmisdir 235 236 237 238 Umumiyyetle azerbaycan menseli sozler rus gurcu ermeni Nax Dagistan lezgi avar lak arcin ve s ve Iran fars tat talis kurd gilek osetin dillerinde yer alib 239 240 241 242 243 244 245 Azerbaycan dili terminini ilk defe Sankt Peterburq Universitetinin Serq dilleri fakultesinin birinci dekani ve serqsunas Mirze Kazim bey esaslandirdi ve istifade etdi 246 1918 ci ilde yaranmis Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 27 iyunda turk dilini dovlet dili elan etdi 22 Iranda Qacarlarin Pehlevilerle evez edilmesile tehsilde mediyada ve karguzarliqda Azerbaycan dilinin istifade edilmesi qadagan edildi 247 1941 ci ilde Iranin simalinin SSRI terefinden isgal edilmesinden sonra burada yaranan Azerbaycan Milli Hokumeti Azerbaycan dilini Cenubi Azerbaycanin dovlet dili elan etdi 6 yanvar 1946 ci il 248 Hokumetin suqutundan sonra azerbaycancanin ictimai istifadesine qoyulan qadaga davam etdi 215 1979 cu il Iran Islam Inqilabindan sonra yeni konstitusiyada qeyd edildi ki yerli milli diller fars dili ile yanasi mediyada ve diger kutlevi informasiya vasitelerinde hemcinin milli edebiyyatin tedrisi ucun mekteblerde azad istifade edile biler 249 1956 ci ilde Azerbaycanin 1937 ci ilde qebul olunmus Konstitusiyasina elave edilen madde ile Azerbaycan dili Azerbaycan SSR in dovlet dili olur 250 1991 ci ilde yaranan Azerbaycan Respublikasi ise Azerbaycan dilini dovlet dili elan edir Elifba Redakte Esas meqaleler Azerbaycan elifbasi ve Azerbaycanin elifbasi islahati Ferhad Agazade 1906 ve Abdulla bey Efendizadenin 1919 latin qrafikasina kecidle bagli layiheleri1922 ci ile qeder azerbaycanlilar ereb qrafikali Azerbaycan elifbasindan istifade edirdiler Bu elifbaya yalniz turk dili ucun xarakterik olan bezi herfler ڭ گ ۋ ﭺ پ ژ de daxil idi 251 Azerbaycan medeniyyetinin mueyyen numayendeleri terefinden ereb qrafikasi cox cetin bir sistem olaraq qeyd edilirdi 252 Turk xalqlari arasinda latin qrafikasina kecide ilk cehd azerbaycanlilar arasinda XIX esrin ortalarinda olmusdur 253 Bu layihenin muellifi Mirze Feteli Axundov idi O layihesi Istanbulda qebul edilmedikden sonra latin ve rus elifbalarinin esasinda 32 samit ve 10 saitden ibaret yeni elifba yaratdi 254 Ferhad Agazade Abdulla bey Efendizade ve Suleyman Sani Axundovun 1907 ci ilde Bakida kecirilen Ikinci Muellimler Qurultayi ucun hazirladigi xususi elifba layihesi muzakire edildi AXC dovrunde Xudadad bey Melikaslanovla birlikde elifba islahati ile bagli xususi komissiyanin yaradilmasi xalq maarifi nazirine hevale edilir ve bu qerara uygun olaraq xalq maarifi naziri yaninda xususi komissiya yaradilir Ancaq Baki emeliyyati elifba islahatinin kecirilmesine imkan vermir 255 SSRI de latin qrafikasina kecidin oncusu Azerbaycan idi 1925 ci ilde Bakida Semed aga Agamalioglunun sedrliyi ile Umumittifaq Yeni Turk Elifbasi Komitesi yaradildi 256 1929 cu ilde ereb qrafikasi modifikasiya edilmis latin qrafikasi ile 1939 cu ilde kiril qrafikasi ile deyisdirildi 1958 ci ilde Azerbaycan kiril elifbasi Azerbaycan dilinin fonemine uygun gelsin deye tekmillesdirildi Azerbaycan kirilce elifbasi diger kiril elifbalarindan Ҝ ve Ҹ herfleri ile ferqlenirdi 257 1991 ci ilde Azerbaycan yeniden latin qrafikali Azerbaycan elifbasini istifade etmeye basladi Hal hazirda Azerbaycan Respublikasinda yasayan azerbaycanlilar yazi ucun latin qrafikasini Dagistan azerbaycanlilari kiril qrafikasini Iran azerbaycanlilari ise ereb qrafikasini istifade edir Edebiyyat RedakteEsas meqale Azerbaycan edebiyyatiTurkoloq ve etnoqraf N A Baskakov Azerbaycan edebi dilinin inkisaf tarixini uc merheleye bolur XIV XVI esrler edebiyyatda fars dilinin istifade edildiyi ve ereb ve fars sozleri ile zengin olan qedim Azerbaycan dilinin inkisaf etdiyi dovr XIX esrin ikinci yarisi XX esrin evvelleri edebi Azerbaycan dilinin canli danisiq diline cevrildiyi ve milli edebi dil normalarini elde etdiyi dovr Oktyabr inqilabindan sonra Azerbaycan dilinin Azerbaycan sosialist milleti nin diline cevrildiyi dovr 258 Iranikaya gore Azerbaycan turkcesi edebiyyatinin tarixi dord merheleden ibaretdir XIII esrden 1828 ci ilde Simali Azerbaycan xanliqlarinin Iranin Rusiya terefinden meglub edilmesi neticesinde Rusiyanin terkibine qatilmasina qederki dovr 1828 ci ilden 1920 ci illerde Sovet ve Pehlevilerin Rusiya ve Iranda hakimiyyete gelmesine qederki dovr Mesrute dovru 1905 1911 de buna daxildir Pehlevi dovru 1925 1979 SSRI ve Boyuk Britaniya qosunlarinin Cenubi Azerbaycanda qaldigi 1941 1946 ci iller istisna olmaqla bu dovr Azerbaycan dilinde nesrler qadagan edildi bu dilin Iranda resmi dil kimi istifade edilmesi cetinlesdirildi Iran Islam Inqilabindan indiye qederki dovr Bu dovrde Azerbaycan dilinde nesriyyat qadagan edilmese de Iran azerbaycanlilarinin oz dillerinde tehsil alma istekleri qarsilanmadi 215 Qedim Anadolu turkcesi adlandirilan dilde yazilmis metnleri qedim Azerbaycan dilinde hesab etmek hemcinin ilkin azerbaycanca metnleri erken Osmanli edebiyyatinin bir hissesi saymaq mumkundur 212 259 Sifahi xalq edebiyyati Redakte Esas meqale Azerbaycan folkloru Koroglu heykeli Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatina xalq mahnilari efsaneler sevgi ve tarixi qehremanliq dastanlari nagillar letifeler atalar sozleri holavar sayaci sozler oxsamalar agilar laylalar tapmacalar bayatilar ve s daxildir Azerbaycan nagillari XIX esrden toplanmaga baslanmisdir Yunan alimi Hann alman ve yunan nagillarina gore sujetlerini tertib etmis A Aarne ise oxsar nagil sujetlerinin dunya nagillari esasinda kataloqunu yaratmisdir 2000 e yaxin sujet toplanmis ve 3 qrupa bolunmusdur heyvanlardan behs eden nagillar esl nagillar ve letifeler Esl nagillar ise sehrli nagillar nagil efsaneler nagil novellalar ve cin haqqinda nagillar adli dord qrupa bolunmusdur Heyvanlar haqqinda nagillara Cil madyan Armudanla tulku Muqeddes baliq Axmaq kisi sehrli nagillara Fatma ve okuz Fatmanin ineyi Goycek Fatma Sahzade Mutalib Sems ve Qemer Qaraqas Sehrli uzuk Ax vax Ovcu Pirim 260 meiset nagillarina Derzi sagirdi Ehmed Dasdemirin nagili Nusaperi xanim Yeddi qardas bir baci Yetim Ibrahim ve Sovdeger Ibrahimin nagili nagillarini misal cekmek olar 261 Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatina hemcinin atalar sozleri ve meseller daxildir Azerbaycanda atalar sozunden misal cekmek spikerin fikrini mohkemlendirir bedii ifadeliliyi ve qulaq asanlar uzerinde nitqin emosional tesirini artirir Sovet turkoloqu ve filoloqu Efrasiyab Vekilov qeyd edir ki Azerbaycan atalar sozleri ve mesellerin coxu orta esrlerde feodalizm dovrunde yaranib Ona gore de onlarin coxu kendlilerin icbari is ve huquqsuzlugu ve onlarin bu qeddarliga qarsi etirazi ile baglidir 262 Azerbaycan atalar sozleri ve mesellerini ilk defe Irevan muselman mektebinin turk dili muellimi Mirze Memmedveli Qemerlinski cap etdirmisdir 263 Kitabi Dede Qorqud dastaninin menseyi Merkezi Asiya olsa da oguzlarin six meskunlasdigi Azerbaycan erazisinde formalasib 264 Buradaki hekaye ve mahnilar XIII esrin baslangicindan gec olmamaqla formalasmis XV esrden gec olmamaqla yaziya alinmis olmali idi 265 Dastanin gunumuze azerbaycan dilindeki Drezden ve XVI esr turkcesine yaxin Vatikan elyazmalari gelib catib 266 Dastan oguzlarin isgal edilmis Qafqaz torpaqlarinda kafirlerle mubarizesinde behs edir 267 268 Oguz xanla bagli Tarix i Oguz dastaninin Nizami Gencevinin Isgendername si ile benzer sujet xetlerine malik olmasi bu dastanin da Azerbaycanda yaradilmasini subut edir 269 Hemcinin Sefevi dovrunde Azerbaycan xalq dastanlari Sah Ismayil Esli ve Kerem Asiq Qerib Koroglu dastanlari yarandi Yerli dialektler ve klassik dil arasinda korpu rolunu oynayan bu dastanlar zamanla Osmanli ozbek ve fars edebiyyatlarina nufuz edir hetta azerbaycan xalqi ile elaqeler neticesinde Asiq Qerib dastani ermeni ve gurculere kecir 270 Bu lirik ve epik romanslarin turk edebiyyatinin Osmanli ve Cagatay qollari ile muqayisede Azerbaycan edebiyyatinin xarakterik bir xususiyyeti hesab edile biler 271 Diger meshur Azerbaycan dastanlari Abbas ve Gulgez Abdulla ve Cahan Sikari Firdovsinin Sahname sine esaslanan Rustem ve Sohrab dir Orta esrler edebiyyati Redakte Hemcinin bax Orta esrler Azerbaycan edebiyyatinin xronologiyasi Nesimi ve FuzuliXIII XIV esrlerde Xorasanda yasamis Izzeddin Hesenoglu Azerbaycan edebiyyatinin banisi hesab edilir Azerbaycan edebiyyatinin inkisafinda muhum rolu XIV XV esrlerde yasamis hurufizm terefdari Imadeddin Nesimi oynayib Nesimi edebi dili zenginlesdirmek ucun danisiq dilinde ve sifahi xalq edebiyyatindaki benzetme kelam ve deyimlerden istifade edirdi Nesiminin muasirleri Mustafa Zerir Qazi Burhaneddin Sah Qasim Envar ve Celairi sultani Qiyaseddin Ehmed azerbaycan dilinde yazirdilar Qazi Burhaneddinin divani qezel rubai ve tuyuqlardan ibaretdir 149 272 Klassik turk edebiyyatina mexsus olan tuyuq adli dordluklerin meydana gelmesi de baslangicda Azeri erazisinde xalq edebiyyatinin tesiri altinda olmus ve sonradan Cigatay ve Osmanli edebiyyatlarina kecmisdir 146 XV esr Sirvansahlar sarayinda da bir nece turk sairi yetismisdir 146 Merkezi Tebriz olan Qaraqoyunlular dovrunde Azerbaycan dili edebi dil olaraq mohkemlenmisdir 215 Qaraqoyunlu hokmdari Cahansahin Heqiqi texellusu ile Azerbaycan ve fars dilinde seirler yazirdi 273 Bu dovrun diger bir hokmdar sairi ise turk dilinde bir divani melum olan hisni Kayfa Eyyubi hokmdari Melik el Kamil Xelilidir 146 Diger bir XV esr sairi Xetai Tebrizinin ozu de azerbaycan dilinde 215 seirler yazan Agqoyunlu hokmdari Sultan Yaquba hesr etdiyi Yusif ve Zuleyxa poemasi azerbaycan dilinde yazilmis ilk poemalardan biri hesab edilir 215 274 Sultan Yaqubun sarayinda hemcinin Elisir Nevai uslubu ile azerbaycan dilinde yazmis Kisveri ve Hebibi yasamisdir XVI esrde Sefevi hokmdarlari I Ismayil ve I Tehmasibin hakimiyyet dovru inkisafin bu merhelesinde Azerbaycan turk dilinin ve edebiyyatinin tarixinde en parlaq dovr hesab edilir 215 Sah Ismayil Xetai leqebile esasen dogma 275 azerbaycan dilinde 276 qismen fars dilinde yazmisdir Sah Ismayildan baslayaraq teqriben bir esr boyunca Sefevi imperiyasinda azerbaycan dili sarayda orduda ve mehkemede istifade edilib Bu dovrde Iraqda yasamis azerbaycanca 277 278 farsca 279 erebce yazan Mehemmed Fuzuli Azerbaycan poeziyasinin klassiki hesab edilir Onun Azerbaycan dilinde yazdigi eserleri Leyli ve Mecnun Bengu Bade Sohbetul esmar Sah ve dilenci Hedisi erbein Hediqetus sueda ve Sikayetname dir O Azerbaycan poeziyasinin inkisafinda boyuk rol oynayib 280 281 Fuzulinin davamcisi Mehemmed Emani Hetem ve Qerib Eli ve Sir kimi dini movzularda eserler yaratmisdir 215 Bu dovrde fars Kerkiya sulalesine mensub Gilan hokmdari Ehmed xan ser ve musiqi ile maraqlandigindan farsca ile birlikde azerbaycan dilinde de yazirdi 146 Azerbaycan medeniyyetinde asiq enenesi Asiq Qurbaninin dovrunde XV XVI esrlerde inkisaf etmeye basladi 282 Bu senetin tarixi umumilikde daha qedimdir Qurbaninin dovrunde qopuz calan ozanlar saz calan asiqlarla evez edildi 283 Asiq incesenetinin inkisaf etmesinde Sah Ismayil Xetainin de boyuk tesiri var idi Xetainin terefdari olan qizilbaslarin dovrunde asiqlar oz mahnilarini azerbaycanca yazirdilar 284 Orta esrlerde bu senetin mahir icracilarina Sari Asiq Asiq Abbas Tufarqanli Asiq Valeh Asiq Abdulla Asiq Lele Miskin Mehemmed Xeste Qasim Sikeste Sirin kimilerini misal cekmek olar XVII esrde Sefevilerin paytaxtinin Isfahana kocurulmesi fars dilinin movqeyini guclendirse de Mehemmed Fuzuli ve Elisir Nevai uslubundaki Azerbaycan edebiyyati ciceklenmeye davam etdi 215 XVII XVIII esrlerin meshur sairlerine Saib Tebrizi Qovsi Tebrizi Melik bey Avci Mirze Saleh Tebrizi Kelbeli xan Musahib Gencevi Murtezaqulu xan Samli ve Tesir Tebrizi daxildir Rukneddin Mesud Mesihinin yazdigi Verqa ve Gulsa poemasi orta esrler Azerbaycan poeziyasinin en gozel romantik poemalarindan biridir 285 Siyasi hadiselere gore XVIII esrde Iranin Azerbaycan vilayetinde turk edebiyyati gerilese de simalda muasir Azerbaycan turk edebiyyati inkisaf etmisdir Cenubda edebiyyat hem Azerbaycan hem de fars dilinde olmaga davam edir simaldaki seher merkezlerinde ise edebiyyat yalnizca Azerbaycan dilinde idi XVIII esrde Sirvan mektebinden cixmis Azerbaycan sairlerime Sakir Sirvani Nisat Sirvani Mehcur Sirvani ve Aga Mesih Sirvani daxildir Bu dovrde edebiyyatda sifahi xalq edebiyyatinin asiq poeziyasinin tesiri artir Qarabag xanliginin veziri Molla Penah Vaqif Azerbaycan edebiyyatinda realizmin esasini qoyur Onun eserlerinin esas movzusu sevi ve insanin ruhi gozelliyi idi 285 Vaqifin dostu Azerbaycan sairi Molla Veli Vidadi ise onun eksine olaraq duzluyu cesareti agil ve derrakenin gucunu terifleyir daxili muharibeleri ve feodal qeddarligini tenqid edirdi Vaqif ve Vidadinin yaradiciligi XVIII Azerbaycan edebiyyatinin zirvesidir 286 XVIII esr edebiyyatinin en onemli edebi abidesi anonim muellifin Sehriyar ve Senuber xalq dastani esasinda yazdigi Sehriyar dastanidir 285 Edebiyyatin zeif dovru olmasina baxmayaraq sie edebiyyati elegiyye ve tezieler seklinde genis yayilmisdi Bele defn negmelerinin meshur muellifleri Nizemeldin Mehemmed Dehqaraqani Seyid Fettah Israq Maragi Haci Xudaverdi Taib Xoy idi 215 Dagistan azerbaycanlilarindan olan Azerbaycan edebiyyatinin numayendelerine XVI sairi Bayat Abbas XVII esr Derbend asiqlari Mehsume Derbendi ve Dilefruz Peri XVIII esr sairleri Feteli ve Zernigar Derbendli misal gosterile biler 287 13 Umumiyyetle Dagistan edebiyyatinda turk dilinin veziyyeti yerli dillerden ustun idi 288 Sirvanda meshur Azerbaycan asiqlari ile gorusen lezgi asigi Kucxur Seid qosma seklinde mahnilar yaza ve ana dili ile birlikde azerbaycanca da seirler yaza bilirdi 289 Orta esrlerde azerbaycan dilinde eserler yazmis ermeni muelliflere Dellek Murad Sayat Nova Qul Artun Horomsime Akuletsi daxildir 290 Muasir dovr edebiyyati Redakte Mirze Feteli Axundzade Celil Memmedquluzade ve Semed VurgunSimali Azerbaycan Rusiyanin