Musiqinin elementar nəzəriyyəsi

mə-nim qəşəng / cücələrim,

Oktava. Bu nədir? Əsas anlayışlar

Musiqi notası və solfejionun ilkin hissələrindən biri də fasilələrin öyrənilməsidir. Bunlardan yeddisi var. Bu anda musiqidə “oktava” adlanan fasilə ilə maraqlanırıq. Adı Latınca “səkkiz” mənasını verən “octo” sözündən gəlir. Bu aralıqla əlaqəli əsas anlayışları nəzərdən keçirək.

Oktava: bu nədir?

Prinsipcə, oktava konsepsiyasının mənasının bir neçə əsas təfsiri var. Bu terminə ümumiyyətlə miqyasın səkkizinci dərəcəsi, intervalına, təbii miqyasın aralığına və musiqi alətindəki notların (səslərin) qeydləri deyilir.

Oktava intervalını düşünək. Solfejio baxımından nədir? Bunlar səsləri bir-birindən iki dəfə fərqlənən, birlikdə səslənən iki səsdir. Bir fortepiano klaviaturası istifadə edilən bir nümunədə bunlar, deyək ki, biri qeydiyyatdan daha yüksək olan iki eyni not mövqeyidir.

Aralıq olaraq oktava üç növə malikdir: təmiz, artmış və azalmış. Bir qayda olaraq, saf oktava əsasən musiqidə istifadə olunur. “Ch8” olaraq təyin olunur.

Oktav tərkibi və miqyaslı addımlar

“Oktava” anlayışı başqa bir şəkildə necə izah olunur? Təbii miqyasda nə olduğunu əsas notlara və içərisindəki aralıqlara baxsanız başa düşmək asandır.Artıq aydın olduğu kimi, içərisində yalnız səkkiz not var və ilk və son qeydlər ad baxımından eynidir, lakin səs səviyyəsində fərqlənir. C major dilində ən sadə təməl miqyas üçün oktav qeydləri aşağıdakı ardıcıllıqdır: C, D, E, F, G, A, B, C və ya Latın qeydində – C, D, E, F, G, A, H, C.

Oktavadakı hər bir səs (səs aralığının nöqteyi-nəzərindən nəzərə alsaq) bitişikdən yarım ton adlanan bir-bir aralıq verilir. İki yarım ton bir ton təşkil edir. Onsuz da görmək asan olduğu üçün bütün oktava on iki yarım tondan ibarətdir (bu, ağ və qara düymələrin olduğu fortepianoda aydın görünür).

İndi oktava intervalı haqqında bir neçə söz daha. Hər bir xüsusi miqyas üçün intervalın anlaşılmasında nə var? Hər şey çox sadədir. Bu, əsas işarələri və əsas tərəzi növlərini (böyük və kiçik) qurma qaydalarını nəzərə alaraq notların və aralarında meydana gələn fasilələrin növbələşdirilməsidir.

Hər hansı bir böyük miqyas açarın işarələrindən asılı olmayaraq ciddi bir ardıcıllıqla fasilələrin dəyişdirilməsidir: ton, ton, yarım ton, ton, ton, ton, yarım ton.

Kiçik tərəzilərin öz qaydaları var. Təbii bir azyaşlı üçün belə bir ardıcıllıq belə qurulur: ton, yarım ton, ton, ton, yarım ton, ton, ton. Bunlar, demək olar ki, əsas ardıcıllıqlardır, çünki indi harmonik və ya melodik kimi tərəzi növləri nəzərə alınmır, müxtəlif rejimlərdən və ya ekzotik şərq tərəzilərindən bəhs edilmir, burada tikinti üçün dörddə bir ton əsas götürülür.

Səs və musiqi alətlərinin oktavaları

İndi “oktava” dediyimiz musiqinin başqa bir tətbiqinə baxaq. Musiqi alətinə tətbiq edildiyi kimi, məsələn, fortepianoya baxdığınızı anlaya bilərsiniz. Əslində bunlar bir-birindən yuxarı və ya aşağı bərabər məsafədə yerləşdirilmiş eyni qeydlərdir.

Musiqi baxımından oktava təsnifatı dəqiq fortepiano klaviaturası tərəfindən qəbul edilmişdir. Bunlardan əsasları bunlardır: subkontrokta, kontroktave, kiçik oktava, böyük oktava və birincidən beşinciyə (ümumilikdə doqquz). Birinci və son oktavalar natamamdır, çünki bu aralığın altında və yuxarıdakı səslər praktik olaraq insan qulağı tərəfindən qəbul olunmur.

