Musiqi fnni üzr 2-ci sinif üçün metodik vsait pdf

bajarish faoliyatining tarbiyaviy ahamiyati.

Musiqa darsini o’qitishning amaliy metodlari Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Marjan Alliyarova

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Musiqa darsini o’qitishning amaliy metodlari»

Musiqa darsini o’qitishning amaliy metodlari

O’zbekiston davlat san’at va madaniyat institutining Nukus filiali

Annotatsiya: Amaliy metodlarga mashqlar ham kirishini yuqorida ta’kidlab o’tdik. Ularni bajarishda o’quv axborotlarini shunchaki og’zaki yoki ko’rgazmali idrok qilish sodir bo’libgina qolmay balki olingan nazariy bilimlarni amaliyotda bevosita qo’llash amalga oshiriladi. Amaliy mashqlar metodidan foydalanilganda olingan nazariy bilimlarni amalda yaxlit qo’llashni to’liq darajada ta’mmlash imkonini beradigan mashqlar tizimini tanlash juda muhimdir.

Kalit so’zlar: Musiqa, metodika, amaliy dars, mashqlar, vocal, vizual, laboratoriya

Practical methods of teaching music

Nukus branch of Uzbekistan state institute of arts and culture

Abstract: As mentioned above, practical methods include exercises. In their implementation, not only verbal or visual perception of educational information occurs, but also the direct application of the acquired theoretical knowledge in practice. When using the method of practical exercises, it is very important to choose a system of exercises that will allow you to fully complete the full application of the theoretical knowledge gained in practice.

Keywords: Music, methodology, practical lessons, exercises, vocal, visual, laboratory

Amaliy metodlar o’quchilarning mashqlar, shuningdek, tajriba (labaratoriya) va amaliy ishlar ko’rinishidagi xilma – xil faoliyatdan iboratdir. Bu metodlar yangi bilimlarni egallash va avval olgan bilimlarni mustahkamlashga hizmat qilishi mumkin, lekin ularni asosiy vazifasi – olingan bilimlarni amalda turli sharoitlarda qo’ilashga o’rgatish hamda o’quvchilarga ko’nikma va malakalar hosil qilishdir.

Amaliy metodlar vositasida o’quvchilarda vokal – xor malakalari, musiqaning tuzilishi hamda ifoda vositalarini taxlil etish, uning janr va shakllarmi aniqlash hamda nota yozuvini o’rganish malaka va ko’nikmalarini shakllantirish uchun qo’llaniladi. Masalan, vokal – xor malakalarini rivojlantirishda nota yozuvini yoki musiqaga qadam tashlashni o’rganishdan asosan mashq metodidan ko’proq foydalanadiki, ular

har xil faoliyat turlarida qo’llaniladi.

Amaliy metodlarga mashqlar ham kirishini yuqorida ta’kidlab o’tdik. Ularni bajarishda o’quv axborotlarini shunchaki og’zaki yoki ko’rgazmali idrok qilish sodir bo’libgina qolmay balki olingan nazariy bilimlarni amaliyotda bevosita qo’llash amalga oshiriladi. Amaliy mashqlar metodidan foydalanilganda olingan nazariy bilimlarni amalda yaxlit qo’llanish to’liq darajada ta’minlash imkonini beradigan mashqlar tizimini tanlash juda muhimdir. Agar, masalan, birinchi sinflarda musiqa savodidan nota yozish qoidalari o’zlashtirilayotgan bo’lsa, u holda mashqlar tizimi bu barcha qoidalarning amaliy qo’llanishini to’liq qamrab olishi kerak. Bunda boshlang’ich sinf o’quvchilariga notaning tayoqchasini yozish qoidasi, bosh qismining yozish qoidasi, bosh va tayoqchasini qo’shib yozish qoidasi, bayroqchani yozish qoidasi va notaning uchala qismini qo’shib yozish qoidasi nazarda tutiladi.[1.B.54]

Mashqlar tizimiga yaxlitlikdan tashqari mantiqiy izchil talabi ham qo’yiladik i, bu, masalan, notalarni nota yo’li chiziqlari orasiga, chiziqlarga, birinchi chiziq ostiga, beshinchi chiziq ustiga, qo’shimcha chiziqlarga yozish kabi mashqlarni har bir oldingi mashq keyingi mashqni o’zlashtirishga tayyorlashga yordam beradigan qilib joylashtirilishini talab etadi. Mantiqiy izchilikni bezash bilimlarni o’zlashtirish va mustahkamlash samaradorligini pasaytirishga olib keladi.

Vokal-xor ishlarida ashulachilik nafasi, ovoz xosil qilish, talaffuz, soz va ansambil malakalarini rivojlantirishga doir metod va usullardan keng foydalaniladi. Bunda musiqa asariga dirijorlik qilish, qo’shiqlarni takrorlab kuylash, asarlarni musiqiy tuzilishi jihatidan taqqoslash, ashulani kuylab ko’rsatishi, vokal mashqlari va boshqalardan foydalanish nazarda tutiladi.

O’qitishning amaliy metodida vokal xor malakalari musiqa fani dasturida ko’rsatilgan ashula repertuari orqali hamda o’z oldiga biror tor doiradagi maqsadni qo’ygan maxsus vokal-xor mashqlari orqali hosil qilinadi.

Ko’pincha musiqa o’qituvchilari vokal – xor mashqlarini vaqtni bekorga oladigan narsa deb unga nazar – pisand qilmaydilar, qo’shiq ustida olib boriladigan ishning o’zi o’quvchilarga vokal tarbiyasi berish uchun etarli deb hisoblaydilar. Bunday qarashlar bilan kelishib bo’lmaydi. Musiqa o’qituvchisi maxsus mashqlarni tanlashda qancha ijodkor bo’lsa, u o’z maqsadiga shuncha tezroq erishadi.

Vokal-xor mashqlari har bir musiqa darsidan ma’lum o’rin olishi kerak. Bu mashqlar juda xilma-xil bo’lishi mumkin, lekin hamma vaqt bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish lozirn. Vokal-xor mashqlari va mashq-qo’shiq kuylash amaliy mashg’ulotning muhim vositasi hisoblanadi.

Musiqa darslarida ham o’quvchilar musiqa ostida harakatlarni bajarish yo’llari yoki musiqaviy o’yinni olib borish taktikasi to’g’risida mustaqil bilim olishlari mumkin.[2.B.190]

O’quvchilaming yil davomida tantanavor, bayramona yoki yumshoq, ravon yurishni, harakat harakterini o’zgartira turib ritmli tarzda bir oyoqdan ikkinchi oyoqdan ikkinchi oyoqqa sakrashi, kichik xalq raqslari va bolalar o’yinlarini safda yurib o’ynashni, o’yinli qo’shiq asosida inscenirovkalar qo’yish va o’yinlar uchun harakatlarning yangi variantlarini o’ylab topish, raqs harakatlari elementlarini qo’shib olib borishni musiqa harakteriga muvofiq ravishda bajarishga o’rgatiladi.

Amaliy metodnmg asosiy sharti bajarilgan mashqlar, amaliy ishlar tahlili va ularni baholashdir. Darsda musiqaviy o’quv ko’nikmalari va malakalarida ijobiy va salbiy xislatlar bo’ladi. Shuningdek, o’quvchilar yo’l qo’yadigan tipik xatolar ham namoyon bo’ladi. Lekin sinfda yaxshi ishlarni namoyish qilish kerak namuna asosida o’qitish afzalroqdir.

O’quvchilarning aqliy, nafosat va jismoniy rivojida raqs, musiqali o’yinlar va musiqaga mos harakatlar bajarish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda musiqa madaniyati darslarida, musiqaga mos harakatlar bajarish quyidagi vazifalardan iborat:

– o’quvchi larning musiqiy uquvi, ayniqsa, xotirasi, ritm tuyg’usi musiqaga mos harakatlar yordamida yaxshi rivojlanadi. Har qanday harakat turi musiqiy asarning sur’ati va ritmi ostida bajariladi, harakat bilan bog’liq bo’lgan musiqiy ohanglar bola xotirasida turg’un saqlanadi;

– raqs va musiqiy harakatlar bolada harakatchanlik, chaqqonlikni rivojlantirib, to’g’ri o’sishiga va badanini chiniqtirishga katta yordam beradi;

– musiqiy asarlar o’quvchilarda turlicha emotsional hislar uyg’otib, turlicha kayfiyatlar hosil etib, ularning ongida o’ziga xos obrazlar yaratadiki, bolalar asar mazmunini turli harakatlar va ishoralar bilan ifodalashga harakat qiladilar. [3.B.65]

Demak, musiqaga mos harakatlar o’quvchilarning aqliy va nafosat qobiliyatini rivojlantirish bilan birga irodasini ham rivojlantiradi. Masalan, marsh – o’quvchida g’ayrat va tetiklikni, raqs- ajoyib ichki his-tuyg’ularni, kechinmalarni hosil etib, raqsga tushishga undaydi va zavqlantiradi.

Musiqiy asarlardan marsh, raqs va o’yinlar o’quvchilarga tez ta’sir etadi, shuning uchun ham quvnoq raqs, qiziqarli musiqali o’yinlar har bir bolaning e’tiborini o’ziga tortadi.

Musiqa madaniyati darslarida bajariladigan o’yinlar asosan ikki turga bo’linadi:

1. Qo’shiqning mazmuniga mos musiqali ritmik o’yinlar.

1) Qo’shiq mazmuniga mos musiqiy-ritmik harakatlar qo’shiqning badiiy mazmuni, xarakter va ifoda vositalariga mos tushishi shart. Oo’shiq mazmuni esa, ularning hayotiy tajribalarida, tabiat va hayvonot olarni bilan munosabatlarida, xalq bolalar o’yinlarida o’z aksini topadi;

2) Raqslar vositasida o’quvchilar milliy va qardosh xalqlar raqs harakatlari va musiqasi bilan yaqindan tanishadilar. Raqs musiqasiga mos milliy harakatlarni

bajaradilar. Bunda o’quvchilarning dunyoqarashi, aqliy va nafosat tarbiyasi, musiqiy xotirasi, ritm tuyg’usi va diqqat-e’tibori rivojlanadi. [4]

Shunday qilib, musiqiy o’yinlar o’z maqsad va vazifalariga ko’ra, didaktik o’yinlarga mansub bo’lib, asosan ritmik harakat vositasida ijro etilishi bilan ifodalanadi.

Musiqa madaniyati darslarida bu faoliyat turi eng qiziqarli mashg’ulotdir. Bolalar cholg’u asboblari jonli tovushli oyinchoqlar sifatida har bir o’quvchini qiziqtiradi. Chapak va bolalar cholg’u asboblarida ritmik jo’r bo’lish, musiqaning xarakteri va obrazlarni chuqurroq his etishda, ularga xos emotsional tuyg’ular hosil etish, ayniqsa, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Musiqa madaniyati darslarida bolalar cholg’u asboblaridan foydalanish ijobiy natijalar berish bilan birga o’quvchilarning darsga intiluvchanligini, qiziqishi va musiqiy uquvini (xotirasi, ritmni his etish tuyg’usini, nutqini) o’stiradi.

Bolalar cholg’u asboblarida jo’r bo’lishda, avval, o’quvchilar chapak chalib, ritmik jo’r boiadilar, o’qituvchi o’quvchilar kuy-ritmini to’g’ri his etib ijro etishlari uchun, bolalarga stol ustiga terib qo’yilgan cholg’u asboblarida chalib, musiqaga jo’r bo’lishlarini aytib qo’yishi lozim. So’ng biror cholg’uda kuyni o’zi ijro etib, chapak bilan jo’r bo’lishni ko’rsatadi. Keyin barchani kuyga chapak chalib, jo’r bo’lishni taklif etadi va ijro jarayonini diqqat bilan kuzatib, bolalar cholg’u asboblarini tarqatish uchun ilg’or o’quvchilarni tanlaydi. Birinchi ijrodagi yutuq va kamchiliklarni bartaraf qilib, yana bir takrorlab, chiroyli, to’g’ri ijro etiladi. So’ngra musiqiy uquvi bo’sh bo’lgan o’quvchilarga bolalar cholg’u asboblarida jo’r bolishni taklif etadi. Shu tarzda sinfdagi o’quvchilarni galma-gal bolalar cholg’u asbobida jo’r bo’lishga undab, ularning qiziqishini oshiradi.[5.B.214]

Cholg’ularda chalishga hamma intiladi, albatta. Shuning uchun berilgan asarni bolalar xato qilmay musiqani to’g’ri his etishga va xotirada saqlashga harakat qiladilar. Keyinchalik ijrochilik turlari murakkablashtiriladi. Ayni holda sinfni ikki guruhga bo’lib, I guruh chapak chalib, II guruh ovozda usul berish bilan ham jo’r bo’lishimumkin. Yana bir turi – o’qituvchi doirada usulni aniq va tekis chalib turadi. “Bum”ga I guruh bolalari “bak”ga II guruh bolalari jo’r bo’lishadi. Buni iloji bo’lsa magnitofon tasmasiga yozib olib bajarsa ham bo’ladi. Shuningdek, kuyni doskaga ko’rsatilgan grafik sur’ati va uning ritmiga tuzilmasini teng chorak va nimchorak notalar bilan ifodalash mumkin, biroq kartochkalardan foydalanilsa ham bo’ladi. Bunday mashg’ulotlarda dars mazmuni qiziqarli o’tadi, o’quvchilar bilimi mustahkamlanadi, ularda ijodkorlik, ijrochilik malakalari va musiqiy o’quv qobiliyatlarining har tomonlama rivojlantirishni ta’mm etadi. Musiqa darslarida bolalar cholg’u asboblarini qo’llash o’qituvchidan katta mas’uliyat, ijodkorlik va topqirlikni talab etadi.

Musiqa darsida qo’llanadigan bolalar cholg’u asboblari ikki turga bo’linadi. Kuychan va kuychan bo’lmagan cholg’u asboblar. Kuychan cholg’u asboblarga: metallafon va ksilafon; kuychan bo’lmagan (shovqinli) cholg’u asboblarga: doirachalar, rumbalar, marakasalar, uchburchaklar, qo’ng’iroqchalar, shaqildoqlar, barabanchalar, yog’och qoshiqlar kiradi.

Musiqa darslaida bolalar cholg’u asboblaridan foydalanish o’quvchilarning tembr uquvi, ritm tuyg’usi, diqqati va xotirasini nvojlantiradi

1. Акбаров И.А. “Мусина луFати”. Тошкент:, 1987 йил.

2. Abralova М., Galieva D., Qo’shaev A. Musiqa. 3-sinf. O’qituvchilar uchun metodik qo’llanma. Т., 2008 yil.

3. “Maktabda musiqaviy tarbiya” (musiqa o’qituvchilari uchun metodik tavsiyalar). Toshkent. 1991 yil.

