Müasir azərbaycan dili səlim

Azərbaycan dövləti qısa zamanda İƏT və İSESKO kimi nüfuzlu beynəlxalq müsəlman qurumların fəal üzvünə çevrilmişdir. Məsələn, ölkəmizin təşəbbüsü ilə İƏT Gənclər Forumu, İƏT Əmək Mərkəzi, İƏT-ə üzv Dövlətlərin Jurnalistləri Assosiasiyası kimi yeni qurumlar təsis edilmişdir.

Müasir Azərbaycan dili orfoepiyasının prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsinə dair

“Orfoepiya” termini dilçiliyimizdə heç də yeni söz deyil. Ədəbi dilin şifahi qolunu ümumi normalar əsasında formalaşdıran tələffüz qayda-qanunları sistemi orfoepiya adlanır. Orfoepiya anlayışını həm dar, həm də geniş mənada başa düşmək olar. “Orfoepiya anlayışını geniş mənada qəbul etmək məqsədə daha uyğundur. Çünki ədəbi tələffüzün əsas cəhətləri, xüsusən bu və ya digər səsin müəyyən fonetik şəraitdə, yəni ayrılıqda, digər həmcins və ya ayrı cins səslə yanaşı olduqda, sözün əvvəlində, ortasında, sonunda olduqda, qrammatik formalarda və söz birləşmələrində yanaşı gəldikdə necə tələffüz edilməsi qayda-qanunları, eləcə də vurğu, intonasiya normaları geniş mənada orfoepiya anlayışı ilə üzvi surətdə bağlı məsələlərdəndir” (1, s. 142). Lakin son illər bəzi tədqiqatçılar bu terminin doğru olmadığını əsas gətirərək onun sözün əvəzinə “orfofoniya” termininin işlədilməsinin vacibliyinə qeyd edirlər. Bu barədə danışarkən F.Veysəlli yazır: “. “orfoepiya” termini dilimizdə yerində işlənməyən sözdür. Bundan fərqli olaraq “orfofoniya” sözü ifadə etdiyi mənaya görə öz funksiyasına daha çox uyğun gəlir. “Ortho” yunanca düz, “fonia” isə səslənmə demək olduğu üçün bu termin dilin düzgün səslənməsini özündə etiva edən lüğətin adına daha uyğundur və münasibdir” (2, s. 5).
“Orfofoniya” lüğəti hazırlanarkən işçi qrupunun üzvü olmuş və lüğətdəki Ç – D hərflərinin müəllifi kimi qeyd etmək istərdik ki, fikrimizcə, bu iki termin heç də həmişə bir birini əvəz etmir və “orfofoniya” lüğəti lüğətin redaktorunun da qeyd etdiyi kimi, danışıq dili lüğətidir. Bu tip lüğətlər isə hər bir sözün tələffüzünü daha incəliklərə qədər eksperimental metodla öyrənir və beynəlxalq transkripsiya ilə oxucuya çatdırır. Olduqca ağır zəhmət hesabına başa gələn bu lüğətdə hər bir sözün tələffüzü dəqiqliyinə qədər verilmişdir. Bu lüğətdə eyni zamanda sözlərin ən çox işlənən variantları da əks olunmuşdur. Fikrimizcə, orfofoniya lüğəti daha çox tədqiqatçılara və Azərbaycan dilini yeni öyrənən əcnəbilərə olduqca yararlı bir lüğət – tədqiqat əsəridir. Bu mənada “orfofoniya” və “orfoepiya” anlayışlarını qarışdırmaq olmaz. Azərbaycan dili üçün orfoepiya normalarının hazırlanması dilçiliyimiz qarşısında zamanın tələbi kimi durur. Şübhəsiz, bu prinsiplər hazırlanarkən orfofoniya lüğətini hazırlayan işçi qrupunun təcrübəsindən də yararlanmaq lazımdır.
Müasir Azərbaycan dilinin sabitləşmiş orfoqrafiya qaydaları olduğu kimi, ümumi orfoepiya qaydaları da mövcuddur. Lakin qeyd olunmalıdır ki, orfoqrafiya qaydaları rəsmi təsdiq olunsa da, orfoepiya qaydaları ilə bağlı belə yekdillik yoxdur. Bu səbəbdən də bu sahədə kifayət qədər boşluqlar vardır. Bu barədə danışarkən, “Müasir Azərbaycan dili” monoqrafiyasının müəllifləri yazır: “İndiyədək Azərbaycan ədəbi dilinin yazılı qoluna aid normaların müəyyənləşdirilməsi və qaydaya salınması sahəsində xeyli iş görülmüşdür. Lakin eyni fikri ədəbi dilin şifahi qolu haqqında söyləmək düzgün olmaz. Halbuki müasir dövrdə şifahi ədəbi dil sahəsinin işlənmə dairəsi çox genişlənmişdir; biz hər gün radioda, televiziyada, səhnədə, məruzələrdə, çıxışlarda müasir Azərbaycan şifahi ədəbi dilini eşidirik. Lakin şifahi ədəbi dil sahəsində vahid qaydaların olmaması üzündən çox vaxt bir sıra sözlərin deyilişi, şəkilçilərin tələffüzü xoşagəlməz təsir bağışlayır. Bəzən ədəbi dildə danışmağa çalışanlar öz tələffüzlərini süni olaraq yazı dilinə, başqa sözlə, orfoqrafiya qaydalarına tabe etməyə çalışırlar” (3, s. 82).
Daha sonra müəlliflər yazır: “Bir sözlə, orfoepiya sahəsində hərc-mərclik gözə çarpır. Bunun qarşısını almaq üçün müasir Azərbaycan dili orfoqrafiyasının əsaslarını və orfoepiya qaydalarını tezliklə işləyib hazırlamaq lazımdır” (3, s.82). Üstündən xeyli vaxt keçsə də təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, bu məsələ hələ də öz həllini tapmayıb. Xüsusən də nəzərə almaq lazımdır ki, müstəqillik illərində orfoqrafiyamızda kifayət qədər dəyişikliklər olmuş, yeni qaydalar tətbiq edilmişdir. Məsələn, məlum olduğu kimi, əvvəllər dilimizdə apostrof işarəsi var idi və bu işarə ilə biz iki hadisəni işarə edirdik: sait uzanması və heca bölgüsü. İndi biz artıq əvvəllər apostrof işarəsi ilə verilən sözləri uzun tələffüz ediriksə, Kənan, Sənan kimi sözləri də dilimizə uyğun olaraq “Kən-an”, “Sən-an” kimi deyil, “Kə-nan”, “Sə-nan” kimi tələffüz edirik. Deməli, müstəqillik illəri üçün orfoqrafiya qaydaları kimi, orfoepiya qaydalarının da yenidən işlənməsi və təsdiq olunmuş qaydada nəşri vacibdir.