Və “oktava” konsepsiyası haqqında daha çox şey. İnsan səsi haqqında nə var? Bəlkə də aydındır ki, bu, bir insanın çoxalda biləcəyi (oxuya biləcəyi) fərqli yüksəkliklərdə müəyyən bir səs üçündür.

Bir insanın səsinin nə qədər oktava dəstəkləməsi yalnız qırtlaq və bağların quruluşunun fərdi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Statistikaya görə, orta hesabla bir insanda belə bir yarım ilə iki oktav aralığı var.

Təbii ki, vokal məlumatların inkişafı ilə məşğul olsanız, imkanlarınızı əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirə bilərsiniz. Bu gün aralığı dörd-beş oktavaya çatan bir çox peşəkar vokalçı tapa bilərsiniz. Uzağa getmək lazım deyil. Heç olmasa King Diamond kimi məşhur bir sənətkarı götür. Səs diapazonu dörd yarım oktavadır.

Tutqun yaradıcılığında alçaq səsdən yüksək səsə asanlıqla sıçrayması və hətta mini-operalarındakı bütün personajların hissələrini (bu hissənin kimə aid olmasından asılı olmayaraq, bir kişi, bir qadın, bir qoca qadın, bir uşaq və ya bir canavar şəklində bir ruh) oynaması təəccüblü deyil. . Ən maraqlısı səs yazısında “Beşinci Element” filmindəki müğənnini səsləndirmək üçün istifadə olunan tipli xüsusi düzəldici cihazlardan istifadə edilməməsidir. Vokalların yalnız yarısı təbiidir, qalanları səslə sintez olunur.

Musiqidəki oktavadan istifadə

Musiqili olaraq, oktava fasilə kimi olduqca tez-tez istifadə olunur. Bir təmiz, tənha səslənən notdan fərqli olaraq, ikinci üst və ya alt səs təzə rəng əlavə edir. Təsadüfi deyil ki, əvvəlcə gitaraçılar üçün standart losyonlardan əlavə oktavalar adlanan xüsusi cihazlar da hazırlanmışdır.

Bir çox ifaçı ilə böyük bir populyarlıq qazandılar. Məsələn, Brian May, Yngwie Malmsteen, Steve Vai və başqaları kimi məşhurlar tərəfindən çox istifadə olunur.

Musiqinin elementar nəzəriyyəsi

A. Rəcəbova
Ritm və riyaziyyat

izi əhatə edən aləm ritmlərlə zəngindir. İnsan hərəkəti müəyyən ritmlə olur, avtomaşın mühərrikləri, qatarların çarxları, zavod sexlərindəki dəzgahlar məhz müəyyən, müntəzəm və nizamlı ritmə uyğun hərəkət edirlər. Kinofilmlərdə kadrlar bir-birini nizamlı ritmə uyğun dəyişirlər. Elektrik lampası saniyədə əlli dəfə sönür və yanır, lakin insan gözü onu hiss etmir. Evlərin fasadındakı pəncərələr, ağaclar, şose yolu boyu teleqraf ağacları məhz müəyyən ritmə uyğun yerləşirlər. Xoruzlar səhərlər müəyyən ritmə uyğun banlayır, soyuducu mühərriki müəyyən ritmlə işləyir və dayanır, məscidlərdə günorta vaxtı müəyyən ritmlə “azan” oxunur. Eşitdiyimiz səs və küylərin hamısı müəyyən ritmlə uzlaşırlar. Gün və gecə, ilin fəsilləri, illərin özləri belə yalnız onlara məxsus ritmə malikdirlər. Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması, yəni 24 saat ərzində bu prosesin başa çatması, günəş ətrafında hərəkəti isə bir ilə tamamlanması da nizamlı ritmə tabe olur. Ayın yer ətrafında tam hərəkətinin başa çatması 28 sutka ritminə uyğun gəlir. İnsan ürəyinin döyünməsi də çox mürəkkəb ritmə uyğun olur və onu elektrokardioqraf kardioqramma əyrisi kimi göstərə bilir. Ürək döyüntüsü nəfəs alma ilə əlaqədardır və hər bir insanın yalnız özünəməxsus, fərdi, təkrarolunmaz ritmə uyğun kardioqramması mövcud olur. Bu ritm nəfəs almaya düz mütənasib olaraq dəyişə bilər ki, o da həmən saat kardioqramma əyrisinin dəyişməsində özünü göstərir. Nəfəs alma və nəfəs qaytarma da müəyyən ritmə uyğun həyata keçirilir. Nəfəs alma və nəfəs vermə bərabər vaxtlarda baş versə belə, onların ritmləri bir-birinə uyğun olmaqla bərabər, həm də fərqli ola bilirlər.