4. Boymirzayev X. va boshqalar. “Musiqa o’rganish metodikasi” T. 1995 yil

5. Babanskiy Yu. “Hozirgi zamon umum ta’lim maktabida o’qitish metodlari”. Toshkent, “O’qituvchi”, 1990 yil.

6. Soliev N, Umarov A “Musiqa savodi alifbosi o’qitish” bo’yicha o’quv-uslubiy qollanma. T. 2003 yil

1. Akbarov I.A. Dictionary of Music. Tashkent: 1987.

2. Abralova M., Galieva D., Qoshaev A. Music. 3rd grade. Teacher’s Guide. T., 2008.

3. “Music education at school” (methodical recommendations for music teachers). Tashkent. 1991.

4. Boymirzaev H. and others. “Methods of studying music”. T. 1995

5. Babanskiy Yu. “Modern teaching methods in secondary schools.” Tashkent, “Teacher”, 1990.

6. Soliev N, Umarov A Textbook on “Teaching the alphabet of music literacy.” T. 2003

Musiqa o‘qitish metodikasi nazariyasi va maktab repertuari

Mazkur “Musiqa o‘qitish metodikasi nazariyasi va maktab repertuari” nomli o‘quv qo‘llanma DTS dasturida ko‘rsatilgan me’yor va talablar asosida yaratilgan. Ushbu o‘quv qo‘llanmaning asosiy maqsadi OJiy va 0 ‘rta maxsus o‘quv yurtlari talabalarini umumta’iim maktablarida musiqa madaniyati darslarini va sinfdan tashqari musiqa tarbiyasi ishlarini, metodik jixatdan to‘g‘ri tashkil etib, DTS dasturi asosida mazmunli qilib olib borishga qaratilgan. Respublikamizda “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning barcha bosqichlarini amalga oshirish maqsadida ushbu o’quv qo’llanma qayta ko‘rib chiqildi va takomillashtirildi. Yangi adabiyotlar ish tarjibalari va fan yangilikiari bilan boyitildi. 0 ‘quv qo‘llanma Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, unda bo‘lg‘usi musiqa o‘qituvchilari egallashi lozim bo‘lgan bilim ko‘nikma va malakalar mazmunan belgilab berilgan. Ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar, yangicha ijodiy yondoshuvlar, bo‘lajak musiqa o‘qituvchilariga kasbiy faoliyatlarini puxta o‘rganishlari uchun ko‘maklashadi. Ushbu o‘quv qoTlanma musiqa taTimii yo‘nalishi bo‘yicha boTajak musiqa o‘qituvchilari uchun yaratilgan.

I BOB MUSIQA 0 ‘QITISH METODIKASI NAZARIYASI VA MAKTAB REPERTUARI FANINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Musiqa o‘qitish metodikasi nazariyasi va maktab repertuari kursining maqsad va vazifaiari. Reja: 1. Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari fanining pedogogik fan sifatidagi ahamiyati. 2. Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari fanini kelib chiqish tarixi. 3. Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari kursini asosiy maqsad va vazifaiari. 4. Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari fanini boshqa fanlar bilan aloqasi. Mustaqilligimizning poydevorini mustahkamlashda 0 ‘zbekistonning buyuk davlatga aylanishida ta’lim-tarbiya ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi dolzarb vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Chunki ilm-fan, madaniyat va ma’naviyat har qanday mamlakat va xalqni yuksaklikka ko’taradi, uning taraqqiyotini ta’minlaydi, kelajagini oldindan ko‘rsatib beradi. “Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari” fani pedagogika fani sifatida, tajribada sinalgan ishlami barcha qismlarini umumlashtirib, amaliyotda samarali natijalar bergan musiqa o‘qitish metodlarini taqdim etadi. Metodika asosan, pedagogika, psixologiya, estetika va san’atshunoslikning tadqiqot natijalariga asoslanadi. U musiqa o‘qitishning qonun-qoidalarini ta’riflab, kelajakda yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishda qo‘llanadigan zamonaviy texnologiyalar va metodlami belgilab beradi. Metodika fani, ta’lim-tarbiya jarayonida o‘qituvchining o‘quvchilar bilan ishlash uslublari mazmunini anglatadi. “Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari” fani birdaniga shakllangan fan emas, balki o‘z tarixiy, tarqqiyot yo‘liga ega bo‘lgan fan. 0 ‘zbekistonda, metodika fani shakllanishiga buyuk mutafakkirlar, olimlar, ilg‘or tajribali o‘qituvchilar, metodistlar, mahalliy olimlaming tadqiqot ishlari, izlanishlari, tajriba-sinov ishlari, risolalari, fikrlari, o‘quv dasturlari va darsliklarini yaratib o‘z hissalarini qo‘shganlar. “Musiqa o’qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari” kursining fan sifatida maqsadi talabalami bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi amaliy faoliyatiga tayyorlash, ulami metodik bilim va mahorat bilan qurollantirish. Bu maqsadga erishish uchun amaliy mashg‘ulotlar mobaynida uzoq ijodiy mehnat talab etiladi. Ma’lumki maktabda o‘quvchilarning yosh psixologik fiziologik xususiyatlariga qarab, musiqa o‘qitish nazariyasi va metodikasi qo‘llanadi. Bu yerda ta’lim usuli, o‘quv materiallarining (o‘quv reja, dastur) ta’lim tamoyillari, o‘quv tarbiyaviy ishlaming maqsad va vazifaiari muhim ahamiyat kasb etadi. “Metodika” so‘zi grekcha so‘z boiib, “tadqiqot yo‘li”, “bilish usuli” degan ma’noni anglatadi. Musiqa o‘qitish metodlari deganda, maktab o‘quvchilarining bilim, ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirishda qo‘llagan ish uslublari tushiniladi. “Musiqa o‘qitish metodikasi va maktab repertuari” kursining asosiy vazifaiari quyidagilardan iborat: – ta’lim tizimida shaxs madaniyati to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish; – ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar, zamonaviy o‘qituvchiga qo;yilayotgan talablarni o‘rganish; – dars ishlanmalarini tayyorlashda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish; 4 www.ziyouz.com kutubxonasi – metodik ishlanmalar, ko‘rgazmali qurollar, tarqatma materiallar tayyorlash, kompyuter, slayd, disklar, magnit tasmalardan foydalana bilish, – har bir sinfni yoshiga mos ravishda musiqa o‘qitish metodlari va usullarini tanlab qo’llash; – kelajak avlodning musiqiy madaniyati va ma’naviyatini musiqa vositasi orqali shakllantirish; – sinfdan va maktabdan tashqari musiqiy tarbiyani shakllantirish va uni tashkil etish uslublarini o‘rganish; – pedagogik amaliyotda tajriba sinov ishlarini o‘tkazish; – taniqli kompozitor, shoirlar, ijodkorlar bilan uchrashuvlar o‘tkazish, tanlovlarda ishtirok etib, o‘quvchilami nafosat tarbiyasini shakllantirish; – xorijiy mamlakatlar ta’lim tizimini o‘rganish; – o‘qituvchi va talaba o‘rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil etish; – berilgan topshiriqlami o‘z vaqtida bajarib, amaliy mashg‘ulotlar, seminarlarga puxta tayyorlanish; – tavsiya etilgan adabiyotlar bilan mustaqil ishlash; – talabalarni mustaqil fikrlash, izlanish, tahiil qilish, xulosa chiqarishga o‘rgatish; – talabalarni mustaqil ish jarayonida ijodiy faolligini oshirish; – amaliy mashg‘ulotlar ma’ruzalarni mantiqiy davomi bo4lib, talabalar ma’ruzalar kursida o‘zlashtirgan bilimlarini mustahkamlashga o‘rgatish. “Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari” fani umumkasbiy fan hisoblanib, pedagogika, psixolgiya, maktab repertuari praktikumi, nutq madaniyati, musiqa tarixi, yakka kuylash, dirijyoriik, musiqa asbobi, solfedjio, xor musiqa nazariyasi, bolalar adabiyoti, pedagogik mahorat, ona till, adabiyot, tabiat kabi fanlar bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu musiqiy nazariy fanlar, bo‘!ajak, o‘qituvchilarga musiqa san’atini bolalarga samarali yetkazish yo‘llarini, ularga hayotning musiqiy obrazlarda aks etishini va musiqa ifoda vositalarini amalda qo‘llashga yordam beradi. Bu fanlar bir biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, o‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyasini shakllanishiga, musiqiy fani ami puxta egallashiga ko‘mak beradi. Bu esa bo‘lajak o‘qituvchilami, musiqiy san’at sirlarini o‘quvchilarga samarali yetkazish yo‘llarini o‘rgatadi.

Mavzuni mustahkamiash uchun savollar:

1. Mustaqilligimiz poydevorini mustahkamlashda ilm-fan qanday ahamiyatga ega? 2. “Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari” fani pedagogik fan sifatida maqsadi qanday?

3. Fanni kelib chiqish tarixi qanday?

4. “Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repertuari” fani qaysi fanlar bilan bog‘langan va uni maqsadi nima?

5. “Metodika” so‘zi qanday ma’noni anglatadi va uning asosiy maqsadi nima?

6. “Musiqa o‘qitish metodikasi, nazariyasi va maktab repurtuari” fanining vazifalari nimadan iborat? Tayanch tushunchalar: Ohangdoshlik – bir necha tovushlarning bir yo‘lga solib qo‘yilishi. Cholg‘uchi – musiqachi, sozanda cholg‘u asboblada ijro etuvchi. Prinsip – tamoyil. Musiqa nazariyasi – musiqiy asar tahlili, ijrochiligini o‘rgatuvhci fan. 5 www.ziyouz.com kutubxonasi

_\_MUSIQA_TARBIYASINING_ROLI.’>1.2. SHAXS KAMOLOTINI RIVOJLANTIRISHL> \ MUSIQA TARBIYASINING ROLI.

