Cahangir huseynov əfşar nadir sah efsar

təşəbbüsü həyata keçirməsinə mane olmağa çalışırdılar. Osmanlı dövləti ilə yeni müharibənin başlanması Nadir şahı

İstanbulda “Azərbaycan Nadir Əfşar dövləti” kitabının təqdimatı olub

Bakı. 30 dekabr. REPORT.AZ/ İstefada olan polis polkovniki, professor Cahangir Hüseyn Əfşarın türk dilində nəşr olunmuş “Azərbaycan Nadir Əfşar dövləti” elmi-publisistik kitabının İstanbulda təqdimatı keçirilib. “Report” xəbər verir ki, “Aydınlar Ocağı”nda təşkil olunan təqdimat mərasimində Türkiyənin tanınmış ədəbiyyatçıları, məşhur elm və sənət adamları, tarixçilər, KİV nümayəndələri iştirak ediblər. Böyük Azərbaycan hökmdarı, Şərqin son fatehi Nadir şah Əfşardan bəhs edən 400 səhifəlik “Azərbaycan Nadir Əfşar dövləti” kitabı nəfis tərtibatla İstanbulda nəşr olunub. Təqdimat mərasimində “Aydınlar Ocağı”nın Anadolu bölməsinin rəhbəri, professor İbrahim Öztək, kitabın tərcüməçisi Cumhur Turan və başqaları çıxış ediblər. Onlar bildiriblər ki, müəllif kitabda Nadir şahın həyatı, Azərbaycanın və İranın böyük bir hissəsini işğal etmiş osmanlılara və əfqanlara qarşı apardığı müharibələr, nəhayət, şahlıq taxtına çıxması və s. əməli fəaliyyətini çoxsaylı tarixi faktlar əsasında araşdıraraq oxuculara çatdırır. Çıxış edənlər əminliklə bildiriblər ki, “Azərbaycan Nadir Əfşar dövləti” elmi-publisistik kitabı Nadir şah dövrünü araşdıran, bu bölgənin dövlətçilik ənənələrinin, hətta mədəniyyətinin və digər dəyərlərinin tədqiqinə maraq göstərən mütəxəssislər üçün çox əhəmiyyətli mənbədir. Mərasimdə çıxış edən Cahangir Hüseyn Əfşar kitabın yazılma səbəbləri, onun yüksək səviyyədə ərsəyə gəlməsi üçün istifadə etdiyi mənbələr barədə məlumat verib, əsərin türk dilində nəşrinin əhəmiyyətindən danışıb. Müəllif təqdim olunan kitabın yazılmasını və başqa dillərə tərcümə olunmasını ümummilli lider Heydər Əliyevin memarı və qurucusu olduğu müasir müstəqil Azərbaycan dövlətinin kitab yaradıcılığının inkişafına göstərdiyi diqqət və qayğının təzahürü kimi dəyərləndirib. O qeyd edib ki, “Azərbaycan Nadir Əfşar dövləti” kitabını yazmaqda məqsədi Azərbaycanın zəngin dövlətçilik tarixi, xalqımızın enişli-yoxuşlu inkişaf yolu, qədim mədəniyyətimiz və öyrənilməsi bütün dünya üçün vacib olan dəyərlərimiz barədə oxuculara məlumat vermək olub. Diqqətə çatdırılıb ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin Nadir şah haqqında yazdığı əsərlər kitabın yazılmasında ona yaxından kömək edib. Nadir şahın təkcə yenilməz sərkərdə yox, eyni zamanda, qurucu, islahatçı kimi rəhbərlik etdiyi ölkədə hərtərəfli inkişafa nail olmaq üçün həyata keçirdiyi çoxistiqamətli tədbirlərin mahiyyəti barədə nadir mənbələrdən yeni-yeni faktlar bu tədqiqata cəlb olunub. Böyük zəhmət hesabına ərsəyə gələn bu kitab Nadir şah Əfşarın anadan olmasının 325 və qurduğu qüdrətli dövlətin 280 illiyinə həsr edilib.

