Pirimov s Blog
Çox mə`nalı sözün törəmə mə`nalarından biri zaman keçdikdə əvvəlki əsas mə`nasından uzaqlaşır və əvvəlki mə`na ilə əlaqəsi itəndə yeni mə`na kəsb edir. Məsələn: Yer kürəsi peykinin adını bildirən “ay” sözündən 30 gün mə`nasında işlənən “ay” sözü törəmədir.
Müasir azrbaycan dbi dili
Dilin meydana gəlməsi ən qədim dövrlərə aiddir və o insanların bircə yaşayış və əmək fəaliyyətində bir-birinə söz demək ehtiyacından yaranmışdır. İnsanlar məhz dil vasitəsi ilə adi məişətdə, istehsal prossesində, ictimayi həyatda bir-biri ilə ünsiyyətdə olur, öz fikirlərini, istək və arzularını, hiss və həyəcanlarını ifadə edirlər.
Təfəkkürlə sıx bağlı olan dil həm insanın əhatə edən varlığı, dərk etmə aləti, həmdə insan cəmiyyətinin inkişaf prosesində əldə edilmiş nailiyyətlərin möhkəmləndirilməsi vasitəsidir, başqa sözlə təfəkkür fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlərini dil sözlər və sözlərin birləşməsindən əmələ gəlmiş cümləllər şəklində ifadə edir, məhz bu yolla cəmiyyət üzvləri arasında fikir mübadiləsi mümkün olur.
İnsan cəmiyyəti ilə birlikdə yaranan dil heçdə donuq halda qalmır. O cəmiyyətlə birlikdə dayim inkişaf edir. Hər dilin inkişaf tarixi o dildə danışan xalqın inkişaf tarixi ilə bağlıdır. Deməli dil insan cəmiyyəti ilə birlikdə yaranır, inkişaf edir. Bə`zəndə həmin dildə danışan xalqlar birlikdə məhv olur, ölür ( məsələm Sümer, Urarto və sayirə dillər). Hər dil inkişaf yolu keçir, dəyişir, təkmilləşir. Bu onun lüğət tərkibində özünü tez büruzə verir. Ona görəki, dilin lüğət tərkibi dəyişgənliyə dah həssasdır.
Dilin qrammatik quruluşu, xüsusən səs tərkibi olduqca yavaş dəyişir. Buradakı dəyişmələri ancaq dilin tarixini öyrənmək yolu ilə müşahidə etmək olar. Məsələn müasir Azırbaycan dilində işlətdiyimiz “H” səsi dilimizdə işlənməmişdir. Təsadüfi deyil ki indi “hamı”, “hansı”, “hanı” və s. Kimi işlətdiyimiz sözlərə Dədəqorqud dastanlarında, Nəsimi, Xətayi, Füzuli şe`rlərində “qamu/xamu”, “qansı/xansı”, “qanı/xanı” şəklində rast gəlirik.
Azərbaycan dili öz tərkibi e`tibari ilə yekcins deyil, o ədəbi dili və ədəbi dilə daxil olmayan dil qatlarını – diyalekt və şivələri, danışıq dili və jar qonları ihatə edir.
Ədəbi dil milli dilin yüksək formasındadır, ədəbi dil cəmiyyətimizin mdəni-siyasi və iqtisadi, elmi və texniki tə`lim və tərbiyə, incə sənət və s. ehtiyacını ödəməyə xidmət göstərir. Bundan başqa ədəbi dildən insanlar məişətdə adi danışıqda istifadə edirlər. Ədəbi dil cəmiyyətin bütün üzvlərinə ictimayi mənşəinə, ərazi ayrılığına fərq qoymadan eyni dərəcədə xidmət edir, ədəbi dilin fonetik, orfopik, orfoqrafik, leksik, qrammatik və üslubi normaları olur və bunlara rüayət etmək hamının borcudur.
Fonetika
Fonetikada danışıq səsləri, heca, vurğu, ahəng qanunu və fonetik hadisələr öyrənilir.
Danışıq Səsləri
Ciyərlərdən gələn hava axını ağız boşluğunda danışıq səsi yaradır. Dil, dodaq, dilçək və səs telləri danışıq vaxtı müəyyən vəziyyətə düşərək hər hansı bir səsin qalibini əmələ gətirir. Hər danışıq səsinin öz qalibi olur və ağız boşluğundaki bu qalibdən keçən hava həmin danışıq səsini yaradır.
Azərbaycan dilində 35 danışıq səsi var. Dilimizdəki sözlər bu səslər vasitəsi ilə qurulur. Sözlərin tərkibində bir, iki, üç və daha artıq danışıq səsi ola bilir. Məsələn: o, il, saz, qapı, polad, kəklik, dəmirçi, məktəbli, günəbaxan və s.
