AZRBAYCAN DL Azrbaycan dbi dilinin slublar Mtni I

Fonetik norma özü iki yerə bölünür:

Опытные
онлайн-репетиторы

Инфоурок › Иностранные языки › Статьи › Müasir Azərbaycan ədəbi dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biri kimi mükəmməl, sabit normalara malikdir. Həmin normalar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. Dilin daxili quruluşunu onun səs tərkibi (fonetikası), leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatik

Müasir Azərbaycan ədəbi dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biri kimi mükəmməl, sabit normalara malikdir. Həmin normalar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. Dilin daxili quruluşunu onun səs tərkibi (fonetikası), leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatik

Azərbaycan ədəbi dilinin normaları

Müasir Azərbaycan ədəbi dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biri kimi mükəmməl, sabit normalara malikdir. Həmin normalar müəyyən tarixi təkamülün məhsuludur. Dilin daxili quruluşunu onun səs tərkibi (fonetikası), leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatikası təşkil edir. Ədəbi dilin normaları da bunlara uyğundur:

Fonetik norma özü iki yerə bölünür:

Orfoqrafik və orfoepik normalar dilin fonetik və qrammatik (morfoloji) normaları əsasında yaranır. Azərbaycan dilinin iltisaqi tipə aid olması onun ədəbi normalarının xarakterini, tipologiyasını müəyyən edir. Sözün ədəbi dildəki tələffüz variantı orfoepik norma adlanır. Bu normalar orfoepiya lüğətində əks olunur. Sözün ədəbi dildəki yazılış variantı orfoqrafik norma adlanır. Bu normalar orfoqrafik lüğətlərdə təsbit olunur.

Leksik norma

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi çox zəngindir. Dünyanın başqa inkişaf etmiş ədəbi dilləri kimi, Azərbaycan ədəbi dilində də leksik normanın keyfiyyətini milli sözlər müəyyən edir. Leksik norma hər kəsdən sözün mənası və ya mənaları ilə yaxşı tanış olmağı, onu yerində, düzgün işlətməyi tələb edir. Belə ki, dildəki sözlər tarixi inkişaf sayəsində müəyyən mənaya malik olur. Sözün lüzumsuz şəkildə mətnə daxil edilməsi nitq nöqsanıdır. Söz onun üçün xarakterik olan mənada işlənmirsə, demək, fikir düzgün anlaşılmayacaq, beləliklə, nitq mədəniyyətinin leksik normasi pozulacaq. Ədəbi dildə loru, kobud söz və ifadələr işlədilməməlidir. Leksik norma dialekt sözlərində, varvarizm və vulqar sözlərin islənmsəində diqqətli olmağı tələb edir. Sözdən düzgün istifadəsi ilə yanaşı, onun dəqiq, yerinə görə ifadəli və emosional işlədilməsi də leksik normanın tələblərindəndir.

Qrammatik norma

Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatik norması ümumxalq dilinin iltisaqilik prinsipinə əsaslanan qrammatik quruluşunu əks etdirir. Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqlərin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir, onu normaya salır. Müasir ədəbi dilimizin qrammatik normalarını təxminən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1)İsimlərə əvvəl cəm, sonra mənsubiyyət, hal şəkilçiləri və s. artırılır: kəndli-lər-imiz-in

2)Təyini müəyyən miqdar sayı olan isim təkdə işlənir: on uşaq, üç dəftər

3)Fel köklərinə əvvəl təsirlik, sonra növ, şəkil, daha sonra isə şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri artırılır: dayan-dı-rıl-ma-lı-dır; döy-üş-çü-lər-imiz-in-dir

4)Mübtəda ilə xəbər arasında şəxsə, qismən də kəmiyyətə görə uzlaşma gözlənilir: Sən sagirdsən. Onlar sagirddirlər.

AZRBAYCAN DL Azrbaycan dbi dilinin slublar Mtni I

�Mətni I QRUP üslubi baxımdan iki sütunda yerləşdirin, əsas xüsusiyyətlərini deyin və mətni tamamlamağa çalış Azərbaycan Yer üzünün ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. Yurdum-yuvam məskənimdir. Sahəsi 86, 6 min km 2 -dir. Ərazisi düzənlık və dağlıq relyefə malik olub, mütləq yüksəkliyi 4820 -ə çatır. Dağlarının başı qardır, ağ örpəyi buludlardır. Ən yüksək dağları Bazardüzü, Şah-dağ, Hinaldağ, Murovdağdır. Qızılağac, Zaqatala, Hirkan qoruqları vardır. İlik min. temp. -32 C, max. tem. +43 C olur.

II QRUP � Cümlələri söyləyin: oxuyun, fərqli xüsusiyyətlərini Ana övladına nəsihət edirdi: Dilini şirin elə, ay bala. Dil insanlar arasında ən vacib ünsiyyət vasitəsidir. Mən müqəddəs dilimi ona görə sevdim ki, böyük Türklüyümüz əbədi yaşasın. Dad duyğusu dil vasitəsilə, istilik, soyuqluq isə dəri vasitəsilə müəyyən olunur.

III QRUP Cümlələri oxuyun, əsas xüsusiyyətlərini söyləyin: Xarici mətbuatda işğal ounmuş torpaqlarımız haqqında məqalə dərc olunub. Torpaq-yerin çürüntülərlə zəngin məhsuldar üst qatıdır. Prezident İlham Əliyevin Məktubunda deyilir: “ 20 ildən artıqdır ki, torpaqlarıımız erməni təcavüzkarları tərəfindən işğal ounub”. Mən torpağam, məni atəş yandırmaztərkibimdə kömürüm var, külüm var. Mən baharam çəmən-çəmən çiçəyim var, gülüm var. . . (R. Rza)

IV QRUP Cümlələrin əsas xüsusiyyətlərini deyin: 1. Yusif Balasaqunlu orta əsrlər türk dünyasının ən böyük mütəfəkkirlərindəndir. Onun“Qudatqubilik”əsəri türkcə yazılmış ilk əsərdir. Əsər alleqorik şəkildə, qəsidə formasında yazılıb. 2.

Nümunələrin əsas xüsusiyyətlərini deyin: 1. Əbu Reyhan Biruni X-XI əsrlərdə yaşamış böyük türk alimidir. O, Yerin ekvator xəttini avropalılardan, Yerin cazibə qanununu Nyutondan 700 il əvvəl tapmışdır. 2. Yerlərə baxıram, bağçalı, bağlı, Göylərə baxıram qapısı bağlı. Kainat ixtiyar, sirli, soraqlı. Əzəldən yaranıb tamaşa dünya. (S. V. ) 3. Sabah Respublikamızın ərazisində hava buludlu olacaq. Bəzi yerlərdə yağış yağacağı gözlənilir. V QRUP

Cümlələrin əsas xüsusiyyətlərini deyin 1. N. Tusini “alimlər alimi” adlandırmışlar. O, 256 şəhərin coğrafi kordinatlarını hazırlamışdır. 2. N. Tusi “Əxlaqi-nasiri” əsərində yazır: “Adamların ən yaxşısı adil, ən pisi isə cair (zalım) olandır. ” 3. N. Tusinin “Əxlaqi-nasiri” əsəri yeni tərtibatda nəşr olunmuşdur. VI QRUP

Bədii üslub Elmi üslub Rəsmiişgüzar üslub Publisistik üslub Ədəbi dil Məişət üslubu

I QRUP – Elmi üslub Dağlar – Yer qabığında baş verən geoloji proseslər zamanı yer səthinin qalxması nəticəsində yaranır. Vulkan və zəlzələlər dağəmələgəlmə proseslərinin tipik nişanələridir.

II QRUP -Bədii üslub

III QRUP – Publisistik üslub Azərbaycan Gənclər Təşkilatlarının gənclərdən ibarət yığma komandası Sərhədyanı rayonlarda təbiəti mühafizə aksiyası keçirmişdir.

QAR – buludlardan buz kristalları halında düşən atmosfer yağıntısıdır. IVqrup Yarpaq – ali bitkilərdə fotosintezi həyata keçirən, bitkilərin həyatı üçün zəruri prosesləri təmin edən orqandır.

“Həkimlərin işə qəbulu ilə bağlı Səhiyyə Nazirliyində müşavirə keçirilib. Müşavi rədə tibb sahəsində çalışan elm xadimləri də iştirak ediblər”. Respublikamızın ucqar rayonlarında müəllim çatışmazlığı problemi qalmaqdadır. Ana dili, Kimya və Fizika fənləri üzrə müəllimlərin sayı xüsusilə azdır. Vqrup

1. Bu il Məkkə şəhərində aparılan təmirlə əlaqədar Həcc mövsümündə ziyarət çilərin sayı xeyli azalmışdır. VI qrup 2. Ömründə heç olmasa bir dəfə Həcc ziyarətinə getmək yaşı ötmüş, saçı-saqqalı ağarmışdilsiz-ağızsız Məhəmmədhəsən əminin arzusu idi. (C. M. ) İslamın 5 təməl şərtindən birində müsəlmanın ömründə heç olmasa bir dəfə Həcc ziyarətində olması bildirilir.

VII qrup 2. Çək dünyadan xoş günü çəkə bildiyin qədər, Bir gün qaytaracaqsan, Ala bildiyin qədər. (B. V. )

1. Gülşənə gəl, nigara, bülbüli gör. . . Könül aydur bana ki, gülgülü gör. VIII qrup 2. Bacıma gül almalıyam. 3. Mağazada satışı qadağan olunmuş, insan orqanizmi üçün zərərli olan 1000 ədəd allergen gül aşkarlandığı barədə 14 saylı akt. 4. Alınmış məlumatlara görə, aparılmış reyd nəticəsində mağazada satışı qadağan olunmuş, insan orqanizmi üçün zərərli olan 1000 ədəd allergen gül aşkarlanmışdır.

