Nitq mədəniyyəti/Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat

Qapaqov Elşən Rafiq oğlu – polkovnik

Vətən Müharibəsində iştirak edən hərbi qulluqçular təltif edildi – SİYAHI

BAKU.WS xəbər verir ki, sərəncamla Azərbaycan Respublikası ərazilərinin işğaldan azad olunması və ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi zamanı döyüş əməliyyatlarına yüksək peşəkarlıqla rəhbərlik etmiş, hərbi qulluq vəzifəsini yerinə yetirərkən igidlik və mərdlik nümunəsi göstərmiş Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin aşağıdakı hərbi qulluqçuları təltif ediliblər:

“Zəfər” ordeni ilə

Həsənov Zakir Əsgər oğlu – general-polkovnik

Eyvazov Vilayət Süleyman oğlu – general-polkovnik

Quliyev Elçin İsağa oğlu – general-polkovnik

Nağıyev Əli Nağı oğlu – general-polkovnik

Sultanov Orxan Sedyar oğlu – general-polkovnik

Həsənov Ayaz Binyat oğlu – general-leytenant

Tahirov Ramiz Firudin oğlu – general-leytenant

Vəliyev Kərim Tofiq oğlu – general-leytenant

Kərimov Anar Təvəkkül oğlu – general-mayor

Məhərrəmov Aqşin Ramiz oğlu – general-mayor

Sultanov Ağamir Əzizxan oğlu – general-mayor

Tağıyev Rəsul Afiq oğlu – general-mayor

Dadaşov Haxverdi Xudaverdi oğlu – polkovnik

Həmidov Şükür Nəriman oğlu – polkovnik (ölümündən sonra)

Qapaqov Elşən Rafiq oğlu – polkovnik

Quliyev Mətin Ramiz oğlu – polkovnik

Məmmədov Baxşəli Musa oğlu – polkovnik

Məmmədov Samir Adil oğlu – polkovnik

Mirzəyev Nəsib Tahir oğlu – polkovnik

Nağıyev Məhəmməd Biladon oğlu – polkovnik

Pirverdiyev Akif Səməndər oğlu – polkovnik

Samidli Babək Mətləb oğlu – polkovnik (ölümündən sonra)

Qasımov Azər Əlövsət oğlu – polkovnik-leytenant

Rizvanov Anar Tofiq oğlu – polkovnik-leytenant

Süleymanov Rəsul Təvəkkül oğlu – polkovnik-leytenant

Şıxalıyev Nəsimi Yarməmməd oğlu – polkovnik-leytenant

Hacıyev Pərvin Aleksandr oğlu – mayor

İbrahimov Sahib Bayram oğlu – mayor

Mustafayev Bəxtiyar Əli oğlu – mayor

Rəhimov Zaur Şirinbəy oğlu – mayor

Babayev Şamil Baloğlan oğlu – kapitan (ölümündən sonra)