terkibine daxil olduqdan sonra Azerbaycanin yerli ehalisi fars enenesinden rus Avropa enenesine dogru ireliledi Bu dovrde Qasim bey Zakir Seyid Ezim Sirvani Xursidbanu Natevan Abbasqulu aga Bakixanov Mirze Sefi Vazeh Ismayil bey Qutqasinli Celil Memmedquluzade kimi sair ve yazicilar yetisdi XIX esr Iran Azerbaycani edebiyyatinin gorkemli numayendelerine ise Ebulqasim Nebati ve Heyran xanimi misal cekmek olar XIX esrde turk dili Qacarlarin sarayinda genis istifade edilirdi Bu dovrun elegiya mersiye edebiyyatinin en vacib numayendeleri Axund Molla Hesen Dekil Maragayi Mirze Ebulhesen Raci Tebrizi ve Mehemmed Emin Delsuz Tebrizidir 215 Simali Azerbaycan ve Cenubi Dagistan arasindaki tarixi medeni elaqelerin artmasi XIX esrde Dagistan muelliflerinin Azerbaycan dilinde yazilmis eserlerinin artmasina sebeb oldu Lezgi yazili edebiyyatinin banisi Yetim Emin dogma lezgi ve ereb dili ile birlikde azerbaycanca da yazirdi 291 Azerbaycan ve lezgi dillerinde yazan Hesen Elkederinin 1892 ci ilde azerbaycanca yazdigi Eseri Dagistan kitabi onun oz serhleri musahideleri ve seir elaveleri ile Dagistan tarixi ile bagli Serq yazili melumatlarini ehtiva edirdi 292 Azerbaycan diline ustunluk veren diger dagistanli muellifler ise Dagistanin xalq sairi Suleyman Stalski ve Derbend asigi Saul Simendu idi 293 294 295 XIX esrin ortalarinda Mirze Feteli Axundzade yazdigi 6 komediya Hekayeti Molla Ibrahim Xelil Kimyager Hekayeti Musyo Jordan Hekimi Nebatat Dervis Mesteli Sah Cadukuni Meshur Serguzesti veziri xani Lenkeran Hekayeti Xirsi Quldurbasan Serguzesti Merdi Xesis ve Murafie vekillerinin hekayeti ile Azerbaycan edebiyyatinda yeni janrin dramaturgiyanin esasini qoyur O hemcinin Azerbaycan edebi tenqidinin esasini qoymus muselman dunyasinin Molyeri adlandirilmisdir 296 1896 ci ilde Necef bey Vezirov ilk Azerbaycan tragediyasi olan Musibeti Fexreddin i yazmisdir 297 Neriman Nerimanov ilk Azerbaycan tarixi tragediyasi olan Nadir sah in muellifidir 298 Sekine Axundzade Azerbaycan edebiyyatinda ilk qadin dramatuqdur 299 XX esrin evvellerinde Mehemmed Hadi hemcinin Huseyn Cavid ve Abbas Sehhet Azerbaycan edebiyyatinda romantizmin esasi qoyur Mirze Elekber Sabir ise Serqde Sabir edebi mektebinin esasini qoyur Bu mektebin numayendeleri Mirze Eli Mocuz Eli Nezmi Eliqulu Qemkusar Bayrameli Abbaszade idi 300 Iranda Qacarlarin Pehlevilerler evez edilmesi ile Azerbaycan dilinin istifadesi mehdudiyyetlerle uzlesdi 247 Ancaq buna baxmayaraq Mehemmed Huseyn Sehriyar Semed Behrengi Behzad Behzadi kimi Iran azerbaycanlilari dogma dillerinde yazmaga davam etdiler Azerbaycanca yazdigi Heyderbabaya salam poemasi ile sohretlenen Sehriyarin yaradiciligi her iki olkede yuksek qiymetlendirildi Onun yaradiciliginini movzularina Azerbaycan dilinin ve onun mektebde oyredilmesile bagli problemler Azerbaycan xalqinin iki olke arasinda parcalanmasi 1945 47 ci illerdeki Cenubi Azerbaycan azadliq herekati daxil idi 301 Usaq edebiyyati yazari Semed Behrengi ise fars sairlerinin eserlerini tercume ederek Azerbaycan edebiyyatini zenginlesdirdi Sovet dovrunde Azerbaycan edebiyyati yaradiciliq azadligini tehluke hesab eden bir sistemle idare edilirdi Azerbaycan yazicilari ve intellektuallarinin fealiyyetine nezaret edilir ve onlar teqibe meruz qalirdi 15 Bu dovrde bir cox Azerbaycan yazicisi Stalin repressiyasina meruz qaldi 1927 ci ilde Azerbaycan Proletar Yazicilari Assosiasiyasi yaradildi 1932 ci ilde ise legv edildi Hemin il Azerbaycan Yazicilar Birliyi yaradildi Sovet dovru Azerbaycaninin yazicilarina Resul Rza Memmed Seid Ordubadi Suleyman Sani Axundov Mirze Ibrahimov Enver Memmedxanli daxildir Bu dovrde Semed Vurgunun yigcam ve diskrit uslubu Azerbaycan edebiyyatinin muasir formasinin formalasmasina sebeb oldu onu arxaizmlerden temizledi 302 XX esrin sonlarina yaxin Bextiyar Vahabzade 70 seir mecmuesi ve 20 poemasi ile sohret qazandi Onun Gulustan poemasi Rusiya ve Iran arasinda bolunen Azerbaycan xalqi ve onun birlesmek arzusuna hesr edilib 303 Muasir dovr Azerbaycan yazicilari arasinda en meshurlari kinodramaturq Rustem Ibrahimbeyov ve dedektiv romanlarin muellifi Cingiz Abdullayevdir En meshur Azerbaycan sairlerine ise Neriman Hesenzade Xelil Rza Uluturk Nusret Kesemenli Ramiz Rovsen Baba Punhan misal gosterile biler 304 Mifologiya RedakteEsas meqale Azerbaycan mifologiyasi Agac Ata Agac iyesi Agac kisi Azerbaycanlilarin mif ve efsaneleri xeyir ve serin dasiyici olan muxtelif mifik ve semi mifik varliqlara inancin esasinda qurulub 305 Muxtelif Azerbaycan mifleri oz menseyini Oguzname den ozunde hem erken turk hem de Qafqazin arxaik goruslerini birlesdiren Kitabi Dede Qorqud dastanindan goturur 306 Azerbaycan mifoloji gorusleri fars folklorunun tesirine meruz qalmasina baxmayaraq oz orijinalligi ile secilir Fars mifologiya da Azerbaycan mifologiyasindan bir sira mifoloji sujetleri goturmusdur 307 Qumuq mifologiyasi hem tipoloji hem de genetik elaqe inkisafinda Azerbaycan mifologiyasi ile daxili elaqeli olmusdur 308 Qodu mifi gunes cagirmaqla Yada tanrisi ise yagis yagdirmaqla elaqelendirilir onlara aid Gunes ve yagis ayinleri kecirilir Saya xan ise heyvandarliqla mesgul olanlari qoruyur saya merasimi ve sayaci sozler onunla baglidir 309 Umay tanrisi Azerbaycan inanclarindaa usaginin olmasi ucun Humay qayasina basini qoyub yatmaq adeti seklinde ortaya cixir Novruz bayraminda torpagin iki terefden qazilmasi ve altindan kecidin duzeldilmesi sonra insanlarin oradan kecmesi yer kultunun bir qaligi olub torpaq ruhu ve Yer Ana Certenger ruhundan yeniden canlanmagi ifade edirdi Diger turk xalqlari ile ortaq ornekler Al Dede Albasdi Alviz Dag Ana Andar xan Qanim Xan ve s dir Iyeler adlandirilan turk mifologiyasinda qoruyucu rol oynayan ruhlara Cay nenesi Ev iyesi Mese iyesi Od iyesi Su sahibi Yel iyesi Yer iyesi daxildir 310 311 312 Azerbaycan mifologiyasinda en aparici obrazlar div ejdaha ve peridir Neheng quvvetli eybecer ve insanabenzer divler quyularin dibindeki uc otaqli magaralarda yasayirlar ve ser quvveleri temsil edirler Ibrahimin nagili nda ise div xeyirxahligi insanlarla qan qohumlugu ile tesvir edilir Ejdahalar ise quraqliq ve xesteliyin sebebkari kimi tesvir edilir su menbelerinin qabagini tutur 306 Bezi sujetlerde ejdaha uc yeddi ve qirx basli olur oldurulmesi ucun butun baslari kesilmelidir Kesilmis basin dirilerek qehremana hucum etmesi de mumkundur 313 Periler div ve ejdahalarla muqayisede daha musbet rol oynayir ag derileri ve uzun saclari ile gozel bakireler olaraq tesvir olunur Periler gozel baglarda ve saraylarda yasayir hovuzlarda uzurler Onlar goyercine cevrilib basya yerlere uca bilirler 313 Azerbaycan mifologiyasina sularin sahibi olan su perileri de movcuddur 314 Damdabacalar kohne evlerin mescidlerin deyirmanlarin xarabaliqlarinda yasayirlar Axsamdan kecmis heyete isti su tokmek olmaz cunki tesadufen damdabacalarin usaqlarini yandirmaq olar bele olarsa onlar bunun qarsiliginda intiqam almaga baslarlar 315 Bundan basqa Azerbaycan mifologiyasina balaca adamlar ecinne cirtdan sikloplar Tepegoz kellegoz dag meselerinde yasayan tuklu varliqlar formasindaki ruhlar Agac kisi ve ya Mese adami colde ve ya qebiristanliqda yasayib gece yolcularini qorxudan qulyabanilar daxildir Qulyabanilar tutulduqdan sonra paltarina iyne sancilaraq sahiblenile biler ancaq insanin her dediyinin eksini edecek 316 317 318 Azerbaycan rituallarinda esas obrazlardan biri olan Xizir ucun unu teste yigib yukun altina qoyarlar Guya gece Xizir Nebi gelib elini bu una ceker onu efsunlar Bu un muqeddes ve efsunlanmis hesab ediler Xizir bezen mocuzeli dogusa sebeb olan dervis bezen de bir illik yolu bir goz qirpiminda qet eden korlarin gozunu acan peygember olur Rituallarda istifade edilen diger bir obraz ise kecmisde taxil sunbulden cixandan sonra bugdani samandan cixartmaq ucun cagrilan Yel Baba idi Taxilimiz yerde qaldi yaxamiz elde qaldi A Yel baba Yel baba Qurban sene gel baba 306 Qirmizi paltar geyen Hal anasi ise dogus zamani zahinin basinin ustunde dayanir Gozegorunmez olan Hal anasi anaya ve ya usaga xeter yetirmek meqsedini gudur Ondan qorunmanin muxtelif usullari vardir tufengden gulle atmaq zahiya kisi paltari geydirmek ve ya adini Meryem cagirmaq 319 Azerbaycan mifologiyasinda insanin bedheybete ve ya eksine cevrilme ile bagli nadir hallarda ikilesme qohumlara hetta ekizlere ile bagli sujetlere rast gelinir Buna misal olaraq Isaq Musaq qusunu insan qurd cevrilmelerini Ekil ve Bekil ekiz qardaslarinin mifik bir sekilde birlesib daha sonra bir sayilmaqlarini gostermek olar Insan qurd cevrilmeleri insanlari vehsiliye sovq edir Qurd derisine giren qadinlar hetta oz korpelerini yeyir neslin kokunu kesirler 306 307 Inanclar Redakte Mifik qus Simurq Sitare Rehimova Azerbaycan xalqinin inanclarinda qurda marala ineye ag qusa ilana aslana qaba agaca totem kimi yanasildigi musahide olunur Qurdun oglu mifinde disi qurd terefinden beslenilen oglan boyuk guc elde edir ve oz xalqinin xilaskarina cevrilir Xilaskar qurd mifinde muqeddes qurd turkleri xilas edir onlara qurtulus yolunu gosterir Ilanlar ise bezi mif ve inanclarda insanlara heyvanlarin dilin oyredir xezinelerin insanlarla paylasir digerlerinde menfi obraza sahibdir zeherli varliqlar kimi taninir 313 Azerbaycan inanclarinda tebietdeki her seyin ruha sahib olmasi gorusleri vardir Meselen encir agacini kesende Ruhu seni tutacaq qenaetine gelirler Yere qaynar su atanda Torpagin ruhunu incitdin deyirler Qusa das atanda Onun ruhundan qorx xeberdarligini edirler 306 Azerbaycan mifologiyasinda insanin xususile olunun ruhunun ebedilik movcudlugu on plana cekilir ve zenn edilir ki cismen beden fealiyyetini dayandirsa da ruh real dunyada yasamaqda davam edir tekce mehsuldarligini itirmis olur Azerbaycanda qebir ustune gedenler ozleri ile olunun ruhuna calinmis halva Novruz bayraminda ise semeni aparib qebirin ustune qoyurlar Qebir qohum eqreba ve aile uzvleri terefinden ziyaret edilende onlar qebirin ustunu yuyur su cileyirler Dasla 3 defe qebirin asagisini doyurler Bununla oluye geldiklerini xeber verirler Qebirin uzerine onu ziyarete geldiklerini bildirmek ucun mueyyen isareler qoyurlar 320 Hemcinin inanclarda insana xas xususiyyetlerin esyalara tebiet hadiseleri ve quvvelerine cansiz varliqlara goy cisimlerine heyvan ve quslara aidliyi movcuddur Das besikden tutmus goy cisimlerine gunese aya ulduzlaradek butun canli cansiz varliqlar insanlar kimi dusune danisa yarada suurlu fealiyyetde ola bilir 306 Kecmisde azerbaycanlilar terefinden muqeddes hesab edilen Qosqar dagi Magiya yeni fovqeltebii quvvelerin gucu ile dunyaya tebiet hadiselerine ruhlara adamlarin ehval ruhiyyesine saglamligina tesir etmeyin yolunun tapilmasi efsun cadu sehr tilsim fal ve dualarin toplusu seklinde anilir Eski azerbaycanlilar qorxunu goturmekden otru bezi kendlerde indi de icra olunur cefte suyu verirdiler Onun cekicini adi suya salir alinan yaxalantini magik guce malik hesab edirdiler Keci piyini bedenine surtmekle xestenin sagalacagina umid besleyirdiler Ser islerin bas tutmasi ucun ise qurd yagindan ve ilan qabigindan istifade edirdiler Kolu tikanli agaclarin budaqlarini ve uzerlik bitkisini evlerin astanasindan asirdilar ki pis nezerleri iceri buraxmasin Bagbagata ziyan deymesin deye itin kelle sumuyunu ceperin ustune sancirdilar 306 Azerbaycan inanclarinda kicik meiset esyalarindan tutmus silahlara bulaqlara tepelere qayalara kimi hamisi ilahilesdirilib tarixin muxtelif donemlerinde insanlarin umid yerine cevrilmisdir Muxtelif nagil ve dastan numunelerinde bir silsile sehrli esyalar ve vasiteler tesvir edilir ki qeyri adi isleri yerine yetirir mocuzeler toredir Bu inanclara muxtelif yerlerin muqeddeslesdirilmesinde de qarsilasilir Meselen Azerbaycan bayatilarinda daglardan boyukler olaraq soz acilir 306 Qosqar dagi kecmisde azerbaycanlilar terefinden muqeddes olaraq gorulurdu 321 Azerbaycan mifoloji sisteminde ve inanclarinda agac agac pirlerine bu gun de paltarlarindan bir hisse qoparib asanlar var dag qaya su bulaq ilan ilan pirleri okuz inek at ocaq ata ana baba Sekide Babaratma piri Agdasda Gundogdu baba ziyaretgahi kultlarinin izlerine rast gelinir 306 Agac kultu genis yayilib Hetta muasir dovrde de ip ve ya parcalarin agaclara baglanmasina rast gelinir Ilisu kendindeki Qoz piri nde sefa tapmaq ucun gelen xesteler ovlad isteyen qadinlar bu piri en muqeddes bir quvve kimi qebul edirler Qaxla Ilisu arasinda Qarabulaq adli yerde Zogal pir var Ziyaretciler zogalin budaqlarina ip sap esgi parcasi yun qirigi kagiz pul ve s baglayirlar 313 Teqvim RedakteOn iki heyvanli teqvim Redakte Ejdaha iline hesr edilmis Azerbaycan poct markasi Turk tarixcisi Osman Turana gore tarixen Elxaniler ve Sefeviler dovleti terefinden istifade edilen on iki heyvanli turk teqvimi Azerbaycanda hele de movcuddur 322 Elxanilerin de daxil oldugu monqollar Cin teqviminin uygur versiyasini butun isgal etdikleri erazilerde tetbiq etmisdiler Bu teqvim Iranda 1925 ci ilde Qacar sulalesinin taxtdan salinmasina qeder istifade edilmisdir 323 Azerbaycan folklorunda turk teqvimi ile bagli inanclara rast gelinir 324 325 Bu on iki heyvanli turk teqviminde her il ayrica bir heyvanin sican okuz inek peleng dovsan ejdaha ve ya timsah ve baliq 326 ilan at qoyun meymun toyuq xoruz ve ya sadece qus 326 it donuz adini dasiyir yeni her bir heyvan adi 12 ilden bir tekrarlanir 327 Xalq arasinda yayilmis inama gore teze ilin neceliyi yaxsimi pismi olacagi mehz adlandirildigi heyvanin xasiyyeti elameti ile baglidir Meselen il ilan ustunde tehvil olanda deyirler ki havalar isti quraqliq kececek munasibetler normal olmayacaq Dovsan ilinde mehsul bol olur ejdaha timsah ilinde coxlu yagis yagir donuz ilinde havalar sert kecir ve s 327 Diger bir teqvim mifine gore Novruz bayraminda bir yere yigisan el bilicileri illere ad vermisdir ve il hansi heyvanin ustunde tehvil olsa insanlar o heyvanin xasiyyetini gosterer Meselen insanlar sican ilinde gemirib dagidar