Tarixni o qitish metodikasi rivojlanishi tarixidan Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

Tarix, shuningdek, axloqiy va diniy bilimlarni va munosabatlarni yangi avlodlarga etkazish vositasi hisoblangan. Ushbu maqsadga erishish uchun, ayniqsa axloqiy va diniy matnlar ishlatilgan. Bundan tashqari, tarix bugungi kun kabi har bir davrda mafkuraviy va siyosiy maqsadlar uchun xizmat qilgan. Har bir davrda hokimiyatga kelish huquqini qonun tarafidan isbotlash uchun tarixiy manbalardan foydalanilgan. Shu bilan birga, tarix shaxsiyatni rivojlantirishning kuchli vositasi sifatida qaralgan. O’tmishda odamlarning xatti-harakatlarini tushunishga va izohlashga harakat qiladigan ilm-fan sohasi bo’lishdan tashqari, maktab va oliygohlarda dars sifatida ham o’qitilgan.[3]

V-XI siniflərdə Tarixin tədrisi metodikası

Məhşur filosofdan soruşanda ki,metod nədir? Cavabında deyir: ”Medod qaranlıqda gedərkən yandırdığın fənərdir”.

Müəllim neçə il dərs deyirsə-desin,bütün bu müddət ərzində onun özü də öyrənməkdə davam edir;qədim latın məsəlində deyilir: ”Nə qədər ki, öyrədirik, özümüz də öyrənirik”. Müəllim təkcə elmin inkişafını izləmir,həm də öz fənnini tədris etməyi öyrənir. O, başqa müəllimlərin təcrübəsində, metodik ədəbiyyatda çətin materialı izah etmək üçün maraqlı üsullar, orijinal dərs quruluşu, dərsdə problem situasiyalar yaratmağa kömək edən suallar və s.tapır. Lakin ağıllı, düşüncəli və müşahidəçi müəllim hər şeydən əvvəl daha çox öz dərslərində öyrənir. Müəllim şagirdlərinin cavablarına, suallarına, onların gözlərindəki xüsusi canlanmaya əsasən gördükdə ki, onun gətirdiyi aydın fakt, iki tarixi hadisənin, şəklin müqayisəsi materialı tez və dərindən izah etməkdə sinifə kömək etmişdir, şagirdlərdə canlı maraq oyatmışdır, özündən dərin razılıq hissi keçirir. Müəllim praktikada özünü doğrultmuş iş üsullarını və materialı öz “ metodiki silahları” ehtiyatına daxil edir.Təcrübəli müəllimlərdə olduqca çoxlu miqdarda belə müşahidələr və təcrübədə özünü doğrultmuş üsullar toplanır. Bunların sayı artdıqca müəllimin də metodiki ustalığı, məharəti artır.

Tarix müəllimlərinin yaradıcılıq işi öz əksini metodiki ədəbiyyatda və tədris ədəbiyyatlarında(metodik ədəbiyyat dedikdə, müəllimə kömək üçün buraxılan kitab və məqalələr; tədris ədəbiyyatı dedikdə, şagirdlərin təlim prosesində bilavasitə işləməsi üçün olan kitabçalar, iş dəftərləri və s. başa düşülür) tapır.

Tarixin tədrisi metodikasını elmi biliyin bir sahəsi kimi qəbul etmək və ya qəbul etməmək, eləcə də bu sahəni müəyyən etmək üçün biz nəzərdən keçirməliyik ki, metodikadan ictimai-faydalı məqsədlər üçün necə istifadə etmək olar.Təlimin məqsədlərinə verilən pedoqoji tələblər bunlardır:1) Məqsədlər yetişməkdə olan nəsillərin təhsili, tərbiyəsi və inkişafı üçün mühüm olmalıdır.2) Məqsədlər tarixin məktəb kursunun öz məzmunundan irəli gəlməlidir.3) Məqsədlər şagirdlərin gücünə müvafiq olmalıdır.4) Müxtəlif inkişafa və qabiliyyətə malik olan məktəblilərin məqsədlərini fərdiləşdirmək lazımdır.