Mahmudov Anar Zahid oğlu – kapitan

Tağıyev Cavid Aydın oğlu – kapitan

“Qarabağ” ordeni ilə

Məmmədov Şahin İsgəndər oğlu – general-leytenant

Nağıyev Əfqan Vəli oğlu – general-leytenant

Osmanov Nizam Ramazan oğlu – general-leytenant

Rəhimov Arzu Yusif oğlu – general-leytenant

Abdullayev Cavid Mirhəmzə oğlu – general-mayor

Bağırov Ramin Sabir oğlu – general-mayor

Bərxudarov Mayis Şükür oğlu – general-mayor

Eminov Məmməd Şəmil oğlu – general-mayor

Həsənov Hikmət Hüseyn oğlu – general-mayor

Kazımov Vasif Ramiz oğlu – general-mayor

Abdullayev Rafael Kamil oğlu – polkovnik

Cəfərov Ceyhun Sədulla oğlu – polkovnik

Əlövsədov Həsən Əli oğlu – polkovnik

Quliyev Xaliq Qulu oğlu – polkovnik

Məmmədov Teymur Davud oğlu – polkovnik

Məşədiyev Taleh Vəliyət oğlu – polkovnik

Musayev Telman Qurban oğlu – polkovnik

Namazov Eldəniz Firuddin oğlu – polkovnik

Omarov Barat Bayram oğlu – polkovnik

Orucəliyev Mayis Mirzəyar oğlu – polkovnik

Pənahov Elşad İslam oğlu – polkovnik

Rəhimov Rəşad Manaf oğlu – polkovnik

Rüstəmov Zaur Zeynalabdul oğlu – polkovnik

Rzayev Gülməmməd Tofiq oğlu – polkovnik

Seyfullayev Cəbi Güləhməd oğlu – polkovnik

Şıxiyev Həbib Vələddin oğlu – polkovnik

Abduləzizov Elnur Abduləziz oğlu – polkovnik-leytenant

Abdullayev Vüqar Arif oğlu – polkovnik-leytenant

Ağagülov Elşən Etibar oğlu – polkovnik-leytenant

Ağcayev Bayram İlyas oğlu – polkovnik-leytenant

Aslanov Rəşad Əmirbəy oğlu – polkovnik-leytenant

Bağırov Ceyhun Əkbər oğlu – polkovnik-leytenant

Bayramov Teyyub Nurəli oğlu – polkovnik-leytenant

Bədəlov Firuz Əhməd oğlu – polkovnik-leytenant

Əmirov Zamiq Məhəmməd oğlu – polkovnik-leytenant

Əsədli Aqil Əlirza oğlu – polkovnik-leytenant

Fərmanov Reyhun Arif oğlu – polkovnik-leytenant

Haqverdiyev Qulam Fikrət oğlu – polkovnik-leytenant

Həziyev Şəmşir Bəxtiyar oğlu – polkovnik-leytenant

Hüseynov Elxan Kərim oğlu – polkovnik-leytenant

İbrahimov Pərviz Bəhram oğlu – polkovnik-leytenant

İsmayılov Samir Əlmusa oğlu – polkovnik-leytenant

Qənbərov Mehman Nərman oğlu – polkovnik-leytenant (ölümündən sonra)

Quliyev Anar Eldar oğlu – polkovnik-leytenant

Quliyev Ümüdvar Əzizalı oğlu – polkovnik-leytenant

Məmmədov Ehtiram Eldar oğlu – polkovnik-leytenant

Məmmədov Elçin Ziyadxan oğlu – polkovnik-leytenant

Məmmədov Elmir Ağamalı oğlu – polkovnik-leytenant

Məmmədov Zaur Alxan oğlu – polkovnik-leytenant

Mustafayev Babək Salman oğlu – polkovnik-leytenant

Müslümov Dəyanət Nuru oğlu – polkovnik-leytenant

Rəfiyev Elçin Mirzəxan oğlu – polkovnik-leytenant

Rizvanov Həbib Səməd oğlu – polkovnik-leytenant

Rüstəmov Teyfur Çərkəz oğlu – polkovnik-leytenant

Rüstəmov Zaur Tahir oğlu – polkovnik-leytenant

Rzayev Orxan Nüsrət oğlu – polkovnik-leytenant

Salahov Vüqar Nizami oğlu – polkovnik-leytenant

Səlimov Şamxal Naid oğlu – polkovnik-leytenant

Şadmanov Nəsimi Yunis oğlu – polkovnik-leytenant

Şəfiyev Famil Mirsahib oğlu – polkovnik-leytenant

Şirvanov Mehman Mirəziz oğlu – polkovnik-leytenant (ölümündən sonra)

Tağıyev Samir Nəsrəddin oğlu – polkovnik-leytenant

Ağayev Rövşən Eldar oğlu – mayor

Axundov Emil Aqil oğlu – mayor

Atakişiyev Rəşad Nazim oğlu – mayor

Babayev Mahir Tahir oğlu – mayor

Balıev Hüseynağa Salman oğlu – mayor (ölümündən sonra)