Elmi üslub Bədii üslub Publisistik üslub (mətbuat dili) Məişət üslubu Rəsmiişgüzar üslub Termin sıxlığı Obrazlılıq İctimai – (kütləvi) dil Xalq dili Kütləvigündəlik dil Standart formalarŞablonlar Mürəkkəb cümlələrin işləkliyi Emosionallıq Aydınlıq Adi, sadə dil Artıq söz və ifadələrə, Məntiqilik Məcazilik Kütləvi anlaşıqlıq Sərbəstlik, imla xətalarına, təbiilik Ardıcıllıq Söz sırasının pozulması Kütləvi təsirlilik Əd. dildə işlənməyən söz və ifadə. cümlə qüsurlarına Konkretlik Bədii ifadə vasitələrindən istifadə Sintaksisi danışıq dilinə yaxındır Yazılı dilə qarşı durur yol verilmə məsi Bu üsl. -ların fonetik, hamısı bir leksik, Əd. d. üsl-rı qrammatik olduğuna normalarına görə onun tabedirlər.

1. Azərbaycan ədəbi dilinin əsasında hansı üslub dayanır? A) Elmi üslub B) Bədii üslub C) Rəsmi üslub D) Məişət üslubu E) Publisistik üslub

2. Elmi üsluba xas deyil: 1. Məntiqilik 2. Konkretlik 3. Məcazilik 4. Ardıcıllıq

3. Publisistik üslub üçün səciyyəvi deyil: � 1. Aydınlıq � 2. Termin sıxlığı � 3. Kütləvilik � 4. Sadə dil

4. M. Kaşğarinin “Divani lüğət – it türk” əsəri. . . əsrdə türk dillərinin funksional tarixi mənzərəsini əks etdirir. Tamamla: �A) IX əsrdə �B) X əsrdə �C) XI əsrdə �D) XII əsrdə �E) XIII əsrdə

5. Poetik funksiya daşəyan ifadələri tapın: �A) Soyuq hava �B) Acı söz �C) Ləkəli köynək �D) Daş qəlb �E) Polad bilək �J) Şəlalə saçlar �Z) Şirin alma

6. Azərbaycan dili nə zaman dövlət dili statusu qazanmışdır? �A) Səfəvilər dövründə �B) Ağqoyunlular dövründə �C) Nizaminin dövründə �D) Füzulinin dövründə �E) Nəsiminin dövründə

7. XVII – XVIII əsrlərdə hansı üslublar vardı? � 1 – Bədii � 2 – Elmi � 3 – Rəsmi � 4 – Publisistik �A) 2, 3, 4 �B) 1, 2, 3 �C) 1, 3, 4 �D) 1, 2, 4

8. Azərbaycan ədəbi dilinin rəsmi üslubuna aid sənədlərdə Avropa rus mənşəli sözlər nə zamandan işləkdir? �A) XVI əsrdən �B) XVII əsrdən �C) XVIII əsrdən �D) XIX əsrdən

9. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin aparıcı üslubu? �A) məişət üslubu �B) elmi üslub �C) rəsmi üslub �D) publisistik üslub �E) bədii üslub

YUNESKO tərəfindən 21 fevralın Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd edilməsi haqqında qərar 1999 -cu ildə verilib. Dünyanın ana dili uğrunda mübarizəyə qalxması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir daha təsdiqlənir ki, həm nitqimizdə, həm də yazılarımızda ədəbi dilimizin tələblərinə tabe olmaq, onun qayda – qanunlarına əməl etmək hər birimizin vətəndaşlıq borcudur.

Qiymətləndirmə Fərdi iştirak I QRUP III QRUP IV QRUP Əmək daşlıq Fəallıq

azƏrbaycan respublİkasi tƏhsİl nazİrlİyİ baki.

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ “Azərbaycan Dilinin Yaranması Haqqında Bəzi Mülahizələr” Tələbə: Həmidov Elçin Qrup: 6 Kurs: I Rəhbər: b/m Aslanova N. DÖVLƏT DİLİ I. Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını tə`min edir. II. Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını tə`min edir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası 2-ci fəsil Maddə 21. Azərbaycan respublikasının dövlət dili türk dilinin Oğuz qolundan olan Azərbaycan dilidir. 1928-ci ildə ərəb əlifbası Latın əlifbası, 1939-cu ildə isə kiril əlifbası ilə əvəz olundu. 1992-ci ildən Azərbaycanda yenidən latın əlifbası qəbul olundu. 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yolu ilə Azərbaycanın dövlət dilinin Azərbaycan dili olduğu qəbul edilmişdir. DÖVLƏT DİLİNİN TƏTBİQİ İŞİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASl PREZİDENTİNİN FƏRMANI Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Müstəqil dövlətimizin rəsmi dili statusunu almış Azərbaycan dilinin geniş tətbiq edilməsi va sərbəst inkişafı üçün münbit zəmin yaranmışdır. Tarixin müxtəlif mərhələlərinda dilimizə qarşı edilmiş haqsızlıqların, təzyiq va təhriflərin nəticələrinin aradan qaldırılması üçün hazırda ölkəmizda çox əlverişli şərait mövcuddur. Dil öz daxili qanunları əsasında inkişaf edirsə də, onun tədqiq va tətbiq edilmasi üçün yaradılmış geniş imkanlar bu inkişafın daha sürətli va dolğun olmasına təkan verir. Bütün xalqlarda oldugu kimi, Azarbaycan xalqının da dili onun milli varlığını müəyyən edən başlıca amillərdəndir. Dilimiz xalqın keçdiyi bütün tarixi mərhələlərdə onunla birga olmuş, onun taleyini yaşamış, üzləşdiyi problemlərlə qarşılaşmışdır. O, xalqın ən ağır günlərdə belə onun milli mənliyini, xoşbəxt gələcəyə olan inamını qoruyub möhkəmləndirmişdir. İnkişaf etmiş zəngin dil mədəniyyətinə sahib olan xalq əyilməzdir, böylük gələcəyə malikdir. Ona görə də xalqımıza ulu babalardan miras qalan bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimi qorumalı, daim qayğı ilə əhatə etməlidir. Bu, onun müqəddəs vətəndaşlıq borcudur. Azərbaycan dili bu gün dərin flkirləri ən incə çalarlarınadək olduqca aydm bir şəkildə ifadə etmək qüdrətinə malik dillərdəndir. Düşüncələrdəki dərinliyi, hissələrdəki incəlikləri bütünlüklə ifadə etmək kamilliyinə yetişə bilməsi uçun hər hansı xalqa bir neçə minillik tarix yaşaması lazım gəlir. Azərbaycan dilinin bugünkü inkişaf səviyyəsi göstərir ki, Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim xalqlarındandır. Azərbaycan dilinin dünya dilləri arasında ən kamil dillərdən biri olduğu həqiqətini bir çox xalqların görkəmli nümayəndələri də dönə-dönə etiraf etmişlər. Onlar öz əsərlərində bu dili XIX əsrdə Avropada geniş yayılmış fransız dili ilə müqayisə edərək, onu Avrasiyanın hər tərəfində işlənilən bir dil kimi yüksək qiymətləndirmişlər. Milyonlarla azərbaycanlının hazırda mədəni inkişaf vasitəsi olan bu dil tarixən nəinki Qafqazda yayılmlşdır, hətta müəyyən dövrlərdə daha geniş məkanda müxtəlif dilli xalqların da istifadə elədikləri ümumi bir dil olmuşdur. Neçə-neçə böyük mədəniyyətin yaradıcısı olan xalqımızın tarixi qədər onun dilinin təşəkkülü tarixi də olduqca qədimdir. Azərbaycan dili türk mənşəli ümumxalq canlı danışıq dili zəminində əmələ gəlib şifahi ədəbi dilə çevrilənədək və sonradan bu əsasda Azərbaycan ədəbi dilinin yazılı qolu təşəkküI tapana qədər yüz illər boyunca mürəkkəb bir yol keşmişdir.