Cahangir huseynov əfşar nadir sah efsar

XVIII əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda vəziyyət kəskin dəyişmişdi. Ölkə ərazisi Osmanlı imperiyası və Səfəvilər arasında gedən qanlı döyüşlər meydanına çevrilmişdi. Ərazisinin bir hissəsini əfqanlar, qərb hissəsini isə osmanlılar zəbt etdikdən sonra Səfəvilərin hakimiyyəti və onun bir dövlət kimi varlığı üçün ciddi təhlükə yaranmışdı. Düşmənlərə qarşı mübarizədə daxili qüvvələri birləşdirmək lazım idi.

Bu məsul vəzifəni kim öz üzərinə götürdü?

Səfəvi dövlətinin ərazilərini azad etmək üçün o nə etdi?

Səfəvi dövlətinin sərhədlərinin bərpası. Nadir xan Əfşar. XVIII yüzillikdə dünyanın ən tanınmış sərkərdələrindən biri də Nadir şah Əfşar olmuşdur. Nadir türk əfşar boyundan idi. Əfşarlar öz döyüşkənlikləri ilə fərqləndikləri üçün Səfəvi ordusunda mühüm yer tuturdular. Hətta şah I Abbas özbəklərin hücumlarının qarşısını almaq üçün Xorasanın sərhədlərinə məhz əfşar tayfalarını göndərmişdi.

1726-cı ildən Nadir II Təhmasibin yanında xidmətə başlamışdı. İgidliyinə görə II Təhmasib onu sipəhsalar* təyin etmişdi.

Saray əyanları II Təhmasiblə Nadirin arasını vurmaq və yüksək vəzifələri ələ keçirməyə çalışırdılar. Nəticədə II Təhmasiblə Nadir arasında hərbi toqquşma yarandı. Döyüşdə Nadir qələbə

* Sipəhsalar — qoşun başçısı

Azərbaycan Nadir şah imperiyasının tərkibində (1736-1747)

müzakirələrdən sonra qurultay iştirakçıları Nadirin şah seçilməsinə razı oldular.

Suqavuşan qurultayı nəticəsində:

Əfşarlar dövləti yarandı.

Səfəvilərin sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu.

Suqovuşan qurultayında aşağıdakı Azərbaycan feodalları Nadirin şah seçilməsinə qarşı çıxdılar:

Ziyadoğlu kimi tanınan Gəncə bəylərbəyi.

Qarabağın – Otuzikilər, Kəbirli və Cavanşir tayfalarının başçıları.

Nadir şah ona sadiq qalan feodal əyanları öz vəzifələrində saxladı. Lakin Nadirin şah seçilməsinə qarşı çıxan

feodalları cəzalandırmaq məqsədi ilə şah onlara qarşı sonralar

Azərbaycanın gələcək tarixi üçün uğursuz addımlar

aşağıdakı tədbirləri həyata keçirdi:

Həmin Azərbaycan feodallarının başçıları, ailələri ilə birlikdə Xorasana sürgün edildi.

Gəncə bəylərbəyinə daxil olan Borçalı və Qazax mahalları o zaman Nadir şahdan vassal asılılığında

olan Kartli-Kaxetiya hakiminin tabeliyinə verildi

Qarabağ bəylərbəyinə tabe olan məlikliklər

(Vərəndə, Çiləbörd, Gülüstan, Dizaq, Xaçın)

tabeliyindən çıxarılaraq şahın idarəsinə verildi.

Nadir şah Əfşar

Əfşar imperiyasının

bayrağı və gerbi

Nadir şahın

kəsdirdiyi pul

Nadir şahın Əfqanıstana və Hindistana yürüşü

Nadir şahın Mərkəzi Asiyaya yürüşü

Nadir şah imperiyasının sərhədləri

NADİR ŞAH ƏFŞAR İMPERİYASI

Nadir şahın daxili siyasəti

Nadir şah ölkədə mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq üçün bir sıra tədbirlər – islahatlar həyata keçirdi:

İdarə aparatında bir sıra ali vəzifələr, o cümlədən baş vəzir, sədr-əzəm vəzifəsi ləğv edildi.

Şahın hakimiyyətini qəbul etmiş hakimlərə nəzarət üçün onların yanına xüsusi naiblər təyin olundu.

Dövlət dörd əyalətə (Azərbaycan, Əcəm İraqı, Xorasan və Fars vilayətlərinə) bölündü.

Səfəvilər dövründə mövcud olan Şirvan, Qarabağ, Çuxursəd və Təbriz bəylərbəyiliklərini ləğv edərək

paytaxtı Təbriz olan vahid inzibati bölgü yaradıldı.