Oxşar və fərqli əlamətlərinə görə danışıq səsləri iki əsas qrupa ayrılır: a. sayitlər b. samitlər
a. Sayitlər: 1. sərbəst tələffüz olur 2. avazlı olur 3. heca yaradır
b. Samitlər: 1. tələffüzdə mane`ə rast gəlir 2. avazlı-küylü olur 3. heca əmələ gətirə bilmir
Sayitlər:
Azərbaycan dilində 9 sayit səsi var. Əlifbada səslərin işarəsi bunlardır: a, e, ə,o, i, ı, u, ö, ü
Ağız boşluğunda dodaqların və dilin müəyyən vəziyyətlərə düşməsi ilə sayitlərin qalibi formalaşır. Sayitləri tələffüz edərkən səs telləri titrəyir. Sayitlərin qalibi əsasən üç əlamətlə qurulur və buna görə hər sayitin üç əlaməri olur:
1. dil önü və ya dil arxası (incə və ya qalın) 2. gen və ya dar 3. dodaqlanan və ya dodaqlanmayan
birinci əlamət dilin üfüqi vəziyyəti ilə, ikinci əlamət dilin şaquli vəziyyəti ilə, üçüncü əlamət isə dodaqların vəziyyəti ilə yaranır. Deməli, sayit qalibinin qurulmasında dil və dodaqlar aktiv iştirak edir.
1. Dilin üfüqi vəziyyətinə görə qruplaşan sayitlər:
Ağız boşluğunda dilin üfüqi istiqamətdə irəliyə və geriyə hərəkəti “dil önü” və “dil arxası” sayitləri formalaşdırır.
ə, e, i, ö, ü sayitlərini tələffüz etmək üçün dil ön tərəfə hərəkət edir və səs qalibində dil önü əlamət yaranır. a, ı, o, u sayitlərini tələffüz etmək üçün dil arxaya çəkilir və səs qalibində dil arxası əlamət yaranır.
Dil önü sayitlər: ə, e, i, ö, ü Dil arxası sayitlər: a, ı, o, u
2. Dodaqların vəziyyətinə görə qruplaşan sayitlər:
o, ö, u, ü səslərini tələffüz etmək üçün dodaqlar irəli uzanır və həmin səslərin qalibində əlamət yaranır. a, e, ə, i, ı səslərinin tələffüzündə dodaqlar irəli uzanmır və həmin səsləri qalibində dodaqlanmayan əlamət yaranır.
Dodaqlanan sayitlər: o, ö, u, ü Dodaqlanmayan sayitlər: a, e, ə, i, ı
3. Dilin şaquli vəziyyətinə görə qruplaşan sayitlər:
Şaquli istiqamətdə dilin yuxarı və aşağı hərəkəti damaqla dil arasındakı keçidin dar və ya gen əlamət yaradır.
i, ı, u, ü səslərini tələffüz etmək üçün dil üst damağa yaxınlaşır və aradakı keçid daralır. Ona görədə bu səslər dar sayit adlanır. a, ə, o, ö səslərini tələffüz etmək üçün alt çənə aşağı düşür və dilidə aşağı çəkir, beləliklə, dil üst damaqdan çox aralanır və aradakı keçid gen olur, bu səslər gen sayit adlanır. e sayitin tələffüz edərkən dil orta mövqe tutur, ona görədə bu səsin əlamətini yarımçıq, yaxud yarım qapalı adlandırmaq olar.
Dar sayitlər: i, ı, u, ü Gen sayitlər: a, ə, o, ö Yarımçıq sayit: e
Beləliklə hər sayit səsin qalibindəki üç əlamət onu digər sayitlərdən fərqləndirən əlamət olur:
A: dil arxası, gen, dodaqlanmayan Ə: dil önü, gen, dodaqlanmayan E: dil önü, yarım qapalı, dodaqlanmayan O: dil arxası, gen, dodaqlanan İ: dil önü, dar, dodaqlanmayan I: dil arxası, dar, dodaqlanmayan U: dil arxası, dar, dodaqlanan Ö: dil önü, gen, dodaqlanan Ü: dil önü, dar, dodaqlanan
Samitlər:
Azərbaycan dilində samit səslərin sayı 26 dır, lakin əlifbada bunlardan 23-nün xüsusi işarəsi var:
b, p, t, c, ç, h, d, r, z, j, s, ş, ğ, f, k, g, m, n, v, y, q, l, x
Üç samit isə əlifbada xüsusi işarəsi yoxdur. Bunlardan biri səğir “n” vaxtilə əlifbadan çıxarılmışdır. Ayrıca işarəsi olmayan və “komitə” və “inək” kimi sözlərdə işlənən “k” və “i” səsləri isə yazıda k və i hərfi ilə verilir. Ona görədə “k” hərfi üç səsi bildirir:
1. kitab, iki, əkin 2. tank, traktor 3. çörək, çiçək, inək
Danışıq vaxtı həmin səslər aydın fərqlənir məsələn: iki, tank, inək.
Samitlər səs telləriniln iştirakına görə iki yerə bölünür. Tələffüz vaxtı səs telləri titrəyəndə cingiltili samitlər, titrəməyəndə kar samitlər yaranır
Cingiltili samitlər: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, q, r, v, y, z, “səğir n”
Kar samitlər: p, t, s, ş, x, k, f, ç, h, “k”.