Post on 19-Feb-2018

Documents

• AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLYBAKI BZNES UNVERSTET Azrbaycan Dilinin Yaranmas Haqqnda Bzi Mlahizlr Tlb: Hmidov ElinQrup: 6Kurs: IRhbr: b/m Aslanova N. DVLT DL I. Azrbaycan Respublikasnn dvlt dili Azrbaycan dilidir. Azrbaycan Respublikas Azrbaycan dilinin inkiafn t`min edir. II. Azrbaycan Respublikas halinin dand baqa dillrin srbst ildilmsini v inkiafn t`minedir. Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas 2-ci fsil Madd 21. Azrbaycan respublikasnn dvlt dili trk dilinin Ouz qolundan olan Azrbaycan dilidir. 1928-ci ildrb lifbas Latn lifbas, 1939-cu ild is kiril lifbas il vz olundu. 1992-ci ildn Azrbaycanda yenidn latn lifbas qbul olundu. 1995-ci ild mumxalq ssvermsi yolu il Azrbaycann dvlt dilinin Azrbaycan dili olduu qbul edilmidir. DVLT DLNN TTBQ NN TKMLLDRLMS HAQQINDA AZRBAYCAN RESPUBLKASl PREZDENTNN FRMANI Azrbaycan Respublikasnn dvlt dili Azrbaycan dilidir. Mstqil dvltimizin rsmi dili statusunu alm Azrbaycan dilinin geni ttbiq edilmsi va srbst inkiaf n mnbit zmin yaranmdr. Tarixin mxtlif mrhllrinda dilimiz qar edilmi haqszlqlarn, tzyiq va thriflrin nticlrinin aradan qaldrlmas n hazrda lkmizda ox lverili rait mvcuddur. Dil z daxili qanunlar sasnda inkiaf edirs d, onun tdqiq va ttbiq edilmasi n yaradlm geni imkanlar bu inkiafn daha srtli va dolun olmasna tkan verir. Btn xalqlarda oldugu kimi, Azarbaycan xalqnn da dili onun milli varln myyn edn balca amillrdndir. Dilimiz xalqn kediyi btn tarixi mrhllrd onunla birga olmu, onun taleyini yaam, zldiyi problemlrl qarlamdr. O, xalqn n ar gnlrd bel onun milli mnliyini, xobxt glcy olan inamn qoruyub mhkmlndirmidir. nkiaf etmi zngin dil mdniyytin sahib olan xalq yilmzdir, bylk glcy malikdir. Ona gr d xalqmza ulu babalardan miras qalan bu n qiymtli milli srvti hr bir Azrbaycan vlad gz bbyi kimi qorumal, daim qay il hat etmlidir. Bu, onun mqdds vtndalq borcudur. Azrbaycan dili bu gn drin flkirlri n inc alarlarnadk olduqca aydm bir kild ifad etmk qdrtin malik dillrdndir. Dnclrdki drinliyi, hisslrdki incliklri btnlkl ifad etmk kamilliyin yeti bilmsi uun hr hans xalqa bir ne minillik tarix yaamas lazm glir. Azrbaycan dilinin bugnk inkiaf sviyysi gstrir ki, Azrbaycan xalq dnyann n qdim xalqlarndandr. Azrbaycan dilinin dnya dillri arasnda n kamil dillrdn biri olduu hqiqtini bir ox xalqlarn grkmli nmayndlri d dn-dn etiraf etmilr. Onlar z srlrind bu dili XIX srd Avropada geni yaylm fransz dili il mqayis edrk, onu Avrasiyann hr trfind ilniln bir dil kimi yksk qiymtlndirmilr. Milyonlarla azrbaycanlnn hazrda mdni inkiaf vasitsi olan bu dil tarixn ninki Qafqazda yaylmldr, htta myyn dvrlrd daha geni mkanda mxtlif dilli xalqlarn da istifad eldiklri mumi bir dil olmudur. Ne-ne byk mdniyytin yaradcs olan xalqmzn tarixi qdr onun dilinin tkkl tarixi d olduqca qdimdir. Azrbaycan dili trk mnli mumxalq canl danq dili zminind ml glib ifahi dbi dil evrilndk v sonradan bu sasda Azrbaycan dbi dilinin yazl qolu tkkI tapana qdr yz illr boyunca mrkkb bir yol kemidir.
• Azrbaycan dili dialekt v ivlrinin geni Avrasiya mkanna yaylan trk xalqlarnn az qala btn dil xssiyytlrini ks etdirck qdr rngarng olmasnn da balca sbbi ta qdimlrdn b torpaqlarda etnik baxmdan eyni kkl trk etnoslarnn mvcud olmasdr. ifahi kild yaylan ilkindbiyyat nmunlri – dastanlar, nallar, bayatlar, laylalar v sair Azrbaycan ifahi dbi dilinin erkn formalamas v tkaml zrrtini yaratmdr. Azrbaycan dbi dilinin yazl qolu da lverili tarixi raitd mumxalq dili sasnda tkkI tapmdr. Xalq ifahi kild yaratdqlarn bidildirmk n sonradan onlan yazya krmdr.Bu prosesin d yaz dilinin tkkl v sabitlmsind byk hmiyyti olmudur. Bu baxmdan “Kitabi-Dd Qorqud” eposu olduqca sciyyvidir. Abidnin bdii dilinin znmxss slisliyi bir daha gstrir ki, “Kitabi-Dd Qorqud”un meydana xa bilmsi n Azrbaycan dili byk tarixi-dbi hazlrlq mrhlsi kemli idi. Qaynan uzaq kemidn alan Azrbaycan dilinin ilk v n qdim yazl nmunlri gnmzdk glib atmasa bel, lkmizin razisind qdim lifbalarn varl, hminin yaz dilimizin bdii mnakamilliyi v digr amillr bu dilin drin tarixi kklr malik olduunu sbuta yetirir. Hsnolu, Qazi Brhanddin, Nsimi kimi sz sntkarlar Azrbaycan dbi dilinin bel bir bnvrsi zrind ykslmilr. XVI sr Azrbaycan dilinin mvqelrinin mhkmlnmsi il lamtdardr. Sfvilr dvltinin yaranmas il Azrbaycan dili dvlt dili sviyysin qalxaraq rsmi v dvltlraras yazmalarda ildilmy baland. Sfvilr dvnd Azrbaycan dili sarayda v orduda tam hakim mvqe tutaraq dvlt dili kimi rsmildi. Anadilli dbiyyatn byk ustadlar ah smayl Xtai v Mhmmd Fzuli, xalq dbiyyatmzn ad biz blli ilk qdrtli nmayndsi Aq Qurbani bu dvrd yetimidir. gr ifahi er dili Qurbaninin srlrind ks olunmudusa, xalq er dillnin yazilqolu ah smayl Xtai v Mhmmd Fzulinin dolun dili is elmi v flsfi olduu qdr d xlqi idi. XVII srin erind cryan edn proseslr XVIII srd ifahi xalq dbiyyatnn bdii dil tsiri klind zn gstrir. dbi dild sadliy, canl danq elementlrin meylin gclndiyi bu dvrd Azrbaycan dilinin yeni inkiaf mrhlsi mhz Molla Pnah Vaqifin yaradcl il balanr. XVIII srd Azrbaycan dbi dilind, slub baxmndan da znginlm prosesi gedir. Elmi uslubun tkkl n rait yaranr, ayr-ayr elm sahlrin dair bir ox srlr yazlr. XIX sr dbi dilimizin inkiaf xalqmzn hyatnda ba vern kkl bir hadis il yaxndan baldr. Bu, Azrbaycann ikiy paralanmas v nticd iki ayr dvltin tabeiliyind bir-birindn frqli mdni mhitd yaamaa mhkum olmas hadissidir. Mstmlkilik siyasti il yana, Rusiyanm imali Azrbaycanda oynad mdnildirici rol baqa elm sahlri kimi, dililiyin d inkifna zmin yaratmdr. XIX srin ortalarndan etibarn Azrbaycan dilin aid bir sra drsliklr v drs vsaitlri yazlb nr olunmudur. Milli maarifi ziyalilar zlri ana dilini yrnmyin, onu qoruyub saxlaman n sas yolunun mktblrd tdrisin ana dilind aparlmasnda grdklrindn, Azrbaycan dilin aid drsliklr v ltlr yazmaa balamdlar. Azrbaycan dilin dair ilk drsliklrin yazilmasmda o dvrn grkmli maarifilri Mirz Kazim by, Mirz fi Vazeh, Seyid zim irvani, Aleksey emyayevski, Mirz blhsn by Vzirov, Seyid nsizad, Rid by fndiyev, Sultan Mcid Qnizad, Mmmdta Sidqi, Nriman Nrimanov, zeyir Hacbyov, Abdulla aiq v baqalarnn xidmtlrini qeyd etmk lazmdr. Zaman kedikc dvrn tldbin uyun olaraq Azrbaycan dilinin istifad dairsi d genilnmi, onun ttbiqinin v inkiafnn elmi saslar zrind aparlmas ehtiyac meydana xmdr. Rusca-azrbaycanca v azrbaycanca-rusca ltlr, tcrbi-tdris kitablar nr olunmudur. Mhz bu dvrdn balayaraq, Azrbaycan dbi dilinin normalarnn myynlmsind nzri-dililik ideyalar tzahur edir. Bu baxmdan Mirz Ftli Axundovun dbi dil haqqnda milli dbiyyatn realist mzmununa uyun gln tezislri xsusil diqqt clb edir. Dram, satira, realist dilinin yarandg XIX srd elmi uslubun sas kimi masir elmi-flsfi dilin ilk nmunlrin d rast glirik. Mtbuat dili d bu erin mhsuludur. kinidn balayaraq yaranm milli mtbuat bu dilin inkiafnda mhm rol oynamdr. XX yzillik is Azrbaycan dbi dilinin n surtli trqqisi v iklnmsi dvrdr. dbi dil mslsi hl srin vvlindn ictimai-siyasi mbariznin trkib hisssi olmudur. Hmin dvrd anadili kitablar hazrlanm, drsliklr buraxlm, mntxbatlar trtib olunmudur. Azrbaycan dilinin ss quruluuna v qrammatik sistemin dair kitablar yazlmdr. Mtbuat ana dili, dbi dil urunda mbariznin nund gedirdi. dbi dil normasnn myynlmsind btn grkmli ziyallar itirak edirdilr. Xalq dili xzinsinin qaplar “Molla Nsrddin” vasitsil dbi dilin zn alrd. Bu dvrd yaranan shn snti d yeni milli-mdniraitd dbi dil nitq vasitsil z thfsini vermidir . Ana dilinin taleyin he bir ziyalnn laqeyd qalmad bu dvrd Clil Mmmdquluzad, Mirz lkbr Sabir, zeyir Hacbyov, mr Faiq Nemanzad kimi grkmli sz ustalar Azrbaycan dilinin safl v onun yad nsrlrdn qorunmas urunda fdakarcasna mbariz aparrdlar. Azrbaycan dbi dilinin tarixind bundan sonrak yeni mrhl sovet dvr il balayr. rb lifbasn daha uyun bir lifba il vz etmk mqsdil 1921-ci ild lifba Komitsi yaradld v hmin komity Azrbaycan dili n latn qrafikal lifba trtib etmk taprld. Bir qdr sonra is yeni lifbaya keildi. 1926-c ild Bakda birinci beynlxalq trkoloji qurultay arld. Bu, trk