İbrahim

xanı buraya başçı təyin edildi.

Vergi islahatı keçirildi.

Vergi toplanması işini qaydaya salmaq üçün vəzifə bölgüsü aparıldı. Bu işə

ciddi nəzarət dövlətin gəlirini xeyli artırdı. Belə ki, xalqdan toplanılan vəsait indi ayrı-ayrı adamlar

tərəfindən mənimsənilmədən xəzinəyə daxil edilirdi. Xəzinəyə daxil olan vergilərin çox hissəsi ordunun

saxlanılmasına xərclənirdi.

Həyata keçirilən hərbi islahat nəticəsində güclü ordu yaradıldı.

Rəiyyəti (kəndliləri) hərbi qulluğa çağırıldı.

Ruhanilərin var-dövləti dövlət xəzinəsi üçün müsadirə etdi.

Nadir şahın daxili siyasəti nəticəsində:

Mərkəzi hakimiyyəti gücləndi.

Ayrı-ayrı tayfa başçılarının mövqeyi zəiflədi.

Nadir şahın güclü ordu yaratması

Nadir şah qoşunların formalaşdırılmasında Səfəvi dövlətinə aid olan bir sıra xüsusiyyətləri qoruyub

saxlamaqla yanaşı ciddi yeniliklər etdi. Orduda yüngül artilleriyanın (zənburəklərin) istifadəsi genişləndirildi. Nadir

şahın qoşunlarının aparıcı hissəsini süvari qoşun təşkil edirdi.

Dövlətin şimaldan və cənubdan, eyni zamanda dənizdən təhlükəsizliyini təmin etmək üçün İran körfəzində və

Xəzər dənizində hərbi donanma

yaratmaq qərara alındı. Bu məqsədlə İngiltərə, Hollandiya və Rusiya ilə danışıqlar

aparıldı. Lakin bölgədə gələcək işğalçı planlarını həyata keçirmək istəyən Avropa dövlətləri Nadir şahın bu

təşəbbüsü həyata keçirməsinə mane olmağa çalışırdılar. Osmanlı dövləti ilə yeni müharibənin başlanması Nadir şahı

İran körfəzində hərbi dəniz donanması yaratmaq təşəbbüsünü təxirə salmağa məcbur etdi. Buna baxmayaraq, Nadir

şah hərbi-dəniz donanması yaratmaq təşəbbüsünü sonralar

da davam etdirdi. O, həm hərbi gəmilər düzəldilməsi,

Cavanşirlilər

Ziyadoğlular

Nadir xanın şah seçilməsinə razı olmayan Azərbaycan feodalları

Nadir xan Səfəvilər dövlətində rəhbərlik etsə də, qanuni

dövlət rəhbəri deyildi. Dağıstan yürüşündən sonra o

özünü qanuni dövlət rəhbəri elan etmək üçün Muğan

qurultayının keçirilməsi üşün böyük təşkilatçılıq işləri

apardı. Qurultaya şoxlu sayda adam dəvət olunduğu

üçün təyin olunmuş məntəqədə 12 min çadır quruldu.

1736-cı il fevralın 14-də Muğan düzünə toplaşanlar

Ramazan bayramını qeyd etdilər. Səhəri gün bütün

iştirakçılar onlar üçün ayrılmış meydana toplaşdılar.

Qurultayda tərəfdarlarının çoxluğuna nail olan Nadir

xan şah elan olundu.

Nadir şahın yaratdığı dövlət Səfəvilər dövlətindən fərqli olaraq, dini yox, dünyəvi dövlət idi. Nadir şah

din xadimlərinin dövlət işlərinə müdaxiləsinin qarşısını almaqla yanaşı, özünə sərvət toplayan dindarlara

qarşı tədbirlər həyata keçirdi. Məlumatlara görə, Nadir şah taxt-taca sahib olandan sonra yüksək

məqamlara malik olan din xadimlərini toplayıb onlardan sərvətlərini necə əldə etdiklərini soruşmuş, onları

dinlədikdən sonra əmr etmişdi ki, ruhanilərin var-dövləti dövlət xəzinəsi üçün müsadirə edilsin. Nadir şah

islamda sünni və şiə məzhəblərinə parçalanmanın da əleyhinə idi. Nadir şah Quranla yanaşı, İncilin və

Tövratın da tərcümə edilməsinə göstəriş vermişdi.

həm də donanma mütəxəssislərinin yetişdirilməsi üçün bir sıra tədbirlər gördü. Bunun üçün Xəzərdə gəmiçilik

zavodu tikdirdi. Onun səyi ilə top istehsal edən zavodlar inşa edildi.