at ilinde dozumlu olar it ilinde muharibe ederler Basqa bir mifde ise insanlar illeri qarisdirdigi ucun onlarin hokmdarlarinin qarsisina cixan heyvanlar ile illere ad verdiyi hekaye edilir 326 Xalq teqvimi Redakte Hemcinin bax Azerbaycanda merasimler Azerbaycanda xalq teqviminin formalasmasi tebiete munasibetden sema cisimlerinin hereketinden teserrufat enenelerinden qaynaqlanmisdir Xalq teqviminde sum ayi koc ayi vay nene ayi suvarma ayi mehsul ayi kimi ifadeler isledilir Muxtelif muddetler aylar dovler bayramlar ve ya merasimler esasen asagidaki kimidir 327 Novruz 21 mart Baharin gelisi tebietin oyanmasi tezelenmesi ve yaz ekin islerinin baslangicidir Leysan ayi Yazin feslinin ilk ayi bele adlandirilir nisan neysan aprel sozlerindendir Suceddim Baharda suya girme adetidir Azerbaycanin bir cox yerinde ve Ermenistan azerbaycanlilari arasinda yayilmisdir 328 Ekin ayi Yazda ekinci omrunun ekinci heyatinin en mehsuldar dovrudur Qarayaz oglaqqiran keciqiran Yaz gunlerinden aprel ayinin sonlarina kimi yeni yazdan qirx gun kecen muddet xalq teqviminde bele adlandirilir Yasil isiq ayi Dag ve dageteyi yerlerde aprel ayi bele adlandilir Qariborcu Aprelin 15 e kimi olan dovre deyilir Adina Qari ile martin deyismesi yeni qis ile yazin deyismesi adli mahni deyibler Tercix dovru Teze teze yaz otlarinin cucerdiyi qoyun quzunun gece de oruse aparildigi dovre deyilir Kotan cut dovru Sum islerine baslanilan dovrdur Sum bayrami keciriler qarsidan gelen ilin bereketli olmasi arzulanar Cucerti ve ya cemen ayi Baglarin becerib qurtarildigi dovrdur Qizilgul cagi Gulab bayrami keciriler hami bir birilerine kicik etir suselerinde gulab bexs edir muxtelif oxuma ve ayin oyunlari ile senlenib eylenirdiler Ot calimi dovru Yaz feslinin son ayinda bezi bolgelerde keciriler Susepen bayrami Ordubad bolgesinde yayin girmesi ile elaqeli kecirilir Gunesin qarsilanmasi ve qurban kesilmesi olur Bicin vaxti Yayin evvelidir Abrizegan bayrami Bayram gununde su ile elaqedar merasimler icra edilerdi Hami ellerinde muxtelif su qablari ve musiqinin musayieti ile cay kenarina bulaq basina yaxud her hansi bir su hovzesi yanma toplasaraq calib oynayir bir birinin ustune su atir bir birini suya itelemeye calisardilar Cirhacir dovru ve ya circirama dovru Yayin orta ayidir bu adin meydana cixmasina sebeb goyden yere elenen qizmar istinin siddetinden ve quraqliqdan Aran yerlerinde circiramalarin sesinin acilmasi cirildamaga baslamasidir Qoradoyen Yayin orta ayinin bir muddetine deyilir Bu vaxtlar gulden dusmus uzumun qoralari yavas yavas sulanir Xanimlar bu qoralari yigib yuyur iri taxta tabaqlara tokur yumru cay dasi qenberle doyub suyunu cixarir abqora qora suyu duzeldirler Quyruqdogdu ve ya quyruqdondu Yayin ikinci dovrunun adina deyilir Yay yari olan gece sehere yaxin serq terefden isigi arxaya teref uzanan quyruqlu ulduzlarin gorunmesini mueyyen edir ve teserrufat islerini mehz bu dovrde gorurduler Hesen bey Zerdabi hele 1905 ci ilde Quyruq dogdu cille cixdi adli meqalesinde yazirdi Her kes iyulun 25 de teze teqvimle ise avqustun 7 de subh tezden durub gundogana baxsa orada o quyruga oxsayan ulduz destesini gorur Quyruqdogmanin vaxti avqustun 6 dan 15 dekdir Hemin dovrden baslayaraq havalar tedricen soyuyur Balli ay Balin kesilmesinin baslanmasi aricilarin sevincine sebeb olurdu Bu munasibetle sadliq edirler bir birine gozaydinligi verir yanaqlarina bal cekir xeyir bereket dileyirler Elqovan ve ya burku sinan gunler Yayin son ayidir Bu muddetde tez tez cen dusur daglardan duman ciskin eskik olmur Dan yerinden soyuq kulek esir Sonay Yayin son ayli gecelerine deyilir Sonay gecelerinde avava calmaq yeniyetmeleri gencleri oynamaga cagirmaq demekdir Encir yetisen dovr Abseronda avqustun sonu sentyabrin evvelleri bele adlandilir Qocqarisan Azerbaycanin elat ehalisi arasinda payizin evveli qocqarisan adlanir Bu muddetde evvelceden beslenmis qoclar surulere buraxilir Qoc suruye buraxilarken maldarlar dolun qisin son ayina dusmesini nezere alirlar Sanider Uzum derme ve dosab pisirme ile senlik ve sukur merasimidir Mihrican bayrami Mehsul yigimi munasibetile kecirilerdi Son illere qeder bu bayram ilin emek qelebesi ilin yekunu bayrami mehsul bayrami kimi qeyd olunmusdur Xezel ayi ve ya qirovdusen ay Noyabr ayidir Yagis ve simsekle kecir Nar bayrami Nar novleri ve onlardan hazirlanmis mehsullar seher meydaninda teskil olunmus sergide numayis etdirilir Seher merkezinde genc idmancilarin cixislari ve konsert proqramlarina tamasa edilir Kovsec merasimi qirovdusen ayda icra edilirdi Ozunu gulmeli koke salmis bir neferi telxek geyiminde qatira mindirir sonra da kendi gezdirib camaata deyirdiler ki bu gorduyunuz adam qisin dusmenidir Yan yoredekiler onun ustune su sepir qar atir etrafinda mezeli oyun ve eylenceler gosterirdiler O ise bir elinde tuku yolunmus qarga o biri elinde ise yelpik tutub yelledir saymazyana istidir istidir hec vecime deyil deye deye hay kuy salardi Xezan dovru ve ya yarpaqtoken vaxt Xalq arasinda xezan kuleyi adlanan sazaqli kulek agaclarda qalan sari yarpaqlari qoparib ora bura qovur agaclarin xezel movsumu baslayir Naxirqovan ve ya oglaqqiran Payizin son ayinda esen kulek birinci novbede colde otarilan naxiri qaramali tovleye qovurdu Bundan sonra soyuqlar dusur Payizdan qisa donen vaxt Payizin axirlarinda daglarin yamaclari ile duman surunur Bir anin icinde dolu tokur yagis yagir qari ele qarisdirib sovurur ki goz gozu gormur Boyuk Cille Qisin ilk merhelesidir 40 gundur Cille gecesi Qisin baslanmasi munasibetile saysiz hesabsiz tonqallar yandirilirdi Her yerde atesfesanliq baslanirdi senlik etmek ucun adamlar bir yere yigisir maraqli oyunlar tamasalar ifa edir qurban kesir calib oynayirdilar Qaraqis Boyuk cillenin qarli tufanli donduran sumuk usuden gunlerine bele deyirler Bu muddetde qis agir uzucu kecir qar qarisiq kulek uguldayir Kicik Cille 1 20 fevral Qisin ikinci merhelesidir Umumiyyetle kicik cille cox sert saxtali soyuqlari ile ferqlenir Ona gore de bu muddete qisin oglan cagi qisin zelo zelo vaxti gireveli qis da deyirler Sedde bayrami Novruza 50 gun qala kecirilen bayramdir Sedde bayrami insanlarin qisa qarsi munasibetlerini qisdan qorxmadiqlarini numayis etdiren bir bayramdir Xizir Nebi Kicik Cillenin ilk 10 gunune deyilir Cillenin ilk gununden Xizir Nebi merasimine hazirliq baslanir Boz ay ve ya cillebeceler alacalpov boz cille ala cille aglar guler ayi dol ayi Qisin son merhelesidir 30 gundur Hemin muddet erzinde hava tez tez bozardigindan tutqun gunessiz gunlerin sayi cox oldugundan bir sozle qasqabaqli ciskinli qaramatli kecdiyinden bu dovr xalq teqviminde boz ay adlanir Cersenbeler Novruzdan evvelki 4 cersenbedir 4 unsurle su od kulek ve torpaq baglidir Alemin yatdigi vaxt Qisin sonu ve yazin baslangic anini gosteren esrarengiz bir vatdit Ilin son Cersenbe gunu ve ya Novruz Bayramin acilacaq gecenin gunduze cevrildiyi anda reallasir Caylar dereler yeni axar sular bir an ucun durur sonra tekrar axmaga baslayirlar Musiqi RedakteEsas meqale Azerbaycan musiqisi Celairiler dovru musiqicisi Ebdulqadir Maragai Celairiler dovru musiqicisi Ebdulqadir Maragainin azerbaycan dilinde yazdigi seirler turk dilinin musiqi meclislerinde ehemiyyetini gosterir 146 Maragai turk dilindeki qeyd 2 musiqi eserini Teymuriler hokmdari Emir Teymura teqdim etmisdir eser emir Teymur terefinden cox beyenilmisdir 329 Sirvansahlar sairi Hamidinin edebi baximdan dovrunun siyasi ve ictimai tarixini ozunde eks etdiren divani Sirvansahlarda XV esrde turk xalq edebiyyatinin ve musiqisinin saraylarda da ehemiyyetini itirmediyini gosterir Sefevi hokmdari I Sah Abbasin kitabxana mudiri Sadiqi Mecme elhevas adli tezkiresinde xalq musiqileri ile mesgul olan Mehemmed bey Semsiden behs edir 146 Azerbaycanin simli musiqi aletlerine qopuz cogur ceqane berbet ceng rud sentur tar kamanca qanun saz Sirvan tenburu daxildir Azerbaycan medeni kimliyinin formalasmasinda onemli rol oynayan ve Azerbaycan musiqisinin simvolu olan tar Azerbaycanda XVIII esrden meshur olub 330 XIX esrde Mirze Sadiq terefinden tekmillesdirilen Azerbaycan tari cox suretli sekilde Iran Azerbaycaninda Ermenistanda Gurcustanda bir muddet sonra ise Dagistanda Turkmenistanda Ozbekistanda Tacikistanda ve Turkiyede populyar olmusdur 331 Azerbaycan asiqlarinin oz ifalarinda istifade etdiyi saz ise qopuzun yerine istifade edilmeye baslayib ve Azerbaycan sazi son formasini Sah Ismayil Xetainin dovrunde XVI esr alib 332 Azerbaycanin zerb musiqi aletlerine nagara qaval def dumbek laqqutu daxildir Nagaranin olculerine gore ferqlendirilen novleri movcuddur qosanagara boyuk nagara qoltuq nagara cure nagara Qaval ise tar ve kamanca ile birlikde mugam ucluyunde istifade edilen aletlerden biridir Laqqutu Azerbaycanda Lerik Astara Masalli Lenkeran Celilabad rayonlarinda daha cox istifade edilen iki dordbucaq agac qutudan ibaret zerb aletidir 333 Azerbaycanin nefesli musiqi aletlerine tulum ney zurna balaban tutek daxildir Azerbaycan xalqinin milli musiqi aleti olan balaban hem Iranin Serqi Azerbaycan ostaninda hem de Azerbaycan Respublikasinda duduk adlanir 333 334 335 336 337 338 Azerbaycan elementleri Iran musiqisinde xususile reqs ritmlerinde rengler ozunu gosterir Iranika ensiklopediyasina gore Azerbaycan musiqi seneti Qafqazin diger regionlarinda xususile mugam sistemini ve tar ve kamanca kimi simli musiqi aletlerini menimseyen ermeniler arasinda ifa edilirdi 339 Xalq musiqisi Redakte Esas meqale Azerbaycan xalq musiqisi XVI esr Azerbaycan asigi Qurbani Azerbaycan xalq negmelerine emek Zehmetin isigi Bicinci negmesu ve s tarixi Qacaq Nebi Piyada Koroglu ve s lirik Bu gelen yara benzer Ay beri bax Qalanin dibinde Ay Lacin Sari Gelin ve s merasim mezhekeli Yeri yeri ve s ve s daxilir Sari Gelin mahnisininin Qarabagda yaranmasi ve ya Sah Ismayil Xetainin dovrunde ortaya cixmasi ile bagli fikirler vardir Ikinci fikre gore Sah Ismayil mahnini sevdiyine hesr edib 340 341 342 Asiq seneti Azerbaycan musiqi medeniyyetinin vacib terkib hissesidir Asiqlar Islamdan evvelki ozanlarin davamcilari kimi gorulur 343 Asiqlarin repertuari dastanlarla mehdudlasmir Janrlar ferqli olsa da movsu baximindan konkretdir sosial movzularda yazilir Asiqlar nagil sevgi movzusunda lirik mahnilar gozellemeler ustadnameler satirik mahnilar bilirler Asiqlar muxemmes ve dubeyt kimi poetik formalarda hemcinin genis suretde dodaqdeymez kimi seir formalarinda eserlerini yaradirdilar Goyceli Asiq Elesger kimi bir cox asiqlar 50 60 dastani onlarca hekaye ve nagili yadda saxlaya bilirdiler 333 Muasir Azerbaycanda pesekar asiqlar iki kateqoriyaya bolunur ifaci olan asiqlar ve sair asiqlar Ifaci asiqlar pesekar nagil danisanlar kimi bedii yaradiciliqla meshur olmurlar Bacariqlarina ve dogma folkloru basa dusme qabiliyyetlerine gore onlar dastan ve hekayetlerde xususile onlarin nesr hisselerinde deyisiklikler edirler Bedii yaradiciliqla mesgul olan sair asiqlar ise Azerbaycanda ustad adlandirilir ve sagirdlerine asiq olmagin esaslarini oyredirler Ustad asiqlara Qurbani Asiq Abbas Tufarqanli Xeste Qasim Asiq Valeh Asiq Elesger Asiq Huseyn Bozalqanli ve basqalari daxildir Onlar yalniz Azerbaycan asiq senetine deyil hemcinin Azerbaycan yazili edebiyyatina boyuk tesir edibler 344 Asiq musiqisi Azerbaycan Respublikasinin Gence Qarabag ve Naxcivan hemcinin Salyan erazilerinde Cenubi Azerbaycanin Tebriz Qaradag Maraga Xoy ve Urmiya erazilerinde yayilib 345 Tariyel Memmedov ise 11 asiq mektebinin adini cekirː Goyce Tovuz Borcali Gence Semkir Sirvan Qarabag Qaradag Tebriz Urmiya Cildir ve Derbend 346 Mugam Azerbaycan musiqi senetinin esas janrlarindan biridir Azerbaycanda mugam esasen tar kamanca ve qaval ifacilarindan ibaret mugam ucluyu musayietinde ifa edilir Cox vaxt qaval calan hem de xanendelik edir 347 XIX esrde mugamin inkisafi bilavesite Susa Baki Samaxi Gence seherlerinde movcud olmus edebi ve musiqi meclisleri ile baglidir 348 Hazirda Azerbaycan mugamina 7 esas mugam Rast Sur Segah Cahargah Bayati Siraz Suster Humayun Kurd Ovsari zerbi mugamlar Heyrati Arazbari Semayi Sems Mensuriyye Mani Ovsari Heyderi Qarabag sikestesi Kesme sikeste ve rast mugamlari Mahur Hindi Orta Mahur Bayati Qacar Dugah daxildir Meshur mugam ifacilarina Settar Mirze Sadiq Bulbulcan Kececioglu Mehemmed Cabbar Qaryagdioglu Qurban Primov Mecid Behbudov Seyid Susinski Xan Susinski Zulfu Adigozelov Sovket Elekberova Alim Qasimov ve basqalari daxildir 349 Tesnif Azerbaycan milli musiqisinin kicik janridir mugamdan evvel ve ya sonra ifa edilir Tesnifler xanendeler terefinden instrumental musayietle oxunur ve onlarin ifasinda zerb aletinden istifade edilir Tesniflerin metnlerini esasen qezeller teskil edir bezi hallarda heca veznli seirlerden bayati gerayli qosma ve s istifade olunur Tesniflerin mezmununda sevgi lirikasi ile beraber ictimai motivler de esas yer tutur Xanendelerin ifasinda Azerbaycan tebietini tesvir eden bir cox tesnif metnlerine de rast gelmek mumkundur Bezi destgahlarda ifa olunan tesnifler hemin mugamin adi ile adlanir Meselen Segah mugaminin butun tesniflerine sobeden asili olmayaraq Segah tesnifi deyilir Mugenni Bulbul Rast Segah ve Sur tesniflerini cox gozel icra etdiyinden diger xanendeler bu eserlerde Bulbulun mohru oldugunu etiraf edirdiler 350 Meyxana Azerbaycan xalq musiqili poetik yaradiciliq numunesidir xususi recitativ vokal musiqi eserinin terkibine daxil olan danisiq mahni arasindaki danisiq improvizasiya ve ritmik poeziyadir 351 Meyxanada iki ve daha artiq meyxanaci musayiet seklinde bedaheten soyleyir Meyxananin tarixi orta esrlere sairler musiqiciler ve dervislerin oz eserlerini ritm tutaraq musiqi ile oxuduqlari dovrlere gedib cixir 352 SSRI dovrunde Eliaga Vahid meyxanani yazili edebiyyata getirir 353 Muasir musiqi Redakte Qaya Vokal Kvarteti 1907 ci ilde Leyli ve Mecnun u besteleyen Uzeyir Hacibeyov Azerbaycan opera senetinin esasini qoydu Bu opera neinki Azerbaycanda hemcinin Islam aleminde yazilan ilk