Tədrisə dair şəxsi və kollektiv təcrübənin toplanması, onun mübadiləsi, ondan istifadə edilməsi ona görə mümkündür ki, müxtəlif siniflərdə və məktəblərdə bir tərəfdən məzmun ilə təlim üsulları, digər tərəfdən onun təhsil-tərbiyə nəticələri arasında ümumi asılılıq meydana çıxır: metodik cəhətdən bir qaydada tədris edilən eyni bir material təxminən eyni inkişaf səviyyəsində olan məktəblilər tərəfindən az-çox eyni səviyyədə mənimsənilir və onlara nisbətən analoji təsir bağışlayır. Əllbəttə, eyni bir məzmun, eyni üsullar heç də həmişə eyni təhsil – tərbiyəvi nəticələrə gətirib çıxarmır. Dərsin gedişinə və nəticəsinə hətta dərs keçilən gündə müəllimin fiziki, maddi vəziyyəti və şagirdlərin də o cür vəziyyəti, yorğunluğu, həm də həyacanı təsir göstərir.Təcrübəli müəllim bu şərtlərin də təsirini nəzərə almağa çalışmalıdır.Tarixin təliminin səmərəliliyinin şərtlərindən biri onun məqsədlərinin dəqiq surətdə müəyyən edilməsindən ibarətdir.Təlim prosesində həm bir neçə dərsi irəlicədən nəzərdə tutan nisbətən uzaq məqsədlər( məsələn, şagirdlərdə bütövlükdə ictimai-iqtisadi formasiya haqqında anlayışların təşəkkülü), həm də daha xüsusi məqsədlər (yaxın dərs üçün və yaxud hətta onun bir hissəsi üçün) nəzərdə tutulur.Təhsil məqsədləri ilə yanaşı şagirdlərin inkişafı, onlarda bacarıqların, hisslər tərbiyəsinin və s. təşəkkülü vəzifələri də qoyulur.Təlimin gedişində onun məqsədləri nəticələrinin əldə edilməsi ilə bilavasitə əlaqədə daim inkişaf edir. Bir məqsəd əldə edildikdə yeni, daha mürəkkəb məqsədlər irəli gəlir ki, bu da təlimdə bir yerdə donub qalmağa imkan vermir.Məqsədlər təlimin ümumi vəzifələrinə nə qədər tam cavab versə, onlar nə qədər konkret qoyulsa, müəllim və şagirdlər tərəfindən(madam ki, bu mümkündür), nə qədər dərin düşünülsə, fənnin təlimi məzmunca ideyalı, metodlarına görə isə məqsədli və çevik olar.

Tarixin təliminə qiymət verilməsinin meyarı əldə edilən nəticələrdən-şagirdlərin qazandıqları bilik, bacarıq və vərdişlərin keyfiyyəti və həcmindən, əxlaqi keyfiyyətlərin tərbiyəsindən, maraqların oyanmasından, şagirdlərin ümumi inkişafından ibarətdir.Tədrisdə olan səhvlərin ən çoxu belə bir müddəadan irəli gəlir ki, guya şagird hər şeyi müəllimin ona söylədiyi və göstərdiyi kimi və ya kitabda şərh edildiyi kimi mənimsəyir. Bu heç də belə deyil. Əgər belə olsaydı, materialın şagirdlərə hansı vasitələrlə çatdırılmasının heç bir fərqi olmazdı. Şagirdin başı sandıqça deyil ki, ona hazır bilik, bacarıq və vərdiş yığmaq olsun. Müasir dövrün şagirdləri informasiyanı yenidən işləyib hazırlamağı bacarırlar. Mənimsənilən materialın həcmi,mənimsəmənin möhkəmliyi və dərinliyi, tərbiyəvi təsirinin gücü nəticə etibarı ilə təlim prosesində şagirdlərin tədris fəaliyyətinin xarakterindən və intensivliyindən, təəssüratın parlaqlığı və emosionallığından, şagirdlərin tarixi faktları yaşamasından, fikri işin faydalılığından, əvvəllər mənimsənilmiş biliklərin aktuallaşdırılmasından asılıdır. Məktəbli təlim prosesində passiv dinləyici və tamaşaçı yox, prosesin fəal iştirakçısı olduqda faydalılıq artır. Məktəblilərin tədris fəaliyyətinə təlim prosesinin təşkilatçısi və rəhbəri olan müəllim başçılıq edir. Məktəbli hətta müəllimin tapşırıqlarını və məsləhətlərini müstəqil surətdə yerinə yetirdikdə də təlim prosesinə müəllimin rəhbərliyi həyata keçirilir. Materialın başa düşülməsi onun şərh edilməsi priyomlarından çox asılıdır; müəllim şifahi izah edərkən məktəblilərin az başa düşdüyü material, əyanilikdən istifadə edildikdə daha yaxşı mənimsənilir. Eləcə də bu və ya digər təlim priyomunun təsirliyi öyrənilən materialdan, təlimin məqsədlərindən, şagirdlərin hazırlıq dərəcəsindən, yəni inkişafından, maraqlarından, bacarıqlarından və s. asılıdır. Metodika aşağıdaki suallara cavab verməyi bacarmalıdır.1) nə üçün öyrətməli? (təlimin məqsədi);2) nəyi öyrətməli?(təlimin məzmunu);3) necə öyrətməli?, yəni məktəblinin tədris fəaliyyətini necə təşkil etməli(tədrisin metod və priyomları və dərs vəsaitləri). Bu zaman bir sual da meydana çıxır-tarix müəllimlərini necə hazırlamalı? Sual tarix tədrisinin məktəb prosesinin öyrənilməsindən kənara çıxsa da vacib və düşündürücüdür.

Metodika-təlim prosesini bir tədris fənninə tətbiq edərək tədqiq edir. Metodika dərs prosesinin bütün halları üçün hazır reseptlər vermək vəzifəsini güdmür. Metodika daha da inkişaf etdikcə, müəllimi təlim prosesinin qanunauyğunluqları haqqında biliklə və priyomlarla təhciz edərək, müəllimin metodiki ustalığı üçün daha əlverişli şərait yaradır və yaradacaqdır. Əgər sual versələr ki, pedaqogikada əsas cəhət nədir? Cavab vermək olar;”Uşaqların xoşbəxtliyi naminə yaşamaq. Şərəfli və məsuliyyətli müəllimlik vəzifəsi bundadır” (V.A.Syxomlinski). ”Vətəni özünə doğma bilən insanlar tərbiyə etməyi bacarırıqsa, gələcəyimizi təmin etmişik”. Məhəmməd Peyğəmbərin belə bir kəlamı var: “Elmin bəlası unutmaqdır, elmi tələf etmək isə onu ləyaqətsiz adama tapşırmaqdır”.