Müasir Azərbaycan ədəbi tələffüzünün əsasını ölkəmizin müxtəlif regionlarında yaşayan Azərbaycan ziyalılarının danışığı təşkil edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları da əsasən, fonetik prinsip əsasında qurulub. Bu səbəbdən də dilimizdə orfoqrafiya və orfoepiya arasında o qədər də ciddi fərqlər nəzərə çarpmır. Amma bu o anlama gəlməməlidir ki, dilimizin orfoepik qaydaları bəsitdir. Dilimizdə kifayət qədər tələffüz fərqləri olduğundan onların ciddi tədqiqinə böyük ehtiyac var. Nəzərə alsaq ki, bu sahədə, demək olar ki, son illər ciddi tədqiqatlar yoxdur, onda bu sahədə nə qədər boşluqların olduğu görünər.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin orfoepiya və orfoqrafiya, əsasən, fonetik prinsipə əsaslanır. “Əksər Azərbaycan sözlərinin, xüsusən də sadə sözlərin deyilişi ilə yazılışı arasında heç bir əsaslı fərq olmadığı üçün onların orfoepiyası ilə orfoqrafiyası eyni cür qəbul olunmuşdur. Buna görə də indi bir çox və şəkilçilərin tələffüz normalarını müəyyənləşdirərkən onlar yazıldığı kimi də tələffüz edilməlidir. Məhz fonetik prinsipə əməl olunması dilin milli təbiətini əks oprinsipə – xalqın danışığına, canlı nitqə, ümumən isə dilin fonetik sisteminə əsaslandıqda müəyyənləşdirilə bilər.
Orfoqrafiyamızda fonetik prinsipə böyük üstünlük verildiyindən, dilimizin fonemlərinin əksəriyyətinin qrafik işarəsi olduğundan (doğrudur k, kˋ səsləri üçün bir işarə var) orfoqrafik, fonetik və orfoepik normaların qətiləşdirilməsində bəzi prinsiplər ümumilik təşkil edir (4, s. 14).
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və orfoepiyası arasında fərqli cəhətlər aşağıdakılar kimi qeyd edilir:
Ədəbi tələffüzün əsas prinsipi tələffüzdə ağırlıq törədən, kobud səslənən, dilin ahəngini pozan cəhətlərdən qaçmaq, asanlıqla, sürətlə tələffüz edilən və zərif, incə, gözəl səslənən cəhətləri saxlamaqdan ibərət olmalıdır.
Orfoepiyada ümumxalaq danışıq xüsusiyyəti daşıyan cəhətlərə yer verilir, dar dialekt xüsusiyyətləri isə nəzərə alınmır.
Orfoepiyada saitlərin uzun və qısa tələffüzü xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Şəkilçilərin tələffüzündə də ahəng qanunu əsasən gözlənilir; lakin orfoepiyanın prinsipləri ilə əlaqədar olaraq bəzi şəkilçilərin tələffüzündə ahəng qanunundan kənara çıxma halları nəzərə çarpır.
Assimilyasiya və səs düşümü hadisəsi şifahi dilin xüsusiyyəti ilə bağlı olduğu üçün bunlara orfoepiyada daha geniş yer tutur (5, s. 5-6).
Azərbaycan dilinin orfoepiyasından danışarkən vurğu məsələsinə də toxunmaq lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, vurğu məsələsi dilçiliyimizdə daha az tədqiq olunan məsələlərdən sayılır. Orfoepiya ilə sıx bağlı olan vurğu məsələsinə də bu qaydalar hazırlanarkən xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, “şifahi ədəbi dilin ən çox işlənən sahələrindən biri də şifahi kütləvi informasiya vasitələridir (KİV). KİV-də (əsasən, televiziya və radioda) informasiyaların, mətləblərin çatdırılmasında şifahi dil normalarına əməl olunması şəksizdir. Televiziya və radioda müxtəlif elm və istehsal sahələrinə aid daha çox ayrı-ayrı əcnəbi mənşəli söz və terminlərin tələffüzündə bir çox çətinliklər onlarda vurğunun düzgün deyilib-deyilməməsi ilə də bağlıdır” (6, s. 3).
Nəzərə almaq lazımdır ki, müstəqillik dövründə dilimizə kifayət qədər yeni söz daxil olmuşdur ki, bu sözlərin tələffüzündə vurğunun yeri hələ də dilçiliyimizdə araşdırılmamışdır. Bu səbəbdən də bu sahədə də ciddi tədqiqatlara ehtiyac vardır.
Orfoepiya üçün ən əsas məsələ isə heç şübhəsiz tələffüz şəraiti ilə bağlıdır. Qeyd olunmalıdır ki, orfoepiya müxtəlif məqam və şəraitdə işlənən sözlərdə səslərin yerinə görə necə tələffüz olunması normalarını öyrənir. “Söz dedikdə, biz söz köklərini, düzəltmə sözləri, müxtəlif şəkilçi qəbul edərək qrammatik əsasda dəyişilmiş sözləri, mürəkkəb sözləri, eləcə də söz birləşmələrini təşkil edən sözlərin baş hərfləri və ya ilk hissələri tərkibindən düzəldilmiş qısaltma sözləri bu ad altında tanıyırıq. Belə sözlər isə söz birləşmələrində, ifadələrdə, cümlələrdə müxtəlif məqam və şəraitdə işlənir” (7, s. 156).
Deyilənlərdən belə bir nəticə əldə etmək olur ki, orfoepik normalar müəyyənləşdirilərkən dil vahidlərinin tələffüzünü üç şərait əsasında nəzərdən keçirmək lazımdır:
1. Lüğəvi şəraitdə tələffüz;
2. Qrafik şəraitdə tələffüz;
3. Qrammatik şəraitdə tələffüz.