opera idi 104 354 Onun en meshur operettasi 1913 cu ilde yazdigi Arsin mal alan musiqili komediyasidir 40 ci illerde Xosrov ve Sirin Niyazi Veten Covdet Haciyev ve Qara Qarayev Nizami Efrasiyab Bedelbeyli ve s operalar yazildi 1972 ci ilde Sefiqe Axundova Gelin qayasi operasini yazaraq Azerbaycanda ilk opera yazan qadin bestekar oldu 355 Azerbaycan operasinin muasir dovrunde ise Suleyman Elesgerov Bahadir ve Sona Solgun cicekler Cahangir Cahangirov Xanendenin taleyi Azad Vasif Adigozelov Oluler Natevan Ramiz Mustafayev Vaqif Zakir Bagirov Aygun Nazim Eliverdibeyov Cirtdan Memmed Quliyev Aldanmis ulduzlar ve basqalarinin yazdigi operalar sehnelendi 1930 cu illerde bestekar Tofiq Quliyevle drijor Niyazi Bakida ilk caz orkestrini qurdugu dovrde Azerbaycan cazi ortaya cixdi Buna baxmayaraq Azerbaycan cazinin banisi Vaqif Mustafazadedir O Azerbaycan milli musiqisi ile caz elementlerini sintez ederek yeni musiqi janri caz mugami yaratmisdir 356 Bu stilin meshurlasmasinda Rafiq Babayev ve onun Qaya Vokal Kvarteti de boyuk rol oynamisdir 357 358 Muasir dovrun meshur caz ifacilarina Ezize Mustafazade Emine Fiqarova Isfar Sarabski Sahin Novresli misal gosterile biler 359 360 361 Asef Zeynallinin 1931 ci ile aid Fraqmentler suitasi Azerbaycan simfonik musiqisinin ilk numunesi hesab edilir 362 Qara Qarayev 1943 cu ilde dramatik ve lirik tesvirlerin iti tezadlariyla xarakterize edilen 1 ci simfoniya sini yazdi Onun 1946 ci ile aid fasizm uzerinde qelebe munasibetile yazilmis 2 ci simfoniyasi nda ise Azerbaycan musiqi eneneleri klassik uslubla birlesmisdir 1948 ci ilde Fikret Emirov simfonik mugam janrini yaratdi O 3 simfonik mugamin Sur Kurd ovsari ve Gulustani Bayati Siraz in muellifidir Bu janrda mugam destgaha xas olan bir cox xusususiyyetler istifade olunur 363 Fikret Emirovdan basqa simfonik mugam janrina Niyazi Suleyman Elesgerov Asef Zeynalli Eldar Mansurov Arif Melikov Aqsin Elizade Ferec Qarayev Vasif Adigozelov Memmed Quliyev Tofiq Bakixanov muraciet etmisdir Qara Qarayevin Leyli ile Mecnun simfonik poemasi ise Azerbaycanda lirik dramatik simfoniyanin baslangici olmusdur 364 2011 Avroviziya Mahni Musabiqesinde qalib gelen Eldar amp Nigar cutluyu Azerbaycan pop musiqisinin yaranmasi XX esrin ortalarina tesaduf edir 1956 ci ilde Azerbaycan Dovlet Estrada Orkestri 1957 ci ilde Tofiq Ehmedovun rehberlik etdiyi Biz Bakidaniq estrada ansambli Azerbaycan estrada senetinin inkisafinda muhum rol oynamislar 365 366 Sonralar Natevan Seyxova Ilhame Quliyeva Rauf Adigozelov Mobil Ehmedov Yalcin Rzazade Mubariz Tagiyev Akif Islamzade Flora Kerimova Elmira Rehimova Tofiq Ehmedovun rehberlik etdiyi estrada orkestrine qedem qoydular 367 1961 ci ilde Qaya kvarteti Azerbaycanda ve SSRI de boyuk ugurlara imza atmisdir 368 Bu dovrde klassik pop xalq musiqisi o cumleden Resid Behbudov Muslum Maqomayev Polad Bulbuloglu Anatollu Qeniyev ve Sahlar Quliyevin yaradiciligi estrada senetini zenginlesdirmisdir 369 370 1970 ci illerde Mirze Babayev Flora Kerimova Sovket Elekberova Oqtay Agayev kimi klassik pop senetcileri boyuk ugurlar elde etmisdi 371 372 373 Tofiq Quliyev terefinden yaradilan ve 1980 ci illerde Baki payizi Beynelxalq festivali Azerbaycan pop musiqisinde yeni musiqi dalgasinin yaranmasinda boyuk rol oynamisdir 374 Festival Almaz Elesgerova Faiq Agayev Aygun Kazimova Serxan Serxan Samir Bagirov Zulfiyye Xanbabayeva Ilqar Xeyal kimi senetcilerin erken inkisafinda muhum rol oynamisdir 375 376 2011 ci ilde Eldar Qasimov ve Nigar Camalin ifa etdiyi Running Scared adli mahni Azerbaycanin Avroviziyada ilk qalibiyyeti olaraq yarismanin tarixine dusmusdur 377 2017 ci ilde Firengiz Elizade ve Alim Qasimovun ifa etdikleri albom Qremmi mukafatina layiq gorulmusdur 378 Azerbaycanda rok 1960 ci illerden yaranmaga baslamisdir Azerbaycanin meshur rok qruplarina Eskulap Xurremiler Uc alov Eksperiment OK Asiqlar Coldunya Unformal misal gosterile biler 379 380 Azerbaycanda metal musiqi 2000 ci illerden fealiyyet gostermeye baslamisdir 2002 ci ilde yaranan 3 14 Azerbaycan rok arenasinda ilk death metal ve doom metal janrlarinda ifa eden qrupdur 381 1983 cu ilde Cingiz Mustafayev Azerbaycan dilinde yazilmis ilk rep janrli mahnini Dunenki kecdi i seslendirmisdir 382 1993 cu ilde Anar Nagilbazin Kasiblarin mahnisi adli mahnisi ve kutleye teqdim olunan albomu Azerbaycanda repe maragi artirmisdir 383 2000 ci illerde Men de varam kimi televiziya verilisleri ve kutlevi repcilerin ortaya cixmasina baxmayaraq yalniz Elsad Xose Uran ve Huseyn Derya kimi repciler boyuk ugur elde etmisdir 384 385 386 387 Reqs Redakte Esas meqale Azerbaycan reqsleri Koceri Azerbaycan erazisinde milli reqs incesenetinin ortaya cixmasi ve formalasmasi uzun esrler boyu davam edib Qodu qodu kos kosa ve Xizir Nebi kimi kutlevi icra edilen merasimlerdeki reqslerin tarixi qedim dovrlere gedib cixir Orta esrler dovrunde bu merasim reqslerinden milli reqslerin muxtelif sekilleri formalasib Azerbaycan erazisinde movcud olmus dovletlerin saraylarinda bacariqli reqs ansambllari var idi Turaci reqsiyle bagli efsaneye gore Qarabag xani Necefqulunun reqqasi xanin oglunun toyunda reqs senetinin cox ince cox gozel mocuzelerini numayis etdirerken bu menzereye heyran qalmis xan ucadan demisdir Sen lap turac kimi oynayirsan O vaxtdan beri hemin reqqasin oynadigi reqs Turaci adlandirilmisdir 388 XIX esr rus etnoqrafi Ivan Sopen oz eserinde mirzeyi ve guveng kimi qadin reqslerini tesvir edirdi 389 XIX esrin sonlarina qeder Samaxida eylence qruplarinda isleyen reqqaseler Samaxi reqqaseleri olmusdur Bu qruplar Hindistanda xususile Boyuk Mogol Imperiyasi dovrunde Hindistan zadeganlarina xidmet etmis tevaiflere benzer sekilde isleyirdiler 390 1920 ci ilde respublikada Sovet hakimiyyetinin qurulmasindan sonra milli reqsler yeni insanin menevi dunyasi ideologiyasi ve emek fealiyyetini eks etdiren yeni movzular elde etdi Pambiqcilarin reqsi mehsul reqsi baliqcilarin reqsi kosmik reqs kimi yeni reqsler ortaya cixdi Mirzeyi Uzundere kimi qedim qadin reqslerini qorumaq isteyiyle yanasi hemcinin yeni reqsler ortaya cixdi 391 Azerbaycan milli reqsleri mecmuesine gore Dagliq Qarabag erazisindeki Uzundere adli erazi ile bagli Uzundere reqsi azerbaycanlilarla six qonsuluqda yasamagin neticesi olaraq Qarabag ermenileri arasinda da yayildi 392 Bezi Azerbaycan reqslerinin adi Azerbaycanda movcud olmus tayfalar ve ellerler baglidir Meselen terekeme reqsi azerbaycanlilarin etnoqrafik qrupu olan terekemelerle Xancobani reqsi ise Samaxi xanligini idare etmis Xancobanli eli ile baglidir 393 Movzu baximindan Azerbaycan reqsleri muxtelifdir emek cobani merasim dini merasimle bagli teqvimle bagli toyla bagli meiset mirzeyi turaci qehremanliqla bagli herbi cengi xorovod oyun yalli halay ve s novleri var En meshur reqsler terekeme kocerilerin reqsi qitqilida toylarda ve yalniz qadinlarin istirak etdiyi meclislerde icra edilen innabi ceyran balasi yalli dir Azerbaycan xalq reqsi bir qayda olaraq 3 hisseden ibaret olur Birinci hisse suretli daire uzre olur Ikinci hisse lirikdir reqqas sanki yerinde donub qalir suzur korpus qeti ve vuqarli terzde dik tutulur Ucuncu hissede yene daire uzre reqs suretli tenteneli ve boyuk emosional cosgunluqla seciyyevi olur Reqsler Azerbaycan milli musiqi aletlerinin musayietile icra edilir zurnacilar triosu iki zurna ve bir nagara sazandarlar triosu tar kamanca def ve s Qadin ve kisi reqsleri bir birinden keskin sekilde ferqlenir 391 394 Qadinlar terefinden teqdim edilen reqsler yavas lirik turaci uzundere ve s ve ya sevincli qizgin terekeme ve s kisiler terefinden teqdim edilen reqsler ise tenteneli ezemetli mirzeyi mudriklik reqsi yaslilar terefinden icra edilir ve s heraretli suretli qaytagi esgerani ve s olur Reqs melodiyasinin xarakterik musiqi hecmi 6 8 hem muxtelifliyi hem de ritmik fiqurlarin keskinliyi ile xarakterize olunur punktir ritmler sinkopalar 395 Qadinlarin ifa etdiyi reqsin inkisafi geyimden cox asilidir Reqqasenin yubkasinin uzunlugu ayaz hereketlerinin revanligini teyin edir onun butun diqqeti ise qolun ve bedenin yuxari hissesinin ciyinler bas uz mimikasi ve s texnikasindadir Kisilerin reqsinde ise ayaq texnikasi onemli rol oynayir Cekisi az olan reqqas barmaqlarinin uzerinde dayana bilir qazagi reqsinde oldugu kimi 391 Balet RedakteEsas meqale Azerbaycanda balet Leyli ve Mecnun baleti Mecnun rolunda Gulagasi Mirzeyev Azerbaycanda muasir pesekar balet senetinin menseyi milli opera ve operettanin inkisafi ile elaqedardir XX esrin evvellerinde Baki teatrlarinda sehneye qoyulan milli operalarda ve musiqili komediyalarda xoreoqrafik nomreler icra edilirdi Bu dovrde hemcinin Qu golu ve Jizel kimi klassik baletlerden sehneler ifa edilirdi 391 Ilk Azerbaycan baleti 1940 ci ilde sehnelesdirilen Efrasiyab Bedelbeylinin Qiz qalasi dir Sujet xetti meshur Qiz qalasi efsanesine esaslanan balet ucun Heyrati ve Mensuriyye mugamlarindan istifade edilmisdir 396 1952 ci ilde ise Qara Qarayevin Yeddi gozel baletinin sehneye qoyulmasi Azerbaycan balet senetinde yeni musiqi dramaturgiyasinin esasi qoyulmusdur Bu eserle birlikde Qara Qarayevin Ildirimli yollarla baleti Azerbaycanin teatr senetinin dunyada sohret tapmasi isine xidmet etmisdir 396 Hemin ilde Soltan Hacibeyov muasir insanlarin heyatindan behs eden Gulsen baletini yazmisdir 397 Arif Melikovun 1961 ci ilde yazdigi Mehebbet efsanesi baleti neinki Azerbaycanin elece de dunyanin bir cox olkelerinin opera teatrlarinin repertuarinda mohkem yer tutmusdur 396 1968 ci ilde Suleyman Sani Axundovun eyniadli hekayesi esasinda yazilmis Qaraca qiz baleti Azerbaycan Dovlet Akademik Opera ve Balet Teatrinin sehnesinde tamasaya qoyulmusdur 398 Bu balet hem de usaqlar ucun yazilmis ilk boyuk sehne eseridir 398 2000 ci illerde balet janri Xeyyam Mirzezadenin Aglar ve qaralar Aqsin Elizadenin Qafqaza seyahet Polad Bulbuloglunun Esq ve olum ve s yeni eserlerle zenginlesmisdir 397 Teatr Redakte Esas meqale Azerbaycan teatri Kilimarasi Azerbaycan teatr incesenetinin menseyi qedim xalq senlikleri ve oynamalarina gedib cixir 399 400 Azerbaycan xalq oyunlarinda Gizlen qac oyun mahnilarinda kepenek benovse toy merasimlerinde nisan duvaq qapma toy bayramlarda Novruz yazin gelmesi kovsec qisa hazirliq teatr fealiyyetinin muxtelif formalari ortaya cixir 401 Meherrem ayinda icra edilen Sebih tamasalari meydan tamasalarinin bir novu olmaqla birlikde hem formaca hem de menaca dini xarakter dasiyir ve bir misteriya tamasasi olaraq Yaxin ve Orta Serqde o cumleden Azerbaycanda genis yayilmisdir 402 Kisilerin kollektiv sekilde icra etdiyi yalli reqsi telxeklerin kendirbazlarin muxraduzd ve muxrabazlarin performansi dervislerin ilan oynadanlarin tamasasi teatr tamasalarinin ilkin formasi idi Kos kosa Qaravelli Sah Selim Kecel Pehlevan Ceyran xanim Maral oyunu Xan xan Tapdiq coban Tenbel qardas Kilimarasi kimi sehnelesdirilmis epizodlarin da Azerbaycan teatrinin formalasmasinda muhim ehemiyyeti var Iran Azerbaycaninda ise Novruz bayraminin ve yazin gelmeyini mujdelemek ucun oynanilan teke oyunu meshurdur Milli Azerbaycan teatri XIX esrin ikinci yarisinda ilk Azerbaycan dramaturqu Mirze Feteli Axundovun eserleri esasinda yaranib Ilk pesekar teatr performansi 23 mart 1873 cu ilde gosterilib Performansin tesebbusculeri realni mektebi pedaqoqu Hesen bey Zerdabi ve hemin mektebin sagirdi Necef bey Vezirov idi Mektebin sagirdleri Axundovun 1851 ci ilde yazdigi 403 Serguzesti veziri xani Lenkeran pyesini oynayirdilar 17 aprel 1873 cu ilde Axundovun diger komediyasi Haci Qara numayis edildi 404 1892 ci ilden baslayaraq Susada Axundovun komediyalarinin da daxil oldugu heveskar tamasalar gosterilirdi 405 Abbas Mirze Serifzadenin ifasinda Huseyn Cavidin Seyx Senan i 1892 ci ilde hemcinin Hasim bey Vezirovun Evlenmek su icmek deyil tamasasi da heveskarlar terefinden ifa edildi Ancaq bu tamasa movhumatci dusuncede olanlar terefinden dagidildi aktyorlar arxa qapidan qacmali oldular Muselman ruhaniler edebiyyat ve teatri yaramaz is hesab edir kecirilen tamasalara mane olmaga calisirdilar 406 1896 ci ilde Susada Ebdurrehim bey Haqverdiyevin Dagilan tifaq tragediyasi ifa edildi 1904 cu ilde Vilyam Sekspirin Otella tamasasi heveskarlar terefinden ifa edildi Eseri tercume eden ve Otello rolunun ifacisi Hasim bey Vezirov idi XIX esrin axirina qeder Nuxa Gence Samaxi Naxcivan kimi seherlerde azerbaycanca tamasalar ifa edilirdi Teatr tamasalarini teskil edenler Axundov mektebinin davamcisi olan Necef bey ve Hasim bey Vezirovlar Neriman Nerimanov Ebdurrehim bey Vezirov Celil Memmedquluzade Suleyman Sani Axundov idi 1888 ci ilde Bakida Sultan Mecid Qenizade ve Neriman Nerimanovun istiraki ile teatr truppasi quruldu 1897 ci ilde ilk pesekar kollektiv Muselman dramatik truppasi quruldu Bu dovrde Necef bey Vezirovun Yagisdan cixdiq yagmura dusduk Musibeti Fexreddin Ebdurrehim bey Haqverdiyovun Bextsiz cavan Aga Mehemmed sah Qacar Peri cadu Neriman Nerimanovun Nadir sah pyesleri feodal cemiyyetinin adetlerini mulkedar kapitalist sistemin qeddarligini cehaletperestliyi ve dini fanatizmi ifsa edirdi 407 Teatrin insanlar arasinda populyarligi ve Azerbaycan milli musiqi aletlerinin inkisafi teatr incesenetinin yeni novunun musiqili teatrin yaranmasina getirib cixartdi 1897 1898 ci illerde Susada ve 1901 1902 ci illerde Bakida Mehemmed Fuzulinin Leyli ve Mecnun ve Elisir Nevai Ferhad ve Sirin poemalarinin birperdeli sehne sekilleri gosterilmisdir Uzeyir Hacibeyovun Leyli ve Mecnun operasi ile Azerbaycan pesekar musiqi teatrinin esasini qoymusdur Uzeyir Hacibeyov Zulfuqar Hacibeyov Muslum Maqomayev Mesedi Cemil Emirov Mirmahmud Kazimovski kimi musiqicilerin bestelediyi opera ve musiqili komediyalar Azerbaycanin musiqili teatrinin ilkin repertuarini teskil etmisdir 407 1919 cu ilde Bakida Azerbaycan Dovlet Akademik Milli Dram Teatri 399 1922 ci ilde Tiflisde Azerbaycan Teatri 408 1928 ci ilde Irevanda Azerbaycan Teatri yaradildi 409 Dovlet dram