Dərslərdə fərdiləşdirmə geridə qalan şagirdlərin təfəkkür və nitqinin inkişafına istiqamət verməkdə, eləcə də tarixə xüsusi maraq göstərən istedadlı şagirdlərin təlabatını təmin etməkdə özünü göstərə bilər.Tarixin tədrisi prosesində digər fənlərlə əlaqə yaddan çıxmamalıdır. Fənlərarası əlaqələr (inteqrasiya) aşagadıdakılardan ibarətdir: a) digər fənlərin tədrisində qazanılmış biliklərə, bacarığa və vərdişlərə istinad edilməsindən; b) şagirdlərin təfəkkür və nitqinin bütün tədris fənləri üçün ümumi olan inkişafından.

V-VI siniflərdə tarixin təlimi şagirdləri tarixdəki hadisələrin elementar şəkildə başa düşülməsinə gətirib çıxarır və onlarda tarixi inkişafın ibtidai şəkildə anlaşılmasının əsasını qoyur. Bu siniflərdə tarixi biliklərin tərbiyəvi təsiri onların şərhinin inandırıcılığından və emosionallığından çox asılıdır.Tarixin təlimində digər bir məsul vəzifə də bundan ibarətdir ki, tarixi hadisələrə verilən qiymətləri və çıxarılan nəticələri məktəblilər üçün inandırıcı etmək lazımdır. Şagirlər üçün həqiqət kimi qəbul etdikləri ümumi müddəalar deyil, fəal təfəkkür və hisslər nəticəsində onların gəlib çıxdıqları nəticələr daha inandırıcı olur. Qədim dünya və orta əsrlərə dair biliklər şagirdlərdə faktlara qarşı şəxsi münasibət aşılanması, şagirdlərin tarixi sevimli qəhrəmanların taleyi ilə yaşaması, həyacanlanması, zəhmətə sevgi, igidlik, vətənsevərlik, tolerantlıq, işğalçılara nifrət və digər əxlaqi xüsusiyyətlərin tərbiyəsi kimi, təlimin ən mühüm tərbiyəvi vəzifələrinin həlli üçün əsas şərtlərdən biridir.Tarixə dair biliklər şagirdlərdə cansız,gərəksiz bir şey kimi yatıb qalmamalı, yeni dərin və şüurlu biliklər qazanılmasına xidmət etməlidir.

Tarix təliminin konkret məqsədlərinin işlənib hazırlanma prinsiplərinə yığcam şəkildə yekun vuraq. Bu məqsədlərin hansılarının və nə dərəcədə həyata keçirilməsi aşağıdakı şərtlərdən asılıdır; a) kursun, fəslin, paraqrafın məzmunundan; b) şadirdlərin onu öyrənmək üçün hazırlanmasından-onların əqli inkişafından, onlarda olan bilik, bacarıq və vərdişlərdən; c) təlimdə istifadə oluna bilən vəsaitlərdən; ç) tarixin və digər fənlərin sonrakı təliminə şagirdlərin hazırlanmasında həmin materialın rolundan; d) kursun tədrisi üçün ayrılmış vaxtdan.

Tarixni o’qitish metodikasi rivojlanishi tarixidan Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Joldasov Ixtiyor Suyundikovich

O’tmish va tarixiy xotira insoniyat tarixining barcha davrlarida e’tibor markazida bo’lib kelgan. Mazkur maqolada tarix o’qitish metodikasining insoniyat taraqqiyoti bilan mos ravishda rivojlanish xususiyatlari mahalliy va xorijiy manba’lar asosida tahlil qilinadi..

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Joldasov Ixtiyor Suyundikovich

Tarix fanini o’qitishnda zamonaviy yondashuvlar
Tarix fanini o’qitishda innovatsion usullar
Musiqa darslarini fanlararo aloqadorligida tashkil etish imkoniyatlari
Musiqa madaniyati darslariga pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish
Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasida interfaol metodlardan foydalanish
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MODERN APPROACHES TO TEACHING HISTORY

Historical memory has been at the center of attention throughout human history . In this article analyzes the developmental characteristics of history teaching methods in line with human development on the basis of local and foreign sources..

Текст научной работы на тему «Tarixni o’qitish metodikasi rivojlanishi tarixidan»

TARIXNI O’QITISH METODIKASI RIVOJLANISHI TARIXIDAN

Joldasov Ixtiyor Suyundikovich Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti

Annatatsiya: O’tmish va tarixiy xotira insoniyat tarixining barcha davrlarida e’tibor markazida bo’lib kelgan. Mazkur maqolada tarix o’qitish metodikasining insoniyat taraqqiyoti bilan mos ravishda rivojlanish xususiyatlari mahalliy va xorijiy manba’lar asosida tahlil qilinadi..