Lüğəvi şəraitdə tələffüz dedikdə səslərin söz qabığı daxilində tələffüz edilməsinin qaydaları nəzərdə tutulur. Məlum olduğu kimi, yazılı ədəbi dilimizdə söz daxilində səslərin ən müxtəlif kombinasiyalarına rast gəlinir. Lakin dilimizdə heç də həmişə bütün səs kombinasiyalarının tələffüzdə işlənməsi mümkün deyil. Bu səbəbdən də səslərin söz daxilində işlənməsi lüğəvi şəraitdə tələffüzün əsasını təşkil edir. Lüğəvi şəraitdə tələffüzün tədqiqi orfoepiyamızın qarşısında duran əsas məsələdir desək, yanılmarıq. Çünki sözlərin necə tələffüz edilməsi tədqiq edilərkən ilk növbədə lüğəvi şərait nəzərdə tutulur, çünki sözlərin əsas hissəsinin tələffüzü söz daxilindəki səslərin ardıcıllığından asılıdır. “Sözlərin fonetik qabığını formalaşdıran sait və samit səslərin söz daxilində hansı məqamda işlənməsi ilə bağlı olaraq necə tələffüz edilməsi məhz lüğəvi şərait əsasında müəyyənləşdirilir. Bu şərait isə sözün tərkibində saitlərin, samitlərin hər hansı məqamda, yəni söz başında, söz ortasında, söz sonunda işlənməsi ilə, həm də eyni məxrəcli və ya uzaq məxrəcli səslərlə yanaşı olması ilə bağlıdır. Məhz buna görə də lüğəvi şəraitdə tələffüzü müəyyənləşdirərkən sözlərin tərkibindəki saitlərin və samitlərin belə məqamları əsas meyar kimi, diqqət mərkəzində olmalıdır” (7, s. 159).
Lüğəvi şəraitdə tələffüz zamanı dilin bütün səslərinin söz daxilində işlənmə tezliyi müəyyənləşdirilməli, onların kombinator birləşmələrdə işlənmə məqamları öyrənilməli, səs məxrəcləri nəzərə alınaraq müasir ədəbi dilimizin tələffüz normaları müəyyən edilməlidir.
Tələffüzün ikinci əsas tipi qrafik şəraitdə tələffüzdür. Qrafik şəraitdə tələffüz dedikdə abreviaturaların – qısaltmaların tələffüzü nəzərdə tutulur. Məlumdur ki, dilimizdə xeyli sayda qısaltmalar mövcuddur ki, bu qısaltmaların yazılışı və tələffüzü də linqvistik baxımdan əhəmiyyət kəsb edir. Qısaltmaların sayı son illər durmadan artır və çox vaxt onlar vahid söz prinsipi ilə tələffüz edilir. Lakin diqqət etsək görərik ki, bu tip qısaltmalar heç də eyni prinsiplə səslənmir. Məsələn, BMT və APU eyni yazılsa da, tələffüz zamanı biri Be: M – Te kimi hərf, hərf, digəri isə A – PU kimi iki heca şəklində tələffüz edilir. Deməli, qısaltmaların tələffüzü də özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdər və onların tələffüzünün öyrənilməsi də orfoepiyamızın qarşısında duran məsələlərdəndir.
Tələffüzün ən son prinsipi isə qrammatik şəraitdə tələffüz adlanır ki, bu da öz növbəsində iki yerə bölünür:
1. Morfoloji şəraitdə tələffüz;
2. Sintaktik şəraitdə tələffüz.
Morfoloji şəraitdə tələffüz deyərkən sözlərə şəkilçilər qoşulduqdan sonra onda və şəkilçidə baş verən tələffüz dəyişmələri nəzərdə tutulur. Məsələn, “oğlan” sözündə -dan şəkilçisi qoşularkən söz kökünün son samitinin təsiri ilə -dan şəkilçisi –nan kimi tələffüz olunur. Məsələn, “oğlannan”.
Sintaktik şəraitdə tələffüz dedikdə isə sözün söz birləşməsi və cümlə daxilindəki tələffüzü nəzərdə tutulur. Çünki dilimizdə sözün son səsi ondan sonra gələn sözlərin ilk səsindən asılı olaraq dəyişir. Məsələn, “papaq” sözünün son səsi ondan sonra gələn sözdən asılı olaraq həm “ğ”, həm də “x” kimi tələffüz oluna bilər. Mən papaq aldım – cümləsində “papaq” sözü “papağ” kimi, Mən papaq satıram – cümləsində isə eyni söz “papax” kimi tələffüz olunur. Bu isə sintaktik şəraitdə tələffüzün xüsusiyyətidir. Sintaktik şəraitdə tələffüz nitq mədəniyyəti üçün, xüsusən də radio və televiziya üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Ümumiyyətlə, qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan dilinin orfoepiya qaydaları hazırlanarkən hər üç prinsip nəzərə alınmalı, eyni zamanda vurğu və intonasiya məsələlərinə də diqqət edilməlidir.
İ.Məmmədov isə Azərbaycan dilinin orfoepiya qaydalarından danışarkən onun səkkiz prinsipini müəyyənləşdirir:
Tələffüzdə asanlıq; 2. Danışığın mahiyyətini qorumaq; 3. Qənaət prinsipi; 4. Çətin tələffüz olunan, yazılışı deyilişindən fərqli olan söz və ifadələrin xalq danışıq dilinə uyğun fonetik variantlarının qəbul edilməsi; 5. Fonetik hadisələrə əməl olunma prinsipi; 6. Azərbaycan dilinin təbiəti, səs və heca sistemi nəzərə alınıb bir çox sözlərin tələffüz forması dəqiqləşdirilməlidir; 7. Dilin özünəməxsusluğunu ifadə edən fonetik hadisələrin alınma sözlərə tətbiqi nəticəsinədə fonetik normaların qətiləşdirilməsi. 8. Orfoepik, fonetik normalar müəyyənləşdirilərkən ahəng qanununun gözlənilməsi (4, s. 15).
Şübhəsiz, Azərbaycan dilinin orfoepiya lüğəti hazırlanarkən bu prinsiplər nəzərə alınmalıdır. Azərbaycan dili orfoepiyası hazırlanarkən əsas problemlərdən biri də alınma sözlərin orfoepiyası məsələsidir. Bu məsələyə münasibət dilçiliyimizdə birmənalı deyil. Məsələn, Azərbaycan dili orfoepiyası ilə bağlı tədqiqatları ilə tanınan Ə.Əfəndizadə yazır: Rus dilindən alınan sözlərdəki vurğusuz hecalarda işlənən o saiti, əslinə müvafiq olaraq, çox zaman [a] kimi tələffüz olunur; məsələn, motor – m[a]tor, kolxoz – k[a]lxoz, kombayn – k[a]mbayb, komsomol – k[a]msamol və s. (8, s. 143). İ.Məmmədov isə bu sözlərin rus dilinə uyğun olaraq “a” ilə tələffüzünü doğru saymır. “Zənnimizcə, bütün alınma sözlərdə birinci və sonrakı vurğusuz hecalarda gələn “o” foneminin “a” məxrəcində tələffüzünü norma saymaq olmaz. Bir şey var ki, bu nə Azərbaycan dilinin orfoepik normalarına uyğun gəlir, nə də bu cür tələffüz mənbə dildə həmişə belə olur” (4, s. 17).
Fikrimizcə, Azərbaycan dilinin orfoepiya qaydaları hazırlanarkən dilimizin öz fonetik qanunlarına əsaslanmaq lazımdır.

