Xalqaro huquq tarixi – History of international law – Wikipedia

Zamonaviy shartnomalar 1969 yilga muvofiq talqin qilingan Shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasi. Ushbu konventsiya shunchalik keng qabul qilinganki, hatto konventsiyaning ishtirokchisi bo’lmagan davlatlar ham unga rioya qilishadi. Konvensiyaning eng muhim va oqilona qoidasi shundan iboratki, shartnoma o’z tilining sodda ma’nosiga, maqsadi doirasida va vijdonan talqin qilinishi kerak. Bu ko’p tortishuvlarning va ortiqcha nit yig’ishning oldini oladi. Bundan tashqari, shartnoma mualliflari majburiy bo’lmagan “preambula” da nima qilishni uddalayotganlarini, izohlashni osonlashtiradigan narsalarni yozib olishlariga imkon beradi.

Davlat va huquq tarixi. Odilqoriyev H., Azizov N., Madirimov X. Darslik.

Davlat va huquq tarixi. Odilqoriyev H., Azizov N., Madirimov X. Darslik.

Davlat va huquq tarixi. Odilqoriyev H., Azizov N., Madirimov X. Darslik.

• No tags were found.

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Davlat va huquq tarixi fani xorijiy mamlakatlar davlati va huquqitarixi fani bilan ham chambarchas bog‘liq. Ularning har ikkisi hamtarixiy-huquqiy fan oldida turgan vazifalarni birgalikda hal etadi, lekino‘rganadigan masalalari doirasi bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. Davlat vahuquq tarixi o‘z predmeti doirasida xorijiy mamlakatlar davlati va huquqitarixini ham o‘rganadi.Davlat va huquq tarixi, shuningdek, umumiy tarix, falsafa, iqtisodnazariyasi, mantiq kabi ijtimoiy fanlar bilan ham yaqin aloqadorlikda ishko‘radi.Falsafa insonlarni tabiat va jamiyatga qarashlar tizimi bilanqurollantiradi. U tabiat, jamiyat va tafakkurdagi hodisa va jarayonlarrivojlanishining eng umumiy qonuniyatlarini ochadi. Bu fan ularningrivojlanishidagi eng umumiy qonuniyatlarni tushuntiradi. Falsafaningijtimoiy ongning materiyaga va borliqqa munosabati, bazis vaustqurmaning bir-biriga munosabati, ustqurmaning faol, ko‘makchilik rolito‘g‘risidagi va boshqa xulosalari davlat va huquq tarixiga bevositataalluqlidir. Falsafa davlat va huquqni umumiy tarzda, ijtimoiy kategoriyasifatida ko‘rib chiqadi.Davlat va huquq tarixi fani, o‘z navbatida, jamiyat iqtisodiy qonunlariningamal qilishini hamda moddiy ishlab chiqarishni rivojlantirishqonuniyatlarini o‘rganuvchi iqtisod nazariyasi bilan ham yaqindanaloqadordir. Moddiy hayot sharoitlari davlat va huquqni rivojlantirishdahal qiluvchi rol o‘ynaydi. Iqtisodiyot nazariyasi jamiyatning moddiynegizini o‘rgansa, davlat va huquq tarixi fani iqtisodiy bazisdan kelibchiqadigan davlat va huquqni o‘rganadi.Davlat va huquq tarixi mantiq fani bilan ham chambarchas bog‘liq.Chunki, davlat va huquqning kelib chiqishi va rivojlanishi, ularning birshakldan ikkinchi shaklga o‘tishi singari qonuniyatlar mantiq qoidalarigabo‘ysunadi.Shu o‘rinda davlat va huquq tarixi fanining arxeologiya va semantikafanlari bilan bo‘lgan aloqasini ham alohida ko‘rsatib o‘tish lozim. Davlatva huquq tarixi mazkur fanlar bo‘yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar,arxeologik tadqiqotlar natijasida yangi ma’lumotlarga ega bo‘ladi vaularni tarixiy-huquqiy jihatdan tahlil qiladi.O‘zbek milliy davlatchiligini barpo etish va mustahkamlash, huquqiydemokratik, insonparvar jamiyat barpo etish, xalqning o‘zini o‘ziboshqarishga o‘tish milliy davlatchilik va huquq tarixini o‘rganish bilanchambarchas bog‘liq.10

Ijtimoiy va yuridik fanlar bilan chambarchas aloqador bo‘lgan davlatva huquq tarixi fani Butun dunyo mamlakatlari davlati va huquqi tarixi,jumladan O‘zbekistonda qadim zamonlardan mavjud bo‘lib kelgandavlatlarning tashkil topishi va taraqqiy etishi, ijtimoiy-siyosiytuzumining o‘ziga xos xususiyatlari, boshqaruv tizimlari va an’analari,ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalari, huquq tizimiva manbalarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi.Davlat va huquq tarixi fani o‘tmishda jahonda, shuningdekO‘zbekiston hududida mavjud bo‘lgan davlat tuzilmalari va huquqiyinstitutlar haqida zaruriy bilimlarni hosil etish orqali huquqiy tafakkur vahuquqiy madaniyatni shakllantirish hamda yuksaltirishga bevosita xizmatqiladi.11