Bilirik ki, insan hərəkəti aramlı və cəld ritmli ola bilər və bu hərəkət müddətində adamlar xanəyə uyğun olaraq addımlaya bilərlər. Digər tərəfdən həmin hərəkət ritminə uyğun müəyyən məlum mahnılar da ifa oluna bilər. Yaxud əksinə olaraq əvvəlcə bir mahnını oxumağa başlayıb, sonradan onun ahənginə və ritminə uyğun melodiya təranələri altında hərəkətlər etmək mümkündür. Səhər idman məşğələləri də müəyyən ritmə uyğun həyata keçirilir. Musiqidə ritm anlayışı aşağıdakı kimi aydınlaşdırılır: “Eyni və ya müxtəlif ölçülü notların xanədə metr qanunu əsasında təşkilinə ritm deyilir” 1 .

Ritm və riyaziyyat arasında, xüsusilə riyazi rəqəmlər, riyazi əməliyyatlar arasında da uyğunluqlar tapmaq mümkündür.

Tam ədədlərin 77 rəqəminə bölünməsindən alınan nəticələrə diqqət yetirək:

1/77 = 0,012987012987. 11/77 = 0,142857142857.
2/77 = 0,025974025974. 12/77 = 0,155844155844.
3/77 = 0, 038961038961. 13/77 = 0,168883168883.
4/77 = 0,51948051948. 14/77 = 0,181818181818.
5/77 = 0,064935064935. 15/77 = 0,194805194805.
6/77 = 0,077922077922. 16/77 = 0,207792207792.
7/77 = 0,090909090909. 17/77 = 0,220779220779.
8/77 = 0,103896103896. 18/77 = 0,233766233766.
9/77 = 0,116883116883. 19/77 = 0,246753246753.
10/77 = 0,1298700129870. 20/77 = 0,259740259740.

Bunu davam etdirmək olar. Kəsrlərin bölünməsindən alınan nəticələrə diqqət yetirsək görərik ki, onların hər birində rəqəmlərlə ritm arasında əlaqə mövcuddur. Aşağıdakı kəsrləri nəzərdən keçirsək onların ritmlə əlaqələrinin şahidi olarıq:

1/11=0,090909. və ya qısa olaraq 1/11=0,(09)
1/13=0,0769230769230. və ya qısa olaraq 1/13=0,(076923)
1/21=0,047619047619. və ya qısa olaraq 1/21=0,(047619)
1/41=0, 0243902439 və ya qısa olaraq 1/41=0,(02439)
1/81=0,012345679012345679. və ya qısa olaraq 1/81=
=0,(012345679)

1/91=0,01098910989. və ya qısa olaraq 1/9=0,(010989)

Bu kəsrləri və alınmış nəticələri rəqəmlərlə ritm arasında nə əlaqə olduğunu araşdıraq. 1/11 kəsrin nəticəsi 0,090909. olur. Göründüyü kimi “O” tam rəqəmindən sonra yüzdə doqquz (09) sonsuz şəkildə periodik olaraq təkrar olunur. Bu ritmik periodda cəmi 2 rəqəm – 0 və 9 rəqəmləri iştirak edirlər və digər periodlarda da həmin rəqəmlər nizamlı surətdə təkrar olunurlar.

Bu fikirləri yuxarıda göstərilmiş digər kəsrlər haqqında da demək mümkündür. Belə ki, 1/21 kəsrində alınan nəticədə təkrar olunan period (047619) rəqəmlərindən ibarətdir. Onları Do major qammasının not sırası ilə müqayisə etsək aşağıdakı rəqəmlərə uyğun melodiyalar yaranır.

Yəni 0 tam rəqəmlidən sonra (047619) rəqəmlər sırası sonsuz şəkildə dəqiq ritmə uyğun təkrar olunur.