1. Musiqaning madaniy hayotimizda tutgan o‘rni.

2. Shaxsning shakllanishida musiqaning ahamiyati.

3. Musiqa o‘qituvchisining ma’naviy axloqiy qiyofasi va unga qo‘yilgan zamonaviy talablar.

4. Sharq mutafakkirlarini musiqa san’atini rivojlantirish haqidagi nkrlari.

Musiqa madaniy hayotimizda keng o‘rin tutgan, inson shaxsiyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadigan san’at turidir. Har bir insonni ma’naviy shakllanishida oilani, maktabni, jamiyatni ahamiyati katta. Chunki insonni insoniylik xususiyatlari jamiyatda tarkib topadi. Yosh avlodni kamolot sari yetaklashda tarbiyani ko‘plab omillari qatori musiqa tarbiyasi alohida o‘rin tutadi. Musiqa tarbiyasi nafosat tarbiyasining asosiy va murakkab qirralaridan biri bo‘lib, insonni atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. Musiqa inson ruhiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, uni nafosat olemiga olib kirish va axloqiy g‘oyaviy tarbiyalashni muhim vositasidir. Musiqa insonni yuksak did bilan qurollantiradi va unga ma’naviy ozuqa beradi. Maktabda musiqa o‘qitishning asosiy maqsadi o‘quvchilarda musiqa madaniyatini shakllantirish ulami zamon talabiga javob bera oladigan barkamol inson qilib voyaga yetkazish. Maktabda musiqa darslarini o‘qitishning asosiy vazifaiari quyidagtlardan iborat: – o‘quvchilami musiqa san’atiga bo‘lgan qiziqishi va mehr-muhabbatini oshirish; – musiqiy faoliyatlar jarayonida o‘quvchilami musiqiy qobiliyatlari musiqiy o‘quvi, ovozi, diqqat-e’tibori va ijodkorlik his-tuyg‘ularini o‘stirish; – musiqiy asariami badiiy-g‘oyaviy mazmuni vositasida axloqiy estetik ruhda tarbiyalash; – musiqa darslarida o‘quvchilami kasb-hunarga yo‘naltirish, mehnatga muhabbat, Vatanga muhabbat, kattalarga hurmat tuyg‘ularini shakllantirish. Mazkur maqsad va vazifalami amalga oshirish o‘qituvchining kasbiy va pedagogik mahoratlariga bog’liq. Har qanday san’atkor ham, maktabda musiqa madaniyati darslarini olib borolmaydi. Buning uchun musiqa o‘qituvchisi pedagogika, psixologiya, boialar fiziologiyasi, musiqa o‘qitish va metodikasi hamda o‘z musiqiy kasbiy fanlarini puxta o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Musiqa o‘qituvchisi o‘z kasbiga va bolalarga mehr qo‘ygan, yuksak madaniyatli, keng dunyoqarashga ega bo‘lgan shxs boMishi lozim. Donishmand xalqimiz azaldan kuy va qo’shiqni bola qalbiga tez yo‘l topa olishi, uning ruhiyatga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi, yaxshi xulq va odob, mehr oqibat, sabr-toqat, kattalarga hurmat fazilatlarini musiqa orqali tarkib topishini azaldan anglab yetgan. Oilada farzandni qo‘shiq aytishga, soz chalishga o‘rgatish ota-ona orzusi hisoblangan. Bola musiqa bilan ona allasi orqali tanishib, musiqadan umrbod ozuqa oladi. Chunki bola hali yurishni, so‘zlashni bilmay turib, musiqani eshitib, turli qo‘l harakatlari bilan musiqaga munosabatini bildiradi. Shuning uchun azaldan har bir oilada musiqa cholg‘u asboblaridan dutor, doira, rubob saqlash urf-odat bo‘lib qolgan. Musiqadan ozuqa olish uchun esa, inson sof qalb egasi, yuksak ma’naviyatli, go‘zallikni his eta oladigan inson boiishi kerak. “Har qanday jamiyatning kelajagi yoshlar ekan, kelajagi buyuk davlatni barpo etilishi, ulami qanday tarbiya olishiga bog’liq. Chunki ma’naviy jihatdan qudratli davlat, ijtimoiy jihatdan kuchli bo‘ladi” !. deb takitlaydi o‘z asarlarida yurtboshimiz I.A.Karimov. 1 I.A. Karimov “Yuksak m a’naviyat yengilm as kuch”, – Т.: “M a’naviyat nashriyoti”, 2008-yil. 6 www.ziyouz.com kutubxonasi Xalqimiz kelajagi mustaqil 0 ‘zbekistonning istiqboli ko‘p jixatdan o‘qituvchiga uning dunyoqarashiga, tayyorgarligi, fidoyiligiga, yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash ishiga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligini kuchaytirish, ixtisoslarga doir fanlami o‘qitish va pedagogik mahoratni egallash, nazariy bilim larni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatish bugungi kun talabidir. Uzluksiz pedagogik ta’lim tizimini amalga oshirilishi munosabati bilan o‘qituvchilami malakasini oshirish va ulami qayta tayyorlash ishlari diqqat markazidadir. 0 ‘qituvchilik kasbi sharafli, lekin juda murakkab kasbdir, o‘qituvchi musiqa nazariyasini egallashi bilan birga, bolalami sevishi, pedagogik amaliyotni ham o‘tgan boiishi kerak. Chunki, maktab hayotidagi pedagogik jarayon juda xilma-xildir. Bu esa musiqa o‘qituvchisidan puxta bilim, amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlikni talab etadi. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi kiyinish madaniyati va nutq madaniyatiga ega bo‘lishi kerak. U o‘qituvchilik kasbini va bolalami yaxshi ko‘rishi hamda ularni barkamol inson sifatida kamol topishiga ko‘maklashishi, har bir darsni o‘quvchilarni hayot tajribasiga bogiagan holda olib borishi, hilma-hil metodlar, innovatsion texnologiyalar, ko‘rgazmali qurollar, kompyutnr slayd, tarqatma materiallaridan foydalanishi kerak. 0 4z kasbiy mutaxassisligini puxta egallagan bo‘lishi, bolalar ovoziga o‘zining ovozini moslab kuylay olishi, ijrochilik mahoratiga ega bo‘lishi, sinfdan tashqari to‘g‘araklarga o‘quvchilarni jalb etish bilan turli tanlovlarda, tadbirlarda o‘quvchi!ar faol ishtirok etishi kerak, 0 ‘qituvchi har bir darsini senariy muallifi, artisti, ijrochisi hamda rejissyori boTishi bilan birga zamon bilan hamnafas qadam tashlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Q‘qituvchilik kasbini egallash uchun albatta kasbiy qobiliyatlar bilan birga jismoniy va ruhiy sog‘lom bo‘lishi darkor. “Biz sog‘lom avlodni tarbiyalab, voyaga yetkazishimiz kerak” deb ta’kidlaydi Yurtboshimiz I.A.Karimov1. SogTom kishi deganda faqat jismoniy sog‘Iomlikni emas, balki sog‘iom ruhiy xislatlami, sharqona axioq odob va umumbashariy g‘oyalar ruhida kamol topgan insonni tushunamiz” Buyuk pedagog A.Avioniy shunday degan edilar “Tarbiya qiluvchilar tabib kabidirlar, tabib hastani badanidagi kasallikka davo qilgani kabi, o‘qituvchi ham bolani musiqa orqali, aqliy rivojiga diqqat markaziga ta’sir etib, ularda poklik, vijdon, sadoqat, mehr, kattalarga hurmat, Vatanga muhabbat kabi tuyg‘ulami tarbiyalaydi”. “Tarbiya biz uchun yo hayot yo momot, yo najot-yo halokat. Yo saodat-yo falokat masalasidir” deb yozgan edi. Buyuk mutaffakkir shoir A.Navoiy o‘z asarlarida musiqa tarbiyasining qirralarini chuqur o’rganib, shunday dedi: “Musiqa jamiyat hayotining muhim negizidir. Faqat musiqagina odamning qalbiga tiniqlik, mutanosiblik va o‘z-o‘zidan qanot tuyg‘usini olib kiradi va uni baxtiyor qiladi” A1 Forobiy fikricha: “Musiqa – nodir san’at, ezgulikka yetaklovchi kuchdir” , “Kimki ilm xikmat o‘rganmoqchi boTsa, avvalo o‘zi ma’naviy barkamollika erishmog‘i lozim”- deydi Abu Rayxon Beruniy. “Har kimki hikmat o‘rganman desa, yoshlikdan bolasini, ilmli va dono kishilardan saboq olsin, shundagina u komillik darajasiga yetadi”; Shunday ekan, hozirgi davrda, musiqa o‘qituvchisidan mas’uliyat, fanga yangicha yondashuv uning metodologiyasini chuqur o‘rganish talab etadi. Umumta’lim maktablarida esa, musiqa madaniyati darslarning asosiy maqsadi, o‘quvchilarda musiqaga qiziqish uyg‘otish vositasida musiqiy madaniyatini tarkib toptirish. Zero kuy va ohang ta’sirida inson ezgulikka intilish, go‘zallikni asrash, ona tabiatga, ona Vatanga muhabbat his tuyg‘ularini shakllantirib, ma’naviy dunyosini boyitadi. 1 I.A. Karimov “Yuksak m a’naviyat yengilm as kuch”, – Т.: “M a’naviyat nashriyoti”, 2.008-yil. 7 www.ziyouz.com kutubxonasi Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Madaniy hayotimizda musiqa qanday ahamiyatga ega? 2. Barkamol insonni tarbiyalashda musiqaning maqsad va vazifaiari nimadan iborat? 3. Shaxsni tarbiyalashda musiqa qanday ahamiyatga ega? 4. Maktab hayotida musiqa o‘qituvchisini tutgan o‘mi? 5. Musiqa o‘qituvchisiga qanday zamonaviy talablar qo‘yilgan? 6. Buyuk mutafkkirlaming musiqa haqida qanday fikrlarini bilasiz? Tayanch tushunchalar: Musiqa – turli-tuman tovushlar bilan obraz yaratib beruvchi, g‘oyaviy emotsional mazmunga ega boigan san’atning bir turi. Musiqa estetikasi – musiqa san’atining mohiyati, badiiy shakllari va uslublarini o’rganadigan fan. 1.3. “TA’LIM TO‘G‘RISIDAGI QONUN” KADRLAR TAYYORLASH MILLIY DASTURI” VA MUSIQIY TA’LIM TIZIMIDA UZLUKSIZLIK VA UZVIYLIKNI AHAMIYATI Reja: 1. Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun maqsadi va tamoyillari. 2. “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturini” asosiy maqsadi va bosqichlar. 3. Musiqiy ta’lim tizimida uzluksizligi va uzviyligi. 4. Kadrlai’ tayyorlash milliy moduli. Mustaqil Respublikamizda yosh-avlodni tarbiyalash va ulami 0 ‘zbekistonning kelajagi uchun xizmat qiiadigan insonlar qilib shakllantirish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Yosh avlodni kelajagi ko‘p jixatdan o‘qituvchiga uning salohiyati kasbiy tayyorgarligiga, o‘quvchilarni o’qtish va tarbiyalash ishiga bog‘liq. Har tomonlama kamol topgan, hozirgi davr talabiga javob bera oladigan, o‘zida ma’naviy boylikni, ahloqiy poklikni, vijdon, kattalarga hurmat, mehnatsevarlik kabi tuyg‘ulami mujassamlashtirgan faol shaxsni shakllantirishda musiqa madaniyati darslarining ahamiyati katta. Musiqa madaniyat darslari o‘quvchilarni ma’naviy va axloqiy madaniyatini shakllantiradi. Milliy g‘urur vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirib, badiiy did va fikr doirasini kengaytirib, ularni barkamol inson bo‘lib yetishishida takrorlanmas manbaa bo‘lib xizmat qiladi. Mustaqillik yillarida 0 ‘zbekiston Respublikasida keng qamrovli va juda muhim iqtisodiy hamda siyosiy o‘zgarishlar yuz berdi. Jumladan: Boshqa sohalar singari xalq ta’limi yo‘nalishida ham qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. 1997 yil 29 avgust 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining II-chaqiriq IX sesiyasida “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Ta’lim to‘g‘risidagi Qonunni maqsadi, fuqarorlarga ta’lim tarbiya berish, kasb hunar o‘rgatishning huquqiy asosolarini belgilab berish, hamda har kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta’minlash. Chunki har qanday mamlakatning kuchi uning fuqarolarining ma’naviy yetukligi, intelektual salohiyatga egaligi bilan belgilanadi. Fuqarolaming ma’naviy yetukligi, intelektual salohiyati esa, ta’lim tizmining mazmuni, shaxsning har tomonlama shakllanishi uchun xizmat qiluvchi moddiy va ma’naviy shart-sharoitlarining mavjudligi, sog‘lom muhit darajasi, axloqiy qarashlari va e’tiqodiga bog‘liq. “Mazkur “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun mazmunida Respublika ta’lim tizimi uning asosiy yo‘nalishlari, maqsad vazifaiari, ta’lim bosqichlari va ularning mohiyati kabi masalalar o‘z ifodasini topgan. 8 www.ziyouz.com kutubxonasi Shu bois barcha o‘quv predmetiari qatori musiqa fanidan ham 1998 yil 10 may Vazirlar Maxkamasining 203-son qarori bilan Davlat Ta’lim Standartlari ishla’o chiqildi va 1999 yil “ Sharq” nashriyotida ishlab chiqarildi. Davlat Ta’lim Standartlari joriy etilishi milliy musiqiy merosdan to‘laqonli foydalanish imkonini beradi. Bular ommaviy xalq kuy va qo’shiqlarida, xonanda va sozandalaming ijodiy faoliyatlari, maqom va shashmakom, dostonlar va bugungi zamonaviy musiqiy faoliyatida o‘z aksini topgan. Yangi ta’lim mazmuni, о‘quvchilaming bilim va malakalarini oshiradi, xotiralarini mustaxkamlaydi, obrazli tasavvur qilish, musiqiy did kabi hislatlami rivojlantiradi. Uzluksiz ta’lim tizimida faoliyat olib borish, Davlat Ta’lim Standartlari dastur asosida, turli darajalaridagi ta’lim dasturlarining izchilligi asosida ta’minlanadi va quyidagi ta’lim turlarini o‘z ichiga oladi: • maktabgacha ta’lim; ( 3 – 6 yoshgacha) • umumiy o‘rta ta’lim; (I – IX sinfgacha) • o‘rta maxsus, kasb -hunar ta’limi; (IX sinfdan keyin ihtiyoriy majburiy ta’lim) • oliy ta’lim; (bakalavr, magisratura) • oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim; (aspirantura, doktorantura) • kadrlar malakasini oshirish va ularni kaytatayyorlash; • maktabdan tashqari ta’lim. (musiqa maktablari o‘quvchilar saroylari) «Umumiy ta’lim dasturlari»: maktabgacha ta’lim, boshiang‘ich ta’lim (1 —4 sinflar), umumiy o‘rta ta’lim ( 1 – 9 sinflar), o‘rta maxsus, kasb – hunar ta’limini o‘z ichiga qamrab oladi, jami (9+3) 12 yillik taiim . Ta’Iimning asosiy tamoyillari quyidagilarga asoslanadi: 1. Ta’lim-tarbiyaning demokratik harakterga ega ekanligi. 2. Ta’Iimning uzluksizligi va izchilligi. 3. Umumiy va o‘rta maxsus ta’limning majburiyligi. 4. Litsey yoki, kasb-hunar kollejida o‘qish tanlashning ixtiyoriyligi. 5. Ta’Hm tizimining dunyoviy harakterga ega bo‘lishi. 6. Davlat Ta’lim Standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi. 7. Ta’lim dasturlarini tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv. 8. Ta’lim tizimida davlat va nodavlat boshqaruvni boiishi. 9. Ta’lim tizimida Xalq ta’lim vazirligi davlat boshqaruvi organi hisoblanadi. 10.Bilimli bo‘lishni va iste’dodni rag‘batlantirish. Davlat Ta’lim Standartlari mazmunida o‘quvchilami musiqiy iqtidorini rivojlantirish, musiqa san’atiga mehr va ishtiyoqini oshirish, musiqa san’atiga qiziquvchi o‘quvchilarga shart-sharoit yaratib berish, ulami badiiy extiyojini qondirish, musiqa ta’lim – tarbiyasini asosiy vazifasini tashkil etadi. 0 ‘quvchilami musiqa san’atini o‘rganishlarini, musiqani badiiy idrok etish, yakka va jamoa bo‘lib qo‘shiq kuylash, raqsga tushish va ijodkorlik malakalarini shakllantirish Davlat Ta’lim Standartlari dasturining asosiy maqsadi bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, umumiy ta’lim doirasida o‘quvchilar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan minimal bilim va malakalar bayon etilgan. Davlat Ta’lim Standartlarining musiqa madaniyati fani dasturida darslarining taxminiy rejasi, yil, choraq mavzuiar, o‘zbek xalq musiqasi namunalari, maqom va shashmaqom, mumtoz musiqa, sharq xalqlari va yevropaning mumtoz musiqalari, hamda o‘zbek kompozitorlarning yangi zamonaviy asarlari kiritilgan. Shuning uchun ham, barcha kasblar ichida o‘qituvchilik kasbi sharafli va mas’uliyatli hisoblanadi. Jamiyatimizni ma’naviy yangilanishida demokratik huquqiy, davlat qurish kadrlar tayyorlash milliy dasturida asosiy masala bo‘iib hisoblanadi. «Kadrlar tayyorlash 9 www.ziyouz.com kutubxonasi milliy dosturi»ni asosiy omillaridan biri, xalqning boy inteliektual merosi va umuminsoniy qadriyatlar asosida zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va texnologiyaning yangi yutuqlari asosida kadrlarni tayyorlash va yangi tizimini shakllantirish. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni asosiy maqsadi. Bugungi mustaqillik sharoitida davlat, jamiyat va oila oldida javobgarlikni his eta oladigan yetuk, komil insonni tarbiyalash, ta’lim sohasini tubdan islox qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to ia xalos etish, rivojlangan demokratok davlat darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi jahon standartlariga mos kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratish. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da belgilangan barcha vazifalar uch bosqichda amalga oshirilishi ko‘rsatib berilgan. 1 – bosqichda (1997 – 2001 yillar) pedagogak va ilmiy pedagog kadrlarni tayyorlash hamda ulami malakasini oshirishni zamon talablariga javob beradigan darajada tashkil etish hamda ta’lim oluvchilaming yuksak tayyorgarlik darajasi va ma’naviy – axloqiy saviyasining sifatiga nisbatan qo‘yiladigan zarur talablami belgilab beruvchi, davlat ta’lim standartlarini yaratish va joriy etish asosida milliy d as turn i ro‘yobga chiqarish va yo‘nalishlariga aniqliklar kiritish. 2-bosqichda (2001 -2005 yillar) majburiy umumiy o‘rta maxcyc kasb-hunar ta’limiga, shuningdek o‘quvchilaming qobiliyatlari va imkoniyatlariga qarab, tabaqalashtirilgan ta’limiga o‘tish, sifat bosqichini shakllantirish. 3-bosqichida (2005 va undan keyingi yillar)- to‘plangan tajribalami umumlashtirish asosida, yanada rivojlantirish. Ta’lim jarayonini axborotlashtirish, uzluksiz ta’lim tizimini jahon axborot tarmog‘iga, kompyuter axborot t,armog‘i orqali ulash. Masofada o‘qitishni joriy etish. Musiqa san’ati, yangi avlodni tarbiyalashda o‘zigaxos manba bo‘lib xizmat qiladi. Azaldan, o‘zbek musiqa ta’lim – tarbiya pedagogikasi va uning mukammal uslublari ustoz va shogird an’analari misolida takomillashib borgan. Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari. Kadrlar tayyorlash milliy modeli ta’lim -tarbiya jarayonini qamrab olish bilan birga, ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Kadrlar tayyorlash milliy- modeli shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, ishlab chiqarish kabi qismlami o‘zaro hamkorligi, ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik asosida yuqori malakali kadrlarni tayyorlash milliy tizimini mohiyatini aks ettiruvchi loyiha hisoblanadi. Milliy modelning o‘ziga xos xususiyati mustaqil ravishda to‘qqiz yillik umumiy ta’lim hamda uch yillik o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limining joriy etilishi bilan belgilanadi. Bu esa, o‘z navbatida umumiy ta’lim dasturidan o‘rta maxsus ta’lim dasturiga o‘tishga zamin yaratadi. l.Shaxs-kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlaming iste’molchisi va ulami amalga oshiruvchisidir. Shaxs uzluksiz ta’lim jarayonida dunyoviy ilmiy bilimlarini o‘zlashtiradi, fan asoslarini puxta egallaydi, ishlab chiqarish sohalari bilan tanishadi, o‘zida ijtimoiy, ma’naviy-axloqiy sifatlami tarbiyalab raqobatga chidamli, malakali kadr boTib shakllanadi.’ 2. Davlatvaiamivat-ta’ lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatinitartibga solish va nazorat qilishn iamalga oshiruvchi kadrlarn itayyorlashva ularni qabul qilib olishning kafillaridir. Shaxs kamoloti nafaqat o‘zi uchun, balki davlat va jamiyat taraqqiyoti, ravnaqi uchun ham muhim amiyaga egaair. Binobarin, fuqarolari yuksak ma’naviyatga ega boigan jamiyat har tomonlama taraqqiy eta oladi. Shaxs va davlat (jamiyat) o‘rtasidagi aloqa ikki tomonlama xususiyatga ega. Shu bois har qanday davlat (jamiyat) o‘z fuqarolarining yashashi, mehnat qilishi, iqtidori va salohiyati uchun yetarli darajada shart-sharoitlar yaratib beradi. 1 Kadrlartayyorlashmilliydasturi (oliyta’lim m e’yoriyxujjat!arto‘p!ami-ToshkentSharqrnatbaaaksiyadorlilckoinpaniyasiBoshtaxririyati 2001 yil 30-31betlar) 10 www.ziyouz.com kutubxonasi