• Page 2: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akad
• Page 6 and 7: Davlat va huquq tarixi fanining pre
• Page 8 and 9: o‘rganilayotgan obyektning boshqa
• Page 12 and 13: II BOB. O‘ZBEKISTON HUDUDIDA QADI
• Page 14 and 15: uzganlik uchun javobgarlik turlari
• Page 16 and 17: samara bermaydi. Miloddan avvalgi 3
• Page 18 and 19: haqida ma’siy va iqtisodiy markaz
• Page 20 and 21: Parfiya podsholigi tashkil topdi. K
• Page 22 and 23: Doro I ayrim ishlarni shaxsan o‘z
• Page 24 and 25: Eramizning birinchi asri birinchi c
• Page 26 and 27: va Forslarda mavjud bo‘lgan adola
• Page 28 and 29: (shahzoda) deb atalgan. «Tudun» u
• Page 30 and 31: turkiylarning yurtni boshqarish, vo
• Page 32 and 33: Yevropa bilan bog‘liq bo‘lgan j
• Page 34 and 35: tenglashtiriladi. Nomlar qishloq ja
• Page 36 and 37: Yuqori mansabdor shaxslar, harbiy b
• Page 38 and 39: to‘g‘risidagi), yuk tashish va
• Page 40 and 41: qabilalar guruhlari batamom qo‘sh
• Page 42 and 43: mansabdor shaxslardan yana saroybon
• Page 44 and 45: ajarmagan yoki bekor qilmoqchi bo
• Page 46 and 47: Oilaga qarshi jinoyatlarga xotinnin
• Page 48 and 49: III asrdan boshlab Gang vohasidagi
• Page 50 and 51: tomonidan taftishchilarni jo‘nati
• Page 52 and 53: Shartnomalarning qarz, oldi-sotdi,
• Page 54 and 55: Aholi daryo bo‘yidagi kichik-kich
• Page 56 and 57: Shan (In) podsholigining ijtimoiy t
• Page 58 and 59: Qadimgi Xitoy huquqi dastlabki davr
• Page 60 and 61: Jinoyat qonunlari jazolarning juda
• Page 62 and 63: siyosiy-huquqiy sohalarda ham katta
• Page 64 and 65: Sparta davlatining paydo bo‘lishi
• Page 66 and 67: o‘yicha ilk bosqichlarda sharq ma
• Page 68 and 69: Umuman olganda, Salon islohotlari k
• Page 70 and 71: yig‘ilishdan oldin saylangan va u
• Page 72 and 73: Yangi tug‘ilgan har bir chaqaloq
• Page 74 and 75: Qo‘mondonlikni podsholar amalga o
• Page 76 and 77: ustidan tushgan shikoyatlarni ko‘
• Page 78 and 79: Siyosiy vaziyat keskinlashuvi natij
• Page 80 and 81: Afinada sud ishlarini faqat to‘la
• Page 82 and 83: Imperator Yustinian 150000 ga yaqin
• Page 84 and 85: Bu davrda rim jinoyat huquqi butun
• Page 86 and 87: musulmonlar muqaddas ilohiy qonun –
• Page 88 and 89: VIII asrning oxiriga kelib Arab dav
• Page 90 and 91: Damashq (Ummaviylar) xalifaligi dav
• Page 92 and 93: Davlat boshlig‘i bo‘lgan Xalifa
• Page 94 and 95: o‘ladilar, yoki musulmon huquq ti
• Page 96 and 97: Arab xalifaligida tarkib topgan mul
• Page 98 and 99: O‘g‘irlik paytida qo‘lga tush
• Page 100 and 101: V BOB. IX-XIII ASRLARDA O‘ZBEKIST
• Page 102 and 103: qudratli davlatiga aylangan Xorazms
• Page 104 and 105: lavozimga tayinlagan va lavozimdan
• Page 106 and 107: Beklar jamoat tartibini saqlash, su
• Page 108 and 109: ta’minoti uchun javob bergan. Dev
• Page 110 and 111: Mo‘g‘ullar bosqiniga yaqin vaqt
• Page 112 and 113: VI BOB. O‘RTA ASRLARDA YEVROPA MA
• Page 114 and 115: taxtdan tushiradi. Bu o‘zgarish R
• Page 116 and 117: – sen’orlik monarxiyasi davri – I
• Page 118 and 119: dunyoviy zodagonlar (dvoryanlar) ha
• Page 120 and 121: ularning o‘rinbosarlari lavozimi
• Page 122 and 123: Davlat tuzumida ilk markazlashtiris
• Page 124 and 125: Sud tizimida feodal sudlar (feodaln
• Page 126: Angliyani egallashda Rim papasining
• Page 129 and 130: Cherkov ustidan ham bu davrda qirol
• Page 131 and 132: prinsiplari ko‘pincha o‘z huquq
• Page 133 and 134: VII BOB. MO‘G‘ULLAR HUKMRONLIGI
• Page 135 and 136: o‘g‘li O‘qtoyxon – mamlakat t
• Page 137 and 138: hukmdorlik qilgan. Ulus XIV asrning
• Page 139 and 140: Qo‘shin tizimli bo‘linmalarga b
• Page 141 and 142: «Yaso»da mo‘g‘ullar ongiga ur
• Page 143 and 144: noibining huzurida, uning nazorat o
• Page 145 and 146: Prezident Islom Karimovning yana qu
• Page 147 and 148: kuchayib, Chig‘atoy ulusida feoda
• Page 149 and 150: voqealarga o‘z munosabatini bildi
• Page 151 and 152: oshlig‘iga yetkazish, davlat ish
• Page 153 and 154: va qishloqlarda bo‘lib, u yerda s
• Page 155 and 156: soliqlar va majburiyatlarning aniq
• Page 157 and 158: Shayboniyxon hokimiyatni mustahkaml
• Page 159 and 160: Dargohda katta mavqega ega bo‘lga
• Page 161 and 162: Ashtarxoniylar davlati. Shayboniy A
• Page 163 and 164: Abdulfayzning o‘g‘li Abdulmo’
• Page 165 and 166: nisbatan o‘zgarib borgan bo‘lsa
• Page 167 and 168: ma’naviy-ruhiy rag‘batlantiruvc
• Page 169 and 170: Davlatda oliy hokimiyat xon qo‘li
• Page 171 and 172: X BOB. YANGI DAVR BUYUK BRITANIYADA
• Page 173 and 174: asosida Angliyada respublika boshqa
• Page 175 and 176: hokimiyat markazda ham, joylarda ha
• Page 177 and 178: tamoyili o‘rnatiladi. Budjetni ta
• Page 179 and 180: Ushbu davrda yangi islohotlar o‘t
• Page 181 and 182: XVIII asrda Angliya tomonidan Kanad
• Page 183 and 184: Bill; Taxt vorisligi haqidagi akt q
• Page 185 and 186: Fransiyada yangi ma’muriy-hududiy
• Page 187 and 188: 1794-yilning yoziga kelib, Fransiya
• Page 189 and 190: Kommunani e’lon qilish 28 marta t
• Page 191 and 192: 1875-yil 16-iyuldagi davlat hokimiy
• Page 193 and 194: 2-§. Yangi davr Fransiya huquqiy t
• Page 195 and 196: qurish uchun ota-onaning roziligi k
• Page 197 and 198: Shunday qilib, Fransiya Jinoyat va
• Page 199 and 200: egallangan hududlarda qayta ma’mu
• Page 201 and 202: Ular asosan monarxlar tomonidan in
• Page 203 and 204: Konstitutsiya bo‘yicha parlament
• Page 205 and 206: Ittifoq iqtisodiy sohada rivojlanib
• Page 207 and 208: ya’ni cherkov ishlari, maorif, so
• Page 209 and 210: Keyingi yillarda davlat tizimi va P
• Page 211 and 212: 1872-1876-yillarda imperiya va Prus
• Page 213 and 214: XII BOB. AMERIKA QO‘SHMA SHTATLAR
• Page 215 and 216: Mustamlakalarda konstitutsiyashunos
• Page 217 and 218: manfaatlariga javob bermasa, xalq u
• Page 219 and 220: vakolatlarni amalga oshirishi uchun
• Page 221 and 222: faoliyatlari yuzasidan hisobot berm
• Page 223 and 224: Dastavval ikki partiya – konstituts
• Page 225 and 226: podshosi Aleksandr II AQSHga ulkan
• Page 227 and 228: XIV BOB. ROSSIYA PODSHOLIGI MUSTAML
• Page 229 and 230: xonligi quyidagi shartlarni bajaris
• Page 231 and 232: sining Harbiy va Tashqi ishlar vazi
• Page 233 and 234: o‘troq aholi o‘rtasidagi ishlar
• Page 235 and 236: vositalar orqali mamlakatni boshqar
• Page 237 and 238: qilish uchun 7 kishidan iborat tark
• Page 239 and 240: XV BOB. OKTABR TO‘NTARISHIDAN SO
• Page 241 and 242: kotibidan iborat tarkibda ijroiya q
• Page 243 and 244: a’zodan iborat bo‘ldi. Xalq kom
• Page 245 and 246: qismi sifatida Turkiston Sovet Sots
• Page 247 and 248: murojaat qilib militsiya boshqarmas
• Page 249 and 250: ko‘ngilli otradlarini tuzayotganl
• Page 251 and 252: oradi. Ijroiya qo‘mitalari milits
• Page 253 and 254: oshqarmasi qoshida jinoyat qidiruv
• Page 255 and 256: armiya kuchi bilan amalga oshirilga
• Page 257 and 258: erkinliklari, saylov huquqi (20 yos
• Page 259 and 260: Konstitutsiya va boshqa qonunlar bi
• Page 261 and 262: Konstitutsiyaga ko‘ra O‘zbekist
• Page 263 and 264: O‘zbekiston SSRning 1927-yilgi Ko
• Page 265 and 266: Respublikalarda Ichki ishlar xalq k
• Page 267 and 268: joylarda) topshirilgan. Transport h
• Page 269 and 270: o‘lgan. Mazkur nizom faqat tashqi
• Page 271 and 272: XVI BOB. MUSTAQIL O‘ZBEKISTON DAV
• Page 273 and 274: hisobga olgan holda respublikaning
• Page 275 and 276: davlatimizning prezidentlik respubl
• Page 277 and 278: o‘lishi kabilar qonunlashtirildi.
• Page 279 and 280: Majlisining Qonunchilik palatasi to
• Page 281 and 282: tuzish; O‘zbekiston Respublikasi
• Page 283 and 284: qo‘mitalarining raislari, davlat
• Page 285 and 286: siyosatini o‘tkazish, mehnatga ha
• Page 287 and 288: qilish hamda O‘zbekiston Respubli
• Page 289 and 290: Sud hokimiyati. Sud hokimiyati davl
• Page 291 and 292: maqomi, tashkiliy tizimi va tuzilis
• Page 293 and 294: Huquqiy tizim jamiyatda amal qiluvc
• Page 295 and 296: Davlat uy-joy siyosatining asoslari
• Page 297 and 298: institutlarni e’tirof qilish mumk
• Page 299 and 300: dan ortiq holatda mazkur ehtiyot ch
• Page 301 and 302: «Oliy Kengash va mahalliy kengashl
• Page 303 and 304: o‘lish, Ahdlashuvlar va Konferens
• Page 305 and 306: madaniyati ham o‘sib, islohotlar
• Page 307 and 308: Biroq huquqiy davlatchilik g‘oyas
• Page 309 and 310: Huquqiy davlat nazariyasining falsa
• Page 311 and 312: davlatning asosini a’zolari qonun
• Page 313 and 314: hech qanday aloqasi yo‘q. Huquqiy
• Page 315 and 316: asosida tashkil etiladigan adolatli
• Page 317 and 318: demokratik saylovlar yo‘li bilan
• Page 319 and 320: ma’muriy pretsedentlar 1 yaratila
• Page 321 and 322: huquqiy talablarga qat’iy rioya e
• Page 323 and 324: irinchidan, shaxslar o‘z xususiy
• Page 325 and 326: Fuqarolik jamiyati bilan huquqiy da
• Page 327 and 328: o‘z aksini topishi kerak» 1 . Ma
• Page 329 and 330: O‘zbekiston Respublikasi Konstitu
• Page 331 and 332: ishtirok etishi lozimligini; hokimi
• Page 333 and 334: O‘zbekiston «Adolat» sotsial de
• Page 335 and 336: Ma’lumki, fuqarolik jamiyati yuks
• Page 337 and 338: aholining ma’rifiy, ma’naviy yu
• Page 339 and 340: nodavlat tashkilotlar faoliyat yuri
• Page 341 and 342: tashkilotlarining ijtimoiy sherikli
• Page 343 and 344: VI BOB. O‘RTA ASRLARDA YEVROPA MA
• Page 345: Hojimurod To‘xtamurodovich ODILQO