1/41 kəsrindən alınan nəticədə təkrar olunan period (02439) rəqəmlər sırasından ibarətdir. Burada “0” tam rəqəmindən sonra (02439) rəqəmlər sırası sonsuz şəkildə dəqiq ritmə uyğun təkrar olunur.

1/81 kəsrindən alınan nəticədə təkrar olunan period sonra (012345679) rəqəmlər sırasından ibarətdir. Burada “0” tam rəqəmindən sonra (012345679) rəqəmlər sırası sonsuz şəkildə dəqiq ritmə uyğun təkrar olunur. Bu period daxilindəki rəqəmlər sırasına diqqət yetirsək görərik ki, orada 8 rəqəmindən başqa bütün rəqəmlər iştirak edir.

1/91 kəsrindən alınan nəticədə təkrar olunan period (010989) rəqəmlər sırasından ibarətdir. Burada “0” tam rəqəmindən sonra (010989) rəqəmlər sırası sonsuz şəkildə dəqiq ritmə uyğun təkrar olunur.

Beləliklə yuxarıda göstərdiyimiz kəsrlərin hər biri yalnız onlara məxsus olan dəqiq ritmə malik periodlardan ibarətdir və hər biri kəsrlərdəki periodlara daxil olan rəqəmlər sırası yalnız həmin kəsrlərə aid ola bilər

(1/31), (1/51), (1/61), (1/71) kəsrlərində dəqiq təkrar olunan periodlara rast olunmur.

B. Varqa, Y. Dimen və E. Loparitsin “Dil, musiqi və riyaziyyat” 2 kitabında 1, 2, 3, 4, 5, 6 rəqəmlərinin 7 rəqəminə bölünməsi zamanı aşağıdakı maraqlı nəticələr alınmışdır:

1/7 = 0, 142857142857.
2/7 = 0, 285714285714.
3/7 = 0, 428571428571.
4/7 = 0, 571428571428.
5/7 = 0, 714285714285.
6/7 = 0, 857142857142.

Müəlliflər bu alınan qismətlərə görə belə bir nəticəyə gəlirlər ki, onluq kəsrlərdən ibarət hər bir period eyni rəqəmlərdən ibarətdir, lakin hər bir period müxtəlif yerlərdən başlayır. Do major qammasının səs sırasını rəqəmlərlə aşağıdakı kimi göstərmək mümkündür:

Onda yuxarıda göstərdiyimiz kəsrlərdən alınan nəticələrə diqqət yetirsək görərik ki, onlar 3/4 və ya 6/8 metrik ölçüyə uyğun gəlir və əgər Do major qammasının səs sırasındakı notları rəqəmlərə uyğunlaşdırsaq onda həmin periodlardakı rəqəmlər sırasının melodiyaya çevirmək mümkündür.

1. 1/7 = 0,142857142857 və s. 3/4 ölçüsündə

Həmin kitabda 1/27 və 1/37 kəsrlərinin qismətlərində çox maraqlı bir nəticəyə gəlinir:

1/27 = 0,37037037. 1/37 = 027027027.

Yəni 27 və 37 rəqəmlərini bir-birilə əvəz etdikdə hər iki bərabərlik biri o birinə dönürlər. Bu kəsrlərdə də biz təkrar olunan eyni rəqəmlərdən təşkil olunmuş dəqiq ritmli periodlara rast gəlirik.

1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 və 12 rəqəmlərinin 13 rəqəminə bölünməsinin nəticələrini araşdıraq.

1/13 = 0,076923076923 və ya qısa olaraq 1/13 = 0,(76923)
2/13 = 0,153846153846 və ya qısa olaraq 2/13 = 0,(153846)
3/13 = 0,230769230769 və ya qısa olaraq 3/13 = 0,(230769)
4/13 = 0,307692307692 və ya qısa olaraq 4/13 = 0,(307692)
5/13 = 0,384615384615 və ya qısa olaraq 5/13 = 0,(384615)
6/13 = 0,461538461538 və ya qısa olaraq 6/13 = 0,(461538)
7/13 = 0,638461538461 və ya qısa olaraq 7/13 = 0,(538461)
8/13 = 0, 615384615384 və ya qısa olaraq 8/13 = 0,(615384)
9/13 = 0,692307692307 və ya qısa olaraq 9/13 = 0,(692307)
10/13 = 0,769230769230 və ya qısa olaraq 10/13 = 0,(769230)
11/13 = 0,846153846153 və ya qısa olaraq 11/13 = 0,(846153)
12/13 =0,923076923076 və ya qısa olaraq 12/13 = 0,(923076)

Bu kəsrlərin nəticələrinə diqqət yetirsək orada olan periodlara daxil olmuş rəqəmlərin sırasının eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına görə iki qrupa bölmək mümkündür.