Do’stlaringiz bilan baham:

Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling

Musiqa ta’limida ilmiylik, sistemalilik va davomiylik printsipi

Ta’limning ilmiyligi, sistemaligi va davomiyligi printsiplari o’zaro bog’langan, bir-birini to’ldiradigan didaktik kategoriyalardandir.

Maktabda musiqa fani musiqashunoslik va pedagogikada qo’lga kiritilgan yutuqlarga tayanadi. Bu printsip o’quvchilarni hozirgi musiqa-pedagogikasida ilmiy asoslangan bilimlar bilan qurollantirishni talab etadi. Shubhasiz, musiqa pedagogikasida va amaliyotida mavjud barcha bilimlarni bolaga berishning iloji yo’q. Biz o’quvchiga asosan o’zbek musiqasining boy imkoniyatlaridan va umumbashariy musiqa asarlaridan ayrim namunalardan nazariy hamda amaliy bilim-malakalarni berish imkoniyatiga egamiz, xolos. Ana shu ilmiy bilimlar ta’limning mazmunini belgilovchi muhim hujjatlar- musiqa madaniyati fanidan dastur va darsliklarda o’z ifodasini topadi. Albatta, har bir dars o’zining tuzilishi va mazmuni bilan ilmiy asosda tashkil topishi lozim. Musiqa haqidagi bilimlar doirasi- musiqiy ta’lim-tarbiyada asosiy omildir.

Dars jarayonida o’quv materialining bolalar bilim va tajribasiga mosligi, bolalar ovozining rivojlanish qonuniyatlarini hisobga olish, nota qonuniyatlarini to’g’ri o’rgatish, asarni bolalar fikriy qobiliyatiga mos tahlil etish va boshqalar- darsning ilmiylik printsipini tashkil etadi.

Ilmiylikni sistemaliliksiz amalga oshirish qiyin. Darsning barcha o’quv elementlari hamda keyingi darslarning ham o’zaro mantiqiy bog’lanishi- sistemalilikning asosini tashkil etadi. Kuylash va tinglash uchun asarlarni bolalar bilim, malakalari aytim mashqlari darajasida xos tanlash va ularni soddadan- murakkabga, ma’lumdan-noma’lumga qarab o’zlashtirishni ta’minlash- sistemalilik demakdir.

Darsning har bir elementi, kelgusi mashg’ulotning mantiqiy davomi bo’lib, pedagogik maqsadlarni amalga oshirilishi esa davomiylik demakdir. Darsdagi predmetlar aro aloqa (adabiyot, tasviriy san’at, tarix) mazkur printsiplar asosida darsning unumli, samarali o’tishini ta’minlaydi.

Sistemalilik va davomiylik printsiplari, ilmiylik va bilimlarning bolalar uchun tushunarli bo’lishi printsiplari o’zaro uzviy bog’langan. Sistemalilik va davomiylik printsipiga qat’iy amal qilish natijasidagina o’quvchilar musiqa fanidan bilimlarga ega bo’lishlari mumkin. Demak, ilmiylik sistemalilik va davomiylik musiqa ta’limining mazmunini belgilovchi hujjatlarda ham o’qituvchi faoliyatida ham o’z ifodasini topadi. Bu printsipni amalda tadbiq etish ta’lim mazmunini takomillashtiradi, o’quvchilarning musiqiy o’quv faoliyatini aktivlashtiradi.

2. Darsda o’quvchilarning onglilik

va aktivligi:
Onglilik ta’lim jarayonida o’quvchilarning faollik ko’rsatishi bilan bog’liq, chunki ta’lim jarayonida o’quvchilarni musiqiy bilish faoliyatini aktivlashtirmasdan turib, o’quv materialining ongli o’zlashtirilishiga erishib bo’lmaydi. O’quvchi dars jarayonida ongli -emotsional o’zlashtirgan bilimlardangina amaliy faoliyatda bemalol foydalanishi mumkin. Ta’limda onglilik va aktivlik o’zaro uzviy bog’langan didaktik kategoriyalardir. Har qanday faollik asosida mustaqil aqliy faoliyat yotadi. Faollik deganda biz o’quvchining ham o’qish, ham musiqiy faoliyatlarini nazarda tutamiz. O’quv faolligi umumiy faollikning ajralmas qismi bo’lib, u musiqiy bilimlarni egallash, bilishga, anglashga qaratilgan faoliyatdir. Demak, bilish faolligi bola faoliyatining mahsuli bo’lib, bilimlarni egallashda faol ishtirok etish, kuchaytirilgan faoliyat ko’rsatish demakdir.

Onglilik va aktivlik-didaktikaning yetakchi printsiplaridan, chunki bilimni o’zlashtirish- o’quvchi amaliy faoliyatining asosiy sifati bo’lgan- bilish jarayoniga bog’liqdir.

Musiqa idroki kishi hayoti tajribasini boyitadi, voqelikni badiiy his etib, bilish qobiliyatini o’stiradi, fikrlash xususiyatini rivojlantiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, musiqa san’atlar ichida o’ziga xos xususiyat va imkoniyatlarga ega. Musiqa tinglovchisi ham kuylovchisi, ijrochisi ham bastakor belgilagan sur’at (temp)ga sozlanishi, shu maromda kuylashi shart. Aks holda jaranglayotgan musiqa va uning tinglovchisi orasida uzilish hosil bo’lib, idrok buziladi. Ana shuning o’zi ham musiqa mashg’ulotlarida, ayniqsa onglilik va aktivlik nihoyatda muhim rol o’ynaydi. Binobarin, o’quv materialini osondan-murakkabga va ma’lumdan-noma’lumga o’tish printsipi asosida bolalarning ongli musiqa idrokini, aktivligini rivojlantirish yo’li bilangina ularning musiqa madaniyatini shakllantirish mumkin. Zero, mashhur pedagog-olimlarning «Bolalarni musiqaga qanday qiziqtirmoq kerak?» degan muammoni o’rtaga tashlashi bejiz emas. Darsda musiqa materialini ongli ravishda o’zlashtirishda ilmiylik muhim rol o’ynaydi, chunki u musiqa asarlarining nazariy asoslarini, ifoda vositalarini bilib olishga asosiy mezon hisoblanadi.

O’quvchilarning darsda onglilik va aktivligi ayniqsa, aytim malakalarini shakllantirish uchun zarur. Bunda o’qituvchining tushuntirish vositalari maqsadga muvofiqligi, aniq va ravshanligi, bolalar nutq boyligiga mosligi, qo’shiqlar esa ular ovoziga mos tushishi shart. Notalarni o’rganishda esa onglilik va aktivlik musiqaning nazariy va amaliy jihatdan to’g’ri o’rganish va o’zlashtirishni osonlashtiradi.

3. Musiqa darslarida ko’rsatmalilik:

Bilimlarni qabul qilish va o’zlashtirishda barcha sezgi a’zolarining foaliyatini to’g’ri uyushtirish katta ahamiyatga ega. Sezgi a’zolari qanchalik ko’p ishtirok etsa, bilish shunchalik osonlashadi. Bu qonuniyat ancha ilgari Ya.A.Komeskiy, G.Pestolotsi, K.D.Ushinskiy kabi buyuk pedagoglar tomonidan asoslanib berilgan edi.

Ko’rsatmalilik musiqani o’qitishning ham muhim qonuniyati hisoblanadi, chunki bu fanning tabiati ko’rsatmalilikni ko’proq talab etadi.

Musiqa pedagogikasi fani namoyandalaridan biri N.L.Grodzenskayaning ta’kidlashicha: «Musiqa tarbiyasida musiqaning o’zi o’ziga ko’rgazmali vositadir. Chunki u ko’z bilan emas, balki quloq bilan idrok etiladi. Masalan, o’qituvchi mashq yoki qo’shiq ohangini chalib, kuylab ko’rsatganda ohang va so’z asosan quloq bilan «ko’rib» qabul etiladi. Musiqa tinglaganda ham asar tahlilida ham ohang ko’rgazma sifatida chalib «ko’rsatiladi».

O’qituvchining chalishdagi qo’l harakatlari, dirijerligi, yuz ifodasi, doskaga ilingan qo’shiq plakati, mashq yozuvi ham ko’rgazmali vositadir, ammo u musiqa sadosi ko’rgazmaliliga yordamchi, ikkinchi darajali vositadir. Buni shu bilan isbotlash mumkinki, musiqani ko’zi ojiz kishi idrok etadi; ammo u tasviriy san’atni idrok etolmaydi, tabiat go’zalligini ko’rolmaydi, ularni musiqa tasvirida tasavvur qilishi mumkin. Ammo boshlang’ich sinflarda asar syujetiga xos kartinalar asar badiiy mazmunini konkret tasavvur etib idrok etilishiga yordam beradi. Ayniqsa, doskaga ohangning grafik chiziqlar bilan ifodalanishi, klaviatura orqali musiqa tovushlarini chalib ko’rsatish dastlabki idrok malakalarini shakllanishiga muhim rol o’ynaydi. O’rta sinflarda esa ko’rgazmalilik nota yozuvlari orqali konkret va obsolyut sistemaga o’tadi.
4. Musiqa materialining bolalar bilimi

va malakalariga mosligi printsipi:
Mazkur printsip asosan dasturdan o’quv materiallarini va bu materiallar asosida dars mazmuni tuzish jarayonida qo’llaniladi. Bunda har bir sinfning umumiy bilim va malaka darajasi hisobga olinishi shart.

Har bir sinf o’quvchilarining bilim va malakasini hisobga olib, darsning yillik taqvimiy rejasini tuzish uchun musiqa darslarining o’quv dasturida o’qituvchi uchun asarlarni tanlash imkoniyati beriladi. Mazkur xususiyat bilan ham musiqa darsi boshqa fan darslaridan farq qiladi. Bunda qo’shiq kuylash, tinglash uchun asarlar, vokal-aytim mashqlari, musiqa savodi materiallari, asarlar tahlili uchun atamalar va bastakorlar ijodiga xos ma’lumot hamda dalillar hayotiy misollar bilan bolalarning bilim, malakalariga mos holda tanlanadi hamda dars rejalari tuziladi.

Agar boshlang’ich sinflarda musiqa darslarini mutaxassis o’qituvchi olib bormagan bo’lsa, tabiiyki dastur o’zlashtirilishi ko’pincha bir tomonlama- u ham bo’lsa, asosan qo’shiq o’rganish bilan kifoyalangandir. Demak, bolalarning bilim darajasi va musiqa malakalari orqada qolgan, shuning natijasida ular 5-sinf o’quv materiallarini o’zlashtirishga qiynaladilar. Bunday holda o’qituvchi boshlang’ich sinf o’quv materiallarining eng asosiy va zaruriy qismlarini o’quv yilining birinchi yarmida «tezlashtirib o’qitish metodlari» bilan o’tib olib, so’ng 5-sinf materiallarini o’tishga boshlaydi.

Umuman olganda mazkur didaktik printsip barcha sinflarda darsga tayyorgarlik ko’rish jarayoni va uni sinfda amalga oshirish vaqtida qo’llanilib boriladi.

5. Musiqa darslarida bilim va malakalarning

mustahkamligi printsipi:
Mazkur printsipni amalga oshirishning eng asosiy sharti yuqorida bayon etilgan to’rtta printsipga jiddiy amal qilishdan iboratdir. Bilim va malakalarning chuqurligi, mustahkamligi va turg’unligiga erishish uchun ularning hayotiyligini ta’min etish lozim, ya’ni mazkur asar va uning ijro uslubi madaniy hayotimiz uchun zarur ekanligi haqida bolalarda ishonch hosil etish lozim.

Ikkinchidan, asarlar tanlashda quyidagilarga amal qilish maqsadga muvofiqdir:

a) asarning bolalar badiiy va axloqiy tarbiyasi uchun mosligi:

b) musiqa ta’limi, ya’ni bilim berilishiga bo’lgan xususiyati:

v) sinfdagi barcha bolalarni mazkur asarga qiziqtirish va ularni to’la o’zlashtirishiga erishish.

Darsda olinadigan bilimlar doirasi va malakalar majmui uchun musiqa darsi amaliyotidagi takrorlanish va qaytarish xususiyati (qo’shiqni jumlalarga bo’lib qaytarib-qaytarib o’rganish, keyingi darslarda kuylash, musiqa asarlarini qayta tinglash) muhim rol o’ynaydi. Shu bois musiqa darslarida o’quvchilar tomonidan daftar tutishga ham unchalik hojat yo’q, chunki barcha bilimlar asosan dars jarayonida olinadi. Kuylash va tinglash malakalari esa amaliy faoliyat jarayonida shakllanadi. Darsda olingan har bir yangi bilim elementi dars faoliyatida kuylanib o’zlashtiriladi va u keyingi dasrlarda keng qo’llanib doimiy bilim-ko’nikmaga aylanadi. Bu xususiyati bilan ham musiqa darsi boshqa fanlardan farq qiladi.