Heca
tələffüz vaxtı sözün asanlıqla ayrıla bilən hissəsinə heca deyilir. Sözlər bit, iki, üç və daha artıq hecadan ibarət ola bilər. Məsələn: ot, a-na, mək-təb, mək-təb-li, ya-zı-çı-lıq, a-zər-bay-can-lı Heca əsasını sayitlər təşkil edir. Sözdə neçə sayit varsa, o qədər də heca olur. Hecanın quruluşu isə sayit səsləri iştitaki ilə müəyyənləşir. Təzəkkür: dilçilikdə hecanın quruluşun təsvir etmək üçün burda V və C işarələrindən istifadə olunur. V işarəsi latınca sayit (Vocal) sözünün, C isə samit (Consonant) sözünün ilk hərfləridir.
Azərbaycan dilində sözlərimizin 6 heca quruluşu vardır:
1. V: (o), (i)+nək = inək, (a)+na = ana 2. VC: (on), (or)+(ta) = orta, (ar)+tıq = artıq 3. VCC: (alt), (üst) 4. CV: (nə), (bu), o+dun+(çu) = odunçu 5. CVC: (daş), (qar)+(maq) = qarmaq, ar+(tıq) = artıq 6. CVCC: (bərk), (dörd), (dinc)
Dilimizdə başqa dillərdən keçən sözlərin bir qismində CCVC, CCVCC, CCV, CCVCCC və s. Heca quruluşuda vardır, məsələn: (plan), (sport), (pro)+fes+sor = professor və s.
Samitlə başlanan heca örtülü, sayitlə başlanan heca örtüsüz adlanır:
Örtülü heca: CV, CVC, CVCC, CCV, CCVCC Örtüsüz heca: V, VC, VCC
Heca samitlə bitəndə qapalı, sayitlə bitəndə açıq olur:
Qapalı heca: VC, CVC, CVCC, CCVCC, VCC Açıq heca: CV, CCV, V
Beləliklə, dörd heca növ`ü, muxtəlif heca quruluşlarını əhatə edir, yəni sayit yaxud samirlə başlanması və ya qurtarması, hecanın növ`ü sayit və samitlərin sayı isə hecanın quruluşunu bildirir.
1. Örtülü – açıq heca: CV, CCV 2. Örtülü – bağlı heca: CVC, CVCC, CCVCC 3. Örtüsüz – açıq heca: V 4. Örtüsüz – bağlı heca: VC, VCC
Vurğu
Sözün tərkibində danışıq səslərindən biri digərlərinə nisbətən daha quvvətli deyilir və bu vurğu adlanır. Vurğu sait səsin üzərinə düşür və həmin sait hansı hecanın tərkibindədirsə, o, vurğulu heca adlanır: torpãq, atã, məktũb, faytõn, telefõn və s. sözlərdə (üstündə ̃ əlaməti olan sözlər vurğunu daşıyır.) Azərbaycan dilndəki sözlərin əksəriyyətində vurğu son heca üzərinə düşür. Hətta sözə şəkilçi artırılanda vurğuda sözün sonuna doğru hərəkət edir: vũr, vurũş, vuruşãn, vuruşanlãr və s. Sözə qoşulan bəzi şəkilçilər vurğu qəbul etmədiyi üçün vurğu əvvəlki yerində qalır, son hecaya keçmir: (onũn – onũnla), (üşãq – üşãqdır), (qãç – qãçın) və s. dilimizə başqa dillərdən keçən bəzi sözlərdə vurğu son hecada deyil və əvvəlki hecalarda olur, məsələn: opẽra, poẽma və s.
Fonetik Hadisələr
Danışıq vaxtı bəzi sözlərin asan tələffüz olunması üçün onların səs tərkibi dəyişir və belə sözlərdə fonetik hadisələr baş verir. Azərbaycan dilində müxtəlif fonetik hadisələr var:
1. Səs Uyğunlaşması
Bu fonetik hadisə iki şəkildə olur: sözün tərkibindəki hər hansı bir danışıq səsi ya özündən sonra, yada özündən əvvəl işlənən danışıq səsinə tə`sir edir, onu öz qalibinə ya uyğunlaşdırır, yada yaxınlaşdırır. Məsələn: A. (məndən = mənnən), (qarlar = qarrar), (dinməz = dimməz), (yavaşca= yavacca) B. (atlar = atdar), (gözlük = gözdük), (biçaq = piçaq), (zənbil = zəmbil)
2. Səs Fərqləşməsi
Sözün tərkibində yaxın və ya eyni qalibə malik olan iki danışıq səsindən biri öz qalibindən uzaqlaşırsa, səs fərqləşməsi fonetik hadisəsi baş verir. Məsələn: (əlbəttə = əlbətdə), (səkkiz = səkgiz), (müşkül = müşgül)
Bir sıra sözlərin deyilişində əlavə danışıq səsi artır. Bu hal adətən iki sayit yanaşı gəldikdə onların arasına samit artırılması və söz əvvəlinsə iki samit yanaşı gəldikdə onların əvvəlinə sayit artırılması şəklində özünü göstərir. Məsələn:
a. (dayrə = dayirə), (saat = sahat) b. (şkaf = işkaf), (stəkan = istəkan)
Tələffüz zamanı sözün tərkibindən bə`zi danışıq səsləri düşür. Bu fonetik hadisə danışıq dilində geniş yayılmışdır. Məsələn: (Əli ağa = Əlağa), (gəlmiş idi = gəlmişdi), (qəbiristanlıq = qəbristanlıq).