teatrindan SSRI xalq artistleri olan Mirzeaga Eliyev Sidqi Ruhulla Adil Isgenderov Merziyye Davudova Hokume Qurbanova Azerbaycan SSR in xalq artistleri Fatma Qedri Nesibe Zeynalova emekdar artistler Ulvi Receb Konstantin Adamov Aleksandr Alleqrov cixdi Hemcinin teatr dekorativ inceseneti inkisaf etdi R Mustafayev S Serifzade N Fetullayev K Kazimzade 410 Kinematoqraf Redakte Esas meqale Azerbaycan kinematoqrafi Babek filminin afisasi Azerbaycan kinemotoqrafiyasinin esasi 2 avqust 1898 ci ilde qoyulmusdur 411 Rus esilli fotoqraf Aleksandr Mixaylovic Mison Azerbaycanda 1898 ci il avqustun 4 de Balaxanida neft fontani ve Bibiheybetde neft fontani yangini kimi qisametrajli senedli filmler cekmisdir 1916 ci ilde Ibrahim bey Musabeyovun Neft ve milyonlar seltenetinde romani esasinda eyniadli tammetrajli bedii filmi 1917 ci ilde Uzeyir Hacibeyovun Arsin mal alan operettasi esasinda kinokomediyasi cekilmisdir 412 1923 cu ilde tesis olunan Azerbaycan Dovlet Foto Kino Idaresi 413 muxtelif adlar dasisa da 1961 ci ilden etibaren Cefer Cabbarli adina Azerbaycanfilm kinostudiyasi adini alir 414 20 ci illerde Azerbaycan kinosunun movzulari cehalete qarsi mubarize inqilab qadin azadligi idi 1929 cu il de Amo Bek Nazarovun rejissorlugu ile cekilmis Sevil filmi Azerbaycan qadinini real sekilde tesvir edirdi Bu dovrde hemcinin Bakidaki yasayisi neft senayesini tesvir eden filmler cekilirdi 30 cu illerin evvellerinde meiset ve tarixi inqilabi movzulu filmler istehsal edilirdi 415 1935 ci ilde Boris Barnetin rejissorlugu ile ilk Azerbaycan sesli filmi olan Mavi denizin sahilinde cekilmisdir 416 Boyuk Veten muharibesi dovrunde 1941 1945 muharibe qehremanlarina aid Veten oglu ve Bextiyar qisametrajli bedii filmleri Sualti qayiq T 9 ve Bir aile tammetrajli bedii filmleri cekilmisdir Arsin mal alan operettasinin 1945 ci il ekranizasiyasi 136 olkede gosterilir ve 86 dile tercume edilir 417 Yalniz SSRI de 16 milyondan cox izleyici toplayan filmin yaradici kollektivi Stalin mukafati ile teltif edilir 418 40 ci illerin sonu 50 ci illerin evvellerinde Feteli xan ve Bakinin isiqlari kimi bedii senedli ve publisistik filmler cekilmisdir 415 1951 ci ilde Sovet Azerbaycani filmi Kann kinofestivalinda Qisa Film Munsifler heyeti Xususi Mukafati ni qazanib 419 1950 ci illerin sonu 1960 ci illerin evvellerinde Qizmar gunes altinda Onun boyuk ureyi Ogey ana Onu bagislamaq olarmi Boyuk dayaq Telefoncu qiz kimi ferqli pese sahiblerinin emeyini eks etdiren filmler coxluq teskil etmisdir 60 ci illerin evvellerinde Koroglu dastaninin esasinda cekilmis eyniadli film ve Mehemmed Fuzulinin Leyli ve Mecnun eseri esasinda cekilmis Mehebbet dastani filmi ile Azerbaycan kimetoqrafinda rengli filmlerin istehsali genislenir 415 Arsin mal alan filminden sonra Gorus O olmasin bu olsun Romeo menim qonsumdur Ehmed haradadir Ulduz 1965 ci il Arsin mal alan ekranizasiyasi Qaynana kimi filmlerle musiqili komediya janri Azerbaycan kinematoqrafinda ustunluk teskil etmisdir 70 ci illerde Nesimi Dede Qorqud Babek kimi tarixi movzulu filmler cekilmisdir 70 ci illerin sonu 80 ci illerde Ikinci Dunya muharibesi ile bagli Bizim Cebis muellim Serikli corek kimi filmler cekilmisdir 80 ci illerde Azerbaycan kinosunda meneviyyat ve exlaq movzusu one cixmisdir Bu dovrde Park Ozge omur Olsem bagisla Gumusu furqon Babamizin babasinin babasi Bag movsumu Gumusgol efsanesi Burulgan Texribat kimi filmler isiq uzu gormusdur 415 Azerbaycanin musteqilliyini elde etdikden sonra 1990 ci illerde Azerbaycan filmlerinin sayi diger dovrlerle muqayisede azalir Ancaq bu dovrde Yarasa ve Ozge vaxt kimi onemli movzulara hesr edilmis filmler de cekilmisdir Musteqillik dovrunde Heyder Eliyevin heyatindan behs eden senedli filmler cekilmisdir Bunlardan biri de Vaqif Mustafayevin coxseriyali Heyder Eliyev filmidir 415 Bu dovrde ustunluk verilen diger bir movzu ise vetenperverlik olmusdur Ag atli oglan Umid Feryad Arxada qalmis gelecek Yalan kimi filmler bu movzud cekilmis orneklerdir 420 2007 ci ilden baslayaraq Qafqaz Qala Sahe Buta Colcu Nabat Nar bagi kimi Azerbaycan filmleri en yaxsi xarici film uzre Oskar mukafatina teqdim edilmis ve hec biri namized ola bilmemisdir 421 422 423 424 2007 ci ilden baslayaraq Uc qiz 40 ci qapi Qardasimdan yaxsisi yox idi Nabat Qirmizi bag filmleri MDB ve Baltik olkelerinin en yaxsi xarici filmi uzre Nika mukafatina namized olmus yalniz Rustem Ibrahimbeyovun Kabusun gozuyle filmi bu mukafati qazanmisdir 425 426 427 428 429 430 Animasiya Redakte Esas meqale Azerbaycan animasiyasi1933 cu ilde Azerbaycanfilm studiosu Lokbatan ve Neft simfoniyasi filmlerinde texniki animasiyadan istifade etmesi ile Azerbaycanda animasiyanin esasi qoyuldu 1935 ci ilde Abbasin bedbextliyi adli ilk Azerbaycan cizgi film cekildi 431 28 fevral 1969 cu ilde eyniadli Azerbaycan xalq nagilina esaslanmis Cirtdan cizgi filmi istehsal edildi 1970 ci illerde Ayi ve sican Tulku hecce gedir Bulud niye aglayir Goycek Fatma Pispisa xanim ve Sican bey Kirpi balasi ve alma kimi 20 den cox animasiya filmi cekildi 432 1980 ci ilde Yaz oyunlari Cucelerim Sen bele cimbilisan Nar agacinin nagili Xrizantema yarpagi Cetin mesele kimi animasiya filmleri istehsal edildi Ancaq cizgi filmlerinin keyfiyyeti evvelki kimi deyildi Sexsi profesionalligin asagi olmasi ve texniki avadanligin xususi boyalarin catismazligi bunun esas sebeblerinden idi 432 90 ci illerde Bir defe Ithaf Oda Kitabi Dede Qorqud Sekreyin dastani Karvan Deniz seyaheti kimi cizgi filmleri Azanfilm terefinden cekilmisdir 2008 ci ilde Azerbaycan animasiyasinin 75 illiyi qeyd edilmisdir 432 Yumor Redakte Molla Nesreddinin miniatur resmi Topqapi sarayi Sefeviler dovrunde yasamis sair Terzi Efsar farsca ve Azerbaycan turkcesindeki yumoristik seirlerden ibaret kicik divan muelifi idi Terzicilik adlanan bu nov poeziya Isfahan sarayinda meshur idi 215 Qarabag xani Penahelinin telxeyi tarixen movcudlugu subut edilen sexsiyyetlerden biri olan Lotu Qulu Penaheli xan terefinden insanlari hetta onun ozunu yamsilamaq bacarigina gore beyenilirdi 433 Yumor Azerbaycan folklorunun demek olar ki butun sahelerinde ozunu gosterir Azerbaycan nagillarinda doyusden cox mezeli oyunlarla maraqlanan serkerde Kelniyyet axmaq er arvad Hillilimnen Gullulum kimi komik xarakterlere rast gelinir 433 Ayri ayri tarixi sexsiyyetler onlarin fealiyyetleri mubarizeleri barede soz acan Azerbaycan revayetleri bezen sifahi gelenekde dolasa dolasa satirik yumoristik boyalara burunmus belelikle de qismen gulmecelere dogru istiqamet goturmusduler 261 Azerbaycanda toy ve meclislerde sagliq deyilerken letifelerden ve kecmisde bas vermis gulmeli hadiselerden genis istifade olunur 434 Azerbaycanda letife janri cox genis yayilmisdir Letifede gulusu yaradan esas xususiyyetler zarafat mezelilik sadelovhluk ve mehribanliqdir Bu gulusu yaradan esas letife qehremanlari Behlul Danende Molla Nesreddin ve regional xarakterli obrazlardir Letifelerin regionalliq xususiyyeti onlarin yayildigi erazilerle baglidir Regional letifeler de ozluyunde bir nece qrupa bolunur Seki letifeleri qehremanlari Haci dayi Mesedi Abdulcabbar Isfendiyar Tuhu Tahir ve basqalari Qarabag letifeleri qehremanlari Abdal Qasim Tagi Nagi qardaslari Celilabad Masalli letifeleri qehremani Lotu Salman ayrim letifeleri Sirvan letifeleri lezgi letifeleri ve diger muxtelif mezmunlu letifeler 261 Azerbaycan folklorsunasliginda letifeler tesnif edilerken siyasi mezmunda olanlar demek olar ki nezere alinmamisdir yalniz professor Azad Nebiyev xalq arasinda sovet iscileri orta ve yuksek cinli memurlar hokumet adamlari ve s ile bagli letifeler oldugunu qeyd etmisdir 435 Mezeli jurnali Azerbaycan qaravelli tamasalarinda daha cox kicik mezeli gulmeli meiset ehvalatlari letifeler Ogru molla Kecel ve seyx Bes on sahiya gederem Behlulun yuxusu Molla ve cavan Yuz arsin uzunlugunda agac kimi qaravelliler istifade olunur Meydan aktyorlari guluslerle kinayeli kelmeler ibareli ifadeler eyni kelmeni muxtelif mena calarlarinda demekle oz fikirlerini hedefe deqiq catdira bilirler 436 Diger bir nov olan mesxere tamasalarinda ise mesxereci boyu bir cerek saqqali uc cerek gozu donbalan danisigi yalan geydiyi palan tipli bameze sozlerle ayri ayri adamlari mesxereye qoyub camaati guldurur Masxarabazi mesxerecini hedelemek doymek qadagan idi Bu o demekdir ki mesxere tamasalarinda tenqid edenle tenqid olunan bir birine qaynayib qarismali ve onlar arasinda dusmencilik munasibeti olmamali idi Kendirbaz oyunlarinda yer alan telxeyi ise Huseynqulu Sarabski bele tesvir edirdi Kece papaq yalanci pehlevan meydan sulayaraq oz ustasinin hereketlerini gulmeli bir sekilde teqlid edir ve bununla da bed gozleri kendirbazdan uzaqlasdirir Telxek herden yuxariya xitaben deyerdi can qardas huner kimin ucundur Huner senin ucundur Eger sen ip ustunde bir qaytagi oynasan bura yigilan agalar bize cibxercliyi vererler Usta balabani kok ele 433 XX esrin evvellerinden etibaren Azerbaycan satirik jurnallar genis populyarliq qazanmisdir Bunlardan ilki olan Molla Nesreddin jurnalinin tesiri altinda Behlul 1907 Zenbur 1909 1910 1919 Mirat 1910 Ari 1910 1911 Kelniyyet 1912 1913 Lek lek 1914 Tuti 1914 1917 Mezeli 1914 1915 Babayi Emir 1915 1916 Tartan Partan 1918 Seypur 1918 1919 Mesel 1919 1920 kimi Azerbaycan dilinde nesr olunan satirik jurnallarla yanasi bu dovr Bakida rus dilinde Cigit 1907 1918 Vay vay 1908 Bakinskoe qore 1908 1909 Bic 1909 1915 Adskaya pocta 1909 1910 Bakinskiye streli 1910 Baraban 1912 1913 kimi satirik jurnallar da derc olunurdu 437 Azerbaycan teatr ve kinosunda Mirzeaga Eliyev Elekber Huseynzade Mustafa Merdanov Eliaga Agayev Lutfeli Abdullayev Nesibe Zeynalova Besir Seferoglu Hacibaba Bagirov Yasar Nuri Seyavus Aslan Munevver Kelenterli Eldeniz Zeynalov kimi gorkemli gulus ustalari fealiyyet gostermisdir 438 1971 ci ilden buraxilislari yayimlanan Mozalan Satirik Kinojurnalinin meqsedi olkedeki neqativ hallari satira diliyle xalqa catdirmaq idi 439 Sovet dovrunde Yuli Qusman Parni iz Baku Bakili oglanlar adli Sen ve Hazircavablar Klubu komandasini yaratmisdir 1988 ci ilde yaradilmis eyniadli Azerbaycan komandasi 1992 ci il 1993 cu il 1995 ci illerde MDB cempionu 2000 ci ilde ise en yaxsi 10 komanda arasindan XX esr cempionu olmusdur 440 Eylence Redakte Qebele Beynelxalq Musiqi Festivali Azerbaycanda musiqi Qizil Payiz Baki Beynelxalq Caz Festivali Qebele Beynelxalq Musiqi Festivali ve film DokuBaku Beynelxalq Senedli Film Festivali Animafilm Baki Beynelxalq Animasiya Festivali festivallari Beynelxalq Terekeme Cersenbesi folklor festivali Qiz qalasi Beynelxalq Incesenet Festivali kecirilmisdir Elave olaraq Goycay Nar bayrami Quba Alma bayrami Xaribulbul Musiqi Festivali Gence Beynelxalq Serab Festivali kecirilir 1996 ci ilden etibaren Miss Azerbaycan Gozellik yarismasi 2014 cu ilden anime konvensiyasi kecirilir Festivallar ve bayramlar hemcinin yerli ve beynelxalq tedbirlerde mutelif sehnecikler konsertler atesfesanliq teskil edilir Azerbaycanda herbi paradlarin kecirilmesi Xalq Cumhuriyyeti dovrunde baslamisdir 1918 ci il sentyabrin 15 de Bakinin isgaldan azad olunmasi munasibetile kecirilen parada tam formalasmamis Azerbaycan Ordu birlesmeleri ile yanasi Qafqaz Islam Ordusunun esgerleri qatilmisdir Sovet dovrunde herbi mektebin kursantlarinin ya da Qirmizi Ordunun Baki qarnizonundaki birlesmelerinin istiraki ile muntezem olaraq paradlar kecirilirdi 1992 ci ilin 9 oktyabrinda musteqil Azerbaycan ordusunun ilk paradi kecirilmisdir Daha sonraki illerde kecirilen paradlarda silahli quvvelerin muxtelif texnikasi teqdim edilmis herbi teyyareler ucuslar heyata kecirmisdiler 441 Azerbaycanda ilk pesekar sirk heyvanxana XIX esrin 90 ci illerinde meshur Nikitin qardaslari terefinden tikilmisdir 1905 ci ilde yeni seherin basqa erazisinde sirk binasi tikilerek istifadeye verilmisdir 1945 ci ilde ilk defe olaraq Azerbaycanin milli sirk truppasi yaradilmisdir Truppa yalniz sirk nomrelerinden ibaret olmayib terkibine estrada ve balet artistlerinin cixislari salinmisdi Enver Quliyev Ulduz bacilari kendirbaz Elixan ve diger artistlerin nomrelerin cixislarindan ibaret olan truppa fealiyyeti dovrunde Zirveden isiq adli proqramla kecmis Sovet Ittifaqinin erazisinde ve Afrika Asiya Amerika ve Avropada daimi qastrollarda olmusdur Azerbaycan esas konsert zallari Baki Kristal Zali Heyder Eliyev adina Idman Arenasi Heyder Eliyev Sarayi Azerbaycan Dovlet Akademik Filarmoniyasi Gence Dovlet Filarmoniyasidir Azerbaycanin en boyuk futbol arenalari Baki Olimpiya Stadionu Tofiq Behramov adina Respublika Stadionu Gence seher stadionudur Eylence merkezlerine Baki ve Qebelend eylence merkezi misal gosterile biler Bundan basqa Baki Zooloji Parki ve Samaxi Safari Parki fealiyyet gosterir Xizekcilik ucun Qebelede Tufandag dag xizek kompleksi ve Qusarda Sahdag Turizm Merkezi fealiyyet gosterir Parasut paraplan ve alpinizm kimi idman novleri Azerbaycan Hava ve Ekstremal Idman Novleri Federasiyasi terefinden inkisaf etdirilir 442 443 Adet enene RedakteAile Redakte Azerbaycan ailesi XX esrin evvelleri XX esrin evvellerine qeder azerbaycanlilar arasinda patriarxal aile qurulusu xarakterik idi Ailenin bascisi arvadin cehizi istisna olmaqla ailenin butun dasinar ve dasinmaz emlakinin sahibi idi Aile bascisinin veziyyeti olmayanda mulk seriete uygun bolunurdu Meselen oglan ovladi qiz ovladina catan mulkun iki qatini alirdi Aile bascisinin dul arvadi butun mulkun sekkizde birini ve sexsi esyalarini alirdi 444 Inqilabdan evvel Azerbaycanda agsaqqallar kend heyatinda ve ayri ayri ailelerin heyatinda meslehetci ve vasiteci kimi onemli rol oynayirdi Genclerin ve usaqlarin hemcinin qadinlarin agbircekler istisna olmaqla bu ve ya diger meselenin muzakiresinde istirak etmek huququ yox idi Aile munasibetlerinde kicik hemise boyuye tabe olurdu Hal hazirda da yaslilara hormet azerbaycanlilarin ailevi ve ictimai heyatinin bir elementidir 444 Inqiliabdan evvel Azerbaycan ailesinde kisinin