Xalqaro huquq tarixi – History of international law – Wikipedia

The xalqaro huquq tarixi davlat amaliyotida ham, kontseptual tushunishda ham xalqaro ommaviy huquqning rivojlanishi va rivojlanishini o’rganadi. Zamonaviy xalqaro huquq Uyg’onish Evropasida rivojlanib, o’sha paytdagi g’arbiy siyosiy tashkilotning rivojlanishi bilan chambarchas bog’liq. Evropa suvereniteti va millat davlatlari tushunchalarining rivojlanishi davlatlararo munosabatlar uslublari va o’zini tutish standartlarini ishlab chiqishni taqozo etadi va bu xalqaro huquqqa aylanishi uchun asos yaratadi. Biroq, zamonaviy xalqaro huquq tizimining kelib chiqishini 400 yilga borib taqalsa ham, ushbu tizim asosini tashkil etadigan tushuncha va amaliyotlarning rivojlanishi qadimiy tarixiy siyosat va ming yillik munosabatlardan kelib chiqishi mumkin. Muhim tushunchalar yunoncha o’rtasidagi amaliyotdan kelib chiqadi shahar-davlatlar va Rim qonuni tushunchasi ius gentium (Rim fuqarolari va rim bo’lmagan odamlar o’rtasidagi aloqalarni tartibga soluvchi). Ammo bu tamoyillar universal bo’lmagan. Sharqiy Osiyoda siyosiy nazariya davlatlarning teng huquqliligiga emas, balki kosmologik ustunlikka asoslangan edi Xitoy imperatori.