Beləliklə, Nadir şahın hərbi islahatları nəticəsində güclü ordu yaradıldı. Məhz Nadir şahın hərbi səfərlərdə

uğurlar əldə etməsinin səbəblərindən biri də onun güclü ordu yaratması idi.

Nadir şahın islahatları nəticəsində dövlət xeyli gücləndi. Lakin ölkədə vergi və mükəlləfiyyətlərin son dərəcə

artırılması əhalini var-yoxdan çıxartdı. Şahın əmri ilə rəiyyət hərbi qulluğa çağırılırdı. Nadir şahın sənətkar və

tacirləri Xorasana köçürməsi Azərbaycanın şəhər həyatına ağır zərbə vurdu. Nəticədə XVIII əsrin 30-40-cı

illərində Azərbaycanın təsərrüfat həyatı tənəzzülə uğradı və mövcud hakimiyyətə qarşı çıxışlar baş verdi.

Əfşar imperiyasının döyüşçüsü: piyada, bayraqdar, süvari və zənburək

Tarixçilər Nadir şahı Napoleonla müqayisə edirlər. Napoleon özü də Nadir şahın sərkərdəlik

istedadı haqqında bu fikirləri söyləmişdir: “Nadir şah böyük döyüşçü idi, böyük qüdrət sahibi ola

bilmişdi, ixtişaş yaradan fitnəkarları, düşmən qoşunlarını vahiməyə salırdı. O, Vətəninin

düşmənlərinə qənim kəsildi və ölkəsinə iftixarla padşahlıq etdi”.

Azərbaycanın şimal-şərqində Nadirə qarşı ilk üsyanlar (1734-1735)

XVIII əsrin 30-cu illərinin ortalarında vergilərin ağırlığı və feodal zülmü

Azərbaycanda xalqın vəziyyətinin ağırlaşmasına səbəb oldu. Nadir şahın köçürmə

və vergi siyasəti əhali tərəfindən böyük narazılıqla qarşılanmışdı.

hakimiyyətə qarşı çıxışlar artırdı.

Nadir şaha qarşı çıxışlar əsasən onun digər

ərazilərə yürüşü zamanı baş verirdi. Müqavimət göstərə bilməyənlər isə daimi

yaşayış yerlərini tərk edir, qonşu bölgələrə köçüb gedirdilər. Məhz buna görə də

torpağı becərməyə və orduya çağırmağa adam tapılmırdı. Nadir şah qaçanları tutub

əvvəlki yaşayış yerlərinə qaytarmağı əmr etmişdi.

Nadirə qarşı üsyanlar ilk dəfə hələ

Səfəvilər dövlətinin mövcud olduğu

dövrdə, 1734-cü ildə Astaranın yoxsul kəndliləri tərəfindən

Şəki vilayətindəki Göynük mahalına daxil olan

Biləcik kəndinin əhalisi də

Üsyançılara Göynük mahalının digər kəndləri Car və Tala

kəndlərinin sakinləri də qoşulmuşdu. Kəndli dəstələri Səfəvi məmurları və keşikçi

dəstələrinin üzərinə hücum etmişdilər.

Vergi toplanması işində vəzifə

Nadir şah

Əfşarın

tədbirləri

Ruhanilərin əmlakını dövlət

xəzinəsi üçün müsadirə etdi

Vahid inzibati bölgü

İdarə aparatında bir sıra ali

Rəiyyəti – kəndlilər hərbi

Gəmiçilik və top istehsal edən

zavodlar inşa etdirdi

Car və Tala əhalisinin

istehkamlarından biri –

Cingöz qalası

1735-ci ilin fevralında Nadir xan üsyanı yatırmaq üçün oraya böyük cəza

dəstəsi göndərdi. Nəticədə

Car və Tala sakinlərindən 160 nəfər

Sonra şahın cəza dəstələri Dərbəndə qədər olan əraziləri

hakimiyyət əleyhinə olan qüvvələrdən təmizləyə bildi.