• dnyas n byk tarixi hmiyyti olan bir hadis idi. Qurultayn Bakda keirilmsini 20-30-cu illr Azrbaycann dililik sahsindki elmi potensialna veriln qiymt kimi sciyylndirmk olar. Tssfl qeyd etmk lazmdr ki, sonralar qurultayn qrarlarnn yerin yetirilmsi yolunda sni manelr yaradld, trkdilli xalqlarn mdni inteqrasiyasna ynldilmi bu ncib i siyasi mqsdlr qurban verildi, Azrbaycanm dili alimlrinin byk ksriyyti is totalitar rejimin repressiyalarna mruz qald. 1939-cu ild latn qrafikal lifbadan kiril qrafikas sasnda yaradlm yeni Azrbaycan yazsna qti v mcburi kemk haqqnda qrar verildi. Bellikl, 1924-c ildn 1939-cu il qdr ken on be il rzind xalqn yaz mdniyytin bir-birinin ardnca iki agr zrb dydi. Buna baxmayaraq, Azrbaycan dili tinlikl d olsa, btn bu illr rzind yen z safln qoruya bilmi, elmi v bdii dbiyyatda, publisistikada byk imkanlara malik olduunu numayi etdirmidir. 1945-ci ild Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn trkibind mstqil Dililik nstitutunun yaranmas dililiyimizin bir elm kimi inkiafna da tkan verdi. Dililik elmimiz XX srd srtli inkiaf dvr yaamdr. Hmin dvrd dbi dilimizi tdqiq edn Bkir obanzad, Mmmdaa irliyev, bdulzl Dmirizad, Muxtar Hseynzad, liheydr Orucov, Slim Cfrov, lvst Abdullayev, Frhad Zeynalov v baqa dili alimlrimizin byk ordusu yaranmdr. Drin qrur v frh hissi ildemk olar ki, Azrbaycan dililrinin grgin myi saysnd dililiyin btn sahlrind smrli ilr grlm, dil tarixi, dialektologiya, masir dil, ltilik sahlrind smrli ilr grlm, dil tarixi dialektologiya, muasir dil, lgtilik sahlrind dyrli tdqiqatlar aparlmdr. Kemi sovet mkannda, elc d beynlxalq miqyasda Azrbaycan trkoloji aradrmalarn nmli mrkzlrindn biri olmudur. Bellikl, XX sr btvlkd Azrbaycan dilinin yaz mdniyytinin sl inkiaf yoluna qdm qoyduu bir dvrdr. Mhz bu dvrd dilimizin funksional imkanlan genilnmi, slublar znginlmi, dilin inkiaf meyllri sasnda yaz qaydalar cilalanmdr. Mstqil Azrbaycan Respublikasnn 1995-ci it noyabrn 12-d referendum yolu il qbul olunmu Konstitusiyasnda Azrbaycan dili dvlt dili kimi tsbit edilmidir. Hr hans bir dilin dvlt dili statusu almas, bhsiz ki, hr bir dvltin bir dvlt kimi formalamas il bilavasit bagldr. Azrbaycan xalqnn tarixind Azrbaycan dili XVI srd Sfvilr hakimiyyti dvrnd dvlt dili sviyysin qalxsa da, milli dvltiliyin itirilmsi nticsind hmin nn uzun mddt qrlmdr. Yalnz 1918-ci ild Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin yaranmas il Azrbaycan dilinin geni ttbiq olunmas yolunda byk imkanlar ald. Bu sahd bzi addmlar atlsa da, gnc respublikann mrnn qsa olmas Azrbaycan dilinin cmiyytd dvlt dili kimi mvqelrinin tam brqrar edilmsin imkan vermdi. Azrbaycanda sovet hakimiyyti yaradldqdan sonra qbul edilmi ilk Konstitusiyada, mumiyytl dvlt dili haqqnda he bir madd olmamdr. SSRI-nin trkibin daxil olduqdan sonrak dvrd, daha dorusu, Azrbaycann 1937-ci ild qbul edilmi Konstitusiyasnda da bel bir madd yox idi. Yalnz 1956-c ild Azrbaycan SSR Ali Sovetinin qrar il 1937-ci il Konstitusiyasna Azrbaycan dilinin dvlt dili olmas bard madd lav edildi. Lakin respublikann o dvrdki rhbrliyinin mvcud siyasi vziyyti lazmnca qiymtlndir bilmyrk, hadislri srtlndirmk chdlri bu ncib ii uursuzlua dar etdi. Nhayt, mrkzin btn manelrin baxmayaraq, respublikann 1978-ci ild qbul ediln Konstitusiyasna Azrbaycan dilinin dvlt dili olmas bard maddnin daxil edilmsi myssr oldu. Bu, hmin dvr n ox csartli v qtiyytli bir addm idi. Azrbaycan Respublikas z dvlt mstqilliyini brpa etdikdn sonra Azrbaycan dilinin daha da inkiaf etdirilmsi yolunda geni fqlr ald. Tssflr olsun ki, respublikann o zamank rhbrliyinin sritsizliyi nticsind, xalqn iradsin zidd olaraq, dvlt dilinin ad qeyri-qanuni kild dyidirildi v msly dolaqlq, anlalmazlq gtirildi. Dvlt dili haqqnda msl 1992-ci ilin dekabrnda Azrbaycann Milli Mclisind mzakir edildi v dvlt dilinin adnn dyidirilmsini nzrd tutan antikonstitusion qanun qbul edildi. Tssf ki, bel taleykl mslnin hlli n o zaman Milli Mclisd cmi 26 nfrin lehin ss vermsi kifayt edirdi. Halbuki dvlt dili haqqnda mdda Konstitusiyada nzrd tutulduuna gr, ona hr hans dyiiklik edilmsi mumxalq mzakirsi, ali qanunvericilik orqan zvlrinin n az d iki ss oxluu il edil bilrdi. Lakin o zaman adi qanunvericilik qaydalarna mhl qoyulmam, xalqn iradsi nzr alnmadan volyuntarist v msuliyytsiz bir qrar qbul edilmidir. Mstqil Azrbaycan Respublikasnn ilk Konstitusiyasnn layihsin baxlarkn dvlt dili, daha dorusu, dvltin dilinin ad haqqnda mdda geni mzakir obyekti oldu. Hmin msl yeni Konstitusiya layihsini hazrlayan komissiyada, ktlvi informasiya vasitlrind, mxtlif elmi forumlarda, yncaqlarda, idar, tkilat v mssislrd srbst, demokratik raitd hrtrfli mzakir olundu. Nhayt, xalq l995-ci il noyabrn 12-d referendum yolu il z mvqeyini nmayi etdirrk Azrbaycan Respublikasnn dvlt dilinin Azrbaycan dili olmas mddasna trfdar olduunu bildirdi. Ana dilimiz qar edilmi haqszlq aradan qaldrld, onun hquqlar qorundu, cmiyytdki mvqelri tam brpa edildi. ndi Azrbaycan dilinin znmxsus inkiaf qanunlar il cilalanm kamil qrammatik quruluu, zngin sz fondu, geni ifad imkanlar, mkmml lifbas, yksk sviyyli yaz normalar vardr. Hazrda lkmizd cmiyyt hyatnn el bir sahsi yoxdur ki, Azrbaycan dili orada rahat ildil bilmsin.
• Bununla yana, Azrbaycan Respublikasnn onillik inkiaf yolunun tcrbsi gstrir ki, digr sahlrd olduu kimi, ana dilimizin yrnilmsi v ttbiqi sahsind d hl grlsi ilr oxdur. lkmizin orta v ali mktblrind Azrbaycan dilinin masir dnya standartlarna, milli-mdni inkiaf tariximizin tlblrin cavab vern tdris iinin tkmillidirilmsin ehtiyac vardr. Bir ox ktlvi informasiya vasitlrind, rsmi yazmalarda, kargzarlq v sair sahlrd Azrbaycan dbi dilinin normalarna lazmnca ml edilir. Azrbaycan dilinin reklam iind istifad edilmsindciddi qsurlar mahid olunur. Kskin tnqidlr sassz olaraq stnlk verilir. hr v qsblrimizin grkmin xll gtirn cnbi dilli lvhlr gnc nslin azrbaycanlq ruhunda trbiysin mnfi psixoloji tsir gstrir. lk razisind yaymlanan televiziya kanallarnn ksriyyti xarici dillrd faliyyt gstrir. Kino v televiziya ekranlarnda Azrbaycan dilin dublyajedilmi xarici filmlr nadir hallarda rast glmk olar, dublyaj edilmi ekran srlrinin trcm sviyysi is olduqca aagdr. Azrbaycan Respublikasnn xarici siyast sahlrind, xsusil lkmizd faliyyt gstrn sfirlik, xarici nmayndlik v irktlrd Azrbaycan dilinin ilnmsiyartmaz vziyytddir. Xaricd yaayan soydalanmzn Azrbaycan dili drsliklri, tdris vsaiti, ana dilind elmi v bdii dbiyyat, mtbuat v sair il tmin olunmas qnatbx deyildir. ox qrib grns d, Azrbaycan dililiyinin sovet dvrnd ld edilmi srtli inkiaf tempi son illrd aa dmdr v bu sahd bir durunluq mahid olunur. Azrbaycanda nitq mdniyyti msllrinin tdqiqin v nizamlanmasna kskin ehtiyac duyulur. Azrbaycan dilinin ttbiq dairsi bzn suni olaraq mhdudladrlr. Rsmi v elmi uslubun vziyyti he d rkaan deyildir. Azrbaycan dilinin orfoqrafik, izahl, terminoloji v sair ltlrinin yenidn latn qrafikas ilhazrlanb ap olunmas, ikidilli trcum ltlrinin trtibi v nri msllri yubadlr. Latn qrafikasnn brpa olunmas bard qanun qbul edilmsindn on il yaxn bir muddt kemsin baxmayaraq, onun hyata keirilmsi olduqca lng gedir. Btn bu v digr msllrin laqlndirilmsi v tnzimlnmsinin, onlarn hlli prosesin nzartin vahid mrkzldirilmi bir qurum trfindn hyata keirilmsin ehtiyac vardr. Azrbaycann dvlt mstqilliyinin balca rmzlrindn saylan Azrbaycan dilinin ttbiq v inkiaf etdirilmsin dvlt qaysnn artrlmas, ana dilimizin yrnilmsi elmi tdqiqinin falladrlmas, dilimizin cmiyytd ttbiq dairsinin genilndirilmsi v bu i nzartin gclndirilmsi mqsdil qrara alram: 1. Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Yannda Dvlt Dil Komissiyas yaradlsn. Azrbaycan Respublikas Prezidentinin cra Aparatna taprlsn ki, komissiya haqqnda sasnamni bir ay rzind hazrlayb Azrbaycan Respublikasnn Prezidentin tqdim etsin. 2. Azrbaycan Respublikas Prezidentinin cra Aparatna taprlsn ki, “Azrbaycan Respublikasnda dvlt dili haqqnda” qanun layihsini bir ay rzind hazrlayb Azrbaycan Respublikasnn Prezidentin tqdim etsin. 3. Azrbaycan Respublikasnn nazirlik, idar, tkilat v mssis rhbrlri z tabeliklrind olan qurumlarda dvlt dillnin v latn qraflkasnn ttbiqi iinin yaxladrlmas il bal uzunmddtli kompleks planlar hazrlayb hyata keirsinlr v 2001-ci il avqustun 1-n qdr ilkin nticlr haqqnda Azrbaycan Respublikasnn prezidentin mlumat versinlr. 4. Azrbaycan Respublikasnn Thsil Nazirliyi orta v ali mktblrd Azrbaycan dilinin tdrisi v Azrbaycan dilind thsilin keyfiyyti il bal sasl dn yaratmaq istiqamtind qti tdbirlr hyata keirsin v mvafiq tkliflr proqramn bir ay rzind hazrlayb Azrbaycan Respublikasnn Prezidentin tqdim etsin. 5. Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas v Azrbaycan Respublikasnn Thsil Nazirliyi Yazlar Birliyiil birlikd latn qrafikasi il yenidn ap olunmas tklif olunan elmi v bdii srlrin, lgt v drsliklrin ap proqramn bir ay rzind hazrlayb Azrbaycan Respublikasnn prezidentin tqdimetsin. 6. Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas bir ay rzind Azrbaycan dililiyinin mxtlif sahlri zr elmi aradrmalarn cari v perspektiv planlarna yenidn baxb tsdiq etsin v onlarn yerin yetirilmsinin gedii bard hr alt aydan bir Azrbaycan Respublikasnn prezidentin mlumat tqdim etsin. 7. Respublikann hr v rayon icra hakimiyyti balarna taprlsn ki: – yerlrd istifad olunan lvh, reklam tablolar, arlar, plakatlar v digr yani vasitlrin Azrbaycan dbi dilinin qaydalarna uyunladrlmas baxmndan tdbirlr grsnlr v bu taprn yerin yetirilmsi haqqnda 2001-ci il avqustun 1-n qdr Azrbaycan Respublikasnn Prezidentin aray versinlr; – yerlrd Azrbaycan dilinin v latn qrafikasnn ttbiqi iin nzarti gclndirsinlr v bu iin gedii bard 2001-ci il avqustun 1-n qdr Azrbaycan Respublikasnn prezidentin mlumat versinlr. 8. Azrbaycan Respublikasnn Mdniyyt Nazirliyin, Dvlt Televiziya v Radio Verililri irktin taprlsn ki, cnbi lklrd istehsal edilmi v Azrbaycanda nmayi etdirilmk n alnm kino v televiziya mmulatnn Azdrbaycan dilin dublyaj iinin lazmi sviyyd qurulmas v lk razisind xarici kino v telefilmlrin Azr
• AZRBAYCAN DL Azrbaycan Respublikasnn skkiz milyonluq halisinin (2001) gndlik nsiyyt vasitsi v rsmi dvlt dili Azrbaycan dilidir. Azrbaycan dili ran slam Respublikasnda yaayan 20 milyonluq azrbaycanlnn da ana dilidir.Rusiyada, AB-da, Trkiyd v Qrbi Avropa lklrind bir ne milyon azrbaycanl yaayr. Bir ne yzilliklr rzind mxtlif lklrin sakinlri olmalarna baxmayaraq, bu gn d hans lkd yaamalarndan asl olmayaraq, azrbaycanllar bir-birlrini srbst anlayrlar. Bellikl, yer znd hazrda Azrbaycan dilind danan 30 milyondan ox adam yaayr. Azrbaycan dili geneoloji tsnifata gr trk dillrindn biri olub, hmin dil ailsinin ouz qrupuna daxildir v n yaxn qohumlar olan trk, trkmn v qaqauz dillri il birlikd razi prinsipin gr trk dillri arealnn cnub-qrb qrupunu tkil edirlr. nnvi-morfoloji v ya tipoloji tsnifat baxmndan Azrbaycan dili iltisaqi (aqltinativ)* dillrqrupuna daxildir. Bu qrupa daxil olan btn dillr kimi, Azrbaycan dilind d insirafi (flektiv) dillrdn frqli olaraq btn sz kklri zml leksik v qrammatik mnas olan mstqil szlrdir; qrammatik mnalar v qrammatik laqlr is hmi sz kkndn v sasndan sonra gln tkmnal (monosemantik) kililr vasitsil ifad olunur. Azrbaycan xalqnn etnik sasn tkil edn trklr indiki Azrbaycan razisind eramzdan vvl grnmy balam, birinci minilliyin vvlindn is baqa mndn olan oxsayl tayfalarla birlikd bu torpan qdim sakinlri olmular. Trk mnli Azrbaycan dilinin v hmin dild danan xalqn yaranmas, baqa szl, bu dilin mumi nsiyyt vasitsin evrilmsi uzun srn, bir ne sr davam edn bir proses olmudur. halinin etnik trkibind trk tayfalarnn say, habel iqtisadi, siyasi, mdni tsiri artdqca dilin faliyyt dairsi d genilnmi v bellikl, bzi etnik v antropoloji xsusiyytlrini bu gn d qoruyub saxlaya biln eidli etnik qruplar mumi mdni-mnvi v dini birliyi olan bir xalq halnda birlmilr. Azrbaycan dili byk inkiaf yolu kemi qdim dbi dillrdn biridir. “Kitabi-Dd Qorqud” dastanlarnn dili dbi dilimizin ifahi nv kimi qbul edilrs, hazrda xalqa nsiyyt vasitsi kimi xidmt edn dilin ya 1300 ildn ox sayla bilr. Azrbaycan yazl dbi dilinin tarixi is hllik ld olan materiallara gr XIII srdn balayr. Azrbaycan dbi dili z 800 il yaxn inkiaf mddtind iki byk dvr hat edir. ski dvradlandrlan birinci dvr XIII srdn XVIII, yeni adlandrla biln ikinci dvr is XVIII srdn yaadmz gnlr qdr olan bir dvr hat edir. Birinci dvr Azrbaycan dbi dilinin xidmt gstrdiyi areal z iriliyi il fqlnir. Hmin dvrn clayirlr, Qaraqoyunlular, Aqoyunlular, Sfvilr kimi Azrbaycan dvltlrinin saray v ordu dili olan bu dil btn n Asiyada dbi dil kimi xidmt etmidir. Bu dvr Azrbaycan dbi dili yeni dvr Azrbaycan dilindn z dilxarici (ekstralinqvistik) xsusiyyti il yana dildaxili (linqvistik) zmlklri il d seilir. Leksik chtdn mvcud olan frqlrdn birincisi budur ki, birinci dvr Azrbaycan dilind rb v fars szlri oxdur. O dvrn dil slublar, xsusn aparc poetik janr v vasitlr dbi dilimiz klli miqdarda alnma szlrin axb-glmsin sbb olmudu. kinci dvrd is realist er mktbinin, realizm dbi metodunun bir yaradclq metodu kimi yaranmas v aparc yaradclq metodu kimi formalamas dilimizin sas lt fonduna ke bilmyn alnma szlrin dbi dili trk etmsin sbb olmudu.