Mundarija

• 1 Dastlabki tarix
• 2 Milliy davlatlar
• 3 Ugo Grotius
• 4 Vestfaliya tinchligi
• 5 Millatlar Ligasi
• 6 Urushdan keyingi davr
• 7 Zamonaviy odatiy xalqaro huquq
• 8 Zamonaviy shartnoma qonuni
• 9 Shuningdek qarang
• 10 Muhim mutaxassislar
• 11 Adabiyotlar
• 12 Bibliografiya
• 13 Tashqi havolalar

Dastlabki tarix

Kabi xalqaro huquqning asosiy tushunchalari shartnomalar ming yillar davomida kuzatilishi mumkin. [1] Shartnomalarning dastlabki namunalariga miloddan avvalgi 2100 yil atrofida hukmdorlar o’rtasidagi kelishuv kiradi shahar-davlatlar in Lagash va Umma Mesopotamiya, toshga yozilgan bo’lib, ularning ikki davlati o’rtasida belgilangan chegarani o’rnatgan. [2] Miloddan avvalgi 1000 yil atrofida Misrning Ramses II va Xetlar shohi o’rtasida ikki davlat o’rtasida “abadiy tinchlik va birodarlik” ni o’rnatish to’g’risida bitim imzolandi: bir-birlarining hududlarini hurmat qilish va mudofaa ittifoqining shaklini yaratish. [2] The qadimgi yunonlar oldin Buyuk Aleksandr doimiy ravishda o’zaro aloqada bo’lgan ko’plab kichik davlatlarni tashkil etdi. Tinchlik va urush sharoitida davlatlararo madaniyat rivojlanib, ushbu davlatlarning o’zaro qanday munosabatda bo’lishlari uchun muayyan qoidalarni belgilab berdi. Ushbu qoidalar yunon bo’lmagan davlatlar bilan o’zaro munosabatlarga taalluqli emas edi, lekin ular orasida Gretsiya davlatlararo hamjamiyati ba’zi jihatdan zamonaviy xalqaro hamjamiyatga o’xshardi.

The Rim imperiyasi xalqaro huquqni ishlab chiqmagan, chunki u imperiya tarkibiga kirmagan hududlar bilan aloqada har qanday tashqi qoidalarni hisobga olmasdan harakat qilgan. Biroq, Rimliklar Rim fuqarolari va chet elliklar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tartibga soluvchi munitsipal qonunlarni shakllantirdilar. Ushbu qonunlar jus gentium (aksincha jus civile fuqarolar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tartibga solish) ba’zi asosiy adolat g’oyalarini kodladi va ba’zi qoidalarni ob’ektiv, mustaqil deb atadi “tabiiy qonun “Bular jus gentium adolat va tabiiy huquq g’oyalari saqlanib qolgan va zamonaviy xalqaro huquqda o’z aksini topgan.

Erta Islom shariati bilan bog’liq bo’lgan printsiplar harbiy yurish-turish va davolash harbiy asirlar erta ostida Xalifalik ning prekursorlari hisoblanadi xalqaro gumanitar huquq. Harbiy asirlarga qanday munosabatda bo’lish kerakligi haqidagi ko’plab talablar, masalan, boshpana, oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan ta’minlash, ularning madaniyatini hurmat qilish va har qanday qatl, zo’rlash yoki qasos harakatlarining oldini olish. Ushbu printsiplarning ba’zilari G’arbda kodlashtirilmagan xalqaro huquq hozirgi zamongacha. [3] Dastlabki xalifalik davridagi islom qonunchiligi harbiy harakatlarga oid gumanitar cheklovlarni, shu jumladan urush zo’ravonligini cheklashga urinishlarni, jangovar harakatlarni to’xtatish, tinch aholi va jangchilarni ajratib ko’rsatish, keraksiz qirg’inlarning oldini olish va kasallar va yaradorlarga g’amxo’rlik qilishni tashkil etdi. [4]

Milliy davlatlar

Keyin Rim imperiyasining qulashi va Muqaddas Rim imperiyasining qulashi mustaqil shaharlarga, knyazliklarga, qirolliklarga va davlatlarga birinchi marta katta xalqaro hamjamiyat o’rtasida o’zini tutish qoidalariga ehtiyoj sezildi. Mo”tadil va to’g’ridan-to’g’ri xalqaro aloqalarni amalga oshiradigan imperiya yoki hukmron diniy rahbarliksiz Evropaning aksariyati umidvor Yustinian qonun kodeksi Rim imperiyasidan va katolik cherkovining qonunlari ilhom uchun.

Xalqaro savdo davlatlar o’rtasidagi xatti-harakatlarning ob’ektiv qoidalarini ishlab chiqish uchun haqiqiy katalizator bo’lgan. Xulq-atvor qoidalari bo’lmagan holda, savdo-sotiqni kafolatlash yoki bir davlat savdogarlarini boshqa davlat harakatlaridan himoya qilish juda kam edi. Iqtisodiy shaxsiy manfaat umumiy xalqaro savdo qoidalari, eng muhimi, qoidalar va urf-odatlar evolyutsiyasini qo’zg’atdi dengiz qonunchiligi.

Xalqaro savdo, razvedka va jangovar harakatlar yanada murakkablashib borgan sari, umumiy xalqaro urf-odatlar va amaliyotlarga bo’lgan ehtiyoj yanada muhim ahamiyat kasb etdi. The Hanseatic League hozirgi Germaniya, Skandinaviya va Boltiqbo’yi davlatlaridagi 150 dan ortiq sub’ektlardan ko’plab foydali xalqaro urf-odatlar ishlab chiqilgan bo’lib, ular savdo-sotiq va boshqa narsalar orasida aloqani osonlashtirgan. Italiya shahar-davlatlari diplomatik qoidalarni ishlab chiqdilar, chunki ular chet el poytaxtlariga o’z elchilarini yuborishni boshladilar. Shartnomalar – majburiy bo’lishi kerak bo’lgan hukumatlar o’rtasidagi kelishuvlar tijoratni himoya qilish uchun foydali vosita bo’ldi. Ning dahshatlari O’ttiz yillik urush Shu bilan birga, fuqarolik jamoalarini himoya qiladigan jang qoidalari uchun norozilikni yaratdi.