Şirvan üsyanı yatırılsa da, ümumən Azərbaycanda xalq hərəkatı sarsılmadı.

Həmin dövrdə Şamaxıda daha böyük üsyan baş verdiyindən Nadir şah 1734-cü

ildə Şamaxıya hücum etdi. Nadir xan öz qoşunu ilə Şamaxıya yaxınlaşanda, şəhər

əhalisi ona müqavimət göstərdi. Bundan qəzəblənmiş Nadir xan Şamaxını ələ

keçirdikdən sonra şəhəri yandıraraq darmadağın etdi, əhalisinin isə köçürülməsi

əmrini verdi. Beləliklə, 1735-ci ildə Şamaxı şəhəri yaxınlığında yeni Ağsu (Yeni

Şamaxı) şəhərinin əsası qoyuldu. Bu dövrdən etibarən Ağsu şəhəri Şirvan

hakimlərinin iqamətgahı oldu.

Nadir şaha qarşı Car üsyanı (1738-1741)

Ölkədə yaranmış ağır sosial-iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşdırılması məqsədilə Nadir şah uğurlu hərbi yürüşlər

həyata keçirməyi nəzərdə tutmuşdu. Hərbi yürüşlərdən əldə edilmiş qənimət və sərvət xalqın rifahı üçün sərf

edilməli idi. Digər tərəfdən hərbi yürüşləri həyata keçirmək üçün külli miqdarda pul vəsaiti lazım idi. Nadir şah

həmin vəsaitin əldə olunması üçün əhalidən yığılan vergini pulla əvəz edərək vəziyyətdən çıxmaq istəsə də, buna

nail ola bilmədi. Bu addım kəndlilərin daha da var-yoxdan çıxmasına və Nadirə, eləcə də mərkəzi hakimiyyətə qarşı

yenidən mübarizəyə qalxmasına səbəb oldu.

Nadir şah 1737-ci ildə böyük ordu ilə Mərkəzi Asiyaya və Hindistana yürüş etdi. Nadir şahın ölkədə

olmamasından istifadə edən Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsinin əhalisi 1738-ci ildə yenidən üsyan etdi. Ən böyük

üsyan Carda (hazırkı Zaqatala rayonunun ərazisində) baş verdi.

Car üsyançıları Dağıstandan kömək aldılar.

Üsyanı yatırmaq üçün Nadir şahın qardaşı, Azərbaycan bəylərbəyi İbrahim xan böyük ordu ilə buraya gəlsədə

qanlı döyüş nəticəsində – xanın qouşun məğlub edildi və İbrahim xan ölümcül yaralandı.

Cənubi Qafqazı itirməkdən ehtiyat edən Nadir şah 1741-ci ilin yazında Mərkəzi Asiyaya səfərini başa

çatdıraraq üsyançılara qarşı yürüşə özü başçılıq etdi və Car üsyanını böyük çətinliklə yatırdı.

Şirvanda I Sam Mirzə üsyanı (1743)

1743-cü ilin əvvəllərində Şirvanda Nadir şaha qarşı başlanmış üsyanlar geniş vüsət aldı. Belə bir şəraitdə

özlərini Səfəvi şahzadələri yəni II Təhmasibin oğulları kimi təqdim edən yalançı şahzadələr – I, II, III Sam

Mirzələr meydana çıxdılar.

Əhalinin vəziyyətinin pisləşməsi Səfəvi dövlətinin bərpası meyillərinin güclənməsinə səbəb olmuşdu. Xalq

Səfəvilər sülaləsinin yenidən hakimiyyətə qayıtması ilə vəziyyətin yaxşılaşacağına ümid edirdi. Şirvanda Nadir şah

hökmranlığına qarşı yönəlmiş üsyan «əsl hökmdar» ideyası altında gedirdi.

Əhali Əfşar sülaləsinin hökmranlığından

narazı olduğu üçün yalançı şahzadəni – I Sam Mirzəni müdafiə etdi.