Ədəbiyyat:

1. Ə.Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan dili. B., Şərq-Qərb, 2007, 256 s.
2. Veysəlli. Azərbaycan dilinin orfofoniyası haqqında // Azərbaycan dilinin orfofoniya lüğəti. B., Mütərcim, 2016, s. 3-26
3. Müasir Azərbaycan dili. Üç cilddə, I cild. B., Çıraq, 2010, 352 s.
4. İ.Məmmədov. Azərbaycan dilinin orfoepiya normaları haqqında // Axtarışlar, yozumlar, anımlar. B., Elm, 2006, s. 13-19
5. Azərbaycan dilinin orfoepiya sözlüyü. Bakı, Elm, 1983, 144 s.
6. İ.Məmmədov. Ön söz. Vurğu lüğəti. B, Elm, 1993, 84 s.
7. Ə.Dəmirçizadə. Müasir Azərbaycan dili. B., Şərq-Qərb, 2004
8. Ə.Əfəndizadə. Orfoqrafiya – orfoepiya lüğəti. B., Azərnəşr, 1989, 151 s.

Azərbaycan

Azərbaycanın dinləri ölkənin indiki ərazisində yaşayan xalqlar və etnik qruplar arasında yayılmış dini cərəyanların məcmusundan ibarətdir. Azərbaycan Respublikasında müxtəlif dini konfessiyalar fəaliyyət göstərir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 48-ci maddəsinə əsasən, hər bir şəxs vicdan azadlığına malikdir. Dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək və ya heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə əlaqədar əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququna malikdir. Konstitusiyanın 18-ci maddəsinin 1-3 bəndlərində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır, bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir, insan şəxsiyyətini alçaldan, insanlıq prinsiplərinə zidd olan dinləri yaymaq və təbliğ etmək qadağandır. Eyni zamanda dövlət təhsil sistemi də dünyəvi xarakter daşıyır.

“Dini etiqad azadlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu hər bir şəxsin dinə münasibətini müəyyənləşdirmək və ifadə etmək hüququna və həmin hüququ həyata keçirməyə təminat yaradır.

İslam

İslam dünyanın ən böyük ilahi dinlərindən biridir. Azərbaycan dünyəvi dövlət olsa da, əhalinin əksəriyyətini müsəlmanlar təşkil edir. Ölkəmizdə islam dini-ənənələri geniş yayılmışdır. Uzun əsrlərdən bəri Azərbaycan İslam sivilizasiyasının əsas mərkəzlərindən biri olmuşdur. İslam dininin yayılmasında, Müsəlman İntibahının bərqərar olmasında azərbaycanlıların da özünəməxsus rolu olmuş və İslam mədəniyyətinin formalaşmasında böyük nailiyyətlər qazanmışlar. Bütün bunlar Azərbaycan ərazisində ilk vaxtlardan İslam dininin maddi və qeyri-maddi irsinin təkamülünə zəmin yaratmışdır.

Əgər sovet hakimiyyəti dövründə ölkəmizdə cəmi 17 məscid fəaliyyət göstərirdisə, hazırda onların sayı 2 mindən yuxarıdır. Həmin məscidlərdən 300-dən çoxu tarixi-mədəni abidə kimi qorunur. İslam dəyərlərinə, onun tarixi-dini abidələrinə qayğı göstərilməsinin əsası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş və bu gün Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Göstərilən bu qayğı nəticəsində Bibiheybət, Təzəpir, Əjdərbəy, Şamaxı Cümə məscidləri və Gəncə şəhərindəki “İmamzadə” kompleksi əsaslı şəkildə təmir və bərpa olunmuş, ölkəmizin paytaxtında Cənubi Qafqazın ən möhtəşəm məbədi – Heydər məscidi inşa edilmişdir.

Lakin acı həqiqətdir ki, 30 ilə yaxın dövr ərzində işğal altında qalmış torpaqlarımızda yüzlərlə dini obyektlərimiz erməni vandalizminin qurbanı olmuş, xüsusi təhqir obyektinə çevrilmişdir. Azad edilmiş ərazilərin müşahidəsi zamanı müəyyən olunmuşdur ki, bir vaxtlar işğal olunmuş ərazilərdə mədəni təmizləmə və çoxsaylı hərbi cinayətlər həyata keçirilmiş, 60-dan çox məscid, 44 məbəd dağıdılmışdır. Hazırda azad olunmuş ərazilərdə dini-tarixi abidələrimizin də bərpası davam etdirilir.

Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra respublikamızda yüzlərlə yeni müsəlman dini icması fəaliyyətə başlamış, Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin bazası əsasında Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi təsis olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən müsəlman dini icmaları bu tarixi dini mərkəzdə birləşirlər və təşkilat məsələlərində ona tabedirlər.

Müstəqillik dövründə Azərbaycanda İslam dininin elmi əsaslarla öyrənilməsi və müvafiq təhsil müəssisələrinin formalaşdırılması üçün də münbit şərait yarandı. 1992-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin nəzdində İlahiyyat fakültəsi təsis olundu.

Azərbaycanda dövlət-din münasibətləri 2001-ci ildə ulu öndər Heydər Əliyevin fərmanı ilə yaradılmış Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən tənzim edilir.

2018-ci ilin fevralın 9-da Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Sərəncamı ilə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin tabeliyində Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu təsis olundu və BDU-nun İlahiyyat fakültəsi həmin institutun strukturuna daxil edildi. Həmçinin respublikamızın müxtəlif bölgələrində islam dininin ehkamlarını öyrədən orta dini təhsil müəssisələri və dini icmaların tərkibində kurslar açıldı.

Sadalanan faktlar onu göstərir ki, müasir Azərbaycanda ənənəvi islami dəyərlərin qorunub-saxlanılması və yaşadılması üçün dövlət tərəfindən geniş imkanlar yaradılmışdır.

İslam dünyası ilə münasibətlərin qurulması və inkişaf etdirilməsi dövlətimizin xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərindən birini təşkil edir. Təsadüfi deyildir ki, İslam Konfransı Təşkilatı (2011-ci ildən İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT) adlanır.-Red.) Azərbaycanın ilk üzv olduğu beynəlxalq qurumdur. Dövlətimiz öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra keçmiş sovet respublikaları arasında ilk olaraq həmin təşkilata üzv olmaq barədə müraciət etmiş, nəticədə 8 dekabr 1991-ci ildə Seneqalın paytaxtı Dakar şəhərində keçirilən VI İslam Konfransında Azərbaycan İslam Konfransı Təşkilatına tamhüquqlu üzv kimi qəbul olunmuşdur. Həmçinin 1991-ci ildə Azərbaycan Təhsil, Elm və Mədəniyyət Məsələləri üzrə İslam Təşkilatının (İSESKO) üzvü seçilmişdir. İslam Konfransı Təşkilatı Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünü açıq şəkildə pisləyən ilk beynəlxalq təşkilat olmuşdur.