Bilalov Amil Adil oğlu – mayor

Cəfərov Azad Asif oğlu – mayor

Daşdəmirov Nail Təmraz oğlu – mayor

Eminov Elimdar Həsən oğlu – mayor

Əliyev Kəramət İbrahim oğlu – mayor

Əliyev Pərviz Həmzə oğlu – mayor

Əliyev Ramin Rizvan oğlu – mayor

Əliyev Rəvan Musa oğlu – mayor

Fərəcov Cavid Yaşar oğlu – mayor

Fərəcov Əliheydər İsrafil oğlu – mayor

Hacıyev Ramid Nəriman oğlu – mayor (ölümündən sonra)

Həsənov Əlişan Şakir oğlu – mayor

Həsənov Hümmət Fərrux oğlu – mayor

Hüseynov Rəhim Qədir oğlu – mayor (ölümündən sonra)

Kərimov Taleh Adil oğlu – mayor (ölümündən sonra)

Qənbərov İdris Dərya oğlu – mayor

Qəribov Sahib Xanlar oğlu – mayor

Qlinçev Anar Mirzəli oğlu – mayor

Qurbanov Səfər Qurban oğlu – mayor

Mehdiyev Rüstəm Süleyman oğlu – mayor

Məlikov Vüqar Telman oğlu – mayor

Məmmədov Elşən Tağı oğlu – mayor

Mikayılov Azər Əmrah oğlu – mayor (ölümündən sonra)

Muxtarov Ələsgər Faiq oğlu – mayor

Paşayev Elsevər Vaqif oğlu – mayor (ölümündən sonra)

Səfərov Elgün Elmar oğlu – mayor

Süleymanlı Elçin Səlimxan oğlu – mayor

Şükürov Mahmud Sabir oğlu – mayor

Zeynalov Rauf Çingiz oğlu – mayor

Ağayev Şamxal Elşad oğlu – kapitan

Aslanov Elmin Məhərrəm oğlu – kapitan

Babayev Xaliq Əli oğlu – kapitan

Baxşəliyev Nizami Füzuli oğlu – kapitan

Gülüyev Zaur Rusxət oğlu – kapitan

Hacımuradov Səbrulla Hacımurad oğlu – kapitan

Həsənov Vüsal Oktay oğlu – kapitan

Hüseynov Elşən Əli oğlu – kapitan

Hüseynov Ülvü Möhsün oğlu – kapitan (ölümündən sonra)

Hüseynzadə Həmidağa Bağı oğlu – kapitan (ölümündən sonra)

İbadov Tahir Allahverdi oğlu – kapitan

İbrahimov Abdal Rafiq oğlu – kapitan

Qurbanov Elman Xanlar oğlu – kapitan

Məmmədov Ceyhun İslam oğlu – kapitan

Məmmədov Əsgər Zaman oğlu – kapitan

Məmmədov Nurlan Qabil oğlu – kapitan

Rəşidli Tamerlan Elçin oğlu – kapitan

Rüstəmzadə Qalib Firdovsi oğlu – kapitan

Rzabəyli Eltürk Əli oğlu – kapitan

Şikarov Nəcəf Şikar oğlu – kapitan (ölümündən sonra)

Şirinov Kamil Əliş oğlu – kapitan (ölümündən sonra)

Tağıyev Elçin Ağaqulu oğlu – kapitan (ölümündən sonra)

Vəliyev Rəşad Elşən oğlu – kapitan

Həşimov Fərrux Mirzəmməd oğlu – kapitan-leytenant (ölümündən sonra)

Abbasbəyli Həmid Cavanşir oğlu – baş leytenant (ölümündən sonra)

Abbaslı Arif Firuz oğlu – baş leytenant (ölümündən sonra)

Abbaslı Cəlal Cəlil oğlu – baş leytenant

Abbaslı Cəsarət Ədalət oğlu – baş leytenant

Abbasov Eldar Adil oğlu – baş leytenant

Abdullayev İbrahim Habil oğlu – baş leytenant (ölümündən sonra)