1743-cü ildə I Sam Mirzə qısa bir müddət

ərzində böyük dəstə toplayaraq Əfşarlar dövlətinə qarşı üsyan qaldırdı. Bəzi kiçik feodallar da üsyançılara

I Sam Mirzəyə Qazıqumuxlu Surxay xan kömək etmək üçün öz dəstəsilə onun düşərgəsinə gəlmiş və

onlar birlikdə Yeni Şamaxıya – Ağsuya 50 min nəfərlik qoşunla hücum etdərək şəhəri tutmuşdular.

Mirzənin xalqı vergilərdən azad etmək vədi onun xalq arasında nüfuzunu artırmışdı.

1743-cü ildə Nadir şah Şirvanda I Sam Mirzə üsyanını yatırmaq üçün oğlu Nəsrullah Mirzəni I Sam

Mirzəyə qarşı ordu ilə Şamaxıya göndərdi. 1743-cü ildə Nəsrullah Mirzənin başçılığı altında şah ordusu ilə I Sam

Mirzə arasında Şamaxı yaxınlığında Şirvan düzənliyində həlledici döyüş baş verdi. Döyüş nəticəsində:

I Sam Mirzənin qoşunu darmadağın edildi.

Nəsrullah Mirzə Şamaxıda Nadir şah idarə üsulunu bərpa etdi.

Nadir şah əleyhinə üsyanların səbəbləri

Nadir şahın ağır vergi siyasəti

Yerli feodallların zülmü

Ağsu şəhərində «Xaraba

şəhər»in qalıqları

Şirvanda II Sam Mirzə üsyanı (1743)

I Sam Mirzə üsyanının yatırılmasına baxmayaraq Şirvanda Nadir şah əleyhinə mübarizə zəifləmədi.

ilin sonlarında xalq hərəkatına Ərdəbildən Şirvana gəlmiş II Sam Mirzə başçılıq etməyə başladı.

Ağsudan Dərbəndə qədər olan bütün ərazilər hələ də üsyançıların əlində idi. Şirvan üsyançıları Ağsu şəhərini

tutdular, şahın vergi toplayanlarını qovub, oraya özünü yeni «Səfəvi şahzadəsi» kimi qələmə verən II Sam Mirzəni

Şamaxılıların bu qələbəsi şimal-şərqi Azərbaycanda əhalini mübarizəyə ruhlandırdı.

Yeni Şamaxıya – Ağsuya gələn kimi xalqın rəğbətini qazanmaq məqsədi ilə bir sıra tədbir həyata keçirdi:

Ağır verigləri ləğv etdi.

Əhalidən az miqdarda vergi toplanması barədə göstəriş verdi.

Bu tədbirlər üsyanın genişlənməsinə səbəb oldu. Şirvan üsyanı geniş vüsət alaraq Xəzər sahillərindən

Gəncəyədək böyük bir ərazini əhatə etdi.

Bu zaman Osmanlı dövləti ilə müharibə aparan Nadir şah Şirvanda

olan hadisələrdən narahat olduğu üçün oğlu Nəsrullah Mirzəni böyük bir

qoşunla yenidən Şirvana göndərdi.

Lakin döyüş nəticəsində Nəsrullah

şirvanlılalarla döyüşdə ağır məğlubiyyətə uğradı. Bu

məğlubiyyətdən sonra Nadir şah təcili tədbirlər görməyə məcbur oldu – şah

Osmanlı dövləti ilə sülh müqaviləsi imzalayıb, əsas qüvvələrlə

Azərbaycandakı üsyaları yatırtmağı qərara aldı.

Yeni hərbi qüvvələr almış

Nəsrullah Mirzənin qoşunu 1743-cü ilin

sonlarında Ağsu yaxınlığında üsyançılarla döyüşə girdi. Ağsu

yaxınlığında baş vermiş döyüş nəticəsində:

Nəsrullah Mirzə qalib gələrək Şirvan üsyanını yatırdı.

II Sam Mirzə məğlub olaraq Gürcüstana qaçdı.

Ərdəbil və Təbrizdə III Sam Mirzə üsyanı (1747)

Şirvan və Şəki üsyanlarından sonra Azərbaycanda xalq kütlələrinin vəziyyəti daha da pisləşdi. Xalq

kütlələrinin ağır vəziyyətinə baxmayaraq, Nadir şahın əhali üzərinə yeni vergilər qoyulması haqqında fərmanlar

verməsi xalq kütlələrinin yeni silahlı üsyanlara başlaması üçün təkan oldu.