Azərbaycan dövləti qısa zamanda İƏT və İSESKO kimi nüfuzlu beynəlxalq müsəlman qurumların fəal üzvünə çevrilmişdir. Məsələn, ölkəmizin təşəbbüsü ilə İƏT Gənclər Forumu, İƏT Əmək Mərkəzi, İƏT-ə üzv Dövlətlərin Jurnalistləri Assosiasiyası kimi yeni qurumlar təsis edilmişdir.

2006-cı ildə ölkəmizin İSESKO ilə əlaqələrində yeni əlamətdar səhifə açılıb. Həmin il Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyeva təşkilatın xoşməramlı səfiri adına layiq görülüb.

Ötən dövr ərzində Azərbaycan İSESKO ilə çoxsaylı beynəlxalq layihələr həyata keçirib, 2009-cu ildə Bakı, 2018-ci ildə isə Naxçıvan şəhərləri İslam mədəniyyətinin paytaxtı seçilib. 2009-cu ildə Bakıda İslam ölkələrinin mədəniyyət nazirlərinin toplantısı, 2015-ci ildə İSESKO Baş Konfransının 12-ci sessiyası və İcraiyyə Şurasının 36-cı iclası keçirilib. İSESKO Prezident İlham Əliyevin qlobal təşəbbüsü olan və BMT tərəfindən qəbul olunan “Bakı Prosesi”nin əsas tərəfdaşlarındandır.

Bu gün Azərbaycan İslam dünyasında həmrəyliyin möhkəmləndirilməsi işinə böyük töhfələr verir. Dövlətimizin bu istiqamətdə fəaliyyəti isə müsəlman aləmində yüksək qiymətləndirilir. Bakı şəhərinin 2009-cu ildə İSESKO-nun dəstəyi ilə İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunması, 2018-ci ildə isə bu şərəfli ada bizim digər qədim şəhərimiz Naxçıvanın layiq görülməsi bunun bariz nümunəsidir.

Azərbaycan dövlətinin müsəlman aləmində sülh və birliyin bərqərar olması sahəsində həyata keçirdiyi mühüm təşəbbüs və tədbirlərə nümunə kimi Prezident İlham Əliyev tərəfindən 2017-ci ilin “İslam Həmrəyliyi İli” elan edilməsini, həmçinin 12-22 may 2017-ci ildə respublikamızın paytaxtında “Bakı-2017” IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının keçirilməsini göstərmək olar.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 2016-cı ilin ölkəmizdə “Multikulturalizm ili” elan olunması da islam həmrəyliyinin möhkəmlənməsi işinə öz töhfəsini vermişdir. Belə ki “Multikulturalizm ili” çərçivəsində 15 yanvar 2016-cı ildə Bakıdakı Heydər məscidində məzhəbindən asılı olmayaraq, bütün müsəlmanlar bir araya gələrək vahid məkanda cümə namazı qılmışlar. “Vəhdət namazı” adlandırılan bu dini mərasimin yerinə yetirilməsi olduqca böyük tarixi əhəmiyyət daşıyır. Müasir dünyada tolerantlıq və multikulturalizmin əsas mərkəzlərindən biri hesab olunan Azərbaycanda vəhdət namazının qılınması və daha sonra bu ibadətin ənənə halına çevrilərək ölkəmizin digər məscidlərində yerinə yetirilməsi, əslində, xalqımızın dünyaya verdiyi bir sülh və həmrəylik mesajıdır. Vəhdət namazının ilk dəfə Heydər məscidində qılınması isə rəmzi məna daşıyır. Çünki məhz ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanda tolerantlığı və multikulturalizmi dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırmışdır. Hazırda isə bu siyasət Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir.

Gördüyümüz kimi, uzun əsrlərdən bəri islam sivilizasiyasının əsas mərkəzlərindən biri olan Azərbaycan bu gün də müsəlman aləmində mühüm mövqe tutur. Təsadüfi deyildir ki, respublikamızın suverenliyinin əsas atributlarından olan Dövlət bayrağımızın üç rəngindən biri, yəni yaşıl rəng, Azərbaycan xalqının İslam sivilizasiyasına mənsubluğunu ifadə edir.

Azərbaycan xalqının mənəviyyatını, həyat tərzini İslam dəyərləri olmadan təsəvvür etmək çətindir. İslam dininin ölkəmizin müqəddəratında, xalqımızın taleyində müstəsna, birləşdirici və mütərəqqi rol oynaması danılmaz tarixi həqiqətdir. Xalqımızın genetik yaddaşında dərin iz qoymuş İslam azərbaycanlıların vahid xalq kimi təşəkkül tapmasına, onların milli kimliyinin, dövlətçilik ənənəsinin, mədəniyyətinin formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir.

Azərbaycan xalqı İslam sivilizasiyasına mənsub olmaqla yanaşı, özündə ümumbəşəri, sivil, dünyəvi, tolerant və multikultural dəyərləri yaşadır. Bu baxımdan demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğu yolunu seçmiş, vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar olunması istiqamətində inamla addımlayan Azərbaycan İslam dünyasında özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Çünki Şərq və Qərb mədəniyyətləri arasında körpü rolunu oynayan ölkəmiz dünyada dinlər və sivilizasiyalararası dialoqun inkişafına, yer üzündə sülh və harmoniyanın bərqərar olunmasına mühüm töhfələr verir, unikal birgə yaşayış və nümunəvi multikulturalizm modeli təqdim edir. Azərbaycan həm ümumbəşəri, həm də milli-mənəvi dəyərlərinə, o cümlədən tarixi müqəddəratında mütərəqqi rol oynamış İslam dininin yüksək mənəvi-əxlaqi prinsiplərinə sadiq qaldığını göstərir.

Xristianlıq

Azərbaycanda xristianlıq özünün pravoslavlıq, katoliklik və protestantlıq qolları, habelə müxtəlif sektant icmaları ilə təmsil olunmuşdur.

Hazırda Azərbaycanda pravoslavlıq rus və gürcü pravoslav kilsələri ilə təmsil olunmuşdur. Ölkədəki rus pravoslav kilsələri 2000-ci ildə təsis edilmiş Bakı və Xəzəryanı Yeparxiyasında birləşir. Azərbaycanda mənsublarının sayına görə ən böyük xristian konfessiyası Rus Pravoslav Kilsəsidir. Bu kilsənin ölkəmizdə bərqərar olması XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir.