Ugo Grotius

Asosiy maqola: Ugo Grotius

Xalqaro amaliyotlar, urf-odatlar, qoidalar va shartnomalar murakkablik darajasiga qadar tarqaldi. Bir nechta olimlar ularning barchasini uyushgan risolalarga to’plashga intildilar. Ulardan eng muhimi edi Ugo Grotius, kimning risolasi De Jure Belli Ac Pacis Libri Tres zamonaviy xalqaro huquqning boshlang’ich nuqtasi hisoblanadi. Oldin Ugo Grotius, aksariyat Evropa mutafakkirlari huquqni insoniyatdan mustaqil, o’z mavjudligiga ega bo’lgan narsa sifatida ko’rib chiqdilar. Ba’zi qonunlar erkaklar tomonidan ixtiro qilingan, ammo oxir-oqibat ular muhim tabiiy qonunni aks ettirgan. Grotiy farqli emas edi, faqat bitta muhim jihatni hisobga olmaganda: tabiiy qonunni xudo buyurgan deb hisoblagan avvalgi mutafakkirlardan farqli o’laroq, Grotius tabiiy qonun barcha insonlar uchun umumiy bo’lgan muhim universal aqldan kelib chiqqan deb hisoblagan.

Bu ratsionalist perspektivasi Grotiusga qonun asosida bir necha oqilona tamoyillarni yaratishga imkon berdi. Qonun yuqoridan yuklanmagan, aksincha printsiplardan kelib chiqqan. Jamg’arma tamoyillari va’dalarni bajarish kerakligi va boshqalarga zarar etkazish uchun qoplashni talab qiladigan aksiomalarni o’z ichiga olgan. Ushbu ikki tamoyil keyingi xalqaro huquqning ko’p qismi uchun asos bo’lib xizmat qildi. Tabiiy-huquqiy tamoyillardan tashqari Grotius xalqaro urf-odat yoki ixtiyoriy huquq bilan ham shug’ullangan. Grotius amaldagi amallar, urf-odatlar va shartnomalarning muhimligini ta’kidlab o’tdi – nima qilish kerakligi – nima qilish kerakligi haqidagi me’yoriy qoidalardan farqli o’laroq. Bu pozitivist vaqt o’tishi bilan mustahkamlangan xalqaro huquqqa yondashuv. Evropada davlatlar davlatning ustun shakliga aylanib, ularning sun’iy qonunlari diniy ta’limot va falsafalarga qaraganda muhimroq bo’lib qolganligi sababli, xuddi shunday “bo’lish” qonuni, “bo’lishi kerak” qonunidan ham muhimroq bo’lib qoldi.

Vestfaliya tinchligi

Asosiy maqola: Vestfaliya tinchligi

1648 yildagi Vestfaliya shartnomalari tamoyilini o’rnatishda burilish nuqtasi bo’ldi davlat suvereniteti xalqaro tartibning asos toshi sifatida. Biroq, xalqaro huquqning avtonom nazariyalarini shakllantirishga birinchi urinishlar bundan oldin, 16-asrda Ispaniyada bo’lgan. Dastlabki nazariyotchilar orasida eng ko’zga ko’ringanlari Rim katolik ilohiyotchilari edi Fransisko de Vitoriya va Fransisko Suares. Suares bu borada, ayniqsa, ularning orasidagi farqni ajratib turishi bilan ajralib turadi ius inter gentes va intra gentes u u ius gentium (xalqlarning huquqlari) dan kelib chiqqan. Ius inter gentes zamonaviy xalqaro qonunchilikka mos keladi. 1625 yilda, Ugo Grotius undan keyin xalqaro huquq bo’yicha birinchi tizimli risola, de iure belli ac pacis urush va tinchlik qonunlari bilan shug’ullangan. Grotiusning xalqaro huquqqa bo’lgan munosabatining muhim jihatlaridan biri shundaki, u endi unga faqat asos solmaydi tabiiy qonun, shuningdek, davlatlar o’zaro majburiy qonun qoidalarini (ius voluntarium) yaratishi mumkinligini ham qabul qiladi.

Shunga qaramay, 17-18 asrlarda tabiiy huquq g’oyasi xalqaro huquqning asosi sifatida ta’sirchan bo’lib qoldi va keyinchalik o’z asarlarida o’z ifodasini topdi. Samuel fon Pufendorf va Xristian Volf. Shunga qaramay, 18-asrning ikkinchi yarmida xalqaro huquqda pozitivizm tomon siljish yuz beradi. Bundan tashqari, xalqaro huquq g’oyasi xalqaro tinchlikni saqlash vositasi sifatida Evropaning buyuk davlatlari (Frantsiya, Prussiya, Buyuk Britaniya, Rossiya va Avstriya ). Huquqiy me’yorlar va siyosiy majburiyatlar o’rtasidagi bu keskinlik asrning xalqaro huquq to’g’risidagi eng muhim risolasida yaxshi aks etgan, Emer de Vattel “s Du Droit des Gens (1758). Asr oxirida, Immanuil Kant urushni oqlashi mumkin bo’lgan qonun sifatida xalqaro huquq endi tinchlik maqsadiga xizmat qilmaydi, deb hisoblaydi va shuning uchun da’vo qilmoqda Doimiy tinchlik (Zum Evigen Friden, 1795) va Axloq metafizikasi (Metafizik der Sitten, 1797) yangi turdagi xalqaro huquqni yaratganligi uchun.

Birinchi Jahon Urushidan so’ng, shunday yangi xalqaro tinchlik qonunini o’rnatishga harakat qilindi, ulardan Millatlar Ligasi toshlardan biri deb hisoblanardi, ammo bu urinish muvaffaqiyatsiz tugadi. The Birlashgan Millatlar Tashkiloti Ustavi (1945) aslida davlat suverenitetining an’anaviy tushunchasi millatlar qonunida asosiy tushuncha bo’lib qolishini aks ettiradi. Biroq, yaqinda o’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, ius contra bellum (urushdan tashqari qonun) 19-huquqiy va siyosiy nutqdan kelib chiqadi. [5]

Xalqaro huquq tarixshunosligida ba’zi nemis mualliflari, xususan, ular orasida Wilhelm Grewe va Karl-Xaynts Zigler Ispaniya davri (1494-1648), Frantsiya davri (1648-1789 / 1815), Angliya davri (1789 / 1815-1919) va Amerikalik kabi bir necha davrlarni ajratish mumkin degan fikrni ilgari surdilar. 1919 yildan beri davr. Ushbu davrlar o’rtasidagi o’tishlar ko’pincha katta tinchlik kelishuvlari bilan belgilanadi, masalan, ilgari aytib o’tilgan Vestfaliya shartnomalari (1645-48), shartnomalar Risvik va Utrext (1697/1714), Vena (1814–15), Parij (1919) va San-Frantsisko (BMT Nizomi, 1945).