Abdullayev Ramazan Səfəralı oğlu – baş leytenant

Ağayev Süleyman Əhəd oğlu – baş leytenant

Aslanov Ülvü Tahir oğlu – baş leytenant

Əhmədzadə Natiq Nadir oğlu – baş leytenant

Ələkbərov Əlisahib Selman oğlu – baş leytenant (ölümündən sonra)

Əliyev Faiq Fəyyaz oğlu – baş leytenant

Əsgərzadə Bəkir Zakir oğlu – baş leytenant

Feyzullayev Polad Taryel oğlu – baş leytenant

Həsənov Vüsal Vüqar oğlu – baş leytenant

Hüseynov Nəbi Hacıbala oğlu – baş leytenant (ölümündən sonra)

Kazımov Kamran Qurbanəli oğlu – baş leytenant (ölümündən sonra)

Quliyev Tural Adil oğlu – baş leytenant

Qüdrətli Elçin Yaşar oğlu – baş leytenant

Lətifov Lətif Nazim oğlu – baş leytenant

Mustafayev Rauf Əzizağa oğlu – baş leytenant

Nəcəfov Cəmil Nəcəf oğlu – baş leytenant (ölümündən sonra)

Rzazadə Həsən Vüqar oğlu – baş leytenant (ölümündən sonra)

Salmanov Həmzə Telman oğlu – baş leytenant

Zeynalov Elnur Elsevər oğlu – baş leytenant (ölümündən sonra)

Bayramov Emil Mürsəl oğlu – leytenant

Bədəlov Fərəc Simran oğlu – leytenant

Eyvazov Elvin Pərviz oğlu – leytenant

Əsədov Emil Balaqardaş oğlu – leytenant (ölümündən sonra)

Hüseynov Qarakişi Arif oğlu – leytenant

Qaraşov Məhəmməd İlham oğlu – leytenant

Qədirov Məhəmməd Valeh oğlu – leytenant

Mehdiyev Rəşad Faxrəddin oğlu – leytenant

Məmmədov Əhməd Qüdrət oğlu – leytenant

Mövlamov Sabir Rasim oğlu – leytenant

Rəsulov Samir Elxan oğlu – leytenant

Səmirov Baloğlan Nəriman oğlu – leytenant

Şirinov Pünhan Niyaz oğlu – leytenant

Cabbarov Yusif Yunsur oğlu – baş gizir

Cavadov Natiq Şahin oğlu – baş gizir

Fərəcov Famil Yavər oğlu – baş gizir

Yusifov Mehman Musa oğlu – baş gizir (ölümündən sonra)

Mehdizadə Mərdan Əhməd oğlu – baş miçman (ölümündən sonra)

Budaqov Rufiz Şirzad oğlu – gizir (ölümündən sonra)

Cavadlı Nemət Cavid oğlu – gizir (ölümündən sonra)

Ələsgərli Zaur Mübariz oğlu – gizir (ölümündən sonra)

Əliyev Tural Səfər oğlu – gizir

Əmənov Məhəmməd İltizam oğlu – gizir (ölümündən sonra)

Əsgərov Asəf İlqar oğlu – gizir (ölümündən sonra)

Həsənov Mustafa Elşad oğlu – gizir

Hüseynov Azər Fəxrəddin oğlu – gizir

İbrahimov Əlmuxtar Gülağa oğlu – gizir

Qarayev Əfsər Hafis oğlu – gizir

Qasımov Nuran Sabir oğlu – gizir

Quliyev Nəbi Tələt oğlu – gizir

Quliyev Şəhriyar Nəsib oğlu – gizir (ölümündən sonra)

Mirzəyev Zəka Kamal oğlu – gizir

Nağıyev Anar Sahib oğlu – gizir (ölümündən sonra)

Rəşidov Tural Fazil oğlu – gizir (ölümündən sonra)

Sadıqlı İbrahim Şahin oğlu – gizir (ölümündən sonra)

Zeynalov Xalid İltifat oğlu – gizir

Məmmədov Vüsal Qüdrət oğlu – miçman (ölümündən sonra)