Tələffüz zamanı sözün tərkibində bə`zi danışıq səslərinin yeri dəyişilir. Məsələn: (Fərhad = Fəhrad), (göstər = görsət), (yanlış = yalnış), (məşhur = məhşur).
6- Səs Uyuşması (Ahəng) Qanunu
Sözdə eyni cinsli danışıq səslərinin bir-birin izləməsinə səs uyuşması qanunu deyilir. Azərbaycan dilində bu qanun sayit səslərə ayiddir. Sayitlərin uyuşması iki şəkildə özünü göstərir:
a. Damaq Uyuşması
Damaq uyuşmasına görə sözdə ya dil önü ya dil arxası sayitlər, bir-birini izləməlidir. Məsələn: (nənə, nənələr, nənələrimiz), (iş, işçi, işçilərin), (at, atçı, atçıların), (qum, qumluq, qumluqdan)
b. Dodaq Uyuşması
Dodaq uyuşmasına görə, sözdə ya dodaqlanan, yada dodaqlanmayan sayitlər bir-birini izləməlidir. Məsələn: (öz, özü, özümüz, özümüzündür), (odun, odunçuluq), (əkin, əkinçi, əkinçilərimiz), (kitab, kitablar, kitablarda)
Səs uyuşması qanunu kök və şəkilçi arasında daha möhkəm olur. Yəni bu qanunu görə sözün kökündə olan son sayit həmin sözə qoşulan şəkilçinin sayitin müəyyənləşdirir. Məsələn: (nağılçı, qisasçı), (odunçu, traxtorçu) (evlər, dəlilər, gözlər, nənələr, ütülər), ( quşlar, qızlar, atalar, toplar) (çörəkçi, dəmirçi), (sözçü, üzümçü)
Azərbaycan dilində bir sıra alınma sözlərdə səs uyuşması qanunu pozulur. Məsələn: kitab, tacir, kimiyagər, akademik, maliyə, qəhrəman və s.
[Azəbaycan dilində səs uyuşması qanunu çox önəmli yer tutur, onun yaxşı yaddaşda saxlaması üçün İbrahim Rəfrəfin “Ana Dil” kitabından iki ibarəti diqqətizə çatdirmaq istəyirəm ki onlarda bir-birin izləməli sayitlər dalbadala düzülür: enli kürək iri göz qabığı qalın boyunu yoğun ]
Orfoepiya
Dilçilikdə ədəbi tələffüz normalarını öyrədən bölmə orfoepiya adlanır. Orfoepiya dildə qəbul olunmuş tələffüz normalarını tənzim edən qaydalardan bəhs edir.
Düzgün danışıq qaydalarını müəyyənləşdirən orfoepiya danışıq səslərini söz əvvəli, söz ortası və söz sonu mövqe`də fonetik hadisələr, intonasia və vurğu məsələlərini əhatə edir.
Azərbaycan dilinin orfoepiya qaydalarına əsasən iki və çox hecalı sözlərin sonunda cingiltili samit öz avazını itirir və kar samit kimi tələffüz olur: ağac (ç), polad (t), pələng (k), corab (p)
İki kar samit yanaşı işləndikdə ikincisi, cingiltili samit kimi tələffüz olunur: (səkkiz = səkgiz), (əlbəttə = əlbətdə), (hətta = hətda)
t və d samitlərindən əvvəl işlənən k, ç və c samitləri novlaşır: (məktəb = məytəb), (vicdan = vijdan), (içdi = işdi)
Orfoepiya dildə əsasən zərif və düzgüz tələffüzə xidmət etdigi üçün bir sıra sözlərin deyiliş qaydası sonralar həmin sözlərin yazılış qaydasına çevrilə bilir: (dutsaq = dustaq), (yapraq = yarpaq), (topraq = torpaq), (dəngiz = dəniz), (sən`ət = sənət), (xəl`ət = xələt)
Orfoqrafiya
Yazıda nitqin düzgün əks olunmasını tənzim edən qaydalar sistemi orfoqrafiya adlanır. Orfoqrafiya danışıq səslərinin hərflə ifadəsi, sözlərin ayrı bitişik və defislə (-) yazılması, sətirdən sətirə keçirmə, sözün ilk səsinin böyük yaxud kiçik hərflə yazılması, kök və şəkilçilərin, ixtisarların, idarə və təşkilat adlarının yazılması kimi qaydaları əhatə edir. Dilin düzgün yazı qaydalarını yaratmaq üçün muxtəlif yollardan istifadə olunur ki bu da orfoqrafiyanın morfoloji rəmzi, ənənəvi, fonematik, fonetik və etimoloji prinsiplərini təşkil edir.
Azərbaycan dilinin orfoqrafiyası fonetik, morfoloji və ənənəvi prinsiplərə əsaslanır:
1. Fonetik prinsip sözlərin deyiliş formasını əks etdirir. Məsələn, beş, ata, odun, qara sözləri necə deyilirsə elə də yazılır.
2. Morfoloji prinsip muxtəlif şəkildə deyilən kök və şəkilçilərin vahid formada yazılmasını tənzim edir. Məsələn, cəm şəkilçisi “lar” muxtəlif şəkildə tələffüz olunsa da (qarrar, sular, qızdar, bunnar) bir formada yazılır.