Ta’lim printsiplari o’zaro bog’langan, bir-birini to’ldiradigan didaktik kategoriyalardir. Respublika umumta’lim maktablarida musiqa ta’lim-tarbiya Kontseptsiyasi musiqa ta’limi mazmunini yanada takomillashtirish, uni hozirgi davr talablari asosida qayta isloh etish, musiqa ta’lim-tarbiyaning milliy asoslari bilan boyitish, o’quv dastur amallari va darsliklarida ortiqcha, ikkinchi darajali narsalarni chiqarib tashlash, musiqiy o’quv materialining bolalar uchun tushunarli bo’lishini ta’minlash kabi muhim tadbir-yo’nalishlar alohida qayd etib o’tiladi. Shu bois, o’qituvchi umumdidaktik printsiplar bilan bir qatorda musiqa ta’limining o’ziga xos printsiplarini ham yaxshi bilishi va ta’lim jarayonida unga qat’iy amal qilishi lozim.

Biz yuqorida maktabda musiqa ta’limining umumdidaktik hamda o’ziga xos printsiplari bilan tanishib, ularning ta’riflari haqida muayyan tushunchalarga ega bo’ldik. Ta’lim printsiplari bir-biri bilan chambarchas bog’langan, bir-birini to’ldiradigan yahlit bir pedagogik hamda metodik talab bo’lib, ularga qat’iy amal qilish dars samaradorligini oshirish, o’quvchilarni puxta musiqiy bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, musiqiy-ijodiy qobiliyatlari, imkoniyatlarini tobora kengaytirishga juda katta ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Shu bilan birgalikda «musiqa madaniyati» predmeti o’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq metodikasining o’ziga xos printsiplarini ham ilgari suradi. Bular- emotsionallik va onglilikning birligi printsipi, badiiy va texnik birlik printsipi, lad, ritmik hissiyot va shaklni his etish birligi printsiplari. Bu printsiplar o’quvchilarning musiqiy qobiliyatlari, musiqaga qiziqish, did tarbiyasi va nihoyat musiqa madaniyatini rivojlantirishga yo’naltiriladi.

Emotsionallik va onglilikning birligi printsipining muhimligi- musiqa san’atining o’ziga xos xususiyati, uni idrokining o’ziga xosligi bilan belgilanadi. Musiqiy idrokning rivojlanishi ongli emotsional taassurotlarni talab etadi. Musiqa asarlarini ta’sirini anglash, uning mazmunini ochishga yordam beradi.

Badiiyligi va texnik birligi printsip- asarning badiiy, ifodali ijrosi muayyan malaka hamda ko’nikmalarni talab etadi. Masalan, qo’shiq o’rgatish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga vokal-xor malakalarini shakllantiradi, kuyni ijro etish uchun bolalar musiqa cholg’u asboblarida ritmik jo’r bo’lish uchun o’quvchilar bu cholg’ularda chalishning oddiy usullarini egallagan bo’lishlari kerak.

Lad, ritmik harakatlar hissiyot va shaklni his etish birligi printsipi turli musiqiy faoliyatlarning asosida bo’lishi kerak. O’quvchilarda musiqiy qobiliyatlarning shakllanishi barobarida musiqaning rivojlanish printsiplari, musiqiy nutq, musiqiy shakllarning ifodaviy imkoniyatlari haqida tasavvurlar shakllanadi.

Mashg’ulotlarda qo’llaniladigan musiqa ta’limi printsiplari bolalarda musiqiy ijodkorlik, tinglangan va idrok etilgan musiqa asari haqida munosabat bildirish, baho berish, musiqiy-ijodiy faoliyatlar mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda bayon eta olish, ifodalash ko’nikmalarini shakllantirish hamda rivojlantirishga xizmat qilmog’i lozimdir.

Shunday qilib, musiqa darslari pedagogika fanining didaktik nazariyasi va printsiplari (ta’lim amaliyotining umumlashgan nazariyasi) asosida tuziladi. Bu printsiplar o’qituvchi hamda o’quvchi tomonidan amalga oshiriladigan ta’limning barcha komponentlari- dars mazmuni, metodlari va darsning tuzilishidagi asosiy talablar va uning yo’nalishlarini belgilab beradi.

Musiqa fani o’qitilishining printsiplari bolalarda ijodiylik, musiqa haqida mustaqil fikr-munosabat bildirish, musiqa asarlarini ongli-emotsional idrok etish, ularning musiqiy qobiliyat hamda iqtidorlarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qilmog’i lozimdir.
Savollar:

Ta’lim printsipi haqida ma’lumot.
Musiqa ta’limida ta’lim printsiplarining ahamiyati.
Didaktik printsiplar nima?
Musiqa ta’limida ilmiylik, sistemalilik va davomiylik printsipi.
O’quvchilarning onglilik va aktivligi tushunchasini izohlang.
Darsda ko’rsatmalilik printsipi.
Musiqa o’quv materialining bolalar bilimi va malakalariga mosligi printsipi haqida.
Musiqa darslarida bilim va malakalarning mustahkamligi printsipining ta’rifi.

Mavzu yuzasidan tayanch so’zlar:
Ta’lim printsiplari, tadqiqot ob’ekti, amaliy malakalar doirasi, didaktik kategoriyalar, musiqa pedagogikasi va amaliyoti, o’quv elementlari, predmetlararo aloqa, musiqa idroki, metodik talab, ongli emotsional idrok.

Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro’yxati:

Dmitrieva L. G., Chernoivanenko N.M. Metodika muzikalnogo vospitaniya v shkole.- M., 1989.
Gulomov A.K. O’qitish printsiplari va metodlari. -T., 1992.
Omonullaev D. Maktabda musiqa tarbiyasi metodikasidan lektsiyalar kursi (musiqa-pedagogika fakultetlari studentlari uchun o’quv qo’llanma)-T., 1990.
Telcharova R.A. Uroki muzo’kalnoy kulturo’. -M., 1991.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida musiqa madaniyati fani bo’yicha sinov dasturi (1-7 sinflar) -T., 1998.
O’zbekiston Respublikasi umumta’lim maktablarida musiqa ta’lim-tarbiyasi Kontseptsiyasi. «Ma’rifat» gazetasi, 1992, 25-noyabr.
Hasanov A. Musiqa va tarbiya. -T., 1993.

Musikiy ta’lim va tarbiyasining asosiy metodlari.

Ta’lim-tarbiya jarayonida musikaning ta’limiy

rivojlantiruvchi va tarbiyaviy imkoniyatlarini amalga

Musiqa darslari-ijtimoiy faol shaxsni, ma’naviy barkamol insonni tarbiyalashning vositalaridan biridir. O’quvchi musiqa mashg’ulotlari orqali san’at olamiga kirib, musiqaning joziba kuchi, sir-asrorlarini egallaydi. Musiqa vositasida go’zallikni anglash unga o’z munosabatini bildirish o’unikmalarini rivojlantiradi. Bir so’z bilan aytganda musiqa mashg’ulotlarida o’quvchining ma’naviy kamolot tarbiyasi amalga oshiriladi.

Musiqa darslarida rivojlanish va maqsadga muvofiq tarbiya avvalo ta’limning dogmatik metodlaridan voz kechish, ko’proq o’quvchini uylash, fikrlash, musiqiy faoliyat ko’rsatishga undaydigan metodlarni qullash, musiqa darslarining ta’limiy, tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi imkoniyatlarini butun choralar bilan ishga solish orqali amalga oshiriladi. Buning uchun avvalo musiqani o’qitish metodlarini mukammal bilish, metodlarni tanlash mahoratiga ega bo’lish va har bir metodni amalga oshirishning shart-sharoitlaridan xabardor bo’lish lozim.

Xo’sh, «Metod» qanday ma’noni anglatadi?

Metod (yunoncha metxodes- tadqikot yoki bilish yo’li, nazariya ta’limot) voqelikni amaliy yoki nazariy o’zlashtirish usullari yoxud operatsiyalarning mazmunidir» (O’zb. S.Entsiklopediyasi, T. 1976, 7-tom, 171-bet)

Falsafiy ma’noda metod tushunchasi tabiat va jamiyat hodisalarini kuzatish hamda voqelikka ilmiy nuqtai nazardan yondashish demakdir. Didaktik ma’noda bu tushuncha o’quvchilarni bilim, malaka, ko’nikmalar bilan qurollantirish yo’llarini o’z ichiga oladi. Ayrim fanlarni o’qitish bilan aloqador masalalarni xususiy metodika o’rganadi. SHuning uchun ta’lim metodlarini didakt olimlarini ham, metodistlarni ham bab-baravar qiziqtirayotgan eng dolzarb muammolardan biri bo’lib sanaladi.

Didakt olimlar keyingi yillarda ta’lim metodlari va ularning tasnifiga oid anchagina salmoqli ilmiy izlanishlar olib bordilar. Ular o’qitish metodlarini turlicha tasnif qilishadi. Bir guruh olimlar (S.Petrovskiy, E.N.Golant) ta’lim metodlarini bilim olish manbaiga qarab og’zaki, ko’rgazmali va amaliy metodlarga bo’lsalar, ikkinchi guruhdagi olimlar (M.A.Danilov, B.P.Esipov) ma’lum tipdagi darslarda bajariladigan o’quv vazifasidan kelib chiqib bilimlarni egallash, ko’nikma va malakalarni shakllantirish, egallagan bilimlarni mustahkamlash, malaka va ko’nikmalarni tekshirish hamda baholash kabi metodlarga bo’lishadi.

Agar musiqa o’qitish metodikasini xususiy metodikalar oilasiga navqiron predmet ekanligi va unda metodlar borasida hali muammolar mavjudligini hisobga oladigan bo’lsak, maktabda mazkur fanning samaradorligini oshirishda uning optimal (qulay) metodlarini belgilash va ulardan darsda unumli foydalanish naqadar muhimligini tasavvur qilish qiyin emas. Bu ko’proq musiqa mashg’ulotlarining o’ziga xos xususiyatlariga bog’liq. Musiqa tarbiyasi vazifalarini amalga oshirish darsda o’qitishning optimal metodlaridan unumli foydalanishga bog’liq. Ammo maktabda musiqa o’qitishning optimal metodlari va ulardan foydalanish usullari amaldagi qo’llanmalarda etarlicha ochib berilmagan. A.B.Abdullin, D. Kabalevskiy musiqa tarbiyasi tizimi asosida yaratilgan («Teoriya praktika muzo’kalnogo obucheniya v obxeobrazovatelnoy shkole» M., 1983) qo’llanmasida 4 metod asosli bayon etilgan. Darsni musiqaviy umumlashtirish; o’tilajak darslarda oldindan «yugurib» bog’lanish va o’tilganlarga qaytish; dars mazmunining emotsional dramaturgiyasi; darsning pedagogik kuzatilishi hamda bilimlarning baholanishi.

Musiqa darslarida o’quvchi faoliyatini o’z-o’zidan faollashmaydi, albatta. U birinchi navbatda o’qituvchi tomonidan turli tanlangan metod bilan bog’liq. Ilmiy asosda tug’ri tanlangan metod bola shaxsini rivojlantirish va uni faollashtirishga asosiy o’rin egallaydi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, o’qituvchilar ta’lim metodlarini tanlashda juda ko’p qiyinchiliklarga duch keladilar. Ayrim o’qituvchilar ma’lum bir metodning rolini oshirib, ikkinchisini e’tibordan chetda qoldirsalar, ba’zilari har bir metoddan bir shingil olishga urinadilar.

Ta’lim samaradorligi ko’p jihatdan tanlangan metodning tug’riligiga bog’liq. Musiqani o’qitishda metod tanlashda o’quvchilar imkoniyatini kengaytirish, o’quvchilar musiqiy faoliyatlarini oshirishga xizmat qiladigan ta’limning optimal (qulay) metodlarini ishga solish masalasi alohida ahamiyatga molik.

Hozirgi kunda o’qitish metodlari tasnifiga nisbatan bir necha qarashlar mavjud. Musiqa o’qitishda o’quvchi va o’qituvchi faoliyatida o’zaro aloqadorlik va o’quvchilarning bilish jarayonida mustaqil izlanishga undovchi metodlar sistemasini qullash maqsadga muvofiqdir. Zero, metodlar- o’qituvchi bilan o’quvchi orasidagi vositachi hamdir. CHunki aynan bir metod (masalan, vokal-xor mashqlari) bilan o’qituvchi o’rgatadi, o’quvchilar o’rganadi.

Musiqa o’qitishning og’zaki metodlari:

Musiqa darsida o’qituvchining so’z mahoratiga alohida talab quyiladi. U o’zining asar haqidagi badiiy kirish so’zi bilan o’quvchilarni ajoyib va sehrli musiqa olamiga olib kiradi, qiziqarli hikoya va suhbati bilan bolalar diqqatini musiqa obrazlariga yo’naltiradi, asarni badiiy idrok etishlariga erishadi. Bunda hikoya, suhbat, tushuntirish, savol-javob va izoh metodlaridan foydalaniladi.

Suhbat o’quvchi va o’qituvchi orasidagi dialogik shakldagi faoliyatdan iborat bo’lib, o’quvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi. Suhbat jarayonida muallim o’quvchilar fikriy qobiliyatlarini kuchaytiradi, bilish qobiliyatlarini faollashtiradi, musiqa haqida bilim doirasini boyitib rivojlantiradi.

Tushuntirish – ilmiy isbotlash metodi musiqa darslarida ham ishlatiladi. U musiqa savodi, musiqa tuzilishi va rivojlanishi kabilarni (qo’llashda) o’rganishda qo’llaniladi.

Ma’lumki, musiqa harakatlanuvchi melodik va garmonik tovushlardan iborat san’atdir. Uni faqat eshitish orqali tinglab, idrok etish mumkin. Bunda ko’rish asosiy rol o’ynamay, balki doskada ifodalangan nota yozuvlari, plakat, tablitsalar, o’qituvchining dirijyorlik harakatlari va boshqalar musiqani jonli aniq idrok etish yoki ijro etish uchun yordam beradi. Musiqa pedagogikasi fani olimalaridan biri N.L.Grodzenskayaning ta’biricha: «Musiqaning jonli yangrashi- darsda asosiy ko’rgazma bo’lib xizmat qiladi.