Nəcəfov Fuad Taleh oğlu – miçman (ölümündən sonra)

Rəcəbov Ruslan Rəcəb oğlu – miçman (ölümündən sonra)

Səfərov Elvin Ramiz oğlu – miçman (ölümündən sonra)

Abdullayev Elcan Elçin oğlu – kiçik gizir

Cavadov Yelmar Elgiz oğlu – kiçik gizir

Dəmirov Siyahim Əlizamin oğlu – kiçik gizir (ölümündən sonra)

Əzizli Əziz Sabir oğlu – kiçik gizir

Xanzadə Elnur Yusif oğlu – kiçik gizir

Qardaşxanov İbrahim Səmid oğlu – kiçik gizir

Qasımov Mirağa Hafiz oğlu – kiçik gizir (ölümündən sonra)

Quliyev Pərviz Aydəmir oğlu – kiçik gizir

Quluzadə Orxan Elxan oğlu – kiçik gizir (ölümündən sonra)

Mənəfov Şahmar Vidadi oğlu – kiçik gizir (ölümündən sonra)

Mikayılov Nazim Namik oğlu – kiçik gizir

Musayev Ramil Aydın oğlu – kiçik gizir (ölümündən sonra)

Şıxəliyev Mehti Yalçın oğlu – kiçik gizir (ölümündən sonra)

Abdullayev Tural Şakir oğlu – baş çavuş (ölümündən sonra)

Allahyarov Vüsal Şakir oğlu – baş çavuş (ölümündən sonra)

Hüseynli Ələddin Zahid oğlu – çavuş

Cabbarov Elnur Şahmurad oğlu – əsgər (ölümündən sonra)

Məhərrəmov Əkbər Səyyaf oğlu – əsgər

Mənaflı Dursun Marif oğlu – əsgər.

Nitq mədəniyyəti/Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat

Nitqin uslublari | başlıq nitq mədəniyyəti | müəllif = S Azadov | keçidsiz müəllif =S Azadov | tərcüməçi = | keçidsiz tərcüməçi = | bölmə = | əvvəlki = İşgüzar ünsiyyət mədəniyyəti | növbəti = Nitqin növləri (monoloji və dialoji) | il = | qeydlər = | vikipediya_keçidi = | vikisitat_keçidi = | commons_keçidi = >>