3. Ənənəvi prinsip isə əsasən alınma sözlərin yazılmasında özünü göstərir. Məsələn, komandor, cürət, təəccüb.
Orfoqrafiyanın təkmilləşməsi dilin inkişafı və xalqın mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi ilə bağlıdır.
Söz
Zaman keçdiklə sözlər dəyişilir, məsələn: şaman –> ozan –> yanşaq –> aşıq Yaxud zaman keçdiklə sözlərin mə`nasıda dəyişikliyə uğrayır, məsələn əvvəllər alçaq sözünün bir mə`nası təvazokarlıq idi (hazırda həmin mə`na yalnız “alçaq könül” birləşməsində qalıb). İndi alçaq adam dedikdə həmin söz mənfi xüsusiyyət bildirir. Qədim inanışa görə qurd müqəddəs varlıq sayılırdı, indi isə ziyan verici mə`nada içlənən qurd sözü əvvəlki məfhumunun əksini bildirir.
Aydındır ki yeni yaranan əşya və hadisələri içarə etmək üçün dildəki mövcud sözlərdən istifadə olunur və dilimizdə olan bir sıra sözlərin əsas (ilkin) mə`nasından əlavə, törəmə mə`nasıda vardır. Əsas mə`na həqiqi, törəmə mə`na isə məcazi şəkildə olur, məsələn soyuq hava, soyuq su ifadəsində üoyuq sözü öz həqiqi mə`nasında, soyuq adam, soyuq münasibət ifasəsində isə məcazi mə`nasında işlənir.
Hansı sözlər ki, öz əsas mə`nasından əlavə məcazi mə`nasında işlənə bilmir onlar tək mə`nalı sözlər adlanır; məsələn traxtor, doqquz, sığırçın və … sözlər tək mə`nalıdır. Çox mə`nalı sözlərin dildəki geniş yaylıması dili zənginləşdirir. Azərbaycan dilində daha çox isimlər, sifətlər və fe`llər çox mə`nalı sözlər kimi çıxış edir. Aşağıda bir neçə sözün həqiqi və törəmə mə`naları verilmişdir:
1. göz əsas mə`nada: insanın gözü, balığın gözü, quşun gözü törəmə mə`nada: bulağın gözü, yaranın gözü, şikafın gözü, yeddi göz, gözə gəlmək, göz oxşamaq
2. baş əsas mə`nada: insanın başı, balığın başı, quşun başı törəmə mə`nada: kəndin başı, beş baş qoyun, baş buğ, arxın başı, baş nazir
3. düşmək əsas mə`nada: yerə düşmək, maşından düşmək, nərdibandan düşmək törəmə mə`nada: başa düşmək, göydən düşmək, işə düşmək, əsir düşmək, dərdə düşmək, əldən düşmək
Omonimlər (Oxşarlar)
Fonetik tərkibi eyni olub, lakin muxtəlif məzmun daşıyan, bir birindən fərqli mə`nası olan sözlərə omonim deyilir. Məsələn: “yaş yer” və “üç yaş” ifadələrində “yaş” sözü muxtəlif məfhum bildirir. Deməli hər iki ifadədə işlənən “yaş” sözünün deyilişi eyni olsada mə`naca başqa sözlərdir. Dilimizdə omonimlər iki yolla yaranır: çox mə`nalı sözlər və alınma sözlər hesabına.
Çox mə`nalı sözün törəmə mə`nalarından biri zaman keçdikdə əvvəlki əsas mə`nasından uzaqlaşır və əvvəlki mə`na ilə əlaqəsi itəndə yeni mə`na kəsb edir. Məsələn: Yer kürəsi peykinin adını bildirən “ay” sözündən 30 gün mə`nasında işlənən “ay” sözü törəmədir.
Alınma sözlər hesabına omonimlərin yaranması belə olur:
Özgə dillərdən dilimizə keçən bir sözün fonetik tərkibi dilimizdə olan hər hansı bir sözün fonetik tərkibi ilə eyni olur. Məsələn: Qol – futbol oyununda topun dərvazaya vurulması (ayrı dildə) Qol – insanın bədən üzvü
Yalnız iki muxtəlif məfhumları bildirən sözlər deyil, daha artıq məfhumları bildirən sözlərdə omonim ola bilər. Məsələn deyilişi və yazılışı eyni, lakin muxtəlif məfhumu bildirən “bal” sözü isə 4 mə`nada, “qaz” sözü isə 5 mə`nada işlənir: Bal – arıların əməl etdigi maddə Bal – qiymətlərin cəmi Bal – küləyin, dalğanın gücünü bildirən ölçü vahidi Bal – musiqi ilə keçiriləcək gecə, şənlik
Qaz – ev quşlarının biri Qaz – fiziki maddə Qaz – metan qazı Qaz – sürət Qaz – hər hansı bir yerin qazılması (fe`l)
Sinonimlər (Anlamdaşlar)
Dilimizdə elə məfhumlar varki, onlar bir sözlə deyil, bir neçə sözlə ifadə olunur. Məsələn: ürək, könül, qəlb Eyni anlayışın, məfhumun, məzmunun bir-birinə yaxın mə`nada bildirən sözlər sinonimlər deyilir.