Amaliy metodlar :

Amaliy metodlar vositasida o’quvchilarda vokal-xor malakalari musiqaning tuzilishi va ifoda vositalarini tahlil etish, uning janr va shakllarini aniqlash hamda nota yozuvini o’rganish malaka – ko’nikmalarini shakllantirish uchun ko’llaniladi. Masalan, vokal-xor malakalarini rivojlantirishda, nota yozuvini o’rganishda asosan Mashq metodidan ko’proq foydalaniladi, ular har hil faoliyat turlarida qo’llaniladi. Jumladan, vokal-xor ishlarida asho’lachilik nafasi, tovush hosil qilish, talaffuz, soz, ansambl malakalarini rivojlantirishga doir uslub va priyomlar (dirijyorlik, takrorlab kuylash, taqoslash, kuylab ko’rsatish, vokal mashqlari va h.k.) dan keng foydalaniladi. Unda vokal-xor mashqlari va mashq qo’shiq kuylash amaliy mashg’ulotining muhim vositasi hisoblanadi.

O’yin metodi- asosan boshlang’ich sinflarda yaxshi natija beradi. Qo’llanma va darsliklarda musiqiy o’yin va uning elementlaridan keng joriy etilmoqda. Sinfda kichik musiqiy o’yinlar «Bolalar va g’ozlar», o’rganilsa, sinfdan tashqari mashg’ulotlarda, kuni uzaytirilgan guruhlarda keng maydon talab etuvchi kuy va qo’shiqlar «Oq terakmi, ko’k terak», I.Akbarovning «Hazil», «Qorda o’yin» hamda boshqalar amaliy ijro etiladi.

Demak, musiqa tarbiyasi metodlari- muallim bilan o’quvchi faoliyatida juda muhim o’rin egallaydi. Musiqa tarbiyasi metodlarining xilma-xilligi- musiqa san’atining xususiyati hamda o’quvchilar musiqiy faoliyatining o’ziga xosligi bilan belgilanadi.

Ma’lumki, o’quvchilarni musiqa asari bilan tanishtirishda o’qituvchi suhbatdan boshlaydi. Ularga bastakor, uning yaratgan asarlari haqida, ayrim tanish musiqalaridan namuna-misollar yangraydi. O’quvchilar musiqa asarini o’qituvchining jonli ijrosida yoki gramezuvda tinglashadi (ko’rgazma namunali metod) asar yaratilishi tarixiga doir qiziqarli ma’lumotlar beradi; ijro holati, tinglovchiga badiiy taasurotning uyg’otishi (ruhlantiruvchi-rag’batlantiruvchi metod; bolalar o’qituvchi savollariga javoblar berishadi, taassurotlarini o’rtoqlashishadi (suhbat metodi); o’quvchilar musiqa asarini tinglashadi; o’qituvchi tomonidan bolalarga badiiy-ijodiy topshiriqlar beriladi, tinglash, idrok etish orqali asarning ayrim fragment (qismlari taqqoslanadi va tahlil etiladi (tahlil va qiyoslash metodi); asar g’oyasi, mazmunini aniqlash va u haqda xulosa chiqarish (umumlashtirish metodi).

Bilimlarni muammoli bayon qilish o’quvchi musiqiy faoliyatini uyushtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’quvchi musiqiy faoliyatini uyushtirish deganda, biz ular tomonidan bilimlarni mustaqil egallash va bu bilimlarni malaka hamda ko’nikmaga aylantirish jarayonini tushunamiz. O’quvchilarning mustaqil bilim olishi o’qituvchi rahbarligidan ajralgan holda emas, albatta.

Musiqiy faoliyatlarga ruhlantirish metodlari orqali muallim o’quvchilar oldiga turli hil musiqiy-ijodiy topshiriqlar qo’yishi mumkin. Masalan, O’zbek xalq o’yinini o’rgatishda I-sinf o’quvchilariga qo’yidagicha savol-topshiriqlar bilan murojaat qilish mumkin: Jumladan, «O’yinni qay tarzda ijro etish maqsadga muvofiq bo’ladi, Bir kishi ijrosimi? Yoki ommaviy tarzda, doira yoki aylana shaklda turibmi?»

Bolalarga musiqa asboblarini ajratib olishda bir qo’shiqni yoki kuyni ijro etishda musiqiy obrazni ifodalashda qaysi bir asbobning imkoniyatlari kattaligini aniqlash kabi savollar, topshiriqlar alohida ahamiyat kasb etadi.

Taqqoslash –musiqa ta’limi adabiyotida ancha keng tarqalgan metodlardan biri bo’lib, o’quvchilar badiiy qiziqishini oshirishda samarali yordam beradi. Sinf o’quvchilari tomonidan musiqiy-ijodiy topshiriqlarni bajarish albatta, musiqiy tahlilni talab etadi. Bu esa o’quvchilarni asar jaranglashi davomida ohang o’zgarishlarini va musiqiy obrazlar rivojlanishini «kuzatib», tinglab borishga, badiiy taassurotlarni anglash va xulosalar chiqarishga majbur etadi.

Avvalo kichik yoshli o’quvchilarda musiqa asarlari janrlaridagi xususiyatlarning qarama-qarshiligini aniqlab qiyoslash qiziqish uyg’otadi. Masalan: Balet janrining valsdan qiyoslanishi, ular orasidagi o’zaro umumiylik masalalari, agarda ularga «vals» janri bilan «marsh» janrlarini qiyoslash topshirilsa, ular ushbu janrlarining har birining farqi, o’ziga xos xususiyatlarini fahm etadilar: vals musiqaning to’lqinli, «aylanuvchan» musiqiy harakatlarini, marsh musiqasining esa zalvorli, aniq usulli xususiyatlarini farqini anglaydilar.

Yuqorida keltirilgan misollardan shuni tushunish kerakki, musiqa tarbiyasi metodlari so’z, nutq bilan uyg’un ravishda tadbiq etiladi. Og’zaki metodlar (hikoya, suhbat, tushuntirish) asar mazmunini ochishga yordam beradi, uning ijro uslubini anglashga, o’quvchilarda estetik hissiyotni tarbiyalashda muhim o’rin tutadi.

Ta’limning oqzaki metodlari cholg’u asboblarida chalish, qo’shiq o’rganish va ritmik harakatlarni bajarish jarayonida ham amalga oshiriladi. Masalan, musiqa asboblarida chalishni o’rgatishda o’qituvchi bolalarga qo’l harakatlarining engil, elastik bo’lishini; raqs harakatlarini bajarishda esa musiqiy ritmik holatlarni nazorat qilib borishni; qo’shiq kuylashda esa ovozning jarangdorligi, engil, mayin sadolanishini ta’minlashni shakllantirish muhimligi tushuntirib beriladi. Musiqiy faoliyatlardagi oqzaki va ko’rgazmali metodlarning bunday uyg’unlashuvi o’quvchilarning bolalar musiqa asboblarida chalish mahorati, ularda vokal-xor ko’nikmalarini egallashda ritmik harakatlarni bajarish ko’nikmalarini shakllanishida muhim shart-sharoitlar yaratadi.

Hikoya – bu o’qituvchining musiqa asari haqidagi jonli, obrazli va emotsional-yorqin hikoyaviy bayonidan iboratdir. Hikoya-qisqa, obrazli va qiziqarli bo’lib, undagi bayon mazmuni asosiy maqsad- o’quvchilarni asar obrazini badiiy tasavvur etishga va shu vosita bilan musiqa asarini badiiy idrok etishga erishishdan iboratdir. Faqatgina qiziqarli va obrazli qisqa hikoya bolalar qalbida o’rganiladigan asarga nisbatan qiziqish va muhabbat uyg’ota oladi. Masalan, bolalar bugungi darsda tanilayotgan asar bilan ilgari «uchrashganligi», ammo badiiy jihatdan idrok eta olmaganligi sababli unga uncha befarq qarashlari mumkin. Bunday holatda obrazli va qiziqarli hikoya vaziyatni tubdan o’zgartiradi. Uch minutli qiziqarli va obrazli hikoya, – deb ta’riflashadi musiqa maorifining donishmandlaridan biri – bir necha soatli zavqli amaliy mashg’ulotni ta’min etishi mumkin.

Qaysi holatlarda hikoya metodini qullash mumkin?- degan savol tug’ilishi, tabiiy. Birinchidan, bastakorning ijodiy biografiyasida hikoyabop qiziqarli voqea va lavhalar mavjud bo’lsa. Bunga V.A.Motsartning bolalikdagi iztirobli hayoti, uning qiziqarli faktlarga boyligi, masalan, 8 yashar Volfangning o’zi ijod etgan musiqasini yuksak mahorat bilan ijro etganligi; N. Rimskiy Korsakovning uch marta dengiz bo’ylab Jahonni sayohat etib, shu munosabat bilan Sharq xalqlari madaniyatiga katta qiziqish va hurmat bilan qarab, «Ming bir kecha» hikoyalari obrazlari asosida «Shaxrizoda» simfonik kartinasini yaratganligi, shuningdek, Hoji Abdulaziz Abdurasulov ikki marta Sharq va Arab mamlakatlariga sayohat qilib, u erlardagi o’zbek musiqasini targ’ibot qilib, u yurtlar milliy musiqasini o’rganib, ularning yuksak chuqqilarini musiqamiz amaliyotida tadbiq etganligi, natijada «Cho’li Iroq», «Gadoyi», «Jazoir» kabi qator mumtoz kuy va qo’shiqlar yaratganligi misol bo’la oladi.

Ikkinchidan, asarning yaratish tarixi bayonida: masalan, bastakor M.Burxonov va shoir A.Oripovlarning «O’zbekiston Respublikasi Davlat Madhiyasi» kabi mashhur hamda tarixiy asarlarning yaratilish sabablari va taqdirini faqatgina hikoya metodi bilan qiziqarli bayon etish mumkin bo’ladi. Bunda aniq va hujjatli dadil va faktlardan foydalanish zarur.

Uchinchidan, bolalarni yirik asarlar (musiqali drama, dostonlar, opera, balet) badiiy obrazlariga olib kirish uchun asarning syujetli mazmuni qisqa hikoya qilib beriladi. Bunda syujet mazmuni asosiy maqsad bo’lmay, balki u bolalarni asarning musiqiy badiiy obraziga olib kirishga yordam bermog’i lozim.

To’rtinchidan, mashhur va atoqli kishilar hayotida musiqa san’ati rolini bayon etishda. Masalan musiqa tarixi bayonida «Farobiy va musiqa», «Abu Ali ibn Sinoning musiqiy-nazariy ta’limotlari», A.Fitratning «Shashmaqomshunoslik faoliyati» va boshqalarni o’rganishda.

Suhbat metodining asosan ikki keng turi tarqalgan- bular hikoya-suhbat va suhbat dialog. Hikoya-suxbat vositasida o’qituvchi o’quvchilarning musiqa san’ati haqida tug’ri mushohada yuritishga va xulosalar chiqarishga erishadi. Dialogik-suhbat jarayonida esa ko’proq o’quvchilar etakchilik faoliyati ko’rsatadilar, o’qituvchi esa ularni boshqarib borib, to’g’ri xulosalar chiqarishga erishadi. Har ikkala holatda ham o’qituvchining o’rtaga tashlaydigan savollari muhim rol o’ynaydi. Shuni unutmaslik lozimki, suhbatlar jarayoni muhokama etilayotgan musiqa uning yangrashi bilan bog’lanib olib borilishi shart, aks holda suhbat quruq va qiziqarsiz bo’lib qoladi.

Shunday qilib, musiqa darslarida ta’limning samarali metodlaridan unumli foydalanish birinchidan, o’quvchilarning musiqiy o’quv materiallariga qiziqishini kuchaytirib, o’quv-biluv faoliyatlarini aktivlashtiradi; ikkinchidan, musiqa asarlari haqida munosabat bildirishga, ularni tahlil etishga intilish shakllanadi. Uchindan, musiqani o’qitishning amaliy yo’nalishini kuchaytirib, o’quvchilarni mustaqil ijodiy faoliyatga puxta tayyorlash imkoniyatlarini yaratadi.

Musiqiy ta’lim-tarbiya Kontseptsiyasi qabul qilinganligi munosabati bilan metodlar masalasi yana ham jiddiy tus olishi, tabiiy albatta. Musiqa muallimi uchun shakllanuvchi ta’lim (maxsus musiqa-pedagogika o’quv yurtida) olgan bilimi asosiy rol o’ynaydi. Rivojlanuvchi ta’lim (maktab faoliyatidan oladigan tajriba) esa maktab pedagogik jamoasidan, ko’pincha u maktabda yagona mutahassis sifatida ish ko’rishi sababli, metodik yordamga muhtoj bo’lib qoladi. Ammo maktabda musiqa o’qitish metodikasidan boshqa mutaxassis yo’qligi sababli yosh o’qituvchi bunday yordamdan baxramand bo’lolmaydi. Demak, uning asosiy tayanchi musiqa-pedagogika o’quv yurtida olgan bilim va malakadir. Shuning uchun yosh musiqa o’qituvchilari musiqa o’qitish uslubiyotini puxta o’rganishga e’tiborni kuchaytirishlari zarur tadbir hisoblanadi.

Metod haqida tushuncha.
Metodlar tasnifiga oid qarashlar xususida.
Metodlarning guruhlarga bo’linishi.
Musiqa o’qitishning og’zaki metodlari hakida ma’lumot.
Ko’rgazmali o’qitish metodlari o’qitish xususida.
Amaliy metodlar haqida tushuncha.
Ta’limning optimal metodlari xususida.

Mavzu yuzasidan tayanch so’zlar:
Ma’naviy kamolot tarbiyasi, voqelikka ilmiy nuqtai nazardan yondashish, optimal metodlar didakt omillar, musiqaviy umumlashtirish metodlar tasnifi, badiiy kirish so’zi, musiqaning jonli yangrashi, musiqaviy o’quv materiali.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro’yxati :

Apraksina O.A. «Metodika muzo’kalnogo vospitaniya v shkole». –M., 1983.
Gudkova E.A. Kuldoshev L.H. «Musiqa darsligi metodik qo’llanma. 4-sinf.- T. «O’qituvchi», 1967 y.
qulomov A.K.«O’qitish printsiplari va metodlari». -T., Qituvchi 1992 .
Omonullaev D. «Maktabda musiqa tarbiyasi metodikasidan lektsiyalar majmui», T., «O’qituvchi», 1989.
Hasanov A.Sh. «Maktabda asho’la» umumta’lim maktablarining vokal to’garagi rahbarlari uchun metodik qo’llanma.- T. «O’qituvchi», 1981.

7-MAVZU. Musiqa darslarida faoliyat turlari

va ularning o’zaro aloqasi. Musiqa idroki

Reja: 1. Musiqiy ta’lim-tarbiya jarayonida musiqa

idroki va musiqa ijrochiligini tarbiyalash.

2. Musiqa tinglashni rivojlantirish xususiyatlari.

Musiqiy rivojlanish darajasiga bog’liqligi.