Mədəni nitqə yiyələnmək üçün dilin yalnız leksik-qrammatik normalarını gözləmək kifayət etmir. Bunun üçün nitq üslubi cəhətdən də düzgün qurulmalıdır. Yəni danışarkən elə sözlər seçilməli, cümlələr elə qurulmalıdır ki, fikir dəqiq və aydın ifadə oluna bilsin. Danışan və ya yazan işlətdiyi hər bir sözün əhəmiyyətini, onun nəzərdə tutulan fikrin ifadəsi üçün nə dərəcədə yararlı, dəqiq olmasını nəzərə almalıdır. Həm danışıq, həm də yazıda hər hansı bir söz öz həqiqi mənasından başqa, digər mənalarda da işlənilir. Mənadan doğan forma rəngarəngliyi dilin üslubi imkanları əsasında yaranır ki, bütün bunlar dilin üslubiyyat bəhsində öyrənilir.
Natiq Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və qrammatik imkanlarını həm nəzəri, həm də praktik cəhətdən öyrənməli, nitqin dəqiqliyi, yığcamlığı, ahəngdarlığı, bədiiliyi üçün üslubi imkanlardan yerində, ünsiyyətin tələblərinə uyğun istifadə etməyi, ədəbi dilimizin ifadə vasitələrindən konkret şəraitlə bağlı yararlanmağı bacarmalıdır.
Nitq üslubu danışanın (eləcə də yazanın) dil vasitələrindən, onun fonetik,leksik və qrammatik imkanlarından məqsəd və məqama uyğun istifadə edə bilmətərzidir, sistemidir. Bu istifadə bir sıra amillərlə, şərtlərlə (ünsiyyətin şəraiti,məqsədi, müsahibin marağı, anlama səviyyəsi və s.) bağlı olur və müxtəlifformalar kəsb edir. Bir halda danışan qarşısına müsahibindən nəyisə öyrənmək vəya ona hər hansı əşya, hadisə barədəsə məlumat vermək, başqa bir halda təbiət vəcəmiyyətdəki hadisələr, qanunauyğunluqlarla bağlı biliklərini şərh etmək, digərbir məqamda əşya və hadisənin təsvirində müsahibin hisslərinə, duyğularına təsirgöstərmək və sair məqsədlər qoyur. Üslub fərdidir, danışanların hər birininözünəməxsus nitq üslubu vardır.
Dil vahidlərinin üslubi keyfiyyətləri müxtəlifdir. Bu keyfiyyətlər dilinfo-netikası, leksikası və qrammatikasının imkanları sayəsində yaranır, nitqə üslubi çalarlıq gətirir, onu səlis, çevik, mənalı və kəsərli edir, estetik təsir gücünü artırır.Dil vahidlərinin üslubi imkanlarından danışarkən prof.Ə.Dəmirçizadə yazır:“Üslub dedikdə biz sözlərin, ifadələrin, qrammatik vasitələrin və fonetik imkanlarınməqsədəuyğunluq əsasında seçilmiş vahidlər sistemini başa düşürük”.
Fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik normalar ədəbi dilin strukturu iləbağlı olub nitqin düzgünlüyünü təmin edirsə, üslub normaları leksik-qrammatiknormaların bir növ törəməsi olub nitqin gözəlliyini, ifadəliliyini, dəqiqliyiniartırmaqla ünsiyyəti asanlaşdırır, onun təsirli, cəlbedici olmasını, danışan, oxuyanvə dinləyənin ən incə məqamları, mətləbləri ifadə və dərk edə bilməsini təminedir.
Fonetik vasitələr nitq prosesində işlənmə yerinə, məqamına görə müəyyənüslubi mahiyyət kəsb edir ki, onlardan ən başlıcası ahəngdarlıqdır. Ahəngdarlıqnitqin səlisliyi, gözəlliyi, onun dinləyənə xoş təsir bağışlamasıdır. Dilimiz öztəbiətinə, səslənməsinə görə ahəngdar dillərdən biridir. Bu ahəngdarlığı yaradanbir sıra vasitələr, xüsusiyyətlər vardır ki, onlardan ən başlıcası lüğət tərkibinədaxil olan sözlərin özünəməxsus strukturudur, başqa sözlə, səsdüzümüdür.