rolu qadininkindan daha ustun idi Qiz ata evinde oz anasina ve ya nenesine tabe idi Gelin ise evdeki yasca daha boyuk ev sahibesine qayinana ve ya boyuk qayinin arvadi tabe idi Teze evlenende erin ailesinin evinde yasayanda gelin ailedeki kisilerden cekinmeli ailenin yasli uzvlerinin oturdugu otaga daxil olmamali idi Ucadan danismaq ve ya gulmek edebsizlik sayilirdi 444 Usaqlara baxmaq tamamile ananin mesuliyyetinde idi Ailede oglan usaginin yeri qizinkindan ferqli idi 6 7 yasina catan oglan usaginin terbiyesi ile baba ata ve boyuk qardas mesgul olurdu Usaqlarin dini terbiyesi de eyni yasdan baslayirdi 444 Sovet dovrunde Azerbaycan ailesinde boyuk deyisikler bas verdi Yeni heyat seraiti aile heyatinda deyisikliklere sebeb oldu Patrixal qaliqlar demek olar ki tamamile yox edildi Qadinlar kend teserrufatinda senayede insaatda medeniyyet idarelerinde ve basqa yerlerde kisilerler bereber isleyirdiler Usaqlarin terbiyesi de bu dovrde deyisdi Oglan ve qiz usaqlari eyni sertlerle yetisdirilirdi Usaqlarin terbiyesinde aile ile beraber usaq bagcalari mektebler ve internatlar vasitesile cemiyyet de istirak edirdi 444 Toy adetleri Redakte Esas meqale Azerbaycanda toy adetleri Xinayaxdi Azerbaycanda nigah baglanmasi asagidaki merhelelerden ibaretdir 1 ilkin raziliq belge valideynlerin razilasmasindan sonra elcilerin ipek sal ve sirni vermesi 2 nisan beyin ailesinin geline bezek geyim ucun parca gelinin ailesinin ise sirniyyat vermesi 3 toyun ozu evlilik hediyyelerinin toy xoncasinin getirilmesi Adaxlanmaga yaxin oglan qiza bahali ipek parcalar mermer qizil dos ve basa taxilan bezek esyalari verir Beyin qohumlari hediyyeleri qirmizi ortukle ortunmus mecmeyilere yigirlar 444 Kecmisde evlilik ucun cavanlarin fikri cox nadir hallarda sorusulurdu hetta qiz qacirmaq adeti var idi Oglanin evleneceyi qizi anasi ve bacisi secirdi eger ailenin diger uzvleri de razilassa oglanin qohumlari evvel qizin anasi ile daha sonra elciler qizin atasi ile gorusurdu Elciler ozleri ile bir ve ya iki hormetli agsaqqal getirirdiler Raziliq elde edilenden sonra gelin ucun ne qeder mehr ve basliq odenileceyi muzakire edilirdi Mehr ve basliq nisan gunu getirilirdi Bundan basqa bey toydan evvel gelini gore bilmezdi Ancaq daha sonra bu adet yoxa cixdi 444 Toydan bir gun evvel kebin kesilir Kebinkesdirme merasiminde molla ve her iki terefden bir sahid istirak edir Toyun ilk gununde beyin evinde toy qonaqligi verilir Toyun ikinci gununde qonaqlara bozbas ve plov verilir Musiqi ve senlik gunboyu davam edir Ucuncu gun toy senliyinde demek olar ki butun kend sakinleri istirak edir Eyni gun beyi mesellerle musiqi ve ates acmaqla gelini getirmeye yola salirlar Gelini bey evine getirmezden bir nece saat evvel gelinin qohumlari cehizin tamamlanmasinda istirak edir Senlik ve reqsden sonra gelin bey evine aparilir Gelinin cehizi de bey evine aparilir Toydan bir nece gun sonra beyin ailesi qonaqliq kecirir Bundan sonra gelin oz otagindan cixa bilir 444 Toy senliklerinin enenelerinin bir coxu bu gun de icra edilir nisan geline munasibet gelinin geydirilmesi adeti Toy geyimlerinin coxu enenelerden kenara cixir toya hazirliq muddeti qisalir toy adetlerinde yeni elementler ortaya cixir 444 Milli geyim Redakte Esas meqale Azerbaycan milli geyimleri Araxcin ve kelagayiAzerbaycanda geyim enenesi tebii cografi veziyyetin muxtelifliyi ve sosial iqtisadi heyat ve medeniyyetin inkisafinda tarixi dovrlerle bagli qeyri muntezemlik neticesinde oz orijinalligini qoruyub saxlamisdir Geyim olkenin mueyyen erazisindeki iqtisadi medeni inkisafin xususiyyetlerini eks etdirir 143 XX esrde iqtisadi medeni heyatda bas veren deyisikliklere gore Azerbaycanin milli qadin kisi ve usaq geyimleri fabrik geyimleri ile evez olunmusdur XIX esrde genis yayilmis geyim uslublari usaq paltarlari ve bezeklerile elaqedar inamlar da ehemiyyetini itirmisdir 445 Azerbaycan kisi geyimleri altda koynek ve dizlik ustde salvar ve arxaliqdir Arxaliq kemer ve ya qursaqla baglanir Arxaligin uzerinden cuxa soyuq dageteyi rayonlarda ise qoyun derisinden kurk ve yapinci geyilir Gen salvarlar evde hazirlanmis yun materialdan tikilirdi Arxaligin uzerinden cavanlar pileklerle bezenmis gumusden ve ya deriden duzeldilmis kemer geyirdi Cuxanin uc novu var idi buzmelerle bukuslerle ve buzme ve bukuslerin kombinasiyasi ile Cuxanin sinesi aciq idi bezen sinenin tereflerinde patronlar ucun yuvalar vezneler yerlesirdi Kend yerlerinde cox uzun yere qeder yalanci qollarin sonuna dogru daralan kurkler geyilirdi Sakinler burun hissesi yuxari qalxan deriden tikilmis basmaqlar cariqlar geyirdiler bogaz hissesi uzun ve qisa olan cekmeler mest yayilmisdi Demek olar ki butun kisilerin bigi ve saqqali var idi Kisiler papagin altinda ag parcadan naxisli araxcin geyerdiler 143 XIX esrin sonu XX esrin evvelinde Azerbaycan qadin paltari alt ve ust paltardan ve hemcinin cadradan ibaret olurdu Geyimde erazilerle bagli ferqler umumi milli geyim gorunusunde hec bir deyisiklik olmadan ayri ayri detallardan ibaret idi Alt qadin paltarlari dar koynekler muxtelif fasonlu yubkalar selte cut tuman ve tumanlar idi darbalaq ve cutbalaq Ust qadin paltarlari ust koynekler qisa paltarlar esasen Azerbaycanin cenub qerbi rayonlarinda yayilmis ve qerb rayonlarinda gulece kimi bilinen arxaliq Abseronda ise don idi 143 Gencebasar Sirvan Baki Qerb bolgesi ve Seki rayonu erazilerinde iki qabaq dos bir arxa kurek ve iki qoldan ibaret lebbade tikilirdi 446 Arxaliginin uzerinde deri ve ya mermerden tikilmis kemer geyilirdi Varli aileden olan qadinlar qizil ve ya gumus kemer geyirdiler Ayaga uzerinde xalca ornamentlerine benzer naxis ornamentleri olan aciq muxtelifrengli corab geyilirdi Evden cixanda corabin uzerinden cariq geyilirdi Varli aileden olan qadinlarin boynunda arpa formasinda uzunsov muncuqlardan boyunbagi olurdu Horuklerin arxadaki leceklerini gizletmek ucun qadinlar zerxaradan tikilmis ensiz ortukden cutqudan istifade edirdiler Qadin bas geyimi dairevi yasti hisseden ve halqadan ibaret alcaq papaq idi Papagin uzerinden kicik ipekden duzeldilmis yayliq kelagayi baglayirdilar Saclara ovuclara ve dirnaqlara xina cekilirdi 143 Azyasli qiz usaqlarinin geyimi qadinlarin geyiminin tekrari olsa da oglan usaqlarinin geyimi kisilerinkinden ferqlenirdi Oglan usagi salvarlari bagli asirmali ve finka kimi uc novu var idi 447 Qiz usaqlarinin geyimleri parlaq rengli olurdu Hemcinin usaqlari bednezerden ser quvvelerden sehrbaz tilsiminden qorumaq ucun muncuqlar uckunc dualar tisbaga kureyi ve dagadagan ciliyi kimi bezeklerden istifade edilirdi 448 Kulinariya Redakte Esas meqale Azerbaycan kulinariyasi Baliq sorbasi Esas ingredientlerin sud et un terevez oldugu Azerbaycan milli yemekleri ve onlarin hazirlanma ve yeyilme usullari muxtelifdir Kecmisde qida cografi seraite ve sosial statusa gore de ferqlenirdi Azerbaycanlilarin qidasinda corek onemli rol oynayir Kend erazilerinde demirden duzeldilmis azca qabariq olan sac uzerinde bisirilir Coreyi tendirde bisirmek rayonlarda hemcinin Azerbaycanin merkezi seherlerinde genis yayilib Tendirlerde corekden basqa lavas da pisirilir Azerbaycanda lule kabab lavasla birlikde teqdim edilir 449 Hemcinin Azerbaycan plovu hazirlanarkan lavasdan istifade edilir 450 Sabirabad rayonunda toydan sonra gelin eve gelende qaynana gelinin ciynine lavas atir Novxanida yasdan sonra kulce ile bezen icine halva qoyulmus lavas verilir Yaz ve yay aylarinda icerisine et ve goyerti qoyularaq qatlanan xemir xoreyi qutab hazirlanir Diger xemir xoreklerine xesil xengel sulfullu eriste asi bore muersse umac qovut qindi dusbere gurze qasiqxingelini misal cekmek olar 451 452 Azerbaycanda Merci plov Paxla plov Sudlu plov Kuku plov kimi 50 ye yaxin plov novu var Qus etinden hazirlanan en cox yayilmis yemek cigirtmadir 452 Azerbaycan metbexinde plovu dene seklinde plov cekme sudlu siyiq sile ve s ve kirkirede uyuderek isledilir Sorba kufte dovga icerisine de qatilan duyu Lenkeranda coreyin yerine istifade edilirdi Burada duyunun unundan ve yarmasindan canquru ve loku adli corekler hazirlanirdi 453 Badambura Et yemekleri muxtelifdir En cox sevilen et qoyun etidir Teze qoyun ve mal etinden basdirma ondan ise tike kabab hazirlanir En cox yayilmis et yemekleri piti ve bozbasdir Iranika ensiklopediyasina gore bozbas Iran yemeyi abguste sebzinin Azerbaycan turk dilindeki adidir ve bu turk menseli ad yemek bisirilende aldigi renge gore verilib 454 Duyu ve edviyyat elave edilmis cekilmis et kelemin kelem dolmasi ve ya sor ve temiz uzum yarpaginin yarpaq dolmasi icerisinde bukulur ve ya badimcan biber ve pomidorun icerisine doldurulur badimcan dolmasi pomidor dolmasi biber dolmasi Xirda dogranmis qoyun eti sogan ve edviyyatla qarisdirilaraq lule kabab hazirlanir 452 Uzum siresi tut ve qarpizdan dosab zogal alca gavalidan turs kutle turslavas hazirlanir Qizardilmis et ve baligin sousunda nar siresi narserab istifade olunur Sirniyyatlara 10 novu olan halva sekerbura sorqogali paxlava sekercoreyi durme kulce tixma qurbiy bamiye nisasta terek tendir cocesi mutekke ve s daxildir Seki halvasi Samaxi mutekkesi Zaqatala ve Baki qurabiyesi Qarabag ketesi Baki Gence Naxcivanin tendir cocesi Lenkeran kulcesi Quba Xacmaz qozcoreyi Ordubad qozlu durmesi Lenkeran canqurisi Quba tixmasi Mugan qeliti kimi sirniyyatlar ise Azerbaycanin muxtelif erazilerine aid sirniyyat novleridir 452 451 Icki medeniyyeti Redakte Esas meqale Azerbaycan metbexinde ickiler Cayxana Baki 1888 Azerbaycanda cay icmek genis yayilib 455 ve cay qonaqperverliyin ve qonaga gosterilen hormetin remzi hesab edilir 456 Esas yemekden qabaq sufreye cayin getirilmesi enenedir Azerbaycanda istifade edilen cay uzun dovrler boyunca Cinden gelib Azerbaycanda istehsal edilen cay esasen yasildir ancaq qara cay Cin klasifikasiyasina gore qirmizi cay da kifayet qeder genis yayilib 457 Azerbaycanda istenilen yasayis yerinde cayxana var Ancaq Orta Asiyadan ferqli olaraq cayxanalarda nahar etmek olmur cayin yaninda yalniz konfet ve sirniyyat verilir Cayxanalar ancaq kisiler terefinden isledilir Burada onlar bas veren hadiseleri muzakire edir qezet oxuyur nerd oynayirlar 458 459 Tarixen Azerbaycan sufresinde istifade olunan diger alkoqolsuz ickiler sehleb qehve meyve serbetleri ayran atlama koremez ovduxdur Vaxtile Azerbaycanda olmus rus herbi tarixcilerinden biri yazirdi ki azerbaycanlilar icki meqsedi ile esasen su en isti vaxtlarda ise ayran suda qarisdirilmis qatiq qebul edirler varlilar ise serbet icirler Kecmisde Azerbaycanda qendab xosab ovsala heyva serbeti ezgil suyu uzum siresi iskencebi gulab serbeti araqnane bedmusk ve s olmaqla sufreye muxtelif serbet novleri qoyulurdu Kakao qehve ve s kimi Serq sufresine mexsus ickiler kecmisde kendli ailelerinin meisetine sirayet etmemisdir Istisna kimi seherin kubar ailelerinde ziyafet sufresinde qehve icilirdi 460 Tarixen Azerbaycanin Qarabag bolgesinde tut aragi istehsal edilmisdir 461 Azerbaycan Rusiyanin terkibine daxil olduqdan sonra da ehemiyyetini saxlayan tut araginin mualicevi ehemiyyeti Azerbaycan ehalisi terefinden ireli surulurdu 462 Sovet dovrunde Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasinin Ali Soveti evde spirtli icki duzeldilmesini qadagan etdi XX esrin sonu XXI esrin evvellerinde tut araginin senaye istehsalinin artmasi ile bu icki evveller istehlak edildiyi olkelerden basqa yerlere de ixrac edildi 463 Idman Redakte Esas meqaleler Azerbaycanda idman ve Azerbaycan xalq oyunlari Azerbaycan milli covken komandasi Seki Azerbaycan idman enenesinde atla oynanilan oyunlar xususile populyardir Bunlara papaq oyunu qiz qov sur papaq ve covqani misal cekmek olar 464 Qiz qov oyununda 400 metr mesafe boyunca atli oglan oz reqibi ile yarisir Eger oglan qiza cata bilse onu qucaqlamaq ve opmek sansi elde edir Geri qayidanda ise qiz oglana cata bilse onu qamcinin agir zerbelerile cezalandirir Papaq oyununun ise mezeli xarakteri var biri qadin olan bes istirakci diger istirakcilarin basindan papagi goturmeye calisir Ancaq qizin papagini goturmeye icaze verilmir Sur papaq oyunu ise basketbola oxsayir iki komanda xez papaqla oynayirlar ve meydancanin uclarinda halqasi olan iki uzun agac var Oyunun meqsedi papagi reqibin halqasindan daha cox kecirmekdir Yere dusen papaq ise yalniz atdan dusmeden goturulmelidir 465 Azerbaycanda genis yayilmis oyunlardan biri olan covqanda iki komanda atustunde agac vasitesile topu qarsi komandanin qapisindan kecirmeye calisir Azerbaycanli atlilarin agaci cobanlarin yarligini xatirladir Azerbaycan at oyunlarinda Qarabag ati ve Dilbaz ati kimi yerli atlar xususile istifade olunub 465 Azerbaycanda covqan idmanin milli novu hesab edilir 466 Nerd de Azerbaycan medeniyyetinde onemli rol oynayir Oyun Azerbaycanda cox populyardir ve yerli camaat terefinden oynanilir Azerbaycan ekspertleri terefinden nerdin muxtelif novleri yaradilmisdir 467 Gules Azerbaycanda qedim dovrlerden yayilmis enenevi idman novu olmusdur Azerbaycan Milli Olimpiya Komitesinin uzvu oldugundan sonra Olimpiya oyunlarinda gules uzre 14 medal qazanmisdir Azerbaycanin en ugurlu gulescileri Namiq Abdullayev Togrul Esgerov Rovsen Bayramov Serif Serifov Mariya Stadnik Cebrayil Hesenov Resul Cunayev ve Ferid Mansurovdur Futbol Azerbaycanda en sevimli idman novudur Azerbaycan Futbol Federasiyalari Assosiasiyasi qeydiyyatindan kecen 9122 neferle olkedeki en boyuk idman assosiasiyadir 468 Azerbaycan milli futbol yigmasi olke futbol klublari ile muqayisede beynelxalq arenada nisbeten zeif cixis numayis etdirir Azerbaycanin en ugurlu futbol klublari Neftci Baki Qebele ve Qarabagdir 2012 ci ilde Neftci Azerbaycan futbolu tarixinde avrokuboklarda qrup merhelesine vesiqe qazanmis ilk klub oldu 469 2014 cu ilde Qarabag Azerbaycan futbolu tarixinde avrokuboklarda qrup merhelesine ikinci vesiqe qazanmis klub oldu 470 Bundan elave Qarabag yarisin esas merhelesinde qelebe qazanan ilk Azerbaycan klubu kimi tarixe dusub 471 Azerbaycanda voleybol