1 qrup: 1/13 = 0,076923. 2 qrup: 2/13 = 0,153846.

3/13 = 0,230769. 5/13 = 0,384615.
4/13 = 0,307692. 6/13 = 0,461538.
9/13 = 0,692307. 7/13 = 0,538461.
10/13 = 0,769230. 8/13 = 0,615384.
12/13 = 0,923076. 11/13 = 0,846153.

1-ci qrupda kəsrdən alınan nəticələrdə “0” tamdan sonra yalnız 0, 7, 6, 9, 2, 3, 2-ci qrupda isə yalnız 1, 5, 3, 8, 4, 6 rəqəmləri iştirak edirlər.

1-ci qrupa aid kəsrlər və onlardan alınan nəticəyə uyğun melodiyalar aşağıdakı kimi ola bilər:

1. 1/13 = 0,076923076923 – 6/8 ölçüsü və s. Do major

2-ci qrupa aid kəsrlər və onlardan alınan nəticəyə uyğun melodiyalar aşağıdakı kimi ola bilər.

1. 2/13 = 0,153846153846 6/8 ölçüsü

2. 5/13 = 0,384615384615

Aşağıda göstərilən kəsrləri nəzərdən keçirək:

1/11 = 0, 090909.
2/11 = 0, 181818.
3/11 = 0, 272727.
4/11 = 0, 363636.
5/11 = 0, 454545.
6/11 = 0, 545454.
7/11 = 0, 636363.
11 = 0, 727272..
9/11 = 0, 818181.

Bu kəsrlərin və alınmış nəticədəki rəqəmlərlə ritm arasında aşağıdakı əlaqəni görmək mümkündür: 1:11 kəsrin nəticəsində “0” tam rəqəmindən sonra yüzdə doqquz, 2:11 kəsrində sıfırdan sonra yüzdə on səkkiz, 3:11 kəsrində sıfırdan sonra yüzdə iyirmi yeddi, 4:11 kəsrində sıfırdan sonra yüzdə otuz altı, 5:11 kəsrində sıfırdan sonra yüzdə qırx beş, 6:11 kəsrində sıfırdan sonra yüzdə əlli dörd, 7:11 kəsrində sıfırdan sonra yüzdə altmış üç, 8:11 kəsrində sıfırdan sonra yüzdə yetmiş iki, 9:11 kəsrində sıfırdan sonra yüzdə səksən bir təkrar olunan dəqiq ritmli periodlara rast olunur.

Musiqidə enharmonik səslər, intervallar deyilən anlayışlar vardır. Enharmonik səslər eyni cür səslənən, lakin müxtəlif adlanan notlara deyilir. Məsələn, do diyez – re bemol, re diyez – mi bemol və s.

Enharmonik intervallarda da eyni cür səslənən, lakin müxtəlif adlara malik olan intervallara enharmonik intervallar deyilir.

Bir sıra kəsrlərə diqqət yetirək:

Göründüyü kimi 5/15 = 6/18 = 4/12. Yəni müxtəlif rəqəmlərdən ibarət olmasına baxmayaraq bu kəsrlər nəti-cə etibarilə bir-birinə bərabərdirlər. Musiqi təbirilə desək “enharmonik” yaxud eyni cür nəticələnən bərabər kəsrlərdirlər. “Enharmonik”, yəni eyni cür nəticələnən, lakin müxtəlif rəqəmlərdən təşkil olunmuş aşağıda göstərilən bərabər kəsrləri də aid etmək olar: 7/14 = 8/16 = 9/18 = 0,5

Hər bir mahnının sözləri, ona uyğun melodiyasının müəyyən metrik ölçüsü vardır. Ümumtəhsil məktəblərimizin 2-ci sinif Musiqi proqramına və dərsliyinə daxil edilmiş. Q. Hüseynlinin “Cücələrim” (sözləri T. Mütəllibovundur) mahnısının mətninə nəzər salaq:

mə-nim qəşəng / cücələrim,

tü-kü ipək / cücələrim.