Azərbaycanda həmçinin pravoslavlıqdan çıxmış köhnə ayinçiliyə mənsub 11 malakan icması da fəaliyyət göstərir. Malakanların kilsəsi yoxdur, ehkamları xüsusi “ayin kitablarında” verilmişdir. Onlar xüsusi səlahiyyətə malik kilsə iyerarxiyasını rədd edirlər.

Alban-udi kilsəsi. Alban-udi xristian dini icmasının qeydə alınması formal olaraq digər icmaların qeydiyyatından fərqlənməsə də, xarakter, məzmun, dini və siyasi əhəmiyyət baxımından çox əlamətdar bir hadisədir. Bu gün Udi etnosuna mənsub olan insanların sayı dünyada 10.000-ə qədərdir ki, onların 6000-i Azərbaycan ərazisində, o cümlədən 4.400-ü kompakt şəkildə Qəbələ rayonunun Niç kəndində yaşayır.

Tarixən udilər bizim eradan əvvəl IV əsrdə türk qəbilələri ilə qohumluq əlaqəsində olaraq Qarabağda, Xəzərsahili torpaqlarda yaşamış, sonralar xristianlığı qəbul etmiş və bu dini Qafqaz Albaniyasında yaymışlar. Kiş kilsəsi (Şəki rayonu, Kiş kəndi) ilk xristian kilsəsi, “xristian kilsələrinin anası” hesab olunur.

Çar Rusiyası tərəfindən Qarabağa köçürülən ermənilərin hiyləsinə uyan Rusiya çarı 1836-cı ildə fərman imzalayaraq Alban kilsəsini ləğv edir, Alban məbədləri, kilsəyə aid olan bütün avadanlıq və sənədlər erməni apostol kilsəsinə verilir. Bu şəraitdə udilər ya qriqoryanlığı qəbul edib erməni olmalı, yaxud dinsiz, kimsəsiz “dərvişlərə” çevrilməli idilər. Lakin onlar misilsiz qəhrəmanlıq göstərib 180 ildən çox bir dövrdə öz dininə, adət-ənənələrinə, dininə, tarixi vətəninə sadiq qalmış, erməniləşməmiş, əksinə 1836-cı ildə həyata keçirilən tarixi ədalətsizliyi həmişə aradan götürməyə çalışmışlar. Nəzəri cəhətdən çoxdan sübuta yetirilmiş tarixi faktlar Alban-udi xristian icmasının bərpası ilə artıq maddiləşmiş və ədalət, udilərin haqqı bərpa edilmişdir.

Qafqaz Albaniyası və Alban Apostol Kilsəsini xatırladacaq hər şeyi saxtalaşdırmağa və məhv etməyə çalışan ermənilər məkrli niyyətlərini tam reallaşdıra bilmədilər. Azərbaycan xalqı öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra isə iki Alban-Udi dini icması dövlət qeydiyyatına alındı: Azərbaycan Respublikasının Alban-Udi Xristian dini icması və Oğuz şəhəri Alban-Udi Xristian dini icması.

Azərbaycan hökumətinin dəstəyi ilə Şəki rayonunun Kiş kəndində yerləşən və Qafqazda “kilsələrin anası” hesab olunan apostol Yelisey məbədi bərpa edilmiş, 2006-cı ildə isə udilərin kompakt halda yaşadığı Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsindəki “Çotari” Alban-udi kilsəsinin rəsmi açılışı olmuşdur. 2020-ci ildə Nic qəsəbəsində Heydər Əliyev Fondu tərəfindən daha bir tarixi kilsə – Müqəddəs Məryəm Ana kilsəsi əsaslı şəkildə bərpa edilib.

Həmçinin 14 iyul 2013-cü ildə Alban-Udi dini icmasında 80 ildən artıq bir müddətdə unudulan vəftiz ənənəsi yenidən dirçəldildi. 3 avqust 2013-cü ildə dövlətin dəstəyi ilə Alban-Udi kilsəsinin dirçəlişinin 10 illiyi və Qafqaz Albaniyasında Xristianlığın rəsmi din kimi qəbul edilməsinin 1700 illiyinə həsr olunmuş bayram mərasimi keçirildi. O da bir reallıqdır ki, ölkəmizdə yaşayan udilər Azərbaycan dövlətinin diqqət və qayğısı ilə tam əhatə olunublar.

Azərbaycan dövləti Qafqaz Albaniyasının qədim və zəngin tarixinin öyrənilməsi, əsl elmi və tarixi həqiqətlərin üzə çıxarılması, erməni saxtakarlığının ifşası istiqamətində mühüm işlər həyata keçirir. Çünki təkzibolunmaz tarixi faktlar sübut edir ki, Qafqaz Albaniyasının möhtəşəm maddi-mədəni irsinin yeganə varisi Azərbaycan xalqıdır.

Artıq 30 ilə yaxın bir dövrdə işğal altında olmuş ərazilərimizin azad olunması ilə tarixi Alban kilsələri də əsl həqiqi sahiblərinə qovuşub. Onların hər biri icma üzvləri tərəfindən ziyarət olunur. Alban-udi provaslav icmasının sədr müavini Rafiq Danakari Kəlbəcər rayonundakı Xudavəng monastırına vaiz təyin olunub.

Katolisizm. Xristianlığın bu qolu Bakıda Roma Katolik icması ilə təmsil olunmuşdur.

Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi yenidən əldə olunduqdan sonra ölkəmizdə katolisizmin dirçəlməsinə şərait yaranıb. Azərbaycan Respublikası ilə Vatikan dövləti arasında qurulan yüksək diplomatik əlaqələr fonunda Katolik icması hərtərəfli dövlət dəstəyi ilə əhatə olunub.

Qeyd edək ki, ilk dəfə Katolik icması 31 yanvar 2002-ci ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsindən dövlət qeydiyyatından keçib. Elə həmin ilin may ayında ölkəmizdəki katoliklərin tarixində ən yaddaqalan hadisə baş verir. Belə ki, ulu öndər Heydər Əliyevin dəvəti ilə Roma Papası II İoann Pavel ölkəmizə rəsmi səfərə gəlir. Pontifikin səfəri Azərbaycandakı katoliklərin taleyində yeni səhifə açır.

2007-ci ilin fevral ayında Bakının mərkəzində Katolik kilsəsi ucaldılır. 2008-ci il sentyabrın 26-da Heydər Əliyev Fondu ilə ölkəmizdəki Katolik icma arasında əməkdaşlıq Memorandumu imzalanır.