3. Musiqa idrokini bosqichma-bosqich amalga

oshirish.
Musiqa insonning his-tuyg’ularini ifodalash bilan birga hayot, voqelik va davr aksidir. Shu boisdan musiqa dasturi printsiplarida bosh mezon- «Musiqa va hayotdir». Musiqa pedagogikasi olimlarining ta’kidlashicha:- «Musiqani o’rganish jarayonida bolalar birinchi darsdanoq unda hayot aks ettirilganligini u orqali hayotni o’rganishlarini osonlikcha his etadilar va tushunadilar».

O’quvchilarning hayotiy tajribalariga tayangan holda har bir musiqa asari zamirida ma’lum voqelik, his-tuyg’u va fikrlar aks ettirilishi haqida tushuncha beriladi. Bu faqatgina dars jarayonida turli musiqa faoliyatlarini bajarishda asar va uning obrazlarini idrok etish bilan amalga oshadi. Zotan, bir darsda qaysi musiqa faoliyatini olmaylik, u avval musiqa yangrashini idrok etish va uning obrazi hamda harakterlarini fahmlagandan so’ng ijobiy tarzda amalga oshiriladi. Demak, musiqa idroki dars jarayonining asosiy omili ekan. Shu boisdan musiqani eshitish, zavqlanish, qo’shiq kuylash, musiqa savodxonligiga doir xususiyatlarni anglab olish, raqs tushish musiqa ostida turli ritmik harakatlarni bajarish, chapak va cholg’u asboblarida chalib musiqaga ritmik jo’r bo’lish uchun belgilangan musiqalarni idrok etib borish kabi faoliyatlarni bajarish mumkin. Musiqa idroki darsda ikki tarzda- musiqa asarlarini maxsus eshitish (musiqa tinglash) va musiqani eshitib, anglab uning xarakteriga muvofiq turli faoliyatlarni amaliy bajarish.

Zamonaviy musiqa madaniyati darslarida musiqa idroki yetakchi faoliyat sifatida muhim rol o’ynaydi. U ikki holatda amalga oshadi. Birinchi holatda ma’lum asar tinglanib, idrok etiladi va uning badiiy tavsiflari dars mavzuiga doir oddiy musiqiy-pedagogik tahlil etiladi. Eshitish orqali asarni tushunish hamda ongli idrok etish asarning musiqiy xususiyatlari (janri, tuzilishi, ifoda vositalari, ijrochiligi) va badiiy mazmuni haqida ma’lum bilimlarga ega bo’linadi. Ikkinchi holatda musiqa asarlari tinglanib (idrok etilib), so’ng u yoki bu faoliyati ko’proq kuylash orqali o’rganiladi. Uning badiiy mazmun xususiyatlari amaliy faoliyatda ifodalanadi. Masalan, o’rganiladigan qo’shiq avval o’qituvchi ijrosida (tasma orqali ham) bir-ikki marta tinglanadi, asar xususiyati haqida suhbat qilinadi, so’ng o’rganishga kirishiladi, raqs musiqasi avval tinglanadi, kuy tavsiflari anglab olingandan so’ng, raqs harakatlari ifodasi o’rganiladi. Ko’pincha asar bir necha faoliyat uygunligida (tinglash, kuylash, raqs harakati va boshqa) o’rganiladi. Bunday mashg’ulot usuli asarni puxta o’rganish va ayni damda kompleks malakalarning rivojlanishi uchun imkon yaratadi.

Musiqa madaniyati darsida barcha faoliyatlar muayyan mavzu zamirida mantiqan o’zaro bog’lanadi, natijada darsning mantiqan bir butunligi vujudga keladi. Musiqa savodxonligi barcha faoliyatlarni nazariy birlashtiruvchi faoliyat sifatida muhimdir. Darsda qaysi faoliyat mashg’uloti (tinglash, kuylash, raqs va boshqa) qullanilmasin, uning amaliyotida foydalanilayotgan asar o’rganiladi va xususiyatlari (janri, tuzilishi, ijrochiligi va hokazo) haqida yangi tushunchalar hosil bo’ladi.

Shu bois, musiqa savodxonligi faqatgina nota savodi uslublaridan iborat bo’lib qolmay, balki o’quvchilarning umumiy musiqiy bilim doirasini tarkib toptiruvchi, umumiy bilim tushunchalar majmuasi (musiqa shakllari, janrlari, cholg’uchilar ijrochiligi, xalq bastakorlik musiqasi, ularning farqlari, milliy musiqaning mahalliy uslublari, klassik musiqa, nota savodi va boshqalarni singdirib borishdan iborat.

Shuni alohida e’tiborga olmoq zarurki, musiqa idroki (tinglash) va musiqa savodxonligi faoliyati o’zaro uzviy bog’lanish bilan qolgan barcha faoliyatlar amaliyotiga etakchilik qiladi.

Kuylash faoliyati o’quvchilarning musiqa-o’quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Sinfda jamoa bo’lib kuylash jarayonida o’quvchilar o’z ovoz ijrosini boshqaradi, o’rtoqlari ijrolarini eshitib kuzatadi va ular bilan birga jo’r bo’lib kuylashga intiladi.

Zotan, tinglash va kuylash o’quv materiallari ta’lim mazmunini tashkil etadi. Ularni tinglash va kuylash faoliyatlari vositasida o’rganish bilan birga, cholg’uchilik, musiqali harakatlar hamda ijodkorlik faoliyatlari bilan ham har tomonlama o’zlashtirish va musiqiy tavsiflarini ushbu faoliyatlar vositasida ifodalash imkoniyatlari yaratiladi.

Asarni tinglashga bolalar diqqatini jamlash va asar haqida o’qituvchining kirish so’zi.
O’qituvchi ijrosida yoki gramezuvda asarni tinglashni tashkil etish
Asarni suxbat yo’li bilan musiqiy-badiiy jihatdan oddiy tahlil etish.
Asarni butunligicha qayta takror tinglash. So’ng asar haqida o’quvchilarning umumiy taassurotlari yuzasidan yakuniy suhbat o’tkazish.

Tahlil davomida musiqaning tuzilishiga doir o’rganiladigan yangi atamalar (ijro sur’ati, xarakteri, ifoda vositalari, ijrochilari, cholg’u asboblari turlari, bastakorlari va boshq.) o’rganilib keyingi darslarda qo’llanilib boriladi. O’rganilgan asar yil davomida vaqti-vaqti bilan tinglanadi.

Shuni ham hisobga olish joizki, olti-etti yoshli bolalarning diqqat-e’tibori hali barqaror darajada emasligi tufayli ular faqat qisqa muddatli asarni to’laligicha idrok etadilar. Shuning uchun dastur va qo’llanma mazmuni kichik pesa va ixcham kuy-qo’shiqlardan boshlanadi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilarga musiqani diqqat va mehr bilan tinglasalargina uni aniq idrok etish mumkinligini tushuntirish va bolalarda musiqa shinavandaligini tarbiyalab borishdan iboratdir.

Davlat ta’lim standartlariga asosan, musiqa madaniyati o’quv fanining musiqa tinglash mazmuniga bo’lgan minimum talablar nazariy va amaliy faoliyat majmuasidan tashkil topib, o’quvchilarning musiqa tinglash bo’yicha quyidagi mezonga javob berishi lozim:

Yakkanavoz va jo’rnavozlikni ajrata bilish, ansambl va orkestr ijrosini farqlay bilish, ovozlar va sozlar tembrini ajrata olish, musiqiy did hamda idrokni rivojlantirish. O’zbek, qardosh va jahon xalqlari bastakorlari asarlaridan namunalar tinglash va boshqalar.

Shunday qilib, musiqa madaniyati darslarida musiqa tinglash faoliyati – o’quvchilar madaniyatini shakllantirishning asosi sifatida muhim ahamiyatga egadir. Shunga ko’ra musiqa o’qituvchisi o’quvchilarga musiqa tinglash xususiyatlari, uning bolalar umumiy musiqiy rivojlanishlari uchun nihoyatda muhimligini chuqur anglab, musiqa tinglash faoliyatini tashkil etish bosqichlarini metodik jihatdan puhta, samarali tashkil etib, bosqichlarini amalga oshirishda, umuman musiqiy faoliyatni pedagogik boshqarishga jiddiy e’tibor berishi lozimdir.

Musiqa idroki xususida.
Musiqa tinglash- etakchi faoliyat sifatida.
Musiqa tinglash faoliyati bosqichlariga tavsif.
Musiqa tinglash faoliyatining boshqa bosqichlar bilan o’zaro bog’liqligi.
Musiqa tinglash- musiqa madaniyatini shakllantirishning asosi.

Mavzu yuzasidan tayanch so’zlar:

Musiqa dasturi printsiplari, ritmik jo’r bo’lish, musiqiy-pedagogik tahlil, kompleks malakalar, milliy musiqaning mahalliy musiqaning uslublari, klassik musiqa, musiqiy o’quv qobiliyati, musiqiy tavsif, musiqiy tahlil, yakkanavoz va jo’rnavozlik.

Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro’yxati:

Boshlang’ich sinflarda musiqa darslarini taxminiy rejalashtirish. (tuzuvchilar D.Omonullaev va boshq.)- T., 1995.
Omonullaev D. Maktabda musiqa tarbiyasi metodikasidan lektsiyalar kursi (musiqa-pedagogika fakultetlari studentlari uchun o’quv qo’llanma). -T., 1990.
Telcharova R.A. Uroki muzo’kalnoy kulturo’. -M., 1991.
Umumiy o’rta ta’limning davlat standarti va o’quv dasturi. Musiqa, tasviriy san’at, jismoniy tarbiya. -T., 1999.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida musiqa madaniyati fani bo’yicha sinov dasturi (1-7 sinflar) -T., 1998.
O’zbekiston Respublikasi umumta’lim maktablarida musiqa ta’lim tarbiyasi Kontseptsiyasi. «Ma’rifat» gazetasi, 1992, 25-noyabr.
Hasanov A.Sh. Musiqa va tarbiya. -T., 1993.

8-MAVZU. Maktabda jamoa (xor) bo’lib kuylash.
Reja : 1. Ommaviy musiqa madaniyati tarbiyasida

jamoa bo’lib kuylashning tarbiyaviy ahamiyati

va imkoniyatlari.

2. Turli yosh bosqichlarida bolalarning ovoz

xususiyatlari.

3. Mutatsiya davri, uning muammolari.
Xor bo’lib kuylash – jamoaviy ijrochilik faoliyatining shakllaridan biri. U maktab o’quvchilarining kuylash madaniyatini rivojlantirishda, ularning umumiy va musiqiy dunyoqarashlarini shakllantirishda, ma’naviy kamolga erishishlarida muhim ahamiyatga egadir.

Musiqa madaniyati fanidan ta’lim standartiga asosan jamoa bo’lib kuylash faoliyati o’quvchilarni musiqiy o’quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Sinfda jamoa bo’lib kuylash jarayonida o’quvchi o’z ovoz ijrosini boshqarishni, ustozlari ijrosini eshitib, kuzatishni hamda ular bilan bahamjihat jo’rovozlik qilishga intiladi.

O’zbek xalq qo’shiqlari, o’zbek bastakorlari va kompozitorlari qo’shiqlari, jahon hamda qardosh xalqlari kompozitorlari qo’shiqlari, mahalliy musiqa uslublariga oid folklor qo’shiqlari, maqom aytim yo’llaridan namunalarni o’zlashtiradi.

Musiqiy repertuarning badiiy ijrosini ta’minlashning o’quvchilar musiqa madaniyatini tarbiyalashda alohida o’rni bor. Musiqa asari, jumladan qo’shiqlarni mazmunli, ifodali ijro etish ushbu faoliyatga alohida e’tibor berish zarur. Zero, musiqa pedagogikasi fani olimlaridan biri N.L.Grodzenskayaning ta’kidlashicha: «Qo’shiq o’rgatishda biz nafaqat uning sifatiga, balki ijro darajasiga jiddiy qarashimiz kerak. Biz bolalarda qo’shiq ijrosi haqidagi ongli mulohazalarni uyg’otib, qo’shiq ustida ishlash- bu ijodiy jarayon ekanligini idrok etib tushunishlariga harakat qilmog’imiz lozim».

Jamoa bo’lib kuylash- o’quvchilar amalga oshiradigan faoliyat kuylash ovozi amaliy jihatdan barchada tarbiyalanishi mumkin.

Avvalo ovoz hosil bo’lishi xususida:

Tovush hosil bo’lishi ovoz apparatining harakati natijasida sodir bo’ladi. Bu apparat uch qismdan iborat: 1) Nafas organlari (o’pka, bronx, traxeya-tomoqning nafas yo’li), 2) hiqildoq (ovoz pardalari joylashgan qism), 3) rezonatorlar (yutkin, og’iz va burun).

Ovoz apparatining har bir qismi bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Tovush quyidagicha hosil qilinadi: o’pkadan chiqayotgan havo oqimi bronh, traheya orqali tomoqqa keladi va u erda ovoz pardalari to’siqiga uchraydi. Havo bosimi ta’sirida ovoz pardalari harakatga kiradi, ularning takroriy ochilib yopilishi va tebranishi natijasida havo to’lqinlari- tovush hosil qiladi.

Tovush hosil qilish bilan bog’liq bo’lmagan holdagi odatdagi nafas olish jarayonida ovoz pardalari sokin holatda bo’lib, havo uch burchak shaklidagi ovoz teshigidan erkin o’tadi. Tovush hosil bo’lishida ovoz teshigi torayadi. Tovush baland pardalarga ko’tarilgan sari ovoz teshigi torayib boradi va eng yuqori parda tovushlariga yetganda teshik berkiladi.

Xonandaning ovozi tovush kuchi, tembri va balandligi bilangina emas, balki diapazoni bilan ham harakterlidir. Ovoz diapazoni eng past tovushdan eng baland tovush oralig’idagi hajmni o’z ichiga oladi. Registr ovoz diapazonining bir qismi bo’lib, tembr va tovush yo’nalishining bir-biri bilan moyilligiga asoslanib aniqlanadi.

Yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda kuylash faoliyatini o’stirish sog’lom ovoz apparatini rivojlanishiga yordam beradi. Umumiy musiqiy ta’limda o’qituvchi ishining muvaffaqiyati ko’pincha u jamoa bo’lib kuylashning tarbiyaviy ahamiyatini qay darajada to’g’ri anglab olishi, o’quvchilarda kuylash malakalarini rivojlantirish metod va usullarini, bolalar ovoz xususiyatlarini bilish darajasi, asarni o’zlashtirish bo’yicha ishlarni tashkil etish mahorati bilan belgilanadi.