Şerin mətnini oxuduqca onun səslənməsində aşağıdakı metri eşitmək mümkündür:

lə lə / li li li li

lə lə / li li li li

li li li li / li li li li

li li li li / li li li li

Burada şerdəki uzun hecalar “lə”, qısa hecalar isə “li” hecaları ilə əvəz olunmuşdur. Əgər çərək notları böyük rəqəmlərlə, səkkizlik notları kiçik rəqəmlərlə qeyd etsək bu dediklərmizi “Cücələrim” mahnısının melodiyasının notu ilə və rəqəmlərlə bir yerdə belə yazmaq mümkündür:

2/4 ölçülü “Cücələrim” mahnısının birinci 4 sətrinin misralarında hecaların sayı belədir: 6, 8, 8, 8.

Bu mahnının ritmik şəkli belə olar:

“Cücələrim” mahnısını rəqəmlərlə isə belə göstərmək mümkündür:

cip cip (cü cə lə rim)

1 1 1 1 (2 3 2 1)

cip cip cip cip (cü cə lə rim)

2 2 2 2 (3 4 3 2)

mə nim qə şəng (cü cə lə rim)

2 5 4 3 (2 3 2 1)

tü kü i pək (cü cə lə rim)

“Cücələrim” mahnısında çərək notaların iri rəqəmlərlə, səkkizlik notların isə kiçik rəqəmlərlə yazılması şərti olaraq qəbul edilir. Bu mahnının ifası mərhələsində şagirdlərə başa salmaq olar ki, 1 çərək notu 2 səkkizlik nota (yəni 1) (1/2) (1/2) bərabərdir və çərək not səkkizlik nota nisbətən 2 dəfə uzun müddətə oxunmalıdır. Beləliklə məlum olmuşdur ki, notlarla tanışlığın ilk mərhələsində onlar rəqəmlərlə əlaqəli şəkildə tədris olunarsa mahnı daha tez mənimsənilər. Eyni zamanda məlum olmuşdur ki, şagirdlər rəqəmlərlə mahnıları oxumağa daha çox meyl göstərirlər. Yəni bu cür oxu tərzi onlar üçün daha maraqlı olur.

Musiqidə vəzn anlayışı bilavasitə riyaziyyatla əlaqədardır. Məsələn, bütov notun 2 yarım, 4 çərək, 8 səkkizlik, 16 onaltılıq, 32 otuzikilik və s. notlardan ibarət olmasını aşağıdakı sxemlə göstərmək mümkündür.

Bununla əlaqədar uşaqlara demək olar ki, mahnılarda uzun və qısa səslər olur. Bunun üçün bir bütöv almanı iki yerə bölməklə alınan iki yarım alma yarım nota, yarım almanı iki yerə bölməklə bütöv almanın dörddə birini, yəni çərək nota və s. bərabər olduğunu əyani şəkildə göstərmək mümkündür. Bu sxemi rəqəmlərlə belə göstərmək olar:

Bu iki cədvəlin müqayisəsindən göründüyü kimi notların bölünməsi 4/4 ölçüsünün kəsrlərə bölünməsi arasında oxşarlıq vardır. Bunu bir çevrə daxilində də göstərmək mümkündür.

Burada ortada görünən dairə bütöv notdur. Dairə 8 bərabər hissələrə bölünüb. Hər bir hissə bir səkkizlik nota, yaxud 1/2 kəsrinə bərabərdir. 1 və 3,3 və 5,5 və 7,7 və 1 rəqəmləri arasında qalan parçalar 1 çərək (yəni çevrənin 1/4) notlara, çevrənin yarısı yarım nota bərabər olduğunu bu nümunə vasitəsilə əyani surətdə not vəznlərinin riyazi rəqəm və kəsrlərlə əlaqəsini görmək olar. 3/4 metr ölçülü xanədə 3 çərək not və ya 6 səkkizlik notlar yerləşir. Onu əyani şəkildə belə göstərmək olar:

Buradan belə çıxır ki, 3/4 ölçüsü 3 çərək, 6 səkkizlik, 12 onaltılıq notlarından ibarətdir. 3/4 vəznini çərək notlarla belə yazmaq olar.