Azərbaycanla Vatikan arasındakı əlaqələrin yüksək olduğunu göstərən nümunələrdən biri də Roma Papası Fransiskin 2016-cı ilin oktyabr ayının 2-də ölkəmizə rəsmi səfər etməsidir.

Protestantlıq. Hazırda ölkəmizdə protestantlıq müxtəlif cərəyanları ilə təmsil olunmuşdur. Qeyd edək ki, Azərbaycanda dövlət qeydiyyatından keçən protestant icmaları bunlardır: “Yeni Həyat” Xristian incil dini icması, Xilaskar Yevangelik Lüteranların Bakı dini icması, “Həyat sözü” Xristian dini icması, “Həyat Sözü – 2” Sumqayıt xristian dini icması, Bakı şəhəri Yevangelist Məsihi Baptistlərinin “Aqape” dini icması, Bakı şəhəri Nərimanov rayonu “Yeddinci Günün Adventistləri” dini icması, “Gəncə şəhəri Yeddinci Günün Adventistləri” xristian dini icması, “Vineyard Azərbaycan” xristian dini icması, Bakı şəhəri “Alov” xristian.

Yəhudilik

Azərbaycanda üç yəhudi icması – dağ yəhudiləri, əşkinazi yəhudilər və gürcü yəhudiləri icmaları mövcuddur. Bütövlükdə ölkədə yəhudilərin sayı 16.000-dir. Bunlardan 11.000-i dağ yəhudiləridir ki, təxminən 6000-i Bakıda, 4000-i Qubada, min nəfəri isə başqa şəhərlərdə yaşayır. Əşkinazi yəhudilər 4,3 min nəfərdir. Onların əksəriyyəti Bakıda və Sumqayıtda yaşayır. Gürcü yəhudiləri təxminən 700 nəfərdir.

Dağ yəhudiləri hazırda ölkədəki bütün yəhudi diasporu arasında çoxluq təşkil edir.

Bakıda, Oğuzda, Qubada dağ yəhudilərinin bir neçə sinaqoqu fəaliyyət göstərir. Qubadakı Qırmızı qəsəbə bütün postsovet məkanında dağ yəhudilərinin kompakt yaşadıqları yeganə yerdir. Qəsəbədə üç sinaqoq və ayinçilik məqsədilə tikilmiş mikva vardır.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra buradakı yəhudi icmaları daha da fəallaşmış, beynəlxalq yəhudi təşkilatları ilə əlaqələrini möhkəmlətmiş, öz dini məktəblərini – iyeşivalarını, mədəniyyət mərkəzlərini (məs., Yəhudi icmasının mədəniyyət mərkəzi), cəmiyyətlərini (məs., Həvva qadın cəmiyyəti, Hesed-Herşon xeyriyyə cəmiyyəti), klublarını (məs., Əlef, Kilel gənclər klubları, Mişpaha videoklubu), qəzetlərini (məs., Az-İz, Başnya, Amişav) yaratmışlar. Soxnut yəhudi agentliyi, Coynt və Vaad-l-Hetzola yəhudi komitələri Azərbaycandakı yəhudi diasporu arasında yəhudi ənənələrini qoruyub saxlamaq, sinaqoqlara yardım göstərmək və müxtəlif mədəniyyət tədbirləri keçirməklə məşğuldur.

2003-cü il martın 9-da Bakıda yeni yəhudi sinaqoqu açılmışdır. Bu, Avropada ən böyük sinaqoqdur. 2003-cü ilin sentyabrından Azərbaycanda ilk yəhudi məktəbi fəaliyyət göstərir.

Hazırda ölkəmizdə mövcud olan yəhudi icmaları Azərbaycan dövlətinin diqqət və qayğısı ilə əhatə olunmuşdur. 2011-ci ildə Bakı şəhəri Dağ Yəhudiləri dini icması üçün yeni sinaqoq tikilmişdir

Eyni zamanda, Bakıda yaşayan yəhudi uşaqlar üçün Heydər Əliyev Fondu və “Or-Avner” Beynəlxalq Fondu tərəfindən “Xabad-Or-Avner” Təhsil Mərkəzi inşa olunmuşdur.

Sərbəst İşlər

Azərbaycan ədəbi dilinin funksional üslublarına aşağıdakı üslublar daxildir; bədii üslub, publisistik üslub, məişət üslubu, rəsmi — işgüzar üslub. Bu üslubların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Tarixi inkişaf prosesində müəyyənləşmiş həmin xüsusiyyətlər bir üslubu başqa üslubdan fərqləndirir. Məsələn, bədii üslub obrazlılığı, bədii ifadə vasitələrinin bolluğu ilə seçildiyi kimi, elmi üslubun da əsas səciyyəvi xüsusiyyəti terminlərdən istifadəyə üstünlük verilməsidir. Bu üslublar bir — birindən nə qədər fərqlənsə də, onların hamısı ədəbi dilin üslublarıdır. Buna görə də bu üslubların hər biri ədəbi dilimizin fonetik, leksik və qrammatik nornıalarına tabe olur. Rəsmi-işgüzar üslub rəsmi işgüzar sənədlərin dilidir. Üslubda fikir müəyyən qəlibə düşmüş (standart) formalarda və olduqca yığcam şəkildə verilir. Üslubun əsas səciyyəvi xüsusiyyəti də elə budur. Rəsmi – işgüzar üslub hamı üçün eynidir, yəni standartdır. Burada obrazlı ifadələrə, fərdi nitq xüsusiyyətlərinə rast gəlinmir. Milli rəsmi-işgüzar üslub başqa funksional üslublara nisbətən gec formalaşmışdır. Bu üslubun lüğət tərkibi yığcam, sintaksisi məhduddur. Rəsmi-işgüzar üslubda bir sıra arxaik sözlər və köhnəlmiş sintaktik qəliblər uzun müddət qorunub saxlanılır. Rəsmi-işgüzar üslub 2 yerə ayrılır: a) rəsmi sənədlərin dili, b) işgüzar sənədlərin dili. Dövlət, hökumət təşkilatlarının tərtib etdiyi və rəsmi qaydada təsdiq olunan sənədlər (məsələn, Prezident fərmanları, hökumət sərəncamları, nazirlərin əmrləri, Konstitusiya və s.) rəsmi sənədlər sayılır. Rəsmi sənədlərin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

– dilin maksimum mükəmməlliyi; – fikrin tam aydınlığı; – fikrin (sözlərin) birmənalılığı; – fikrin hüquqi cəhətdən əsaslılığı (əsaslandırılması) – dil yığcamlığı Rəsmi sənədin əsas şərti (həcmindən asılı olmayaraq) dil yığcamlığıdır. Rəsmi sənədlər millətin dövlətçilik mədəniyyətini əks etdirir.
Buna görə də həmin sənədlərin mükəmməl tərtibinə xüsusi diqqət yetirilir. İşgüzar sənədlər isə ayrı-ayrı vətəndaşlara aid olur. Ərizə, tərcümeyi-hal, akt, xasiyyətnamə, elan, reklam və s.
işgüzar sənədlərdir. İşgüzar sənədlər hamı üçün eyni olan standart formalarda hazırlanır. Belə
sənədlər xüsusi dövlət əhəmiyyəti daşımır. Rəsmi-işgüzar üslubun şifahi forması olmur.