Kalit so’zlar: tarix, tarixshunoslik, tarix o’qitish metodikasi, tarixiy tafakkur

MODERN APPROACHES TO TEACHING HISTORY

Joldasov Ixtiyor Suyundikovich Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent Region

Abstract: Historical memory has been at the center of attention throughout human history. In this article analyzes the developmental characteristics of history teaching methods in line with human development on the basis of local and foreign sources..

Keywords: history, historiography, methods of teaching history, historical thinking

O’tmish va tarixiy xotira insoniyat tarixining barcha davrlarida e’tibor markazida bo’lib kelgan. Bu e’tibor natijasida ilmiy tadqiqotlar va izlanishlar orqali tarixiy hodisalar, shaxslar va jarayonlar bilan bog’liq ko’plab savollarga javob izlangan. Ushbu jarayon inson o’tmishda nima sodir bo’lganligini yozishni boshlashi bilan va tarixshunoslikni paydo bo’lishiga asos bo’lgan.

Tarix o’qitish deganda, tarixiy material vositasida o’quvchilarga bilim berish, ularni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish zarur bo’lgan jarayon, o’qituvchi va o’quvchilarning aqliy (ichki) hamda o’quv harakatlari (tashqi) jarayoni tushuniladi.

Tarix kursining mazmuni deganda, birinchi galda tarix dasturida belgilab berilgan tarixiy bilimlar ko’lami, o’quv materiali: uning asl mazmuni, o’quvchilarning tarixiy materiallarni o’zlashtirish olgan bilimlaridan foydalana bilish sohasidagi o’quv usullari, ko’nikma va malakalari sistemasi, shu jumladan, ularni ilmiy tadqiq qilish ishlarining eng oddiy shakllarini egallashlari ko’zda tutiladi. [1]

Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning ro’y berishidagi asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har tomonlama tahlil

qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil sanaladi. Ayniqsa, turli davrlarda yaratilgan tarixiy ilmiy asarlarda mualliflarning tadqiqot masalalariga turlicha yondashuvlari va fikrlari, xulosalarning turlichaligi, ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish va tarixiylik, ilmiylik hamda xolislikka asoslanilgan eng to’g’ri xulosalarni chiqarish bugungi kun tarixchi mutaxassislari oldida turgan muhim vazifalardan sanaladi. Bugungi kunda tarix fani sohasida ta’lim olayotgan talabalar tarixga oid asarlardan foydalanish, ularni tahlil etish kabi о’zlashtirish uslublari, ulardan foydalanish samaradorligini bilish haqidagi tarixiy tadqiqot uslublari va ilmiy-tarixiy haqiqatga erishish yo’llarini anglashi lozim.[2]

XIX asrgacha moziy tarix ilmi sifatida ba’zan yozma ravishda, ba’zan og’zaki va asosan adabiy yo’nalishda yozilganligini ko’ramiz. Tabiiy fanlar sohasidagi ushbu asrda yuz bergan o’zgarishlar, shuningdek, sanoat inqilobini boshdan kechirgan mamlakatlarda tarixshunoslik va pozitivistik yondashuv o’z ta’sirini ko’rsatdi. Ushbu davrda pozitivist tushuncha tufayli moddiy manbalarga asoslangan tarixiy ma’lumotlar muhim ahamiyat kasb etdi.

Tahlillar natijasida tarix ilmini o’tmishdan to hozirgi kungacha juda ko’p turli maqsadlarda ishlatilganligini ko’rishimiz mumkin. Tarix ayniqsa o’tmishga qiziqish, o’yin-kulgi, axloqiy va diniy ta’lim, siyosiy va mafkuraviy qiziqishlarni oshirish uchun ishlatilgan. Tarix qiziqarli soha sifatida ko’rilgan va odamlarning e’tiborini jalb qilish uchun ishlatilgan. Ayniqsa, tarixiy suhbatlar har bir davrda odamlarning e’tiborini tortuvchi targ’ibot vositasi sifatida foydalanilgan.

Tarix, shuningdek, axloqiy va diniy bilimlarni va munosabatlarni yangi avlodlarga etkazish vositasi hisoblangan. Ushbu maqsadga erishish uchun, ayniqsa axloqiy va diniy matnlar ishlatilgan. Bundan tashqari, tarix bugungi kun kabi har bir davrda mafkuraviy va siyosiy maqsadlar uchun xizmat qilgan. Har bir davrda hokimiyatga kelish huquqini qonun tarafidan isbotlash uchun tarixiy manbalardan foydalanilgan. Shu bilan birga, tarix shaxsiyatni rivojlantirishning kuchli vositasi sifatida qaralgan. O’tmishda odamlarning xatti-harakatlarini tushunishga va izohlashga harakat qiladigan ilm-fan sohasi bo’lishdan tashqari, maktab va oliygohlarda dars sifatida ham o’qitilgan.[3]

XIX asrga kelib tarix fani vujudga kelgan majburiy va zamonaviy o’quv muassasalarining asosiy yo’nalishlaridan biri sifatida namoyon bo’lgan. tarix bu xalqning umumiy xotirasi, o’tmish xotirasi, ammo o’tmish xotirasi endi so’zning ma’nosida o’tmish emas. Bu hozirgi zamon me’yorlariga muvofiq qayta tiklanadigan va qayta tiklanadigan, hozirgi zamonda odamlar hayotining qadriyatlari va ideallariga yo’naltirilgan o’tmishdir, chunki o’tmish biz uchun mavjud va shu tufayli rahmat. K. Jaspers bu g’oyani o’zicha ifoda etgan: “tarix biz bilan bevosita bog’liq . va bizni qiziqtiradigan hamma narsa, shu bilan inson uchun hozirgi zamon muammosidir.”[4] Yevropada majburiy ta’limning paydo bo’lishi sabablari quyidagicha izohlanadi.