XVIII əsrin 40-cı illərinin sonlarında Azərbaycanın cənub vilayətlərində güclü üsyanlar başlandı.

ildə Nadir şah əleyhinə Ərdəbil və Təbrizdə baş verən üsyana Səfəvi hakimiyyətini bərpa etmək uğrunda

mübarizə aparan III Sam Mirzə başçılıq edirdi.

III Sam Mirzə şəhərlilərin böyük bir hissəsini öz tərəfinə çəkərək

silahlı dəstələr yaratdı və onların köməyi ilə hakimiyyəti ələ aldı.

Lakin III Sam Mİrzə üsyanı Nadirin əmisi oğlu

Əmiraslan xan tərəfindən Təbrizdə qətlə yetirildi və üsyan yatırıldı.

I Sam Mirzə və II Sam Mirzə üsyanlar arasında müəyyən oxşar cəhətlər var idi: hər iki üsyan eyni

ildə, Nadir şah idarə üsuluna qarşı, Şirvan ərazisində baş vermişdi, hər ikisi də Yeni Şamaxını – Ağsunu tutaraq

əhalini bəzi vergilərdən azad etmişdi, hər iki üsyan Nadir şahın oğlu Nəsrullah Mirzə tərəfindən yatırılmışdı.

Sam Mirzələrdən fərqli olaraq III Sam Mirzə üsyanı Şirvanda deyil, Təbrizdə və Ərdəbildə baş vermişdi. Lakin

Nadir şaha qarşı baş verən hər üç üsyanın başçıları Səfəvilər dövlətini bərpa etməyə çalışırdılar.

I Sam Mirzə üsyanı

II Sam Mirzə üsyanı

III Sam Mirzə üsyanı

1743-cü ilin əvvəllərində

Şirvanda Nadir şaha qarşı xalq

hərəkatına başçılıq etmişdi

Yeni Şamaxını –Ağsunu tutaraq

əhalini vergilərdən azad etmişdi

Nəsrullah Mirzənin başçılığı

altında şah ordusu ilə Şamaxı

yaxınlığında baş verən döyüşdə

məğlub olmuşdu

1743-cü ilin sonlarında

Şirvanda Nadir şaha qarşı xalq

hərəkatına başçılıq etmişdi

Yeni Şamaxını –Ağsunu tutaraq

əhalini vergilərdən azad etmişdi

Nəsrullah Mirzənin başçılığı

altında şah ordusu ilə Ağsu

yaxınlığında baş verən döyüşdə

məğlub olmuşdu

1747-ci ildə Nadir şah əleyhinə

Ərdəbildə və Təbrizdə baş

Səfəvi hakimiyyətini bərpa

etmək uğrunda mübarizə

Təbrizdə hakimiyyəti ələ

Əmiraslan xan tərəfindən

yatırılmışdı

Məğlub olaraq Gürcüstana qaçan

II Sam Mirzəni Kartili-Kaxetiya

çarı Teymuraz əsir alaraq

Nəsrullah Mirzənin düşərgəsinə

göndərdi. Nadir şah II Sam

Mirzənin tutulmasında köməyinə

və digər xidmətlərinə görə Araqvi

vilayətini Teymuraza hədiyyə

etdi. Araqvi vilayətindən başq

Nadir şah hələ şah seçilərkən də

Qazax və Borçalı mahallarınıda

Kartili-Kaxetiya çarlığına hədiyyə

Hacı Çələbinin başçılığı ilə Şəki üsyanı (1743)

Şirvan üsyanı yatırılsa da, Azərbaycanda xalq hərəkatı zəifləmədi. Bu zaman Nadir şahın hakimiyyəti

əleyhinə Şəkidə üsyan geniş vüsət almışdı. Şəki hakimi Məlik Nəcəfin qəddarlığı və ağır vergi siyasəti üsyanın

başlanmasının başlıca səbəbi oldu. Hələ 1741-ci ildə şəkililər Nadir şaha ərizə yazıb yerli hakim Məlik Nəcəfin

özbaşınalığından, vergilərin artırılmasından şikayətlənmişdilər. Nadir şah əhalini sakitləşdirmək üçün Şəkidə böyük

nüfuzu olan Hacı Çələbini Şəkiyə vəkil təyin etdi. Hacı Çələbi Məlik Nəcəfin əməllərinin qarşısını almağa çalışsa

bundan narahat olan

Məlik Nəcəf Hacı Çələbidən şaha şikayət etdi. Qəzəblənmiş Nadir şah onların ikisini də

Dərbənd yaxınlığındakı düşərgəsinə çağırdı və Hacı Çələbinin asılmasını əmr etdi. Lakin Hacı Çələbi Nadirin

hüzurunda cəsarətlə Məlik Nəcəfin vergiləri özbaşına artırdığını və xalqı şahdan narazı saldığını bildirdi.