Bu sxemlərdən görünür ki, notları və rəqəmləri

32-lik (1/32), 64-lük (1/64) kimi də bölmək mümkündür. 3/4 ölçüsü ilə əlaqədar deyilənləri də 4/4 ölçüsündə olduğu kimi tamamlamaq lazımdır. Çevrə daxilində belə göstərmək mümkündür:

Musiqi müəllimi yuxarıda deyilən anlayışları uşaqlara aydınlaşdırdığı müddətə həm də çevrə, üçbucaq, koordinat sistemi kimi riyazi anlayışları mənimsədə bilər. Eyni ilə riyaziyyat dərslərində musiqi və riyazi anlayışların qarşılıqlı əlaqəsi bu nümunələrdən bilavasitə istifadə edilməklə mənimsədilə bilər.

1. N. Bağırov. “Musiqinin elementar nəzəriyyəsi”. Maarif, Bakı, 1982, s. 62.

2. Б.Варга. Я.Димен, Е.Лопарис “Язык, Музыка, математика”, Изд. “Мар” Москва,1984, с.1.

Tembr Nədir

Timbre, müəyyən bir səsin subyektiv qiymətləndirilməsidir, buna görə eyni səs və intensivliyə sahib olanlar bir-birindən fərqlənir. Tembr nədir “Tembr” sözü, rus dilinə birbaşa tərcümədə zəng və ya fərqli bir xüsusiyyət mənasını verən Fransız tembrindən gəlir. Timbre hər hansı bir alətin və ya səsin əlamətidir. Timbre sözdə səs rəngidir. Fərqli alətlər və ya səslər tərəfindən istehsal olunan eyni ton və gücün iki tonunun bir-birindən fərqlənməsinə görə səs keyfiyyətinin bir xüsusiyyəti.

Timbre Tədqiqat Tarixi

1913-cü ildə məşhur alman fiziki Hermann Helmholtz “Səs Hisslərinin Öyrənilməsi” adlı tədqiqatında hər bir saitin bir və ya iki xüsusi gücləndirilmiş tonun – səs spektrinə daxil olan sait tonlarının xüsusiyyətlərinin olduğunu təsbit etdi. Fizik ton xüsusiyyətlərindəki fərqlərə görə saitlərin bir-birindən fərqləndiyini sübut etdi. Bəzi musiqi orqanlarının səsi, məsələn, zəng və ya səsyazma, klassik musiqidə üstünlük verilən nəfəsli və simli alətlərin səslərindən mükəmməl çalarlar ilə müşayiət olunur. Lakin sonuncusunda müxtəlif tonların müxtəlif güclənməsi və ya zəifləməsi tembrdə dəyişiklik yaradır. İnsan səslərinin tembrlərindəki fərq həm səs tellərinin özlərindən, həm də ağız boşluğundakı rezonans şərtlərindən asılıdır. Həm də, insan səsinin tonuna təsir, tembrin müxtəlif modifikasiyalarını yaradan sayısız sait dərəcələri ilə meydana gəlir. Alman professor Karl Schaffgetl-un “Ueber Schall, Ton, Knall und einige andere Gegenstände der Akustik” akustik və musiqi alətləri üzərində apardığı tədqiqatlarda musiqi aləti hazırlanan materialın tembr üzərində böyük təsiri olduğu sübut edilmişdir. Məsələn, ladandan hazırlanmış skripka səsi, ağcaqayın düzəldilmiş skripkanın səsindən fərqlənəcəkdir. Molekulyar quruluş alətin materialından qaynaqlanan tembr fərqlərində mühüm rol oynayır. Məsələn, orqan istehsalçıları uzun əsrlər boyu qurğuşun və ya qalaydan hazırlanan əsas boruların və ya sink borulardan və ya qalaydan hazırlanan dil boruları gövdəsinin alətin səslənməsində əsas rol oynadığını bilirlər.

Əsas ton parametrləri

Dinləyicinin qiymətləndirməsini müəyyənləşdirən əsas obyektiv parametrlər səs spektri və keçici aşındırma proseslərinin təbiətidir. Həm də qəbul olunan səs tembrinə çoxalma şəraiti, dinləyicinin psixoloji vəziyyəti, eşitmə fərdi xüsusiyyətləri və hətta musiqi zövqü təsir göstərir.