O’qituvchining musiqa madaniyati darsiga vokal-xor faoliyatiga munosabati ishining umumiy natijasiga ta’sir etadi, albatta. Kuylash sevimli, ommaviy turlardan biridir. Zero, Respublikamiz rahbariyati ommani, ayniqsa, yosh avlodning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasida musiqa, qo’shiq san’atining beqiyos ahamiyatini nazarda tutib, diyorimizda har yili «qo’shiq bayramlari», turli darajadagi ko’rik-tanlovlar, festivallarni muntazam o’tkazib kelmoqda. Ayni paytda ta’kidlab o’tish joizki, bunda ommaviy kuylash san’ati rivojlanib bormoqda. Bu davrda o’g’il bolalar ovozi shartli ravishda erkakcha ovoz, qiz bolalar ovozi esa balog’atli xotin-qizlar ovozi tipiga asta –sekin o’ta boshlaydi.

Mutatsiya bolalar voyaga yetayotgan davrdagi ovoz o’zgarishi (ovozning rasta bo’lishi)dir. Mutatsiya davri odatda bolalarning 12-13 yoshida boshlanib, 16-17 yoshigacha, goho undan ko’p yoshgacha ham davom etishi mumkin. Bunday davrda bolalar ovozi ortiqcha kuylashga kuchi yetmaydi va diqqat hamda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lishni talab qiladi. O’g’il bolalarda halqum tez o’sadi, ovoz pardalari uzunlashadi, ovoz pasayib kichik oktava tovushlariga o’ta boshlaydi. Ba’zi vaqtda mutatsiya davri og’ir va har hil holatda o’tishi sababli mashg’ulotlarni vaqtincha to’htatish zarur bo’lib qoladi. Qiz bolalarda mutatsiya osoyishta, asoratsiz o’tadi. Lekin shunga qaramay, qizlarning ovozini ham ehtiyot qilish zarur. Xonandalik rejimiga rioya qilinsa, mutatsiya davrining yengil o’tishiga yordam beradi.

Sinfdagi umumiy kayfiyatni va bolalarning musiqa madaniyati darsiga, musiqa san’atiga bo’lgan munosabatini har tomonlama o’rganib hisobga olish.
Har bir o’quvchining psixologik va fiziologik jihatdan chuqur o’rganish, uning ovoz o’sishi, mutatsiya davrini hisobga olib ovoz partiyasini belgilab olish.
Bolalarni musiqa san’ati va darsga qiziqtirish. Musiqa – bu ruh ozug’i, hayotning badiiy aksi, inson qalbining yo’ldoshi ekanligi haqida tushuncha hosil eta bilish.
Musiqa mazmunini madaniy hayotimiz bilan bog’lab o’tish uning vositasida axloqiy-estetik tarbiya berish, dars mazmunini boshqa predmetlar bilan bog’liq olib borish.

Shunday qilib, musiqa madaniyati darslarining jamoa (xor) bo’lib kuylash faoliyatida tavsiya etilgan musiqiy-o’quv materiallar ta’lim mazmunini tashkil etadi. Shu bois, ushbu faoliyatni tashkil etishda bolalarning nafas olish ustida ishlash, ovoz hosil etish, soz ustida ishlash kabilarga jiddiy e’tibor berish maqsadga muvofiqdir.

Jamoaviy aytim tushunchasi haqida.
Musiqa pedagogikasi fani mutaxassis olimlarining jamoaviy aytim ahamiyati xususida.
Ovoz hosil bo’lish holati.
Mutatsiya davri nima?
O’qituvchining asosiy vazifalari.

Mavzu yuzasidan tayanch so’zlar:
Mahalliy musiqa uslublari, ovoz pardalari nafas organlari, mutatsiya organlari, mutatsiya davri, ovoz imkoniyatlari, o’quvchining psixologik va fiziologik jihatlari, ovoz partiyasini belgilash, xonandalik rejimi, umumiy musiqiy ta’lim, bolalar ovozi xususiyatlari, qo’shiq o’rgatish mas’uliyati, ovoz tarbiyasining vositasi ommaviy kuylash san’ati.
Mavzu yuzasidan adabiyotlar ro’yxati :

Musabekova S.I. Musiqa tarbiyasi. -T., 1973.
Omonullaev D. Maktabda musiqa tarbiyasi metodikasidan lektsiyalar kursi (musiqa-pedagogika fakultetlari studentlari uchun o’quv-qo’llanma). -T., 1990.
Sizikova S. Horovoe penie v nachalno’x klassah (metodicheskoe posobie). Dushanbe, 1988.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida musiqa madaniyati fani bo’yicha sinov dasturi (1-7 sinflar).- T., 1998.
O’zbekiston Respublikasi umumta’lim maktablarida musiqa ta’lim-tarbiyasi Kontseptsiyasi. «Ma’rifat» gazetasi, 1992, 25-noyabr.

9- MAVZU. Musiqiy ritmik faoliyat.

Reja : 1. Mashg’ulotlarda musiqiy-ritmik harakatlarni

bajarish faoliyatining tarbiyaviy ahamiyati.

2. Musiqiy- ritmik harakatlarning boshqa

musiqiy faoliyat bilan bog’liqligi.

3.O’quvchilar musiqiy-ritmik faoliyatini

tashkil etishda o’qituvchining tayyorgarligi.

Bolaning aqliy, estetik va jismoniy rivojlanishida raqs, musiqali o’yin hamda musiqa bilan harakat katta ahamiyatga ega. Musiqiy faoliyatning bu turlari bolaning har tomonlama o’sishiga yordam beradi. Birinchidan, uning musiqiy o’quvi, ayniqsa ritm tuyg’usi, musiqa xotirasi yahshi rivojlanadi, chunki har qanday harakat turi musiqa ritmi va taktlari ostida bajariladi. Harakat bilan bog’liq bo’lgan musiqa ohanglari bola xotirasida to’rg’un saqlanadi. Ikkinchidan, yuqorida aytganimizdek, raqs va musiqiy harakatlar bolada harakatchanlik, chaqqonlikni rivojlantirib, badanni chiniqtiradi, qomatning to’g’ri o’sishiga katta yordam beradi. Uchinchidan, musiqa asarlari bolada turlicha emotsional hislar uygotadi, turlicha kayfiyatlar hosil etib, uning ongida o’ziga xos obrazlar yaratadiki, bular bolaga harakat sxemalarini badiiy ishoralar bilan ifodalashga yordam beradi.

Demak, musiqa bilan harakat, musiqiy-ritmik harakatlarni bajarish bolaning aqliy va estetik qobiliyatini hamda irodasini rivojlantirishda ham alohida ahamiyatga ega ekan. Musiqa, raqs va o’yinlar kichik yoshli bolalarga tez ta’sir etadi. Shuning uchun quvnoq raqs, qiziqarli musiqali o’yinlar har bir bolaning e’tiborini o’ziga tortadi. Binobarin, musiqa madaniyati darslari davomida o’quvchilarning musiqiy ritmik harakatlari faoliyatini amalga oshirishning muhimligi ham ahamiyatli ekanligi yaqqol ko’rinib turibdi.

Shuni ta’kidlash lozimki, o’zbek xalqi milliy raqs san’ati bilan olamga dong taratgan. Ammo maktab ta’lim-tarbiyasi tarkibida raqs sabog’i deyarli yo’q darajada ekanligini nazarda tutsak, unda musiqa madaniyati darslari mazmunida milliy raqs usullarini bolalarga yoshligidan o’rgatib borish naqadar zarurligi ma’lum bo’ladi.

Shu bois, musiqa o’qituvchisi milliy raqs san’atimizning oddiy harakatlarini bilishi (ijro eta olishi) va darsda qo’llash usullarini puxta bilishi bugungi davr talabidir. Raqs va musiqali harakatlar o’quvchilarning musiqiy-o’quv qobiliyatlari hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun foydalidir.

Bolalarning ritm tuyg’ulari musiqa bilan bajariladigan turli xil harakatlar- raqs, o’yin kabi turlicha ifodali harakatlar elementlarini o’zida mujassamlashtirgandir. Har qanday harakat turini yangrayotgan musiqani his etib, uning ritm, takt va jumlalariga e’tibor berib, mantiqiy harakat kompleksini yaratib ijro etishga katta ahamiyat berish lozim. Dasturda boshlang’ich sinf musiqa madaniyati darslarida raqs va musiqali harakatlarga alohida o’rin berilgan. Zero, bu faoliyat o’quvchilarda musiqiy qobiliyatlarni, xususan, ritm-usul tuyg’usi hamda asar badiyatini ifodalash malakalarini rivojlantirish bilan birga, ularning jismoniy rivojlanishlari uchun ham zarurdir.

Birinchi sinfda o’quvchilar darsning ritmik harakatlarini bajarish, raqs tushish qismida musiqiy tovushlarning baland va pastligini qo’l harakati (yuqoriga ko’tarib va pastga tushirib) ifodalash. Aytim mashqlari, «Andijon polkasi», «Chittigul», «Pianino» kuylari asosida, marsh musiqasiga qadam tashlash (F.Nazarovning «Marsh», «Asp bo’laman», «Bahor keladi») kabi kuylarga raqsga tushishadi. Shuningdek «Ufori», «Duchava» singari kuylarga mos harakatlarni bajarishadi. To’rtinchi chorakka kelib, sinf aytimiga «dirijyorlik» qilish («Bolalar va g’ozlar») «boshqarishni» mashq qilishadi.

Ikkinchi sinf davomida o’quvchilar mazkur faoliyat bo’yicha bir joyda turib, musiqaga mos harakatlarni bajarish, marsh musiqasiga mos qadam tashlash («Usmoniya», «Qari navo», «Marsh») va qo’l bilan raqs kuylariga xos ifodali harakatlar bajarish «Oftobjon-o’rtoqjon» kuyi, musiqa tavsiflariga mos raqs harakatlari («Olmani otdim», «Fabrika») musiqali o’yin ifodalarini («Inoq o’ynaymiz») bajarish amalga oshiriladi.

Uchinchi sinfda esa o’quvchilar raqs musiqalariga mos raqs harakatlarini topib, raqs tushish («Olmani otdim», «Jonon» va boshqa raqsona kuylarga mos harakatlar bajariladi.)

Darsning ushbu faoliyat turini o’tkazishda cholg’u asboblaridan unumli foydalanish muhim rol o’ynaydi. Xususan milliy raqslarni, masalan, «Chertmak», «Ufor», «Andijon polkasi», «Jonon» va boshqalarni o’rgatishda xalq cholg’u asboblaridan foydalanishda birinchidan bolalarda katta qiziqish uyg’otadi. Xalq cholg’u asboblaridan unumli foydalanish, bolalarda tembr o’quvi yahshi rivojlanadi, ikkinchidan bolalar yoshligidan milliy musiqa asboblari bilan tanishib boradilar.

Musiqa madaniyati darslarida musiqiy ritmik harakatlarni bajarish faoliyati bolalar ritmik tuyg’ularini rivojlantiradi, zotan, raqs va o’yin ham turlicha ifodali harakatlar elementlarini o’zida mujassamlashtirgandir. Har qanday harakat turlicha yangrayotgan musiqani his etib, uning ritm, takt va jumlalariga e’tibor berib, mantiqiy harakatlar majmuini yaratib ijro etishga alohida ahamiyat berish lozimdir. Marshlar ostida bolalar harakat qilishlarida musiqa sabog’i bilan birgalikda oyoq tashlab yurishga bolalarni o’rgatib borish lozim.

Shunday qilib, musiqali o’yinlar o’z maqsadi va vazifasiga ko’ra didaktik o’yinlarga mansub bo’lib, ular asosan harakat vositasida ijro etilishi bilan xarakterlanadi.

Darslar davomida o’qituvchi musiqa asarining tuzilishiga binoan harakat elementlari mujassamlangan raqslarga, ularni o’rgatishga alohida e’tibor berishi maqsadga muvofiqdir. Masalan, ikki qismli musiqaga mos ikki qismli uch qismlisida xos tarzda uch qismli raqslar qo’yish kerak bo’ladi. Misol uchun o’zbek xalq raqsi «Andijon polka»sini olaylik. O’qituvchi mazkur musiqani o’rgatishda, bolalarga mos chaqqon harakatlarga xos raqs shaklini tanlashi mumkin. O’qituvchi sinf imkoniyatlarini hisobga olib, «Andijon polkasi»ni bir oz qisqartirib katta avjini istisno qilgan holda ikki qismli to’la shaklda chalib, uch qismli qilib ham o’rgatishi mumkin. Demak, raqsni musiqaning mantiqiy qismlariga ko’ra harakat elementlarini tanlab qo’yishiga to’g’ri keladi.

O’yin va raqslar o’rgatishda mashq katta yordam beradi, zeroki har qanday raqs va o’yinlar aniq detallardan tashkil topadi. Shuning uchun ba’zi o’yin va raqslarni o’rgatishdan avval ular tarkibidagi ayrim harakat elementlarini oldindan mashq sifatida o’rgatilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Raqs va o’yinlar qo’yishda bolalar ijodiga ham e’tibor berish shart. Ma’lumki, bolalar kattalarga taxlid qiladilar va ko’pincha o’qituvchilar o’rgatadigan o’yin va raqslarni uning shaxsiy ijodi deb ham tushunadilar. Shuning uchun ham bolalar o’qituvchiga taxliddan o’zlari ham «yangi» raqslar yaratishga intiladilar. Sinf o’quvchilari orasida raqs tushishga moyil bolalar, iqtidorlilar ham uchraydi, albatta. O’qituvchi ushbu faoliyatni boshqarishda shunday o’quvchilar raqsidan namuna sifatida foydalanishi mumkin.

Shunday qilib, musiqiy ritmik harakatlarni bajarish musiqa madaniyati darslarida boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mo’ljallangan bo’lib, bolalarning musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirishda alohida o’rin tutadi. Shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, darsning ushbu faoliyat turiga hamisha ham yetarli e’tibor berilavermaydi. Natijada dars elementlari, faoliyatlar majmui to’liq bo’lmay, mashg’ulotlarda qo’yilgan maqsadlarga yetishish qiyinlashadi, darslar zerikarli, passiv o’tilishiga olib keladi.

Zamonaviy musiqa madaniyati darslarida boshqa faoliyatlar qatori o’quvchilarning musiqiy-ritmik harakatlarni bajarish elementlariga ham alohida e’tibor berilishini, uni har tomonlama mazmunli va qiziqarli, samarali o’tkazishga erishish muhimligini to’g’ri anglash musiqa o’qituvchisi hamda shu sohaning bo’lajak mutaxassislari uchun muhimdir.

Musiqiy ritmik harakatlar ahamiyati.
1-sinfda darsda ritmik harakatlarni bajarish uchun repertuar.
2-sinfda darsda ritmik harakatlarni bajarish uchun repertuar.
3-sinfda darsda ritmik harakatlarni bajarish uchun repertuar.
Musiqiy ritmik harakatlar bolaning aqliy va estetik