Millatlar Ligasi

Asosiy maqola: Millatlar Ligasi

Birinchi jahon urushidan so’ng, xuddi o’ttiz yillik urushdan so’ng, tinch aholini himoya qilish uchun urush qoidalari va bostirib kirishni jilovlash istagi paydo bo’ldi. The Millatlar Ligasi urushdan so’ng tashkil etilgan, boshqa tashqi a’zolarni bosib olish yoki bosib olish uchun “tashqi tajovuz” dan foydalangan a’zo davlatlarga qarshi iqtisodiy va harbiy sanktsiyalarni nazarda tutuvchi shartnoma bitimini tuzish orqali bosqinlarni cheklashga urindi. Xalqaro sud tashkil etildi Xalqaro odil sudlovning doimiy sudi, urushni boshlamasdan, millatlar o’rtasidagi nizolarni hakamlik qilish. Ayni paytda, ko’plab davlatlar kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun urushdan ko’ra xalqaro arbitrajdan foydalanishga kelishib olgan shartnomalarni imzoladilar. Biroq xalqaro inqirozlar shuni ko’rsatdiki, xalqlar tashqi hokimiyatga o’z ishlarini qanday olib borishda so’z berish huquqiga sodiq emaslar. Germaniya, Italiya va Yaponiya tomonidan qilingan tajovuz xalqaro huquq nazorati ostiga olinmadi va uni tugatish uchun Ikkinchi Jahon urushi kerak bo’ldi.

Urushdan keyingi davr

Ikkinchi Jahon Urushidan so’ng, Birinchi Jahon urushi va O’ttiz yillik urushdan keyin bo’lgani kabi, tinch aholi tomonidan boshdan kechirilgan urush dahshatiga hech qachon dosh bermaslik istagi paydo bo’ldi. Millatlar Ligasi boshqa bir shartnoma tashkiloti, ya’ni Birlashgan Millatlar.

Urushdan keyingi davr xalqaro huquq uchun juda muvaffaqiyatli bo’lgan. Xalqaro hamkorlik ancha odatiy holga aylandi, ammo bu albatta universal emas. Muhimi, hozirda ikki yuzga yaqin davlatlar Birlashgan Millatlar Tashkilotining a’zosi bo’lib, o’z ixtiyorlari bilan uning ustaviga bog’lanib qolishdi. Hatto eng qudratli davlatlar ham xalqaro hamkorlik va qo’llab-quvvatlash zarurligini angladilar va urush harakatlariga kirishishdan oldin muntazam ravishda xalqaro kelishuv va rozilikni qidirib topdilar.

Xalqaro huquq, albatta, qisman urush olib borish bilan bog’liq. Ko’pgina qoidalar pochta aloqasi, savdo, yuk tashish, havo qatnovi va boshqalarga tegishli fuqarolikdir. Aksariyat mamlakatlar tomonidan aksariyat qoidalar muntazam ravishda bajariladi, chunki qoidalar barcha manfaatdorlarning hayotini osonlashtiradi. Qoidalar kamdan-kam hollarda bahslashmoqda. Ammo ba’zi xalqaro huquqlar nihoyatda siyosiy va qizg’in muhokamalarga ega. Bunga nafaqat urush qonunlari, balki baliq ovlash huquqi kabi masalalar ham kiradi.

Zamonaviy odatiy xalqaro huquq

Zamonaviy xalqaro huquqning muhim rivojlanishi “rozilik” tushunchasidir. Ikkinchi Jahon Urushidan oldin, agar u majburan qabul qilinishiga rasmiy ravishda rozi bo’lmaguncha yoki u allaqachon odatdagidek ushbu qoidaga amal qilmagan bo’lsa, biron bir davlat qoidalar bilan bog’liq deb hisoblanmagan bo’lar edi. Ammo endi xalqaro amaliyotga rozilik berish shartnoma imzolamasdan, unga rioya qilish uchun kifoya qiladi.

Grotiusning pozitivistik yondashuvi evolyutsiyasi, rozilik tushunchasi xalqaro odatiy huquqning elementidir. Xalqaro odatiy huquq, aslida davlatlar aslida nima bilan shug’ullanadi va bundan tashqari Fikr huquqi davlatlarning ishonishicha, xalqaro huquq ularni talab qiladi.

Xalqaro odatiy huquq, bunga rasmiy ravishda rozi bo’lganligidan qat’i nazar, har bir mamlakat uchun amal qiladi. Shu bilan birga, barcha mamlakatlar odatiy xalqaro huquqni shakllantirishda o’z amaliyotlari va qarorlari bilan qatnashadilar. Yangi qoidalar paydo bo’lishi bilan mamlakatlar ularni qabul qiladi, rad etadi yoki o’zgartiradi. Ko’pgina mamlakatlar ushbu qoidaga rioya qilganda, qolgan hamma unga rioya qiladi. Shuning uchun, hech narsa qilmaslik, rozi bo’lishga o’xshaydi. Hech qanday choralar ko’rmagan millatlar o’zlariga foyda keltirmaydigan xalqaro qonun bilan bog’lanib qolishlari mumkin.

Xalqaro odatiy huquq bekor qilinishi mumkin, ammo shartnoma bilan. Shu sababli, ko’pgina odatiy xalqaro huquqlar davlatlar o’rtasidagi shartnomalar bilan rasmiy ravishda kelishilgan.

Zamonaviy shartnoma qonuni

Shartnomalar asosan mamlakatlar o’rtasidagi shartnomalardir. Ular tomonlar o’zlarini bog’lash niyatida bo’lgan kelishuvlardir. Agar shartnomalar buzilgan bo’lsa, ularning samaradorligi zaiflashadi, chunki kelajakdagi va’dalarning bajarilishiga kafolat yo’q. Shunday qilib, davlatlar shartnomalarni jiddiy qabul qilishlari uchun kuchli rag’bat mavjud.