Sinonim sözlər bir anlayışın muxtəlif mə`na incəliklərini bildirir. Buna görədə bədii ədəbiyyatda hər hansı bir ifadənin tə`sirini, bədii gözəlliyini artırmaq üçün sinonim sözlərdən geniş istifadə olunur.
Fikrin daha quvvətli çıxması üçün bə`zi sinonim sözlər dalbadal işlənir. Məsələn: Bu dünyanın varı, malı, dövləti Hanı süleymanın qalmadı, getdi (Azərbaycan dastanları)
Sinonim sözlərin mə`nası ümumi bir məfhumla bağlı olur. Məsələn: nəm, yaş, islanmış, höyüş sözlərin mə`naları üçün ortaq olan “sulu” məfhumudur. Ona görədə həmin sözlər mə`naca bir-birinə yaxındır.
Belə sözlərdə varki onların məzmunu eyni məfhumu bildirir. Belə sözlərə dublet deyilir. Bu sözlərin biri öz dilmizə, qalanı isə başqa dilə məxsus olur. Məsələn: (çeşmək, gözlük, eynək) – (qara, siyah) – (ürək, qəlb) – (səksən, həştad) Sinonimlərdən fərqli olaraq, dubletlər dilin ahəngdarlığını, gözəlligini pozur.
Sinonim sözlər eyni nütq hissəsinə ayid olur. Məsələn: nə vaxt, haçan, nə zaman (əvəzlik) amma, ancaq, lakin, fəqət (bağlayıcı)
Biri biri ilə sinonim münasibətdə olan sözlərə “sinonim cərgə” deyilir. Sinonim cərgədə iki və daha artıq söz olur: (qurd, canvar) – (bərk, möhkəm) – (arxa, dal, geri) – (qəm, kədər, qussə) – (qabaq, ön, irəli, qarşı) – (var, dövlət, sərvət, əmlak) – (vahid, tək, bir, yalqız, yeganə) – (vaxt, dövr, zaman, çağ, və`də) – (igid, cəsur, qoçaq, qəhrəman, qorxmaz, şücaətli)
Ədəbi dilimizin sinonimlərini üç qrupa ayırmaq olar:
Leksik Sinonimlər: (gözəl, göyçək, qəşəng), (igid, qoçaq, qəhrəman), (ürək, qəlb, könül), (güc, taqət, quvvət), (sevgi, məhəbbət), (əmək, zəhmət), (alçaq, qısa, gödə) və …
Frazeoloji Sinonimlər: (rəhmətə getmək, gözlərinin əbədi yummaq, bu dünyanı tərk etmək, gor ba gor olmaq), (həyat yoldaşı, ömür-gün yoldaşı, baş yoldaşı), (gözləri dörd olmaq, gözləri kəlləsinə çıxmaq), (yumağa dönmək, beli bükülmək, əldən düşmək) və …
Qrammatik Sinonimlər: Buraya morfoloji və sintaktik sinonimlər daxildir. İsmin hallarının, sifətin çoxaltma və azaltma dərəcəsini göstərən əlamətlərin, fe`lin zamanlarının və sayirə müxtəlif üslubi məqamlarda bir-birinin əvəz etməsi morfoloji sinonimləri; sadə və mürəkkəb cümlələrin bir-birinin əvəz etməsi isə sintaktik sinonimləri yaradır. Eyni fikri həm sadə, həmdə mürəkkəb cümlə ilə ifadə etmək mümkündür. Məsələn: Gül ətirlidir. Mə`lumdur ki, gül ətirlidir. Kim bilir ki, gül ətirlidir! Ətirli gül və …
Antonimlər (Qarşılıqlar, tərsələr)
Əks mə`nalı olan sözlərə antonim deyilir. Məsələn: (yaxşı, pis), (acı, şirin), (gecə, gündüz), (ağlamaq, gülmək)
Bədii ədəbiyyatda təzad yaradan vasitə kimi antonimlərdən çox istifadə olunur. Məsələn: Qorxaq gündə yüz yol ölər, igid ömründə bir yol. (atalar sözü) Dəvə yaxını otlar, uzağı gözlər. (atalar sözü) Bədəni yerdə, saqqalı göydə. (tapmaca) Aşmağa asan dağlar – Qar başın basan dağlar Yetim çox çətin gülər – Ağlasa, hasan ağlar (bayatı) Gündüzlər oxşayır məni saraylar Gecələr sırdaşım ulduzlar, aylar (Səməd Vurğun) Az getdi, üz getdi, dərə-təpə düz getdi (nağıllardan)
Antonimlər çox mə`nalı sözlər arasında da mövcuddur. Çox mə`nalı sözlərin əsas mə`naları da antonim ola bilir. Məsələn: Ayaq-baş (əsas mə`nada) Tülkü-aslan (törəmə mə`nada)
Alınma Sözlər
Azərbaycan xalqı min illər boyu qonşu xalqlar və bir sıra digər ölkələrlə həmişə siyasi-iqtisadi və mədəni əlaqədə olmuşdur. Ona görədə başqa xalqların dilindən Azərbaycan dilinə çoxlu sözlər keçmişdir; bu sözlər dilçilikdə alınma sözlər adlanır.