• Armiya maqsadlariga xizmat qilish uchun itoatkor askarlarni o’rgatish.

• Sanoat uchun zarur bo’lgan minalarni qazib oladigan itoatkor ishchilarni tayyorlash.

• Hukumat buyruqlariga qat’iy rioya qiladigan davlat xizmatchilari sinfini yaratish.

• Sanoat institutlariga zarur bo’lgan davlat xizmatchilarini tayyorlash.

• Muhim masalalar va muammolarda bir-biriga parallel ravishda fikrlaydigan fuqarolarni tarbiyalash

Majburiy ta’limning vujudga kelish sabablari o’rganilganda, tarix darsi o’sha davrda ta’limga yuklangan vazifalarni bajarishda muhim rol o’ynaganini ko’rish mumkin. Armiya, davlat va sanoat institutlariga kerak bo’ladigan itoatkor va uyg’un fikrlaydigan shaxslarni tarbiyalashda tarix saboqlari muhim rol o’ynagan. Shu nuqtai nazardan, tarixni o’qitishning boshlanishini tizimli dars sifatida XIX asr boshlarida zamonaviy o’quv muassasalarida keng jamoatchilikka ta’lim berishni maqsadini amalga oshirish uchun o’qitilgan. Bu davrda tarix fanidan juda uzoq vaqt davomida asosan milliy o’ziga xoslikni rivojlantirish va itoatkor inson tarbiyalash maqsadda o’qitilgan.

Ikkinchi jahon urushigacha tarix saboqlari madaniyatni singdirish asosida, itoatkor va yaxshi fuqarolarni tarbiyalash maqsadida olib borilgan. Biroq, ushbu davrda ta’lim demokratlashtirish, inson huquqlari ahamiyatiga ega bo’lish va urushlarning oldini olishda rol o’ynashi mumkinligi haqidagi fikr tarixni o’qitish tushunchasini o’zgartirdi. Bundan tashqari, texnologik va iqtisodiy o’zgarishlar hayotni murakkablashtirdi va odamlar ega bo’lishi kerak bo’lgan ko’nikma va malakalar diversifikatsiya qilindi. Ushbu hodisalar an’anaviy tarix darsini qaytadan ko’rib chiqishni talab etdi.

1960 yillarning oxirida Angliyada tarix darsi nomlar, son va raqamlar, hamda elementlar asosida o’qitilishi tanqid qilindi. Debatlar shu qadar avj olib ketdiki, ba’zi odamlar tarix kursini o’quv dasturidan olib tashlash kerak, chunki u talabalarni o’sha kun sharoitida hayotga tayyorlay olmaydi degan mulohazalarni o’rtaga qo’ydi. 60-yillarning oxirida ayniqsa Angliyada tanqid natijasida tarixni o’qitishda ta’lim oluvchini tarixiy bilim va munosabatdan tashqari kundalik hayotga qanday tayyorlashi mumkinligi keng ko’lamda tadqiq qilindi. Ijtimoiy so’rovnomalar o’tkazildi. Ushbu tadqiqotlar natijasida ta’lim oluvchilar tarix darslari orqali qanday ko’nikmalarni egallashlari mumkinligini aniqlandi. Boshqacha qilib aytganda, tadqiqot tarix darsini zamonaviy hayot bilan qanday bog’lash mumkinligini ko’rsatishda muhim rol o’ynadi. Angliyada tarix o’qitish sohasida olib borilgan tadqiqotlar 70-yillarda ham davom etdi. Angliyada “Maktablar assambleyasi tarixi” loyihasi amalga oshirildi va mazkur loyiha o’quvchilar orasida tarix darsida amaliy ko’nikma va malakalarni berish uchun ayniqsa muhim rol o’ynadi. Ushbu loyiha

orqali tarixni o’qitish tadqiqotga, so’roqqa, dalillarni baholashga va baholangan dalillar orqali xulosa chiqarishga asoslangan bo’lishi kerakligi isbotlandi. Maktablarda o’quvchilar so’ronomalar asosida tadqiqot olib borish va detektiv kabi dalillarni baholash orqali o’tmishni o’rganish samarali ekani ma’lum bo’ldi. Shunday qilib, talabalar ilmiy fikrlash va ularga berilgan ma’lumotlarning ilmiy asoslanganligini aniqlash, shuningdek o’tmishni o’rganish kabi asosiy ko’nikmalar ega bo’lishlariga erishildi.. Angliyada “Yangi tarixni o’qitish” deb nomlangan bu jarayon 1980 va 1990 yillarda tez sur’atlar bilan davom etdi. Tarix kursi talabalarni kundalik hayotga tayyorlashi kerakligini tushungan holda olib borilgan tadqiqotlar, ayniqsa so’nggi yillarda Kanada va AQShda davom etmoqda. Tarixiy hodisalarni his etgan holda birinchi manbalarga asoslangan holda o’rganishga bo’lgan harakatlar, “tarixiy fikrlash ko’nikmalari” ni kun tartibiga olib keldi. 2000 yillarga kelib tobora muhim ahamiyat kasb etadigan tarixiy fikrlash qobiliyatlari tarixni ta’sirchan, samarali va ijodiy o’rganish usullaridan biri sifatida qo’llanildi.