• kincisi, ski Azrbaycan dbi dilinin osmanl dili il mtrk olan bir sra szlri (imdi, yl, u, kndi v s.) yeni dvrd artq ilkliklrini tamamil itirmidilr. Bu trk dbi dillri sahsind ayrlma (differensiyasiya) hadissinin tam baa atmasnn nticsi idi. Dvrlr arasndak frqlr fonetik sviyyd d gcldr. Bel ki, yeni dvr Azrbaycan dbi dili eyni zamanda fonem trkibinin sabitlmsi il d sciyylnir. Birinci dvr xas olan o//a sait, h//q//x samit mvaziliyi artq birincilrin (o v h) qlbsi il nticlnir. Oxar vziyyt qrammatika sahsind d zn gstrir. smin birinci dvr mxsus tsirlik hal kililrinin -yi,-y,-yu,-y//-ni,-n,-nu,-n mvaziliyi ikinci dvrd artq aradan xr. Felin -isr qti glck zaman kilisi z vzifsini tamamil -acaq//-ck kilisin verir. ski Azrbaycan dilind sz birlmlrinin quruluu daha ox rb v fars dillrinin sintaktik modelind olmudur: fsli-gl (gl fsli), trki-triqi-eq (eq triqinin (yolunun) trki), daxili-hli-kamal (kamal hlin daxil) Yni tyin edn sz tyin olunan szdn sonra ilnmidir. kinci dvr Azrbaycan dilind tamamil ksindir: tyin edn sz tyin olunan szdn mtlq v hmi vvl ilnir. Digr sintaktik frq kimi, birinci dvrd budaq cmlnin ba cmlnin irisind yerldiyi tabeli mrkkb cmllr daha ox ilndiyi halda (kimi kim, bivfa dnyada grdm, bivfa grdm), yeni dvrd bu tipdn olanlarn vzin daha ox feli sift trkiblrinin ilndiyini grrk. Hr iki dvrn dbi dili z nvbsind mxtlif mrhllri hat edir. Birinci dvr Azrbaycan dili z inkiafnda iki mrhldn kemidir: 1) dbi dilin tkkl mrhlsi (XIII-XIV srlr), 2) klassik eir dili mrhlsi (XV-XVII srlr). kinci dvr Azrbaycan dili is mrhlni hat edir: 1) dbi dilin xlqilmsi mrhlsi (XVIII sr), 2) Milli dilin yaranmas v inkiaf mrhlsi (XIX-XX srin vvli), 3) Masir mrhl (XX-XXI srin vvli). Yeni dvr. Azrbaycan dili byk inkiaf yoluna znn ikinci inkiaf mrhlsind (Milli dbi dilin tkkl v inkiaf mrhlsind) xr. Bu dild eirl yana, nsr v dram srlri yazlr, qzet v jurnallar nr edilir, o bzi rsmi sndlrd, elmi tdqiqatlarda da ilnmy balayr. O dvrd Azrbaycana gln xaricilr, ruslar v almanlar da ona maraq gstrir, bzilribu dili yrnmy balayr. Msln, rus airlri Lermontov, Bestujev-Marlinski, alman rqnas Bodontedt. Sonuncusu XIX sr Azrbaycan airi Mirz fidn Azrbaycan dilini v onun eirlrini almancaya trcm edrk Berlind ayrca kitab klind nr etdirmidir. Orta srlrd ski Azrbaycan dilin aid trcm ltlri v qrammatik tdqiqatlar aparlm olsa da, Azrbaycan dilin aid elmi srlr v drsliklr XIX srdn etibarn yazlmaa balayr. Mirz Kazmbyin rusca yazd “Trk-tatar dilinin mumi qrammatikas” sri mhurdur. M.Vzirovun, L.Budaqovun, Q.Makarovun, N.Nrimanovun, M.L.Mmmdovun, S.M.Qniyevin Azrbaycan dilin aid drsliklri d rus dilind yazlmdr. L.Budaqovun ikicildlik lti d (” – “) var. M.farn
• Azrbaycan dilin aid “Fnni-srfi-trki” (“Trk dilinin qrammatikas”) adl dyrli sri is azrbaycancadr. Azrbaycan dilinin inkiaf da, problemlri d daha ox XX srl baldr. Mhz bu dvrd Azrbaycan dbi dili bnzrsiz bir probleml qarlar. srin vvllrindn balayaraq, dbi dild meyil, istiqamt zn gstrir. Tbiidir ki, bu n ox bdii srlrin dilin v mtbuata aiddir. 1. Birinci meyil, dbi dili bacardqca xalq dili il eynildirmk meyli. Bu zn “Molla Nsrddin” jurnalnn v bu jurnaln mkdalarnn (C.Mmmdquluzad, .Haqverdiyev v b.)srlrind gstrir. Burada dbi dil il danq dili, dialektlr arasndak frq gtrlr. Xalq budili asan baa dr. 2. Daha ox osmanl (indiki trk) v ski Azrbaycan dilinin nnsin syknn dbi dil yaratmaq meyli. Bu “Fyzat” v “Hyat” kimi bir ox jurnal v qzetlrin v ksrn bu redaksiyada ilynlrin (.Hseynzad, Sbribyzad v b.) srlrinin dilind zn gstrir. Xalq bu dbi dili tin anlayr. Bu dil o vaxtk trk dbi dilindn, demk olar ki, seilmirdi. 3. Ham trfindn anlalan, dbi dil normalarna saslanan dbi dil yaratmaq meyli. Bu dil he bir dialekt tsirini qbul etmyn bir dil idi. Bu dili A.aiq, C.Cabbarl, S.Hseyn, A.Shht kimi air v yazlar yaradrdlar. dbi dil sahsindki bu vziyyt srin vvllrindn 1930-cuillrdk davam etdi. Yeni dvr Azrbaycan dbi dilinin nc, yni masir mrhlsind dil hyatnn mhm hadislrindn biri Azrbaycan dbi dilinin dvlt dili statusu almasdr. Azrbaycan dilinin lknin dvlt dili kimi elan edilmsind Azrbaycan xalqnn mummilli lideri Heydr liyevin ox byk xidmtlri olmudur. Blli olduu kimi, dvlt dili sahsindkifaliyyt Heydr liyev lky rhbrliy gldiyi ilin (1969) ilk gnlrindn balamdr. Azrbaycan dbi v xalq danq dilini drindn biln, bu dilin zngin lt trkibin yax bld olan v qrammatik imkanlarndan fitri istedad sahsind smrli istifad etmyi bacaran Heydr liyev yksk sviyyli yncaqlarda, msln, BDU-nun 50 illiyin hsr olunmu yubiley toplantsnda, yen hmin ali mktbin partiya konfransnda yksk dvlt sviyysind aparlan baqa mavirlrd ana dilind parlaq xlar edrk, zn byk hrmt v mhbbt qazand. O ox yax bilirdi ki, onun qazand bu byk hrmt v mhbbt eyni zamanda onun istifad etdiyi, dand dil – Azrbaycan dvlt dilin ox byk hrmt v mhbbt yaradr. Btn bunlar tbii olaraq, lkd aadan yuxarya v eyni zamanda yuxardan aaya gcl bir dvlt dili ab-havas yaratmaa xidmt edirdi. 1977-1978-ci illr respublika rhbrini tinliklr qarsnda qoydu. Mlum olduu kimi, 1977-ciild SSR-nin yeni Konstitusiyas tsdiq edildi. Hmin konstitusiya btn respublikalarda hazrlanan yeni konstitusiyalar n bir nmun rolunu oynamal idi v faktik olaraq oynayrd. Hmin konstitusiyada is el vvldn dvlt dili haqqnda madd yox idi. Ayr-ayr respublikalarda qbul edilmi konstitusiyalarn he birind hmin madd z ksini tapmad. Azrbaycanda is vziyyt baqa cr idi. Heydr liyev ana dilinin dvlt dili olmas urundak mbarizsini davam etdirirdi. De-fakto dvlt dili urunda ardcl mbariz aparan respublika rhbri hmin dilin konstitusiyada qeyd olunmamasna dz bilmzdi. Respublikann rhbri ziyallar, btn xalq ana dilinin dvlt dili kimi yaamaq hququ urunda mbarizy clb edrk btn qvvsi il mbariz apard v btn tinliklr v manelr byk hnrl sin grdi.
• 1978-ci il aprel aynn 2-d Doqquzuncu ar Azrbaycan SSR Ali Sovetinin Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikas Konstitusiyasnn (sas qanununun) layihsi v onun mumxalq mzakirsinin yekunlarna hsr olunmu yeddinci sessiyasnda mruz il x edn Heydr liyevin tklifi il 73-c maddni aadak redaksiyada vermk tklif olunur: “Azrbaycan Sovet Sosialist Respublikasnn dvlt dili Azrbaycan dilidir”. Azrbaycan SSR Dvlt orqanlarnda v ictimai orqanlarnda v maarif idarlrind v baqa idarlrd Azrbaycan dilinin ildilmsini tmin edir v onun hrtrfli inkiafna dvlt qaysgstrir. 1978-ci il Konstitusiyas hqiqtn Heydr liyevin z dvlti, z xalq, z vtni qarsnda gstrdiyi byk xidmt idi. Mstqil Azrbaycann 1995-d mumxalq referendimunda qbul edilmi yeni Konstitusiyasnda Azrbaycan dili dvlt dili kimi z layiqli yerini tutur: Madd 21. Dvlt dili 1. Azrbaycan Respublikasnn dvlt dili Azrbaycan dilidir. Azrbaycan Respublikas Azrbaycan dilinin inkiafn tmin edir”. Ana dilin hmi xsusi diqqtl yanaan, dilimizin drin bilicisi Heydr liyev dvlt dilinin yeni inkiaf dnmind yaranm vziyyti nzr alaraq 2001-ci il iyun aynn 18-d “Dvlt dilinin ttbiqi iinin tkmilldirilmsi haqqnda” frman imzalamdr. Frmanda dilimizin z tarixi inkiaf boyu ld etdiyi uurlarla yana, yaadmz dvrd dvlt dili sahsind yaranm problemlr d geni thlil edilmi v hmin problemlrin hlli yollar gstrilmidir. Bu yollarn bzilri artq uurla baa atmaqdadr. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyevin 2004-c il yanvarn 12-d imzalad “Azrbaycan dilind latn qrafikas il ktlvi nrlrin hyata keirilmsi haqqnda”k srncam, bh yoxdur ki, lkd lifba il bal problemlri hll edckdir. kinci dvr dbi dilimizin btn inkiaf mrhlsi zr bzi zmlklr var. vvld gstrildiyi kimi, Azrbaycan dili hazrda Azrbaycan Respublikas il yana, ran slam Respublikasnda v raqda da ilnmkddir. Folklor srlri d aydn gstrir ki, hmin lklrd yaayan azrbaycanllarn dillri arasnda el bir frq yoxdur. Lakin dbi dil baxmndan oxlu frqlr mvcuddur v bu frqlr zn ap olunmu srlrin, qzet v jurnallarn, radio v televiziya verililrinin dillri arasnda aydn gstrir. Tbii, bunun tarixi, sosial sbblri var. ran v Rusiya arasnda gedn mhariblrin nticsind bu iki dvlt arasnda Glstan (1813), Trkmnay (1828) mqavillri baland v hmin mqavillr sasn Azrbaycan iki yer blnd. Bellikl, 200 il yaxndr ki, eyni bir xalq bir-birindn aral, tamamil frqli bir mhitd v raitd yaayr. str ran, istrs d Rusiya iki hissy ayrlm bu xalqn he bir iqtisadi laqsin imkan vermdi. Azrbaycan 1991-ci ildn mstqillik ld etdikdn sonra myyn laqlr yaransa da, bu ayrlq xsusn dil baxmndan davam etmkddir. Bu iki yzillik frqli mhit btn sahlrd olduu kimi, dbi dil sahsind d davam etmkddir. Mstqil Azrbaycann dilind rus, gney Azrbaycann dilind is fars dilinin tsiri zn hl d gstrir. Hazrda imal v Cnubi Azrbaycan dbi dillri arasnda leksik, fonetikv myyn qrammatik frqlr (xsussn sintaksis sahsind) qalmaqda davam edir.