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindəki alınma sözlər muxtəlif dillərdən keçmişdir; məsələn: fincan (Fars), aqibət (Ərəb), atuşgə (Rus), filsuf (Yunan), çay (Çin), futbol (İngiliz), depo (Fransa), kansert (İtalian), qavat (Gürcü) və …
Dilimizdəki alınma sözlərin çox hissəsi Fars-Ərəb, az hissəsi başqa dillərə məxsus sözlər təşkil edir. Elə alınma sözlərdə var ki, sözün yarısı bir dilə yarısı başqa dilə məxsusdur. Bunlara calaq (hibrid) sözlər deyilir; məsələn: qanunpərəst (Ərəb və Fars), çayxana (Çin və Fars). Alınma sözlərin bəzisi dildə özünə möhkəm yer tutur və dilin öz sözünə çevrilir; məsələn: kitab, tiyatr, sükür
Dilimizdə muxtəlif dillərdən söz keçdigi kimi, bizim çoxlu sözlərdə başqa dillərə keçir; məsələn: ordu, elçi Ərəb və Fars dilinə, kərpic sözü Slav dillərinə, ocaq və al sözü Fars, Rus və Erməni dillərinə, xan sözü dünyanın əksər dillərinə keçərək, həmin dillərdə geniş işlənir.
Köhnə Sözlər
Cəmiyyət inkişaf etdikcə əksər məfhumlar dəyişilir. Bə`ziləri köhnəlir, yaddan çıxır və belə məfhumları bildirən sözlər zaman keçdikcə yaddaşımızdan silinib gedir. Keçmiş məişət tərzi ilə bağlı, köhnəlmiş məfhumları bildirən sözlər tariximiz adlanır; məsələn: töyçü, girvanka, utur (maşın) və …
Köhnəlmiş sözlərin bir qismi isə arxaizm (arxaik) adlanır. Sözlərin arxaikləşməsi iki səbəbdən olur: bə`zisi öz mə`nasını tamam dəyişir; məsələn: dəli (köhnə mə`nası igid), kəpənək (köhnə mə`nası yapıncı), aş (köhnə mə`nası buğda). Bə`zisi isə başqa sözlə (çox vaxt alınma sözlə) əvəz olunur; məsələn: şölən (qonaqlıq), əsrük (sərxoş), kəsim (qərar), yanşaq (aşıq), tanrı (allah), ağız (sərhəd), ud (həya), us (ağıl), suç (günah), tanıq (şahid), görklü (müqəddəs), alp (cəsur), düş (röya)
Pirimov’s Blog
Do not write post if you don’t know what to write! It’s as simple as that.
Müasir Azərbaycan Dili
Azərbaycan Respublikasının əhalisinin gündəlik ünsiyyət vasitəsi və rəsmi dövlət dili Azərbaycan dilidir.
Azərbaycan dili İran İslam Respublikasında yaşayan 20 milyonluq azərbaycanlının da ana dilidir. Rusiyada, ABŞ-da, Türkiyədə və Qərbi Avropa ölkələrində bir neçə milyon azərbaycanlı yaşayır. Bir neçə yüzilliklər ərzində müxtəlif ölkələrin sakinləri olmalarına baxmayaraq, bu gün də hansı ölkədə yaşamalarından asılı olmayaraq, azərbaycanlılar bir-birlərini sərbəst anlayırlar. Beləliklə, yer üzündə hazırda Azərbaycan dilində danışan 30 milyondan çox adam yaşayır.
Azərbaycan dili geneoloji təsnifata görə türk dillərindən biri olub, həmin dil ailəsinin oğuz qrupuna daxildir və ən yaxın qohumları olan türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə birlikdə ərazi prinsipinə görə türk dilləri arealının cənub-qərb qrupunu təşkil edirlər.
Ənənəvi-morfoloji və ya tipoloji təsnifat baxımından Azərbaycan dili iltisaqi (aqlütinativ)* dillər qrupuna daxildir. Bu qrupa daxil olan bütün dillər kimi, Azərbaycan dilində də insirafi (flektiv) dillərdən fərqli olaraq bütün söz kökləri özümlü leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir; qrammatik mənalar və qrammatik əlaqələr isə həmişə söz kökündən və əsasından sonra gələn təkmənalı (monosemantik) şəkilçilər vasitəsilə ifadə olunur.
Azərbaycan xalqının etnik əsasını təşkil edən türklər indiki Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl görünməyə başlamış, birinci minilliyin əvvəlindən isə başqa mənşədən olan çoxsaylı tayfalarla birlikdə bu torpağın qədim sakinləri olmuşlar. Türk mənşəli Azərbaycan dilinin və həmin dildə danışan xalqın yaranması, başqa sözlə, bu dilin ümumi ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsi uzun sürən, bir neçə əsr davam edən bir proses olmuşdur. Əhalinin etnik tərkibində türk tayfalarının sayı, habelə iqtisadi, siyasi, mədəni təsiri artdıqca dilin fəaliyyət dairəsi də genişlənmiş və beləliklə, bəzi etnik və antropoloji xüsusiyyətlərini bu gün də qoruyub saxlaya bilən çeşidli etnik qruplar ümumi mədəni-mənəvi və dini birliyi olan bir xalq halında birləşmişlər.
dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim ədəbi dillərdən biridir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili ədəbi dilimizin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çox sayıla bilər. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olan materiallara görə XIII əsrdən başlayır.