hemise en boyuk regbet beslenilen idman novu olmusdur ve Voleybol uzre Azerbaycan Superliqasi dunyanin en guclu qadin liqalarindan biri sayilir 472 Son illerde Rabite Baki Azerreyl Baki Iqtisadci ve Lokomotiv Baki Avropa kuboklarinda boyuk ugur elde etmisler 473 Azerbaycanin en ugurlu voleybolculari Valeriya Korotenko Oksana Parxomenko Inessa Qorxmaz Natalya Memmedova Alla Hesenova ve Polina Rehimovadir Azerbaycan dunya sahmatinda guclu olkelerden biridir Olkede bir cox beynelxalq sahmat turnirleri ve musabiqeler kecirilib 2009 2013 ve 2017 ci illerde ise Azerbaycanin kisilerden ibaret sahmat yigmasi Avropa cempionu olmusdur 474 Olkenin sahmat mekteblerinin gorkemli sahmatcilarindan olan Sehriyar Memmedyarov Teymur Recebov Vuqar Hesimov Rauf Memmedov Vladimir Makoqonov ve Harri Kasparov dunya sahmatina boyuk tesir etmis ve boyuk ugurlara nail olmuslar Diger taninmis Azerbaycan idmancilari cudocular Elnur Memmedli Elmar Qasimov Rustem Orucov Movlud Mireliyev Elxan Memmedov karateci Refael Agayev agirliqqaldiran Nizami Pasayev bokscular Teymur Memmedov Mehemmedresul Mecidov Sahin Imranov Agasi Memmedov paralimpiyaci Ilham Zekiyev kikbokscular Eduard Memmedov Zabit Semedov ve qaydasiz doyus uzre gulesci Azad Esgerovdur Olke bedii gimnastika uzre 25 ci Avropa cempionati 42 ci Sahmat Olimpiyadasi FIFA U 17 Qadinlararasi Dunya Cempionati ve 2015 Avropa Oyunlarinin ev sahibliyi etmisdir 475 Azerbaycan Baki Seher Halqasinda 2017 ci ilden beri Formula 1 Azerbaycan Qran prisi kecirilir 476 Doyus senetleri Redakte Azerbaycan pehlevanlari Zorxana oyunlari aletleri Mil ve seng sagda Azerbaycan Tarix MuzeyiZorxana ve milli gules Azerbaycanin esas milli doyus senetleridir Doyuse esaslanan Azerbaycan xalq oyunlari merkezdeki oyuncunun yerini terk etmemek ucun doyusduyu basqoruma qrupla oynanilan dairenin icindeki oyuncularin kemeri qorudugu diredoyme Osmanlilarin matrak oyununa benzer deyenek oyunudur Novunden asili olmayaraq doyus Cengi herbi menasinda sedalari altinda baslayardi 477 Zorxana oyunlarinda Miyandar in isaresi ile musiqi calinir ve oyun baslanirdi Enenevi zorxana oyunlari reqs seklinde Cengi sedalari yaxud nagaranin cox suretli zerbeleri altinda musayiet olunurdu Buradaki oyunlar kompleks oyun silsilesinden sino oyunu ve ya qilincsindirma mil oyunu ayaq duyme kebbade ve ya kemane sengi dasqaldirma cerxi yaxud tenduvre gules ve ya qursaqtutma ibaret idi ve biri digerinin ardinca icra edilirdi Mil oyunu barede Huseynqulu Sarabski yazirdi Dumbul evvelce lap aheste sonra get gede ses tempi yuxari qalxib yene de enerdi Mil oynadan adam da hemin ahengle basinin uste milleri herleyirdi Oyun qurtardiqdan sonra camaat onlari alqislayardi 327 Azerbaycandaki qedim zorxanalar Bakidaki XV esr Iceriseher zorxanasi ve Ordubaddaki XVII esr Qeyseriyye abidesidir 478 Bakini ziyaret eden XVIII esr ermeni muellifi Artemi Araratski Baki zorxanalarindaki yarismalari buralardaki cambaz ve pehlevanlari tesvir edir 479 XIX esrden etibaren Gence Susa Seki Naxcivan Sirvan seherlerinde zorxanalar tikilmisdir XIX esrde Bakida Sonu Abdulla zorxana mektebi acir Zamanla zorxana herbi usullarin oyredildiyi mekteb statusunu itib merasimler Novruz bayrami ve toylarda ifa edilen tamasalara cevrildi 477 Milli xususiyyetleri ile zengin Azerbaycan gulesinde ayaqdan ve salvardan yagismaq genis yayilib badalaq qarmaq deyirman atma fendlerine icaze verilir Bogazdan tutmaq ve belden asagi zerbeler ardinca getmeden reqibin xalcaya atilmasi el ayaq ve armaqlari bukmek bas sarsintisina icaze verilmir Meydan gezmek gulesin baslanmasindan evvel isinme ucun enenevi ritualdir Doyusun baslanmasindan evvel pehlevanlar bir birini salamlayir ve reqs addimlari ile birlikde xalcanin eks tereflerine gedirler Bundan sonra onlar el hereketleri edirler bir el evvel yuxari sonra asagi digeri evvel asagi sonra ise yuxari gedir sonra ise hereketler eksine edilir Bundan sonra pehlevanlar qollarini 3 4 defe acib baglayirlar Hakimin fitinden sonra doyus baslayir ve reqibler xalcanin merkezinde salamlasirlar Doyus zurna ve nagara sedalari musayieti ile heyata kecirilir 480 Sambo yaradilarken Azerbaycan gulesinin fendlerinden de istifade edilib 481 482 Oxatma Azerbaycan meydan tamasalarina daxil idi Ox yarislarinda hem piyada hem atli sekilde yuksek yerden atilan almani havada vurmaq qirx oxu eyni hedefden kecirmek uzuk halqasindan ox kecirmek ve s sertler yerine yetirilirdi Atla oxatmanin novlerine ise qopuq ve piyale ve ox aiddir 483 Azerbaycan dastan qehremani Koroglu doyuscu yoldasinin basina almanin saplaginda bir uzuk taxib oyur ve qirx oxun hamisini uzuyun halqasindan kecirirdi 477 Azerbaycan inanclarinda adi kecen Fatma Qari belinde oxu ve yayi olan bir varliq seklinde gosterilir yayin goye tutanda bolluq yere tutanda qitliq olurdu 310 Muasir Azerbaycanda kamandan oxatma idman novu sovet dovrunden etibaren inkisaf etmeye baslamisdir 484 Pehlevanlarin icra etdiyi elustegezme tamasasina mueyyen esyalari yerden disle goturmek onu basqa yere aparib qoymaq el ustunde yuyurmek ve s nomreler daxildir Sine oyununda iki ellerinin uzerine qalxar yerden bir qaris yuxari olmaqla yeriyer evvel saga sonra sola geder sonra ise asagi enerdiler yere yaxinlasaraq derhal tekrar yuxari qalxardilar Yekba oyununda ise pehlevan oyuncu evvel her elinde evvelce pudluq sonra qosa qosa pudluq daslar qaldirirdi Sonra hemin daslari atib tutmaqla sou gosterir sinesini ciynini kureyini havaya atdigi daslarin qabagina vererek onlari iteleyir kenara atirdi Yekba oyununun en maraqli yeri ise pudluq daslari disle oynatmaq idi Bunlardan basqa sim pehlevanlarinnin sim ustunde reqs elementleri olan muxtelif ritmik ve akrobatik hereketler etmesi qeyd edile biler Onlar sim ustunde barmaqlarinin ellerinin ustunde gezir das qaldirir disleri ile das atib tuturdular 483 Meshur Azerbaycan pehlevanlarina mastagali Huseynqulu Haci Mursel oglu ve onun yetirmesi alti ayliq leqebli Ebduleli Axundov Hiyleli pehlevan Eli Hummet Huseynqulu Mirze Hasim oglu zorba Rzaqulu Cero Suleyman Pehlevan Nabat balaxanili Sap Penci ve s misal gosterile biler XX esrin evvellerinde Azerbaycanda yetismis Sali Suleyman ve Resid Yusifov kimi zorxana pehlevanlari cixislari ile dunyada meshurlasmisdilar 477 Bayramlar ve xususi gunler Redakte Esas meqale Azerbaycanin dovlet bayramlari ve xususi gunleri Azerbaycan Novruz bayrami qehremanlari Kecel Kosa ve Bahar qiziAzerbaycanda Yeni il bayrami 1 ve 2 yanvar Beynelxalq Qadinlar Gunu 8 mart Qelebe Gunu 9 may Respublika Gunu 28 may Azerbaycan xalqinin milli qurtulus gunu 15 iyun Azerbaycan Respublikasi Silahli Quvveleri gunu 26 iyun Milli musteqillik gunu 18 oktyabr Azerbaycan Respublikasinin Dovlet Bayragi Gunu 9 noyabr Konstitusiya Gunu 12 noyabr Milli Dircelis Gunu 17 noyabr Dunya azerbaycanlilarinin hemreyliyi gunu 31 dekabr Novruz bayrami bes gun Qurban bayrami ve Ramazan bayrami iki gun qeyd edilir Musteqillik gunu Milli Dircelis Gunu ve Konstitusiya Gunu istisna olmaqla bayram gunleri is gunu hesab edilmir 2006 ci ilden beri bayram gunleri hefte sonuna dusende novbeti gun is gunu hesab edilmir 485 Ikinci Qarabag muharibesinden sonra Anim 27 sentyabr ve Zefer Gunu 8 noyabr tesis edilmisdir Azerbaycanda en cox sevilen bayramlardan biri Novruzdur Bayram teqriben bir hefte cekir Insanlar tebietin oyanmasini simvolize eden gece gunduzun beraberliyini qeyd edirler Novruz baurami qeyd edilmezden cersenbeler kecirilir Bayram gunlerinde kecirilen senliklerde kendirbazlar oz hunerlerini gosterir muxtelif tamasalar gosterilir Axsamlar ise insanlar kucelerde od qalayir ve uzerinden tullanib deyirler Agirligim ugurlugum tokulsun oda odda yansin 486 Novruz bayraminin son cersenbe axsaminda usaqlar qonsu qapilarini doyur papaqlarinin qapinin qarsisina qoyub gizlenirler ev sahibi ise bu papaqlari bayram sirniyyatlariyla doldurmalidir Bayram gunleri evlerde plov sekerbura paxlava qogal hazirlayirlar Bayramda hemcinin yumurta doyusdurur ve semeni cucerdirler Sufreye ise samlarla bezedilmis bayram xoncasi qoyulur Her kes bayrami mutleq oz evinde ailesi ile birlikde kecirmelidir 487 Azerbaycanda dovlet seviyyesinde qeyd edilen dini bayramlar Qurban bayrami ve otuz gunluk orucdan sonra qeyd edilen Ramazan bayramidir Ramazan bayrami 1993 cu ilden dovlet seviyyesinde qeyd edilir 485 Azerbaycanda olke ehalisinin boyuk hissesini teskil eden sie muselmanlari terefinden qeyri resmi olaraq Imam Huseynin 680 ci ilde Kerbelada sehid edildiyi Asura gunu qeyd edilir Bu zaman huzn merasimleri kecirilir 20 yanvar tarixi Azerbaycanda Umumxalq huzn gunu kimi qeyd edilir Bu gunde insanlar 1990 ci il 19 yanvardan 20 e kecen gecede bas vermis Qara Yanvar faciesinde Azerbaycan Azadliq mubarizesini yatirtmaq ucun sovet ordusu hisseleri terefinden oldurulen insanlarin xatiresini qeyd edirler Bu hadiseni qeyd etmek ucun minlerle insan qurbanlarin defn edildiyi Sehidler Xiyabanina gedir qebrlerin uzerine qerenfil qoyurlar Azerbaycana resmi sefere gelen sexsler hemcinin Sehidler Xiyabanini ziyaret edirler Azerbaycan Milli Meclisi 26 fevral tarixini Azerbaycanda Xocali soyqirimi gunu olaraq elan edib Her 26 fevral saat 17 00 da bir deqiqelik sukutla Azerbaycanda bu soyqirimin qurbanlarinin xatiresi qeyd edilir 488 1998 ci ilden baslayaraq Azerbaycanda 31 mart tarixi dovlet seviyyesinde Azerbaycanlilarin soyqirimi gunu olaraq qeyd edilir 1918 ci ilin bu tarixinde Baki ve Baki quberniyasinda bas veren qanli hadiseleri neticesinde bir cox azerbaycanli heyatini itirmisdir Elm Redakte Esas meqaleler Azerbaycanda elm ve Azerbaycan ixtiralari ve kesfleri Abbasqulu aga Bakixanovun Goylerin sirri 1840 eseri Xoca ibn Edili Ibarinin XV esre aid elyazmasi astronomiya astrologiya cografi felsefi ve etik anlayislarin ifade edilmesi ucun istifade olunan orjinal Azerbaycan terminlerini izah edir 489 Alim Mahmud Sirvani 1562 ci ilde ereb dilinden Mocuzeler mirvarisi ve qeribelikler incisi eserini tercume etmisdir On yeddi fesilden ibaret olan tercumede dunyanin muxtelif olkelerinin ayri ayri deniz ve okeanlarinin flora ve faunasindan behs edilir 490 XVI esrde Osmanli tarixcisi Sukri Bitlisi azerbaycan dilinde I Selimin hakimiyyet dovru ile bagli Selimname eserini yazmisdir 491 Sefevi hokmdari I Tehmasibin emri ile Suhedaname ve Sefvet es sefa fars dilinden azerbaycan diline tercume edilmisdir 151 XVIII esrde meydan cixan tarixi eserler Xudabendi oglu Sah Abbasin dovrunun tarixi Sefeviyye padsahlari Aga Mesih Sirvaninin Muxemmes i Sakir Sirvaninin Sirvan hadiseleri eseri Molla Veli Vidadinin Musibetname sidir 492 1815 1816 ci illerde Dagistan ve Sirvan tarixi haqqinda Derbendname eseri azerbaycan diline tercume edilmisdir 493 1841 ci ilde Abbasqulu aga Bakixanovun yazdigi Gulustani Irem eseri ile Azerbaycan tarixsunasliq elminin esasi qoyulmusdur 494 495 XIX esrde tarixle bagli yazilmis diger eserlere Qarabagnameler Isgender bey Hacinskinin Qubali Feteli xanin heyati Haci Seyid Ebdulhemid Kerim aga Fateh ve Mustafa aga Suxinin Seki xanligi tarixine aid eserlerini misal cekmek olar 496 Orta esrlerin sonlarinda yasamis Mehemmed Bergusadin Tibbi Nebivi eseri azerbaycanca yazilmis ilk tebabet kitabidir 497 1712 ci ilde ise Mehemmed Yusif Sirvani azerbaycan dilinde Tibbname eserini yazir 498 XVII XVIII esrlerde tibb ve farmakologiya ile bagli diger Azerbaycan alimlerine misal olaraq Murtuza Qulu Samlu Ebulhesen Maragayi Hesen Ibn Rza Sirvani Haci Suleyman Irevani misal gosterile biler 497 XIX esrde Susada yasamis Mirze Memmedqulu Tebib Azerbaycanda cerrahliq elminin esasini qoymusdur 499 Aleksey Cernyayevski ve Sefereli bey Velibeyov terefinden hazirlanmis Veten dili kitabi 1882 1920 ci iller erzinde Azerbaycan usaqlarinin bas ders vesaiti olmusdur Ivan Krilovun Heseneli xan Qaradagi terefinden tercume edilmis seirleri de bu kitaba daxil olmusdur 1901 ci ilde Bakida Azerbaycanda ve Qafqazda hemcinin Rusiya imperiyasinda ve muselman Serqinde ilk dunyevi qiz mektebi olan olan Aleksandra imperator rus muselman qiz mektebi Haci Zeynalabdin Tagiyevin tesebbusu ve desteyi ile acilmisdir 500 Movsum bey Xanlarov 1880 1890 ci illerde Almaniyanin Strasburq Universitetinde oxuyur ve Avropa tehsiline sahib ilk azerbaycanli kimyaci olur 501 1920 ci illerin evvellerinde AXC hokumeti teqriben 100 nefer telebeni Qerbi Avropa Turkiye ve Rusiya universitetlerinde tehsil almaga gondermisdir 502 503 AXC in diger bir onemli fealiyyeti 1919 cu ilde Azerbaycanda muasir uslublu ilk universitetin Baki Dovlet Universitetinin qurulmasi idi 504 Samaxi Astrofizika Resedxanasi SSRI Xalq Komissarlari Sovetinin 1945 ci il 23 yanvar tarixli qerari ile SSRI Elmler Akademiyasinin Azerbaycandaki filialinin nezdinde Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasina cevrilmisdir Bu vaxt akademiyanin 4 bolmesi 16 elmi tedqiqat institutu elmi tedqiqat sobesi 3 muzeyi merkezi elmi kitabxanasi Naxcivan Gence Xankendi ve Qubada elmi bazalari var idi Hemin il Azerbaycan EA na 15 heqiqi uzv secilmisdir Onun ilk heyetine Uzeyir Hacibeyov Semed Vurgun Mirze Ibrahimov Yusif Memmedeliyev Mireli Qasqay Aleksandr Qrossheym Sadiq Dadasov Iosif Yesman Miresedulla Mirqasimov Samil Ezizbeyov Elesref Elizade Mustafa Topcubasov Mikayil Huseynov Heyder Huseynov ve Ivan Sirokoqorov daxil idi 1945 ci il martin 31 de akademiyanin heqiqi uzvlerinin ilk umumi iclasinda Mir Esedulla Mirqasimov prezident secilmisdir Sonraki illerde Yusif Memmedeliyev 1947 1950 1958 1961 Musa Eliyev 1950 1958 Zahid Xelilov 1961 1967 Rustem Ismayilov 1967 1970 Hesen Abdullayev 1970 1983 Eldar Salayev 1983 1997 Feramez Maqsudov 1997 2000 Mahmud Kerimov 2001 2013 Akademiyanin prezidenti olmusdur 1960 ci ilde Samaxi Astrofizika Resedxanasi qurulmusdur Resedxanin iscilerinin yasamasi ucun qurulan yasayis menteqesi resedxananin qurulmasinda onemli rol oynayan Yusif Memmedeliyevin serefine adlandirilmisdir 505 7 fevral 2013 cu ilde Azerbaycanin ilk rabite peyki olan Azerspace 1 Fransiz