Hacı Çələbi boynu kəndirdə ola-ola Nadir şahın ittihamına qarşı deyir: «Məlik şahdan hansı tapşırığı alırsa-

alsın buna bir neçə başqa tapşırıqlar da əlavə edir». Nadir şah inanır, öz əmirlərinə acıqlanaraq söyləyir:

«Hamınız bunu bilə-bilə səsinizi çıxara bilmədiyiniz bir zamanda bu şəkili Çələbi boynu kəndirdə, məndən

qorxmayıb öz rəyini bildirdi. İndi görəcəksiniz, o, yenə nəsə bir iş törədəcək. Mən öz zənnimdə heç vaxt

Sonra Nadir şah Hacı Çələbinin sözlərinə inanıb onu bağışladı və hətta vəkillik səlahiyyətini artırdı.

Şahın yanından qayıtdıqdan sonra Hacı Çələbi Məlik Nəcəfi daha çox sıxışdırmağa başladı. Məlik Nəcəf

yenə ondan şaha şikayət etdi. Nadir şah Hacı Çələbinin üzərinə 100 tümən cərimə qoydu. Hacı Çələbi cəriməni

verməkdən boyun qaçırdıqda onu hüzuruna çağırdı. Bu dəfə edamdan yaxa qurtarmayacağını dərk edən Hacı Çələbi

getməkdən imtina etməklə yanaşı, Məlik Nəcəfin iqamətgahına hücum edərək onu öldürtdü və şahın

adamlarını Şəkidən qovaraq, 1743-cü ildə Şəki vilayətini müstəqil xanlıq, özünü isə xan elan etdi. Bununla da

Azərbycanda müstəqil dövlətlər olan xanlıqların yaradılmasının əsası qoyuldu.

Hacı Çələbinin bu addımı Azərbaycanda mərkəzi hakimiyyətə və Əfşarlar xanədanının hakimiyyətinə qarşı

mübarizənin yeni mərhələsinin başlanğıcı oldu. Daxili və xarici vəziyyət Nadir şaha qoşunu parçalayıb bir hissəsini

Şəkiyə göndərmək imkanı vermirdi. Bu zaman Dərbənd, Car, Qarabağ, İrəvan bölgələrində və dövlətin cənub

ərazilərində də mərkəzi hakimiyyətə qarşı

çıxışlar davam edirdi.

Hacı Çələbi xan tezliklə Nadir şahın ordusunun Şəkiyə yürüş edəcəyini anladığı üçün Şəki əhalisini

«Gələsən-görəsən» qalasına köçürüb, oraya lazımi ərzaq və sursat ehtiyatı topladı. 1744-cü ilin payızında Nadir

şah Şəkiyə yürüş etsə də heç bir uğur qazana bilmədi.

1745-ci ilin əvvəllərində Nadir şah yenidən «Gələsən-görəsən» qalası üzərinə hücum etdi. Ancaq yenə də

uğur qazana bilmədi. Bundan qəzəblənən şah Şəki şəhərinə od vurdurdu və qala qarşısında üç min döyüşçü qoyub

buranı tərk etdi. «Gələsən-görəsən»

qalası beş ay mühasirədə qaldığından 1746-cı ildə qalada ərzaq ehtiyyatı

tükəndi. Məhs bu səbəbə görə Hacı Çələbi vəkil vəzifəsində qalmaq şərti ilə Nadir şahın hakimiyyətini tanımağa

Lakin Azərbaycanda xalq azadlıq hərəkatı sona çatmadı.

Nadir şaha qarşı baş vermiş üsyanları yatırmağa mane olan

amillər

Nadirin Osmanlı dövləti ilə müharibə aparması