Azərbaycan ədəbi dili öz 800 ilə yaxın inkişafı müddətində iki böyük dövrü əhatə edir. Əski dövr adlandırılan birinci dövr XIII əsrdən XVIII, yeni adlandrıla bilən ikinci dövr isə XVIII əsrdən yaşadığımız günlərə qədər olan bir dövrü əhatə edir.
Leksik cəhətdən mövcud olan fərqlərdən birincisi budur ki, birinci dövr Azərbaycan dilində ərəb və fars sözləri çoxdur. O dövrün dil üslubları, xüsusən aparıcı poetik janr və vasitələr ədəbi dilimizə külli miqdarda alınma sözlərin axıb-gəlməsinə səbəb olmuşdu. İkinci dövrdə isə realist şer məktəbinin, realizm ədəbi metodunun bir yaradıcılıq metodu kimi yaranması və aparıcı yaradıcılıq metodu kimi formalaşması dilimizin əsas lüğət fonduna keçə bilməyən alınma sözlərin ədəbi dili tərk etməsinə səbəb olmuşdu.
Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir.
Birinci dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir:
1) ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi (XIII-XIV əsrlər),
2) klassik şeir dili mərhələsi (XV-XVII əsrlər).
İkinci dövr Azərbaycan dili isə üç mərhələni əhatə edir:
1) ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (XVIII əsr),
2) Milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi (XIX-XX əsrin əvvəli),
3) Müasir mərhələ (XX-XXI əsrin əvvəli).
Yeni dövr. Azərbaycan dili böyük inkişaf yoluna özünün ikinci inkişaf mərhələsində (Milli ədəbi dilin təşəkkülü və inkişafı mərhələsində) çıxır. Bu dildə şeirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılır, qəzet və jurnallar nəşr edilir, o bəzi rəsmi sənədlərdə, elmi tədqiqatlarda da işlənməyə başlayır. O dövrdə Azərbaycana gələn xaricilər, ruslar və almanlar da ona maraq göstərir, bəziləri bu dili öyrənməyə başlayır. Məsələn, rus şairləri Lermontov, Bestujev-Marlinski, alman şərqşünası Bodonştedt. Sonuncusu XIX əsr Azərbaycan şairi Mirzə Şəfidən Azərbaycan dilini və onun şeirlərini almancaya tərcümə edərək Berlində ayrıca kitab şəklində nəşr etdirmişdir. Orta əsrlərdə əski Azərbaycan dilinə aid tərcümə lüğətləri və qrammatik tədqiqatlar aparılmış olsa da, Azərbaycan dilinə aid elmi əsərlər və dərsliklər XIX əsrdən etibarən yazılmağa başlayır. Mirzə Kazımbəyin rusca yazdığı “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” əsəri məşhurdur.
Azərbaycan dilinin inkişafı da, problemləri də daha çox XX əsrlə bağlıdır. Məhz bu dövrdə Azərbaycan ədəbi dili bənzərsiz bir problemlə qarşılaşır. Əsrin əvvəllərindən başlayaraq, ədəbi dildə üç meyil, üç istiqamət özünü göstərir. Təbiidir ki, bu ən çox bədii əsərlərin dilinə və mətbuata aiddir.
Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dilinin üçüncü, yəni müasir mərhələsində dil həyatının mühüm hadisələrindən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu almasıdır.
Azərbaycan dilinin ölkənin dövlət dili kimi elan edilməsində Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin çox böyük xidmətləri olmuşdur. Bəlli olduğu kimi, dövlət dili sahəsindəki fəaliyyətə Heydər Əliyev ölkəyə rəhbərliyə gəldiyi ilin (1969) ilk günlərindən başlamışdır.
Müstəqil Azərbaycanın 1995-də ümumxalq referendimunda qəbul edilmiş yeni Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi öz layiqli yerini tutur.
Müasir azrbaycan dbi dili
İmişli rayon Mərkəzi kitabxanası
İmişli rayon MKS
- Əsas səhifə
- Sənədlər
- Ümumi məlumat
- Elektron məlumat bazası
- Dünyada baş verən son Mədəniyyət xəbərləri
- Kitablar haqqında maraqlı məlumatlar olan saytlar
- Kitabxanalar
- Elanlar
- İmişlim
- Şəhidlərimiz
- Ən çox oxunanlar
- Yeni kitablar
Müasir Azərbaycan dili
23 Noyabr , 2015Azərbaycan dili – Leksika
Səlim Cəfərov. Maüsir Azərbaycan dili. II hissə. Leksika. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, 192 səh.
Ali məktəblərin filologiya fakültələrinin müəllimləri və tələbələri üçün nəzərdə tutlmuş bu dərslik iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə – “Leksikologiya” bəhsində leksikologiyanın məqsədi və vəzifələri, müsair Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi, leksikası, idiom və ibarələri, leksikoqrafiyası və s.izah olunur. İkinci hissə “Söz yaradıcılığı” bəhsidir ki, burada leksik, morfoloji və sintaktik yolla düzələn söz yaradıcılığında, o cümlədən ad, fel, zərf şəkilçiləri və s. haqqında geniş məlumat verilir.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.