Tarixiy tafakkur ko’nikmalari tarixiy bilimlarni tadqiq qilish va uning mohiyatin tushunish asosida beshta kategoriyada jamlanadi.

• tarixiy tahlil va talqin

• tarixiy masalalar, tahlil va qarorlarni qabul qilish

Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, XIX asrdan boshlab rasmiy ta’lim muassasalariga kirishni boshlagan tarix darslarining mazmuni va maqsadlarida jiddiy o’zgarishlar yuz berdi.

Taniqli metodist A.I.Strajev aytganidek: «Tarix o’qitish metodi tarixiy material bo’yicha qilinadigan ana shu mantiqiy amaliyotlardan tashkil topadi». O’qitish metodlarini ba’zan o’quvchilarning bilish faoliyati, faollik darajasiga qarab klassifikatsiyalash tavsiya qilinadi. Bu tarzda ajratish o’qitish metodlaridan ko’ra, ko’proq o’qitishning umumiy xarakteriga taalluqlidir. 60- yillarda tarix o’qitish metodlari va ularni klassifikatsiyalash turlicha hal qilindi. Metodist A.I.Strajev «Tarix o’qitishning tashkil etilishi, metodlari va vositalari tarix fanining ma’lum ta’lim-tarbiya vazifalarini amalga oshirishga xizmat qiladi»— deydi. Biroq, u ham o’qitishning asosiy metodlarini tarixiy jarayonning o’zini o’rganish metodidan iborat qilib qo’yib, masalada noaniqlikka yo’l qo’yadi. A.I.Strajev quyidagi o’qitish metodlarini tavsiya qiladi: [5]

• tarixiy faktlarni o’rganish metodlari;

• xronologiyani o’rganish metodlari;

• mahalliy tarixiy voqealarni o’rganish metodlari;

• asosiy tarixiy tushunchalarni shakllantirish metodlari;

• sabab-natija aloqalarni o’rganish metodlari;

• tarixiy jarayonning qonuniyatlarini ochib berish metodlari.

Ma’lumki, tarix o’qitish – o’qitish va o’rganishni tashkil etish jarayonidan iborat. Metodist A.Strajevning klassifikatsiyasidan ham ko’rinib turibdiki, u faqat o’qituvchining o’quvchilarni o’qitishini ko’zda tutadi, o’quvchilarning o’rganishini tashkil etish va ularning o’rganishiga o’qituvchining rahbarlik qilishini e’tiborga olmaydi. Ko’zga ko’ringan metodist V.G.Kartsev bu masalada boshqacha yo’l tutadi. U metodlar sistemasiga o’quv harakteriga ega bo’lgan belgilar («Bayon qilish metodi», «so’rash metodi») va umumiy didaktiv vazifalar («materialni o’rganish metodi», «mustahkamlash metodi», «bilimni tekshirish metodi» va boshqalar) ni emas, balki o’quvchilarning tarixiy voqealarni bilish qonuniyatlarini asos qilib oladi. Metodlar haqidagi nazariyaning metodologii asosini, ya’ni jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga o’tish tashkil etadi. [6]

Tarix mavzusiga kelsak, u ilgari sodir bo’lgan voqealar bilan shug’ullanadi. Tarix dasturidagi mavzular odatda o’quvchilarning kundalik hayoti va tajribalaridan uzoqda. Atrofimizdagi o’tmishdan hozirgi kungacha ko’plab tarixiy qoldiqlar va materiallar mavjud bo’lsa-da, tarix o’z mazmuni bo’yicha mavhum mavzu sifatida topilishi mumkin. Tarix darsining ushbu xususiyati tufayli, ayniqsa yosh o’quvchilar o’z vaqtlaridan ancha oldin sodir bo’lgan voqealarni tushunishda muammolarga duch keladi. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, tarixni bugungi kun bilan bog’lamasdan o’qitishga harakat qilinganligi sababli, ba’zi o’quvchilar nazarida tarix darsi zerikarli, tushunarsiz qator sonlar, raqamlar va buyumlardan iboratdir.[7] O’tmishimizni hozirgi kunga etkazishda foydalanadigan eng muhim elementlardan biri bu tarixiy muhit. Tarixiy muhitda binolar, yo’llar, qasrlar, tarixiy voqealar va tarixiy ob’yektlar bo’lgan ochiq joylar kabi ko’plab elementlar mavjud. Bundan tashqari, xotiralar, xatlar, xaritalar, gazetalar, rejalar, otkritkalar, shtamplar, tangalar, rasmlar, kitoblar va tarixiy narsalar tarixni o’qitishga hissa qo’shadigan elementlardir. Tarix darslarida tarixiy muhit va narsalardan unumli foydalanish orqali tarix darslarini yanada aniqroq va samaraliroq qilish mumkin.Tarix darslarida tarixni hozirgi kunga yetkazish va bu darslarni yanada tushunarli va qiziqarli qilishning usullaridan biri bu dars mazmuniga materiallar tayyorlash va tegishli o’quv texnologiyalaridan foydalanishdir.