Məlumdur ki, saitlər tonun, samitlər küyün iştirakı ilə yaranır. Saitlər sa-mitlərləmüqayisədə daha ahəngdardır. Samitlərdən sonorlar sədalı olduğu üçün saitlərəyaxındır. Bunlar nitqdə avazlı, müsiqili səslər hesab olunur. Sait və samitlərinsözlərdəki ahəngdar düzümü tələffüzdə asanlığı, səlisliyi təmin edir, harmoniyayaradır. Dilimizdəki təkhecalı, eləcə də çoxhecalı sözlərin müəyyən bir qismi sonhecadakı səsə görə həmqafiyə olur.
Ədəbi tələffüzdə özünü göstərən bir sıra fonetik dəyişmələr: bəzi alınmasözlərdə saitlərin uzun tələffüzü (məmur, elan, əla və s.), ədəbi dil baxımındanməqbul sayılan səsdəyişmələri (vətəndən-vətənnən, şənbə-şəmbə, başlayır-başlıyırvə s.), səsartımı (ailə-ayilə, şair-şayir, şer-şeyir və s.), tələffüzdə ağırlıq yaradanfonemin ixtisar olunması (səsdüşümü) (dost köməyi – dos köməyi, güzəşt etmək–güzəş etmək və s.), dilimizə məxsus sözlərdə iki saitin, iki və üç samitin sözdaxilində yanaşı işlənə bilməməsi, çoxhecalı sözlərin sonunda cingiltili samitlərinkarlaşaraq tələffüz olunması (uşaq bağçası-uşax baxçası, kənd həkimi-kənthəkimi, tüfəng səsi-tüfənk səsi və s.), kar samitlərin cingiltiləşərək deyilməsi(hətta-hətda, dəftər-dəfdər, bitki-bitgi, təşəkkür-təşəkgür və s.), həmcins üzvlünəqli cümlələrdə şəkilçilərin və hissəciklərin ixtisarı, tabesiz mürəkkəbcümlələrdə axırıncı xəbərin ixtisarı (məs.; gül gülü çağırır, bülbül bülbülü), ahəngqanunu, vurğu və s. fonetik faktorlar nitqdə ahəngdarlığı yaradır. İntonasiya,fasilə, vurğu, temp, tembr və s. də nitqdə ahəngdarlığı, ritm və bölgüləri yaradanvasitələrdir. Bunlar nitqin təsirini artırır, onu daha ifadəli, emosional edir. Belənitq müsiqi kimi səslənir. Bu cür ahəng-darlıq yaradan vasitələrdən biri dəalliterasiyadır. Alliterasiya ifadəni, cümləni təşkil edən sözlərin əvvəlində və yaortasında eyni, yaxud yaxın samitlərin iş-lənməsidir. Bu cür səs düzümününyaratdığı musiqi, ahəng söz birləşmələri, atalar sözləri, frazeoloji vahidlərindeyilişində özünü daha çox göstərir, başqa sözlə, həmin ifadələrin, bədii mətnlərinyaranmasında da eyni səslərin təkrarından əmələ gələn fonetik hadisənin mühümrolu olur. Məsələn, “Qalan işə qar yağar”.
Danışıq zamanı üslubieffekt və səlislik yaratmaq, lüzumsuz təkrarlara yol verməmək, fikin daha təsirli,ifadəli və dəqiq ifadə edilməsi məqsədilə rəngarəng sinonimlərdən istifadə olunurki, onlar nitqin təsir gücünü artırır, emosionallıq və ekspressivlik yaradır ki,onlar incə məqamları ifadə etmək üçün geniş və rəngarəng üslubi imkanlaramalikdir. Danışan fikir və hisslərini daha dəqiq ifadə etmək üçün sinonim cərgəyə məxsus lazımi sözü yerli-yerində elə işlədir ki, bu, nitqdə dəqiqliyi yaradır,eyni zamanda ahəngdarlıq təmin edir. Bu baxımdan Ulu öndər Heydər Əliyevin nitqitəsirli və zəngin olmuşdur. Onun dilində həyəcan-narahatlıq, arzu-istək, köməkqayğı-mənəvidayaq, bilikli-savadlı, hörmət-ehtiram-minnətdarlıq, fikir-duyğu-istəkvə s. kimi ifadələrə, sinonimlərə tez-tez rast gəlmək mümkündür ki, bu daonun dilinin leksik cəhətdən zəngin olduğunu göstərir.
Leksik vasitələrdən, o cümlədən sinonimlərdən istifadə şifahi nitqə birnöv yaradıcı xarakter verir. Natiqlər, müəllimlər və başqaları hərə öz bacarığı, nitqtutumu və lüğət ehtiyatının səviyyəsi dairəsində sinonimlər işlətməyə çalışırlar.Sinonimlər vasitəsilə yaranan rəngarənglik nitqi maraqlı edir, dinləyicilər belədanışıq tərzini rəğbətlə qarşılayırlar.