Qvineyasinda Cenubi Amerika yerlesen Kuru kosmodromundan Fransanin Arianespace sirketi terefinden Ariane 5 dasiyici raketi ile buraxilmisdir 506 507 508 Peykin ehate dairesine Asiya ve Afrikanin onemli bir hissesi ve Avropa daxildir 509 510 Felsefe RedakteEsas meqale Azerbaycan felsefesi Mirze Feteli Axundovun Kemaluddovle mektublari 1865 XIX esrde Azerbaycanin Rusiyanin terkibine qatilmasi ile olkenin qerblesmesini isteyen maarifperverlik ideologiyasi yarandi Abbasqulu aga Bakixanov Azerbaycan maarifciliyine aid felsefi goruslerini Exlaqin terbiyelenmesi Nesihetler kitabi Isiqlarin yerlesdiyi yer Camalin aynasi ve s eserlerinde teqdim edirdi Bakixanovun Nesihetler kitabi eseri mesaj baximindan Qaraxanlilar dovrune aid Qutadqu bilik eseri ile bir cox oxsarliq dasiyir 511 Azerbaycan maarifciliyinde felsefi fikirlerin yayilmasina tohfe veren diger sexsler ise Mirze Sefi Vazeh ve Seyid Ezim Sirvanidir 512 Maarifperverler olkenin Avropadan geri qalmasini ve dini cehaletperestliyi tenqid edirdi Bunlardan biri olan Mirze Feteli Axundov oz felsefi fikirlerini Kemaluddovle mektublari Mollayi Ruminin ve onun tesnifinin babinda Hekimi ingilis Yuma cavab Yek kelme haqqinda kimi eserlerinde beyan edirdi 513 O Kemaluddovle mektublari eserinde Islamin esaslarini despotik feodal dovleti Iranda hokm suren aristokratik tebeqeni tenqid edir 514 XIX esrde Azerbaycanda ictimai ve felsefi fikrinde Islam ideoloqu Cemaleddin Efqaninin irsi onemli rol oynamisdir 513 1918 1920 ci illerde movcud olmus Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin felsefesinin yaradicilarindan biri olan Eli bey Huseynzade Milli Azerbaycan Islam bolgesi miqyasinda intibah ve Turan konsepsiyalarina gore teqiblere meruz qalmisdir O turk xalqlarinin inkisafinda Serq ve Qerb medeniyyetinin sintezini vacib hesab edir turkculuyun islamciligin ve avropalasmanin labudluyunu ireli sururdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin qurucularindan olan Mehemmed Emin Resulzade milli musteqil Azerbaycan ideyasi ve dovlet konsepsiyasinin banilerinden biridir 515 1920 ci ilde Azerbaycanin Qirmizi Ordu terefinden isgalindan sonra marksizmin tedqiqinin ve tedrisinin aparildigi dialektik ve tarixi materializm kafedrasi acildi Bu dovrde felsefenin Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin himayesinde institualizasiyasi bas verdi Qerb felsefesine aid eserlerin azerbaycan diline tercumesi ve Azerbaycan felsefesinin tedqiqi ve sistemlesdirilmesi temin edildi ve Rene Dekart Benedikt Spinoza Tomas Hobbs Con Lokk ve Georq Vilhelm Fridrix Hegelin felsefi gorusleri tedqiq edildi Eddin Sakirzadenin Qedim Yunanistan filosofu Epikure hesr edilmis eseri meshur idi Bu dovrde Azerbaycanin Imadeddin Nesimi Mehemmed Fuzuli kimi gorkemli mutefekkirlerinin felsefi gorusleri ile bagli tedqiqatlar aparildi SSRI in son dovlerinde paniranizmle reqabet aparan turkculuk ideologiyasi populyarliq qazandi Bundan basqa Zakir Memmedovun 1936 2008 Azerbaycan felsefesinin sistemlesdirilmesi ve tedqiq edilmesinde boyuk rolu olmusdur Metbuat radio ve televiziya Redakte Esas meqaleler Azerbaycan metbuati Azerbaycan radio kanallarinin siyahisi ve Azerbaycan televiziya kanallarinin siyahisi Ekinci qezeti Azerbaycan dilinde cap edilmis ilk kitab 1780 ci ilde Rusiya imperatricesi II Yekaterinanin himayesinde Sankt Peterburqda cap edilmis Qanun i Cedid dir Ikinci Azerbaycan capi ise Kelkete seherinde cap edilmis Nizami Gencevinin Isgendername eserine serhlerdir 1817 ci ilde Tebrize cap masini getirilse de azerbaycan dilinde cap edilen kitablarin sayi mehdud idi Muasir Azerbaycanda ilk kitab 1834 cu ilde Susada cap edilmisdir 516 1828 ci ilden Tiflisde cap edilmeye baslanilan rus dilindeki Tiflisskiy vedomosti qezetinin 1832 ci ilde Azerbaycan dilinde Tiflis exbari adli elavesi cixmisdir 1841 ci ilde isiq uzu goren Zaqafqazskiy vestnik qezetinin Azerbaycan dilindeki elavesinin adi Qafqazin bu terefinin xeberi idi Bu iki qezetlerle Abbasqulu aga Bakixanov ve Mirze Feteli Axundovun elaqesi olsa da onlari Azerbaycan metbuatinin bonovresi hesab etmek olmaz Azerbaycan dilinde cap edilen ilk qezet ve butun Rusiya imperiyasinda turkce cap edilen ilk qezet Ekinci qezetidir 22 iyul 1875 ci ilde Hesen bey Zerdabinin bas redaktorluguyla isiq uzu gormusdur 517 518 Ekinci qezetinin baglanmasindan iki il sonra Seid Unsizadenin redaktorluguyla Ziya qezeti cixmisdir Firudin bey Kocerli 1906 ci ilde yazdigi meqalesinde bu qezetin dini motivli oldugunu qeyd edirdi 1883 cu ilde Celal Unsizadenin tesis etdiyi Keskul qezeti Islamda fanatizmi tenqid edirdi Ziya ve Keskul qezetleri Azeri sivesini Istanbul turkcesine yaxinlasdirmaq istedikleri ucun car hokumeti terefinden teqiblere meruz qalirdilar 519 Keskul qezeti baglandiqdan sonra 14 il erzinde Azerbaycan dilinde hec bir qezet cixarilmasina icaze verilmedi Bu dovrde bir cox Azerbaycan ziyalisi Azerbaycan dilinde qezet cixartmaga cehd gostermis ancaq nailiyyet ede bilmemisdiler Neriman Nerimanov ve Mehemmed Emin Resulzade kimi sexsleri ozunde toplayan Hummet teskilati nesriyyatla mesgul olmus 1904 cu ilin oktyabrinda Azerbaycan dilinde gizli sekilde Hummet qezetini nesr etdirmisdir Bu Azerbaycan metbuatinda ilk sosial demokrat qezet idi 1906 ci ilin noyabrindan Eli bey Huseynzadenin bas redaktorluguyla cixmaga baslayan Fuyuzat ise turanciliq ideologiyasinin dasiyicisi idi 519 1906 ci ilin aprelin 7 de Celil Memmedquluzadenin bas redaktorluguyla Molla Nesreddin jurnali cixmisdir Cehalete ve fanatizme qarsi mubarize aparan bu jurnal oz fikrini oxuyucuya sade danisiq terzinde teqdim edirdi Muxtelif dovrlerde Tiflisde Tebrizde ve Bakida cixarilan jurnalda Omer Faiq Nemanzade Mirze Elekber Sabir Ebdurrehim bey Haqverdiyev Eli Nezmi Eliqulu Qemkusar Memmed Seid Ordubadi Mirzeli Mocuz Sebusteri ve basqa sair yazici ve jurnalistler o cumleden Oskar Smerlinq Iosif Rotter Ezim Ezimzade kimi ressamlar fealiyyet gosterirdiler 519 Gultekin Cabbarli Azerbaycan Televiziyasi efirinde 1956 ci il AXC hokumeti dovrunde gizli sekilde cixardilan Kommunist qezeti Azerbaycanda sovet hokumeti qurulandan sonra leqal sekilde fealiyyetini davam etdirmisdir 1923 cu ilden Ayna Sultanovanin redaktorlugu ile fealiyyet gosteren Serq qadini jurnalinin meqsedi Azerbaycan qadinlarinin ictimai siyasi heyata alisdirmaq idi 520 Daha sonra adi Azerbaycan qadini olaraq deyisdirilen bu jurnal Literaturniy Azerbaydjan ve Azerbaycan neft senayesi jurnallari ile birlikde Azerbaycanda yuksek tirajla buraxilan jurnallardandir 15 Azerbaycan radiosu 6 noyabr 1926 ci ilde yaradilmisdir Ilk azerbaycanli diktorlar Ismayil Elibeyov ve Raya Imanzade idi 1931 ci ilde Azerbaycan Radiosunda Mustafa Merdanovun rejissorluq etdiyi Radioteatr yaradilir 1932 ci ilde Baki radiosunun musiqi rehberi teyin edilen Muslim Maqomayev Uzeyir Hacibeyovla birlikde Radio Komitesinde ilk notlu Serq aletleri orkestrinin yaradilmasina nail olur Azerbaycan radiosunda azerbaycan dili ile birlikde turk fars ereb ve diger dillerde verilisler yayimlanirdi Ilk defe 1956 ci ilde futbol oyunu radionun diktoru Sabutay Quliyev terefinden azerbaycan dilinde serh olunur 521 1994 cu ilde fealiyyete baslayan ANS CM radiostansiyasi Azerbaycanda ilk ozel radiodur 522 523 Azerbaycan Televiziyasi 14 fevral 1956 ci ilde yaradilmisdir Ilk verilis gunu ekrana Necibe Melikova cixmis ve Bextiyar filmi gosterilmisdir Ilk diktorlar Tamara Gozelova Naile Mehdibeyova Sevda Qenizade Sara Manafova Rena Nesirova Rexsan Aslanova Sima Xasiyeva Nizami Memmedov idi Televiziya tamasalarina misal olaraq Oten ilin son gecesi Qatarda Seni axtariram Kokden dusmus piano Evleri kondelen yar Ordan burdan Yasil eynekli adam Sen hemise menimlesen Bala basa bela Yarimstat gosterile biler 524 1991 ci ilde Vahid Mustafayev Seyfulla Mustafayev ve Mir Sahin terefinden yaradilan ANS TV neinki Azerbaycanda butun SSRI de ise ilk ozel televiziya kanali idi 525 Simvollar Redakte Azerbaycan Sulhmeramli Quvveleri Iraqda Azerbaycan bayragi uc reng ve ag rengli aypara ile sekkizguseli ulduzdan ibaretdir Bayraqda goy reng turkculuyu qirmizi muasir azadliq ideologiyasini yasil reng ise Islamciligi terennum edir Aypara islami simvolize edir Feteli xan Xoyskiye gore ulduzun guselerinin sayi eski elifba ile yazilan Azerbaycan sozune isaredir 526 Bir basqa versiyaya gore 8 oguz tayfasinin birlesmesi azerbaycanlilar osmanlilar cagataylar tatarlar qazaxlar qipcaqlar selcuqlular ve turkmenler ulduzun 8 gusesinde eks edilib 527 ABS veksilloloqu Vitni Smite gore bayragin muellifi Eli bey Huseynzadedir 528 7 dekabr 1918 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin acilisi zamani Azerbaycan bayragi Parlament binasi uzerinde qaldirilmisdir 529 1991 ci il fevralin 5 de Azerbaycan Respublikasinin Ali Soveti Azerbaycan Respublikasinin Dovlet bayragi haqqinda Qanun qebul ederek onu Dovlet bayragi elan etmisdir 528 Azerbaycan gerbi palid budaqlarindan ve sunbullerden ibaret qovsun uzerinde yerlesen serq qalxaninin tesvirinden ibaretdir Qalxanin ustunde Azerbaycan Respublikasinin Dovlet bayraginin rengleri fonunda sekkizguseli ulduz ulduzun merkezinde Odlar Yurdunu simvolize eden alov tesviri vardir 530 30 yanvar 1920 ci ilde AXC gerb proyektlerinin teqdim edilmesi ucun konkurs haqqinda qerar qebul etmisdir Azerbaycan gerbi Qizil Ordu isgalina gore teyin oluna bilmese de Bakida yasayan gurcu knyazi Sersavidzenin layihesi saxlanmisdir 1991 ci ilde musteqilliyin qazanilmasindan sonra yeniden konkurs elan edilmis ancaq hec bir layihe beyenilmediyinden orijinal proyekte duzelisler edilerek qebul edilmisdir 531 526 1919 cu ilde Uzeyir Hacibeyov Ehmed Cavadin sozlerine Azerbaycan himnini yazmis himn 27 may 1992 ci ilde resmen qebul edilmisdir Bestelendiyi dovrde Azerbaycan marsi adlandirilan bu himn Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herbi mekteblerinde ifa edilirdi 526 532 533 28 may gunu Azerbaycanin musteqilliyinin elan edildiyi gundur 1918 ci ilin hemin gunu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasi Tiflisde Qafqaz Canisin sarayinin ikinci mertebesindeki boyuk salonda kecirilen ilk iclasinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaradilmasi elan edilmis ve Azerbaycanin 6 bendden ibaret Istiqlal Beyannamesini imzalanmisdir 534 1990 ci ilden etibaren 28 may tarixi Respublika gunu adi ile dovlet bayrami kimi qeyd edilir 535 Qizil Ulduz medali Azerbaycanin Milli Qehremaninin xususi ferqlenme nisanidir Medal uz terefinde ikiuzlu hamar sualar olan sekkizguseli ulduzdan ibaretdir sari qizildan hazirlanmisdir Arxa terefi hamar sethlidir ortasinda Azerbaycanin Milli Qehremani sozleri yazilmisdir 6 fevral 1998 ci il tarixinde Qizil Ulduz medali 7 iyul 1992 ci ilden Azerbaycanin Milli Qehremaninin xususi ferqlenme nisani olan Ay Ulduz medalini evez etmisdir 536 Bu mukafat Azerbaycan Respublikasinin musteqilliyi ve erazi butovluyunun mudafiesinde gosterilen qehremanliq ve cesarete gore verilir Heyder Eliyev ordeni 28 aprel 2005 ci il tarixinden Azerbaycan Respublikasinin en yuksek dovlet teltifidir 537 Tesis edildiyi vaxt Heyder Eliyev ordeni ulduzdan orden zencirinden ve nisandan ibaret olmusdur 538 3 fevral 2014 cu il tarixli deyisikliklerden sonra ordene dos nisani da elave edilmisdir 539 Ordenin dose taxilmaq ucun nezerde tutulan ulduzu sekkizguseli olub gumusden hazirlanmisdir Ulduzun guseleri gul lecekleri seklinde islenmisdir Qilincli ulduzun guselerinden dordunun uzerinden kecen iki qilinc gumusden hazirlanib qizil suyuna cekilmisdir Qilinclarin her birinin desteyine brilyant das berkidilmisdir Dalgavari cevreli lovhenin ortasinda dairevi medalyondaki cilalanmis lovhe uzerinde Heyder Eliyevin barelyefi verilmisdir Heyder Eliyev ordeni Azerbaycan Respublikasinin vetendaslarina Azerbaycanin tereqqisine ezemetinin ve sohretinin artmasina tohfe veren mustesna xidmetlerine gore ve vetenin mudafiesinde Azerbaycanin dovlet menafelerinin qorunmasinda gosterilmis merdlik ve sucaete gore Azerbaycan Respublikasinin Prezidentine onun statusuna gore ecnebilere ise Azerbaycan Respublikasi qarsisinda gorkemli xidmetlerine gore Azerbaycanciliq ideyasinin heyata kecirilmesinde dunya azerbaycanlilarinin hemreyliyinin mohkemlendirilmesinde ve Azerbaycan Respublikasi ile diger dovletler arasinda siyasi iqtisadi elmi ve medeni elaqelerin qurulmasinda ve inkisaf etdirilmesinde xususi xidmetlerine gore verilir 538 Sah Ismayil ordeni Azerbaycan Respublikasinin ali herbi ordenidir 6 dekabr 1993 cu ilde tesis edilmisdir Orden duzgun sekkizguseli ulduz seklindedir gumusdendir Ulduzun merkezinde uzu qizil suyuna cekilmis ve minalanmis sekkiz beraber kuncu olan lovhe fonunda Sah Ismayilin eksi profilden tesvir edilmisdir Sah Ismayil ordeni Azerbaycan Respublikasi Silahli Quvvelerinin teskilinde ve mohkemlendirilmesinde xususi xidmetlere Azerbaycan Respublikasinin erazi butovluyunun ve tehlukesizliyinin temin edilmesinde xususi xidmetlere gorkemli serkerdelik fealiyyetine respublikada fovqelade hallarin neticelerinin araddan qaldirilmasinda xususi xidmetlere gore verilir 537 Azerbaycanda yasayan xalqlarin medeniyyeti RedakteTurk tayfalari Redakte Esas meqale Azerbaycan tayfalari Bayat tayfasi Efsar boyu Eymur boyu Ayrimlar Alayuntlu boyu Beydili boyu Cepni boyu Azerbaycan ellerinde daxili bolgu bir dustura esaslanirdi elden eve Bu dustura gore el oymaqlara oymaq tayfalara tayfa tirelere tire toreklere torek evlere bolunurdu Azerbaycan tarixinde Qaraqoyunlu tayfalari ve qizilbaslar rumlu zulqeder turkmen Varsaq Qaramanli Eresli Qazaxli ve s onemli rol oynamisdir Azerbaycanda hal hazirda yasayan assimilyasiyaya ugrayib azerbaycanlilasan ve ya toponimlerde adlari qalan qruplar asagidakilardir Aynular Abdallar Lacin seherinin evvelki adi olan Abdalyar bu tayfadan goturulmusdur 540 541 a, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

          ne axtarsan burda

          en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.