1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O’zbekiston, 2016. – B.27

2. С. Тошев. Узбекистоннинг совет мустамлакачилиги даври тарихини урганишда турк тилидаги манбаларни урни // Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарих тадкикщлари методлари ва методологиясининг долзарб

масалалари. Республика XII илмий-амалий конференция материаллари. Тошкент.: 2020 -8.121-127

3. S.I.Doniyev., F. A. Ibrakhimov., I.S. Joldasov, Trends int the development of primary education (an example of the finnish system of primary education). Journal of innovatsions in pedagogy and psychology, 2020, special issue 2, pp. 387-393

4. Toshtemirova S.A., Joldasov I. Biлiмдi адамгершшкке баулу идеясыньщ кажетлп // “Актуалный проблемы общества, образования, науки и технологий: состояние и перспективы развития» сборник статей и международной научно-практической конференции Казахстан. 27 декабря 2019. 17-23 c

5. A. Harris, Teaching and Learning in the Effective School. Aldershot: Ashgate, 1999. -P.401.

6. Toshtemirova Saodat Abdurashidovna. Ta’lim sifati va uni demokratlashtirish ilmiy muammo sifatida //Uzluksiz ta’lim.-2020.- № 1 (86). — S.5

7. Шадриков В.Д. Философия образования и образовательные политики. -М.: Издательская фирма «Логос», 1993. – 181 с

1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O’zbekiston, 2016. – B.27

2. С. Тошев. Узбекистоннинг совет мустамлакачилиги даври тарихини урганишда турк тилидаги манбаларни урни // Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарих тадкикотлари методлари ва методологиясининг долзарб масалалари. Республика XII илмий-амалий конференция материаллари. Тошкент.: 2020 -Б.121-127

3. S.I.Doniyev., F. A. Ibrakhimov., I.S. Joldasov, Trends int the development of primary education (an example of the finnish system of primary education). Journal of innovatsions in pedagogy and psychology, 2020, special issue 2, pp. 387-393

4. Toshtemirova S.A., Joldasov I. Biлiмдi адамгершшкке баулу идеясыныц кажетлп // “Актуалный проблемы общества, образования, науки и технологий: состояние и перспективы развития» сборник статей и международной научно-практической конференции Казахстан. 27 декабря 2019. 17-23 c

5. A. Harris, Teaching and Learning in the Effective School. Aldershot: Ashgate, 1999. -P.401.

6. Toshtemirova Saodat Abdurashidovna. Ta’lim sifati va uni demokratlashtirish ilmiy muammo sifatida //Uzluksiz ta’lim.-2020.- № 1 (86). — S.5

7. Шадриков В.Д. Философия образования и образовательные политики. -М.: Издательская фирма «Логос», 1993. – 181 с

Metodiki Tövsiyə

Biz Hər zaman sizinləyik! Sualınız var? Dərsi qurmaqda çətinlik çəkirsiniz? İmkan tapıb kurslara gedə bilməmisiniz? İmtahana hazırlaşmaq üçün metodiki vəsaitlərə ehiyacınız var? Narahat olmağa dəyməz! Sullarınızla müraciət edə, bloqumuzdan yararlanaraq, çətinliklərinizi qismən aradan qaldıra bilərsiniz.

• Əsas Səhifə
• Bloqdan Istifadə Qaydası
• Əlaqə

DİQQƏT! DİQQƏT! Hörmətli İstifadəçilər!MÜƏLLİF HÜQUQLARI QORUNUR!Bloq yazarının İCAZƏSİ olmadan, bloqdakı materiallar elektron və ya kağız üzərində ÇOXALDILA BİLMƏZ! Həmçinin bloqdakı materiallardan KOMMERSİYA məqsədi ilə istifadə edilə BİLMƏZ!Materialların şəkillərinin çəkilərək paylaşılması QADAĞANDIR!

14 Ekim 2015 Çarşamba

Tarixin tədrisi metodikasının məzmunu və quruluşu

Paylaşıldı 05:14 by Leyla Bayramova
Tarix tədrisi metodikasının məzmunu və quruluşu

Tarix təliminin məzmunu- təlimin gedişində şagirdlərin yiyələndikləri elmi biliklərin, praktik bacarıq və vərdişlərin fəaliyyət və təfəkkür üsullarının sistemidir.

Təlimin məzmununu-bilik bacarıq və vərdişlər təşkil edir. Deməli, tarix təliminin məzmununu tarixə dair biliklər, biliklərin əldə edilməsi üçün, bacarıqlar və vərdişlər təşkil edir.