Zamonaviy davlatlar shartnomalar tuzishning ikki bosqichli tartibini amalga oshirmoqdalar. Birinchi qadam shartnomani imzolashdir. Shartnomani imzolagan mamlakat bu bitimni imzolash niyatida ekanligini anglatadi. Ikkinchi qadam – shartnomani tasdiqlash. Shartnomani ratifikatsiya qilgan mamlakat shunchaki shartnoma tuzish niyatidan chiqib ketdi va endi unga amal qiladi. Bu juda muhim farq, ba’zan esa chalkashlik nuqtasi. Millat shartnomani hech qachon ratifikatsiya qilmasdan ko’p yillar davomida imzolashi mumkin.

Har bir mamlakat shartnomalarni o’z yo’li bilan tasdiqlaydi. Qo’shma Shtatlar shartnomani tasdiqlash uchun uning qonun chiqaruvchi organining yuqori organi – Senatning uchdan ikki qismining qo’llab-quvvatlashini talab qiladi; ham ijroiya, ham qonun chiqaruvchi hokimiyat kelishishi kerak. Boshqa tomondan, Kanadada ratifikatsiya qilish qat’iyan ijro etuvchi harakat hisoblanadi va millat bog’lanishidan oldin parlament tomonidan tasdiqlash talab qilinmaydi.

Zamonaviy shartnomalar 1969 yilga muvofiq talqin qilingan Shartnomalar huquqi to’g’risidagi Vena konventsiyasi. Ushbu konventsiya shunchalik keng qabul qilinganki, hatto konventsiyaning ishtirokchisi bo’lmagan davlatlar ham unga rioya qilishadi. Konvensiyaning eng muhim va oqilona qoidasi shundan iboratki, shartnoma o’z tilining sodda ma’nosiga, maqsadi doirasida va vijdonan talqin qilinishi kerak. Bu ko’p tortishuvlarning va ortiqcha nit yig’ishning oldini oladi. Bundan tashqari, shartnoma mualliflari majburiy bo’lmagan “preambula” da nima qilishni uddalayotganlarini, izohlashni osonlashtiradigan narsalarni yozib olishlariga imkon beradi.

Zamonaviy dunyoda xalqaro huquq o’z qarorlarini bajarishga qodir emasligi uchun bahslashmoqda.

Shuningdek qarang

• Arbitraj # Tarix
• Xalqaro huquqqa uchinchi dunyo yondashuvlari (TWAIL), yuqoridagi Evrosentrik rivoyatga muqobil hisobni taqdim etish.
• Dengiz konsulligi xalqaro huquq, (13-asr), yozilgan Kataloniya

Hüquqi dövlət və onun spesifik xüsusiyyətləri

Hüquqi dövlət – yalnız ciddi ədalət, azadlıq, bərabərlik və qardaşlıq ideyaları əsasında yaradılmış hüquq normalarını mənimsəmiş dövlət təşkilatı formasıdır ki, burada vətəndaşlar, dövlət orqanları və səlahiyyətli şəxslər ümumdövlət maraqlarının təmin edilməsi şərti ilə fərdin hüquq və azadlıqlarının reallaşması üçün fəaliyyət göstərir.

Hazırda sivil və demokratik dövlətlər hüquqi dövlət qurmağı öz qarşılarına bir məqsəd kimi qoyurlar.

Vətəndaş cəmiyyəti – fərdlərin qarşılıqlı əlaqələri çərçivəsində ehtiyaclarının təmin edilməsini, hər kəsin güzəranını, rifahını və mövcudluğunu reallaşdıra biləcəyi bir sahədir. Vətəndaş cəmiyyətində fərdlər tamın bir parçası olur və bu müstəvidə də ehtiyac və iradəsini gerçəkləşdirir.

Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlətin formalaşdırılması siyasi, iqtisadi və hüquqi islahatların keçirilməsini, həmçinin dövlətin və cəmiyyətin hüquqi əsaslarını daim müasirləşdirməyi və hüquq sistemini keyfiyyətcə yeniləşdirməyi tələb edir.

Bu yazımızda hüquqi dövlət və onun səciyyəvi xarakterləri barədə danışacağıq.

Hüquqi dövləti analoji kateqoriyalardan fərqləndirən spesifik xüsusiyyətləri vardır. Bu xüsusiyyətlərin həyata keçirilmə səviyyəsi bu və digər dövlətin hüququn üstünlüyünə nə qədər sadiq qaldığının göstəricisidir.

İnsan hüquq və azadlıqlarının prioritetliyi

Hüquq dövləti vətəndaşların öz hüquq və azadlıqlarını reallaşdırmaq üçün qurulur və fəaliyyət göstərir. Hüququn üstünlüyü prioritet olan ölkələrdə hər hansı qanun, siyasi qərar və ya fəaliyyət proqramı qəbul olunarkən insan amili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hüquqi dövlətin məqsədi cəmiyyətin, o cümlədən də onun bir parçası olan fərdin ehtiyaclarını bütünlüklə ödəməkdir. Bu cür dövlətlərdə dövlət aparatının fəaliyyəti iqtisadi cəhətdən hegemonluq edən sinfin və siyasi elitanın ehtiyaclarının ödənilməsinə deyil, insanın və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarına istiqamətlənir.

İnsan azadlıqlarının həyata keçirilməsi gerçəkliyi

Adətən, dövlətlərin konstitusiyalarında insan hüquq və azadlıqlarına geniş yer verilir. Bu cür deklarativ xarakterli hüquqi sənədlərin mövcudluğu hələ ölkədə hüquqi dövlətin qurulduğunu demək deyil. Hüquqi dövlət olmaq üçün insan haqlarının real tətbiqini təmin etmək lazımdır. Məsələn, Azərbaycan Konstitusiyasının 12-ci maddəsində yazılır: İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir. Əgər bu, yalnız kağız üzərində yazılmış deklarativ bir bəyanat olsa, dövlət bunun real həyatda tətbiqinə diqqət ayırmasaydı, bu maddənin tələblərinin sözsüz yerinə yetirilməsi üçün iradə nümayiş etdirməsə, onda hüquqi dövlətdən söhbət belə gedə bilməz. Hüquqi dövlətdə bütün hakimiyyət orqanlarının, bütün vəzifəli şəxslərin fəaliyyətləri insanların, cəmiyyətin, o cümlədən də bütünlükdə dövlətin həyatının yaxşılaşdırılmasına istiqamətlənir. Vətəndaşlar təkcə öz hüquqlarını öyrənməklə kifayətlənməməli, həm də həmin hüquqlardan lazımi anlarda istifadə etməlidir və dövlət ondan asılı olan hər şeyi yerinə yetirməlidir ki, bu imkanlar gerçəkləşdirilə bilsin.