• Bu frqlrin ekstralinqvistik sbblri var. 1991-ci il kimi Rusiyann trkibind olmasna baxmayaraq, Azrbaycan dilinin orta mktblrd tdrisinin sryarmlq, universitet v institutlarda tdrisinin is 76 illik tarixi var. Azrbaycan dili, onun tarixi, dialektlri geni surtdtdqiq edilmi, bu sahd Azrbaycan dilind yzlrl, blk daha artq srlr ap edilmidir. Demk olar ki, el bir xalq qalmamdr ki, onlarn dbiyyatnn grkmli nmunlri, Qdim Yunan dbiyyat v flsfsindn tutmu bu gndk mvcud olan bdii v elmi srlr Azrbaycan dilin trcm edilmmi olsun. Hazrda btn fnlr (riyaziyyat, fizika, kimya, tbabt v s.) aid Azrbaycan dilind drsliklr yazlm v ya hmin drsliklr baqa dillrdn Azrbaycan dilin trcm edilmidir. Bir-iki qzet-jurnal nzr alnmazsa, ran Azrbaycannda Azrbaycan dbi dili faktik olaraq ilnmir. raq azrbaycanllarnn Azrbaycdan kmlrinin 3-4 srlik mddti, razi uzaql, laqsizlikonlarn dbi dillrinin baqa istiqamtd getmsin sbb olmudur. raq azrbaycanllarn dbi dilin masir trk dilinin tsiri gcldr. Son illr mxtlif lklrd yaayanlarn dbi dillrinin yaranmas v inkiaf prosesind Azrbaycan dbi dilin yaxnlamaq meyillri aydn hiss olunur v bu prosesin uurla nticlncyin midl baxmaq olar. Trk dillrindn biri kimi masir Azrbaycan dili zml xsusiyytlri il frqlnn fonetik v qrammatik quruluu olan bir dildir. z fonetik qanunauyunluqlarna gr, bu dild mlglm yerin gr frqlnn saitlr,yni n sra (i,,e,,) v arxa sra (,u,a,o) saitlr eyni bir sz v ya szforma daxilind iln bilmz (iq, ildrm kimi i saiti il balayan bir ne sz istisnadr): eyni zamanda bu dild dilortas samitlrin (g, k) arxasra, dilarxas saitlrin (k,q,,x) n sra saitlrl bir hecada ilnmsi d mmknszdr. Azrbaycan dilinin fonem trkibind 15 sait v 25 samit vardr. Bu 40 fonem Azrbaycan lifbasnda 32 hrfl iar edilir. Azrbaycan dilind 9 qsa (i,,e. a,o,u,), 6 uzun (i:,e. a:,u:) saitlr vardr. Uzun saitlr bu dil n sciyyvi deyil, onlar demk olar ki, yalnz alnma szlrd ox az hallarda ilnir. Fonetik vuru, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya dr. Fonematik vurunun yeri szn mnasndan asl olaraq dyimir: alma’ – ‘alma. Azrbaycan dilind sz vvlind ilnmyn 2 fonem var: saiti v samiti. Azrbaycan dilinin morfoloji quruluuna sas (isim, sift, say, vzlik, zrf, fel) v kmki (qoma, balayc, dat, modal szlr, nida) nitq hisslri daxildir. simlrin kmiyyt, mnsubiyyt, hal, xbrlik kateqoriyalar var. Bu kateqoriyalar isimln (substantivln) digr nitq hisslrin d aiddir. Azrbaycan dilind ismin 6 hal (adlq, yiylik, ynlk, tsirlik, yerlik, xlq), felin 5 (hudi kemi, nqli kemi, indiki, qti glck, qeyri-qti glck) zaman var. Felin kil kateqoriyas 6 forman (mr, arzu, rt, vacib, lazm, xbr) hat edir. Fellr subyekt, obyekt, hrktin mnasibtin gr mxtlif 5 qrammatik nvd (mlum, mchul, qayd, qarlql-mtrk, icbar) iln bilir.
• Azrbaycan dilinin sintaktik qanununa gr, bir qayda olaraq, mbtda cmlnin vvlind, xbr cml zv sonda, tyin tyin etdiyi szdn qabaqda glir. Azrbaycan dilind szyaradclnda sasn morfoloji (dmiri, zm, tbliat; dmirilik, zmlk, tbliatlq; dola, qazana otluq, melik; qaldrc, endirici; sevinc, glnc; yavaca, indic v s.) v sintaktik (otbin, vaxtamuzd, boyunba, gndoan, sarkynk, lidolu, adl-sanl, qrxayaq, bealan v s.) sullardan istifad edilir. Hazrda Azrbaycanda latn qrafikas sasnda yaradlm Azrbaycan lifbasndan istifad edilir. lndiyi sahlrl bal olaraq, Azrbaycan dbi dili drd sas slubu znd birldirir: igzar, mtbuat, bdii, elmi slublar. Azrbaycan dbi dilinin masir mrhlsind bu slublarn hams yksk drcd inkiaf etmidir. lknin siyasi, iqtisadi, elmi, mdni hyatnda ba vern byk dyiikliklr masir Azrbaycan dilinin lt trkibind terminlrin srtl artmasna sbb olmudur. Bu proses dbi dilin btn slublarnda, zllikl, igzar v elmi slublarda, myyn drcd mtbuat slubunda aydn mahid olunur. Azrbaycan dilinin dialekt v ivlri drd qrupdan ibartdir: 1) rq qrupu (Bak, Quba, amaxdialektlri v Lnkran, Muan ivlri); 2) qrb qrupu (Gnc, Qazax, Qaraba dialektlri v Ayrm ivsi); 3) imal qrupu (ki dialekti, Zaqatala-Qax ivsi); 4) cnub qrupu (Naxvan, Ordubad dialektlri). N T C Cnubi Azrbaycan razilri masir insan tipinin formalama arealna ddyndn lkmizin cnub vilaytlrind kini v maldar tayfalarn mskunlamas mezolitdn balamdr. Sonrak btn beminillik yazl tarix rzind aborigen Azrbaycan tayfalarnn yaad razi imalda Drbnd, rqdXzr dnizi, qrbd kiayaras, cnubda Hmdanla srhdlnmidir. Aborigen hali kll halnda hmi z yerind sabit yaam, kinilik v maldarln inkiaf il lkmizin razisindki sas tayfalarn bir sra blmlri hl mezolitdn balayaraq qrbd Balkana, rqd Altaya, imalda Qara dnizin yuxar sahillrin qdr yaylmdr. imaldan Drbnd keidi il, aadan Xzrin cnub sahillri il lkmiz glnlr d ox olmudur. Bunlar yalnz trkdilli olduqda yerli hali il qaynayb-qarm v xalqmzn etnik trkibind itirak etmilr. imalda bir sra qafqazdilli, rqd bir sra irandilli tayfalar xalqmzn bdi yol yolda olmular.nsann ilkin vtni n Asiya v Aralq dnizi hdudlar olduu n br dilinin – ilk ulu dilin dialekt paralanmas da bu razilrd ba vermidir. Yer zrind yaranm ulu dilin dialekt paralanmas e..XII minillikd baa atm, tdricn protodillrd dialekt paralanmas balam, XII-VI minilliklrd mxtlif dil aillri yaranmdr. Dil aillrinin yaranmas sonralar da davam etmidir. ox qdim etnik blmlrdn olan hindavropallarla, samilrl birlikd trk protodili d n Asiyada meydana glmidir. Tarixilr be min il vvl umerlrin v akkadlarn qonuluunda – Cnubi Azrbaycan razilrind yksk mdniyyt v siyasi qvv kimi meydana xan kutilrin, lullularn, turukkilrin, sularn, kaslarn trk olduunu sbut etmilr. Hmin tayfa dillrinin yadigar olan onomastik leksika v bu leksika sasnda myynldiriln qrammatik lamtlr d onlarn dzgn nticy gldiklrini, bu tayfalarn trkdilli olduunu sbut edir. lk br sivilizasiyasnn yaradcs olan umerlr Azrbaycan tayfalarndan ayrlmlar, etnik trkib v dil baxmndan Azrbaycann trk tayfalarndan frqlnmmilr. Arxeoloji mdniyyt gstrir ki, min ilin mddtind (e,.III-I minilliklr) Azrbaycann sas tayfalar z yerind olmu, lkmizin razisind yaayan etnoslarn trkibind sasldyiikliklr olmamdr. Azrbaycan ox qdim insan mskni olduu n paleolitdn bu gn qdrki btn tbii v ictimai proseslrin izlrini mhafiz edib saxlamdr. Yerli hali ibtidai icma quruluundan kerk hl be min il vvl znn ilk dvlt qurumunu yaratm, be min ilin mddtind daim z srhdlri, halisinin etnik trkibi il tannm v frqlnmidir. E.. I minilliyin balancnda lkmizin cnubunda Manna dvlti siyasi faliyyt meydanna xmdr.Bu dvlt lullu, kuti, su, turukki, kassi kimi kkl v qdim trk tayfalarnn dvlti idi. lk razisind sas tayfalarn dili trk dili idi. E.. III-I minilliklrd Azrbaycan razisind hakim slallr d hmin tayfalardan olmudur. Myyn edilmidir ki, yer adlarnda tmsil olunmu szlr trk leksikasna mnsubdur. Manna xs adlar da trk dillri il izah olunur.E.. VI srin sonlarnda Manna qonu Mada dvltin qatlm, z varln onun trkibind Kiik Mada (sonralar Atropat Madas) ad altnda qorumaa almdr. Mannann ykslii dvrnd – e.. VIII-VII yzilliklrd Kr-Araz qova arasnda glm trk tayfalarnn – kimmerlrin, skiflrin v