İşgüzar üslub başqa üslublardan birinci növbədə leksik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Burada konkret sahələrə aid sözlər, terminlər işlədilir. İşgüzar üslubun leksik xüsusiyyətlərindən
danışarkən onu da qeyd etməliyik ki, bütövlükdə bu üslubda, eləcə də onun yarımüslublarında – sahələrində dilimizdə mövcud olan bəzi standartlar, ştamp şəkli almış ifadə və 3 formalar tez-tez işlədilir. Məsələn, qərar vermək, təqdim etmək, tələb etmək, imza etmək, təmin etmək, qəbul etmək, məruzə etmək, lehinə (əleyhinə) səs vermək, tədbir görmək, müzakirə etmək, irəli sürmək, həyata keçirmək, yerinə yetirmək, cəlb etmək, istifadə etmək, təltif etmək,təsis etmək,nəzərdə tutmaq, məsuliyyət daşımaq, qüvvəyə minmək, qüvvədən düşmək, qadağan etmək, nəzərinə çatdırmaq, xəbərdarlıq etmək və s. Bu qrup hazır ifadələrin işgüzar üslubda işlənilməsi sənədlərin dilinin aydın olmasını, asan başa düşülməsini bir növ təmin edir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, işgüzar üslubda müəyyən sabit söz birləşmələrindən (məsələn, tədbir görmək, qüvvəyə minmək, qüvvədən düşmək, məsuliyyət daşımaq və s.) savayı, frazeoloji birləşmələrdən, məcazlardan, bədii ifadə vasitələrindən, bədii müqayisələrdən, epitetlərdən, təkrarlardan, bir qayda olaraq, istifadə olunmur. Bu da onu bədii üslubdan fərqləndirən əsas amillərdən biridir.

İşgüzar üslubun qrammatik xüsusiyyətləri. İşgüzar üsluba aid mövcud yazılarda indiyə qədər, adətən, onun leksik və sintaktik xüsusiyyətlərindən bəhs olunmuşdur. Müşahidələr göstərir ki, ədəbi dilin başqa üslubları kimi, işgüzar üslubda da bəzi morfoloji xüsusiyyətlər bu üslubun
səciyyələnməsində və formalaşmasında az əhəmiyyət kəsb etmir. Morfoloji xüsusiyyətlər.
İşgüzar üslubda isimlərin və fellərin işlənilməsinin bəzi cəhətləri diqqəti cəlb edir. İdarə adları bildirən sadə və mürəkkəb isimlər, vəzifə adları bildirən ümumi isimlər, bu vəzifə (direktor, müəllim, rektor, hakim, professor, nazir, müşavir) və şəxs adlarının, soyadların tez-tez
işlənilməsinin vacibliyi işgüzar üslubun morfoloji əlamətlərindən biridir. İşgüzar üslubda şəxs adlarını göstərmək üçün mötərizələrdən istifadə olunur. Doğrudur, üslubi məqsəd və əlavə
izahlar üçün başqa üslublarda da mötərizə işlədilir. Lakin burada başqa üslublardan fərqli olaraq, konkret şəkildə məsul şəxslərin adı, soyadı, idarə və təşkilat adları göstərilir. İşgüzar üslubun qanunvericilik yarımüslubunda konkret isimlərin (əsasən cəm halında) işlənilməsi xüsusi məqsəd daşıyır.

Bununla belə, qanunvericilik aktlarının xarakterindən asılı olaraq, cəza , cinayət, icra, şikayət haqqında kodekslərdə «rəhbərlik», «plan», «yoxlama», «qərar», «üsul», «istehsalat»,
«müvəffəqiyyət» və s. mücərrəd isimlər də işlədilir. Bu qrup isimlərə mətnlərin giriş hissəsində və təsvir məqamlarında daha geniş yer verilir. Dəftərxana sənədlərində, bir sıra müqavilələrdə tək və cəm halda olan 4 konkret isimlərin işlənilməsi vacibdir. Vətəndaşlıq aktlarında, ayrı-ayrı sahə kodeks və əsasnamələrində mücərrəd isimlər tez-tez müşahidə edilir. Belə isimlərin bir qrupunu feli isimlər təşkil edir. İşgüzar üslubda -lar, -lər şəkilçisi ümumiləşdirmə məqsədilə və termin yaradıcılığı məqamlarında işlədilir. Bu ən çox diplomatik sənədlərin dilində, müqavilələrdə müşahidə edilir. «Tərəflər ümumi bir rəyə gələ bilmədilər» cümləsindən göründüyü kimi, hər hansı iki dövlət və yaxud iki dövlət nümayəndəsi nəzərdə tutulur. -lar, -lər şəkilçisi sifət-isim birləşmələrində işlənərək söz birləşməsi tərkibində ismin konkretləşməsinə xidmət edir: mülki münasibətlər, hüquqi münasibətlər, mülki hüquqlar, mülki işlər, əşyavi dəlillər, prosessual müddəalar və s. İşgüzar üslubun diplomatik yarımüslubunda düzəltmə isimlərin və eləcə də eyni sözün təkrarı ilə yaranan mürəkkəb isimlərin işlənilməsinə çox az təsadüf olunur. Müşahidələrdən də aydın olur ki, isimlərin işlənilməsində termin – söz birləşmələri, ismi-dominantlar da işgüzar üslubun səciyyələndirilməsində müəyyən rol oynayır və bunlar yarımüslubların əhatə etdiyi müxtəlif sənədlərin dilinə xasdır. Məsələn, diplomatik sənədlərin dilində işlənən nota, ultimatum, attaşe, iqamətgah, saziş, müqavilə, fəxri qaravul, cənab, zati-aliləri, ATƏM-in nümayəndələri, BMT nümayəndəsi və s. İşgüzar üslubun bəzi
janrlarında (qərarlarda, qanunlarda, fərmanlarda) ad və soyadlar bütöv yazılır (diplomatik sənədlərdə adlar bəzən ixtisar edilir) və vəzifələr hər bir adın qarşısında mütləq göstərilir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri… Azərbaycan Respublikası Təhsil naziri və.s