Hüququn üstünlüyü

Əvvəllər hamının, ilk növbədə, dövlət orqanlarının qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərməsi hüquqi dövlətin əsas kriteriyası sayılırdı. Məsələn, qədim yunan filosofu Platon yazırdı: “Mən qanunların işləmədiyi və ya onların kiminsə təsiri altında olan dövlətin ölümünü çox yaxında görürəm. Harada ki, qanun idarəçinin ağası, idarəçi isə onun quludur, orada Allahın dövlətlərə hədiyyə etdiyi qurtuluş və rifah var”. Amma zaman göstərdi ki, hətta qanunlara ciddi riayət eləyən dövlət belə, həmişə hüquqi ola bilmir. Məsələn, Faşist Almaniyası öz genosid planını qanunları əsas tutaraq həyata keçirmişdi. Amma həmin qanunlar özləri hüquqi deyildi. Deməli, qanuna əsaslanmaq hələ hüquqi dövlət olmaq demək deyil. Hər şeydən əvvəl qanun özü humanist olmalı, insan hüquq və azadlıqlarının reallaşdırılmasına xidmət etməlidir.

Dövlətin və vətəndalşın qarşılıqlı məsuliyyəti

Alman klassik hüquq fəlsəfəsinin banisi İmmanuil Kant qeyd edirdi ki, vətəndaşları qanunlar çərçivəsində davranmağa məcbur etmək üçün dövlətin əlində olan imkanlara vətəndaşlar da malik olmalıdır ki, hakimiyyəti qanunlara dəqiq əməl etməyə məcbur edə bilsin. Bu ad hüquqi dövlətdə mümkündür. Təbii ki, dövlət leqal güc tətbiq etmək imkanlarına sahib olan yeganə təşkilatdır və vətəndaşla münasibətdə bu məsələdə üstünlüyə sahibdir. Amma hüquqi dövlətdə bu fərq sanki aradan qalxır, daha doğrusu, minimuma enir. Çünki birincisi, vətəndaşlar yüksək vətəndaşlıq mövqeyinə keçərək müstəqilləşir. Bununla belə, güc tətbiqi qayda deyil, istisnadır. İkincisi, vətəndaşın dövlət orqanlarının qanunsuz işinə münasibətdə iddia irəli sürmək üçün real imkanı təmin olunur.

Dövlətin idarə olunmasında vətəndaşın iştirakı

Hüquqi dövlətdə vətəndaş dövlət işlərində müstəqil iştirak etmək imkanlarına malikdir. Bu da xalqın iradəsini nümayiş etdirən seçkilər vasitəsilə həyata keçirilir. Burada nümayəndəli orqanlar, həqiqətən, xalqın nümayəndələrindən seçilir və yalnız seçicilər qarşısında məsuliyyət daşıyırlar. Onlar seçicilərin maraqlarını müdafiə etməkdən uzaqlaşdığı təqdirdə, hüquqi dövlətlərdə hazırlanmış xüsusi mexanizmlər vasitəsi ilə həmin seçkili orqanlar ya buraxılır, ya da başqası ilə əvəz olunur. Bundan başqa, cəmiyyət üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlər referenduma çıxarılır. Və nəhayət, hüquqi dövlətdə hakimiyyət orqanlarına nəzarət edən və onların işinə təsir imkanı olan vətəndaş cəmiyyətləri fəaliyyət göstərir.

Yüksək hüquq mədəniyyəti

Adından da göründüyü kimi, hüquqi dövlət hər yerdə, hər kəsin mütəmadi və mükəmməl şəkildə qanun aliliyini qəbul etməsi deməkdir. Lakin qanunun hərfinə belə riayət etmək yalnız həmin qanunun cəmiyyət tərəfindən könüllü olaraq qəbul edilməsi, hüquqa, qanuna və dövlət hüquq siyasətinə hörmət hissi ilə yanaşılması zamanı mümkündür. Bütün bunlar isə yüksək inkişaf etmiş hüquq mədəniyyətinə malik cəmiyyətlərdə əldə edilir.

Hakimiyyətin bölünməsi

Hüquqi dövlətdə idarəetmənin qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyətinə bölünməsi prinsipi mütləqdir. Özü də bu bölünmənin deklarativ xarakterli olmaması vacib şərtdir. Dövlətdə effektiv nəzarət və təsir sistemi tətbiq olunmalıdır ki, bu hakimiyyətlərdən birinin digəri üzərində üstünlüyü mümkün olmasın. Hakimiyyətin bölünməsi prinsipi müxtəlif idarəetmə orqanlarının harmonik mövcudluğunu təmin edir, hakimiyyətlərdən hər hansı birinin səlahiyyətlərini aşmasının qarşısını alır ki, bu da məsələlərin müsbət həlli və dövlətin funksiyalarının yerinə yetirilməsi ilə nəticələnir.

Hüquqi dövlət – sosial dövlətdir

Hüquqi dövlətdə hər şeyin təməli iqtisadiyyatla bağlıdır. Dövlətin bütün çətinliklərinin və uğurunun kökü cəmiyyətin sosial vəziyyətinə bağlıdır. Buna görə də hüquqi dövlətin siyasəti hər şeydən əvvəl xalqın sosial problemlərinin həllinə yönəlməlidir. Sosial dövlət ideyasını reallaşdırmadan hüquqi dövlət qurmaq mümkün deyil. Sosial problemləri həll eləyən dövlət cəmiyyətin hər bir üzvünün ləyaqətli inkişafını təmin etmiş olur.

Hüquqi dövlət anlayışı barədəki analizi yekunlaşdıraraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bizim görmək istədiyimiz hüquqi dövlətin ideal modelini əldə etmək çox çətindir. Amma bu o demək deyil ki, əl-ayağımızı uzadıb oturmalıyıq. Sahib olduğumuz dövlət modelini daim müasirləşdirmək üçün çalışmalıyıq ki, ən azından düşündüyümüz və ya təsəvvür etdiyimiz dövlət modelinə daha çox yaxınlaşaq.