• saklarn nfuzu genilnmi, onlar Azrbaycan razilrind gcl arlq yaratmlar. E.. VI srin ortalarnda (550) squt edn Mada dvlti ran – hmni imperiyasnn hakimiyytindn asl vziyyt ds d, uzun mddt farslara qar azadlq mbarizsi aparm, ksrn z mstqilliklrini mhafiz etmilr. hali Manna dvrndki etnik trkibini v dilini saxlam, mrtce konsepsiya trfdarlarnn iddia etdiklrinin ksin olaraq, he bir dvrd iranlamaya yol vermmilr.E.. IV srd lkmizin imalnda Albaniya, cnubunda Atropatena dvlti siyasi hyat meydannda idi. Hr iki lk halisinin zyini trklr tkil edirdi. Gcl Hun imperiyasnn meydana xmas il (e.. III sr) trklrin Orta Asiyadan qrb yeni axnlar balam, btn 1-ci minillik boyu yerli hali yeni trk tayfalarn qbul etmli olmudur. Dilimizin lt trkibi v qrammatik quruluu Aratta dvrndn miladaqdrki aborigen v glm trk tayfa dillrinin lti v quruluu sasnda myynlmidir. Masir dilimizin fonetik sistemi, lt trkibi v qrammatik quruluu I minilliyin 1-ci yarsnn mhsuludur. lkin feodalizm dvrnd (III-V srlr) mumxalq dili kimi tkkl tapan bu dilin qol-qanad amasnda qdim aborigen tayfalarla yana, hun, savar, xzr, qpaq, ouz, kngr, trk v s. tayfa dillrinin byk rolu olmudur. Bu tayfalar eramzn ilk gnlrindn balayaraq btn minillik boyu gcl dalalarla Azrbaycana daxil olmu, aborigen qohumlar il birlmilr. Manna, Mada dvltlrinin, Saq-Massaget arlnn qvvtlndiyi vaxtlarda cnub imaln, imal is cnubun torpaqlarn qismn zn birldirmidir. E..IV srin ortalarna qdr lkmizin imal il cnubu hmnilrin asllnda birlikd olmudur. imalla cnubu daha sasl kild birldirn Makedoniyal skndr olmudur. skndrin lmndn (e..323) sonra Atropatena v Albaniya mstqillik qazansa da, az mddt sonra gcl Parfiya dvlti trfindn yenidn vahid caniinlikd birldirilmilr. Hazrk trkmnlrin babalar olan trkdilli parfiyallar Azrbaycan etnoslarnn vahid xalq kimi tkkln srtlndirmilr. El bir dvr idi ki, artq imal il cnub daim birlikd olurdu, Araz z tbii srhd rolunu itirmidi, qohum etnoslarn bir xalq kimi birlmsi, tayfa dillrinin vahid mumxalq Azrbaycan dili kimi tmrkzlmsi prosesi gedir, bunlar trkdilli halinin daha geni arenaya xmasna sbb olurdu. III srin vvlindn Sasanilr imperiyas da Azrbaycann imaln v cnubunu vahid caniinlik klind idar edir. Bu dvrd rsmi dvlt dili fars dili olsa da, Azrbaycan artq oxdan trklr lksi kimi tannmaqda idi. imalda mdni inkiaf daha srtl gedirdi. Albanlarn istifad etdiyi lifba tzlnir, iri tayfalar n yeni lifba yaradlr, mktblr nizama salnr.Alban dilind elmi kitablar yazlr, xristianln dini kitablar bu dil trcm edilir. Azrbaycan xalqnn tkklnd razi birliyi, iqtisadi, inzibati, siyasi birlikl yana, dini birliyin d hmiyyti byk olmudur. Sasanilr atprstliyi dvltin vahid dini elan etmidilr. Azrbaycan halisi d atprst idi. Lakin hali arasnda btprstlr d vard. Albaniyann dalq hisssi xristianl qbul etmidi. Peymbrin vfatndan az sonra rblr Azrbaycanda islam dinini yaymaa balamdlar. Qdim rb, assur, bizans mnblrind, bizim elmi-trkoloji dbiyyatda imali Azrbaycan halisinindilini Alban/Arran dili, cnubda ildiln dili Atropatena/Azrbaycan dili addlandrmlar. Bunlar tbii-tarixi prosesin nticlrini ks etdirir. Atropatena (sonralar Adzrbayqan – Azrbaycan) v Albaniya (Arran) dili e..IV srdn eramzn V srin qdr min illik yolda daim bir-biri il birlm, qovuma istiqamtind irlilmi, III-V srlrd mumxalq dili klind tam vahid yetkin dil evrilmidir. Dorudur, lap sonralar da – XIII srd d rbdilli mnblrd Atropatena, Arran szlrin rast glirik, lakin Azrbaycann imall-cnublu rblr trfindn ial, halinin islam dinini qbul etmsi, lknin btvlkd Azrbaycan, halinin vahid kild azrilr, hr iki trfd ildiln dilin azri dili, trk dili adlandrlmas artq trkdilli Azrbaycan halisinin rb ial rfsind bir xalq kimi, trk dilinin vahid bir dil kimi formalam olduunu sbut edir. Btn tbii-tarixi faktlar gstrir ki,Azrbaycan xalqnn formalad III-V srlrd onun misilsiz abidsi Dd Qorqud da formalam, sonrak srlrd Azrbaycan razilrini oymaq-oymaq dolaaraq mumxalq dilinin dbilmsin xsusi tsir gstrmidir. Babk hrkatnn vurduu zrb il zif dn, sarslan Xilaft IX-XII srlrd vvlc mstqil Azrbaycan feodal dvltlrinin, sonra Slcuqlarn v Atabylrin Azrbaycan razisind siyasi faliyytin mane ola bilmmi, xalq dilin meylin siyasi dnclr tsiri, milli mnasibtlrin dirlii Azrbaycan yazl dbi dilinin tkkln baa atdrmdr. rblr Azrbaycana daxil olarkn artq vahid Azrbaycan xalq v onun vahid dbi dili inkiaf prosesikeirirdi – mumilmkd, mxtlif trkdilli etnoslarn iv xsusiyytlrindn tmizlnmkd, dbilmkd idi. Trk-azri dilinin dbilmsind n byk ii folklor nmunlri grrd. Mlumdur ki, mtbuatn, radionun, televiziyann, qurultay v konfranslarn, geni ali v orta mktb bklrinin olmad bel bir dvrd aparc qvv el sntkarlar, xalq nallar v ozanlar olmular. Ayr-ayr qohum trk tayfalar min illr boyu yaratm olduqlar satir, fsan, rvayt, nal, hekay v dastanlar byk maraqla bir-birin trr v bu prosesd dilin demokratiklmsi, mumilmsi il yana, folklor nmunlri d mumilir v bir tayfann, bir etnosun yaradclq mhsulu olmaqdan xaraq btn xalqn ortaql mdniyyt, dbiyyat abidsin evrilirdi. Ayr-ayr tayfalarn ad il bal olan bayat, varsa, far, qayta v s. d bu dvrn mhsuludur. Hazrk atalar szlrinin, msllrin, alqlarn, qarlarn, vulqar ifadlrin, tapmacalarn, bayatlarn, nallarn byk bir qismi kk etibaril hmin dvrn mhsuludur. Folklorun mumilmsi ifahi dbi dilin formalamas demk idi. Ozanlar v el dbiyyatnn bilicilri folklor nmunlrini mhdud ivlrd deyil, daha mumi v aydn bir dild atdrmal olurdular. Dvrn folklor dili bizim indi znn etdiyimizdn qat-qat emosional, dbi, ifadli v zngin olmudur. Bunu sbut edn n mhm vasit Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnn dilidir. Bu dastanlarn dilini znginliyin, ahngdarlq v emosionallna gr he bir srl mqayis etmk olmaz. Hun imperiyasnn meydana xmas v ouzlarn faliyyti il bal yaranan, bir sra hallarda z izlrini
• vvlki minilliklrdn alan bu dastanlar II-V srlr arasnda formalama prosesi keirs d, bugnk varianta mvafiq kild tam formalama iini VI-VIII srlrd baa atdrm, sonrak srlrd bzi arxaik elementlrin islah il yana, boylara islam xs adlar, mslman ayinlri v myyn qdr rb, fars szlri lav olunmudur. XI-XII srlrd vvlc Slcuq dvlti, sonralar mstqil Atabylr v irvanahlar dvltlri daxilind Azrbaycanda elmin, dbiyyatn, mdniyytin, mktbin inkiaf daha da srtlnir. hr hyat, mxtlif snt sahlri, tsrrfat, baqa lklrl ticart genilnir. Mdrslrd drs deyn grkmli yerli alimlr yetiir. Poeziya farsdilli, elm rbdilli olsa da, btn bu inkiaf v yenilm trk -Azrbaycan dilinin qanuni hquqlarnn myyn ld tmin edilmsin sbb olur. Ana dili mdrs v mollaxanalara yol tapr, yad dillrin yrnilmsi n aar-vasit rolunu oynayr. Trk dillrinin mqayisli lti trtib olunur, Azrbaycan toponim, etnonim v antroponimlri VII srdn rb lifbas il yazl trzini sabitldirir. El airlri il yana, biz hllik glib atmasa da, trkdilli yazl dbiyyat yaranr. Azrbaycan dili leksikas farsdilli poeziyaya geni yol tapr. Farsdilli saray hakimlri trk dilinin saray dbiyyatna ayaq amasna mqavimt gstrslr d, artq anadilli yazl dbiyyatn inkiaf qarsna sd kmk qeyri-mmkn olur. vvlki dvrlrd ana dilind yaranm srlrin z krlr. zndrk prosesi keirn xalq z mstqilliyini z dilinin tbii mvqe-mstqilliyind grr. Bellikl, Azrbaycan dbi dili Slcuqlarn gliindn bir ne yz il vvl tkkl tapmd. SlcuqlarAzrbaycana ayaq basanda artq Azrbaycan dbi dili mvcud idi. limiz hllik Dd Qorquddan baqa bir sr glib atmasa da, bu dild zngin elmi v bdii dbiyyat olmudur. bh etmirik ki, htta bu dbiyyatn ilk nmunlri az I minilliyin ortalarna aid olmalddr.Btn bunlarn nticsi idi ki, eramzn ilk illrindn tkkl yoluna qdm qoyan Azrbaycan dili I minilliyin sonlarnda artq trk dillri ailsind seiln v bir sra baqa razilrin trklrin dbi dil kimi xidmt edn bir dil idi. Hsnolunun qzllri, Dastani-hmd Hrami, Qisseyi-Yusif, Qara mcmu kimi ox az bir qismi glib biz atan srlr Azrbaycan dbi dilinin ilk nmunlri deyil, bir ne srlik inkiaf yolu kemi bir dbi dilin nmunlridir.