Tarix təlimin məzmununa aid sənədlərə daxildir.-tədris planları, tədris proqramları və dərsliklər. Tarix təlimin məzmununa tarix elmindən alınmış faktiki nəzəri materiallar daxildir. Nəzəri materiallar və faktlar konkret zamanda və məkanda baş verən və təkrarlanmayan hadisələridir. Tarixi gerçəklik incəsənət əsərlərində öz əksini tapır. Belə ki, incəsənət əsərləri tarixi proses haqqında ən qiymətli bilik mənbəyi olur. Məsələn qədim Misir ustaları tarla işlərini, ev təsərrüfatı, emalatxana cişlərini məqbərələrin divarrlarında təsvir edir və ağacdan kəsib düzəldirdilər. Incəsənət əsərləri çox zaman insanların müasiri olan dövrünün hisslərini, ideologiyasını, estetikasını, etikasını açıb göstərir.

Elm tarixi proses haqqında biliklər verir, incəsənət isə öz spesifik vasitələri ilə çox zaman bu bilikləri parlaq daha anlaşıqlı, daha emosional şəkildə əks etdirir. Elm xadimlərini öz tarixi tədqiqatlarının ideyasını kütləviləşdirmək üçün incəsənət vasitələrindən istifadə edirlər.

Tarix təlimində şagirdlər tarixi hadisələrin miqdar, zaman, səbəb-nəticə, məkan tək-tək, xüsusi və ümüumi münasibətlərin açılıb göstərilməsi ilə tanış olurlar.

Onlar faktları, anlayışları tarix elmi vasitəsilə mənimsəyirlər. Obyektiv tarixi əlaqələr şagirdlərin elmi dünyagörüşünün formalaşmasına təsir edir.

Tarix təlimin məqsədləri ilə məzmunu arasındakı uyğunluq ilk olaraq təhsil və tərbiyənin məzmunu ilə müəyyən olunur. Ikincisi məqsədlər məktəb tarix kursunun məzmunundan irəli gəlir və bir birini tamamlayır. Üçüncüsü, şagirdlərin gücünə müvafiqlik o deməkdir ki, məktəblilər onların zehni inkişafını təmin edir. Metodika nə üçün öyrətməli, necə öyrətməli?, nəyi öyrətməli?, -məktəblərin tədris fəaliyyətini necə təşkil etməli və ona necə rəhbərlik etməli , tarix müəllimlərini necə hazırlamalı? Bütün bu suallara müsbət cavablar tarix təlimin məqsədləri ilə məzmunu arasında uyğunluq olduqda əldə olunur.

Cəmiyyətin inkişafının dərk edilməsində əsas rolu tarix elmi oynayır, buna görə də tarix təlimin məzmununu təşkil edən nəzəri materiallar , tarixi faktlar, tarixi hadisələr və proseslərin, anlayışların xüsusiyyətlərindən çox asılıdır. Ona görə ki, bütün bunlar təlimin keyfiyyətinə və şəxsiyyətin formalaşmasına motiv yaradır.

Tarix təlimin məzmunundakı əsas komponentlərdən biri də tarxi anlayışların seçilməsi, yerləşdirilməsidir. Bu anlayışlar bir və ya bir neçə xalqa və ya ölkəyə, bir neçə ictimai iqtisadi formasiyaya aid olan anlayışlardır.tarix təliminin məzmununda ümumi , xüsusi, sosioloji anlayışlar mövcuddur ki,bunların hər biri lazımı öz yerində işlədilir. Tarix dərsliyinin məzmununda 2 növ tarixi fakt olur-sadə və mürəkkəb faktlar. Faktlar hadisə və təzahürlərdən yaranır. Onlar bir biri ilə sıx əlaqədə olur. Dərsliklərə 2 növ faktlar daxil edilir. Tək-tək hadisələr –tarixi prosesin pillələri və bir birinə oxşar olub dəfələrlə təkrar olunan, dövr üçün tipik olan faktlar. Dərsliklərin mətnində hafizədə möhkəmlənməsi zəruri olan əsas və qeyri əsas olan tarixi faktlar daxil edilir. əsas faktlar tarixi prosesin planı və onun dövrləşdirilməsi üçün əsas olur. Qeyri -əsas faktlarda tarixi göstərilən faktlarla xronoloji əsasın zaman münasibətlərinin müəyyən edilməsinə və onların prosesin əsas dövrləşdirilməsinə daxil edilməsinə xidmət edir.

Tarix təliminin məzmununda xəritəyə, xronologiyaya və statistikaya əsaslanan faktlar çox olur. Belə ki, xronoji tarixlər şagirdlər tərəfindən faktların öyrənilən dövrə düzgün aid edilməsi üçün, onların ardıcıllığını, sinxronluğunu, təsvir olunan faktların neçə müddət davam etməsini, tarixi prosesi dövrlərə bölməyi başa düşmək üçün lazım olan dərəcədə istifadə edilir. Tarix təliminin məzmununa tarixi coğrafi adlar da daxil edilir. Tarix təlimin məzmununda statistik faktlar-əşyaların böyüklüyü, adamların miqdarı , qoşunların sayını təyin edən say göstəriciləri də yetərincə əks olunur.

Tarix təlimin məzmununda konkret faktlarla ümüumiləşdirmələrin əlqələndirilməsi xüsusi yer tutur. Konkret faktlar ümumiləşdirildikdə dərsliyin məzmunu didaktik cəhətdən də mükəmməlləşir.