Nitq prosesində təzadlı, ziddiyyətli hadisə və əşyalarıqabarıq, obrazlı bir şəkildə təsvir etmək, qiymətləndirmək, nəzərə çarpdırmaqməqsədilə antonimlərdən istifadə olunur. Bədii təsvir vasitəsi kimi antonimlərnitqdə lakoniklik, konkretlik, obrazlılıq yaradır. Antonimlərdən dilin bütünüslublarında istifadə olunsa da, onlar üslubi vasitə kimi bədii ədəbiyyatda,poeziyada daha geniş şəkildə işlədilir.
Xalq zəkasının, müdrikliyininümumiləşdirilmiş bədii ifadəsi olan atalar sözü, zərbi-məsəl və aforizmlərdənünsiyyət prosesində geniş istifadə olunur. Bu yığcam, müdrik, obrazlı ifadələr özdərin mənaları ilə yanaşı, gözəl səslənməyə də malikdir. Orada səslərin, xüsusənsamit səslərin alliterasiyası, saitlərin assonansı deyilişdə ahəngdarlıq yaradır ki,bu da həmin ifadələri qulağayatımlı edir, ölçülü nəzm kimi səslənməsinə səbəbolur.
Nitqin üslubi rəngarəngliyinin təmin edilməsində dilin bədii təsvirvasitə-lərinin (metafora, metonimiya, sinekdoxa, epitet, müqayisə, bənzətmə,mübaliğə, tabu sözlər və s.) də rolu böyükdür.
Nitq hissələri dilimizin üslubi cəhətdən zənginləşməsində geniş imkanlaramalikdir. Onlar cümlədə həm öz morfoloji funksiyasını yerinə yetirir, həm dənitqin aydınlığını, yığcamlığını, səlisliyini, təsirliliyini təmin edir. Bu baxımdanismin imkanları daha genişdir. Bu nitq hissəsinin yaratdığı üslubi çalarlıq onunleksik məna növləri, mənsubiyyət, hal, kəmiyyət, xəbərlik kateqoriyaları üzrədəyişməsində özünü göstərir.Nitqdə yığcamlığı yaratmaq məqsədilə sahib əşyanı bildirən söz (yiyəlikhalında işlənən söz) ixtisara düşür, mənsubiyyət şəkilçili söz həm də sahib şəxsiəvəz edir.
Dilin üslubiyyatla bağlı olan bölmələrindən biri də sintaksisdir. Elə birsintaktik vahid, quruluş yoxdur ki, nitqin üslubca zənginləşməsində bu və ya digərdərəcədə iştirak etməsin. Bu baxımdan sadə cümlənin məqsəd və intonasiyayagörə növlərinin imkanları genişdir. Onlardan sual cümləsi nitqdə daha çox mənaçalarları kəsb edir.Əmr cümlələrinin işlədilməsində də fərqli məna çalarları, üslubi
məqamlar vardır. Bu cümlələr danışanın məqsədindən asılı olaraq təkid, təklif,xahiş, məsləhət, nəsihət, çağırış, arzu, istək, təskinlik, yalvarış, qəzəb və s. kimimənalar ifadə edir, müvafiq intonasiya ilə tələffüz olunur.
Bəzən fikrin məzmunundan, subyektin məqsədindən asılı olaraq cümlədə söz sırası pozulur, cümlə üzvləri öz yerlərini dəyişir. Bu dəyişiklik üslubi effekt ya-ratmaq, söz və söz birləşmələrini daha çox nəzərə çarpdırmaq məqsədi daşıyır. Beləinversiya şeir dilində özünü daha çox göstərir.
Nitqin emosionallığını artıran, ona üslubi çalarlıq verən vasitələrdən biridə xitablardır. Xitablar dinləyicinin diqqətini söylənilən məsələyə cəlb etməkməqsədilə işlənilir.Bir sıra hallarda danışan cansız qüvvələrə müraciət edir ki, belə xitablarüslubi məqsəd daşıyır. Sırf ekspressiv səciyyə kəsb edən bu xitablar bədiiədəbiyyat üçün səciyyəvidir.
Sintaksisin üslubi imkanları, şübhəsiz ki, yuxarıda deyilənlərlə məhdud-laşmır.Digər sintaktik quruluşların – təktərkibli cümlələrin, söz-cümlələrin, mürəkkəb cümlələrin və sairənin də nitqin obrazlılıq və ifadəliliyini yaratmaq,təsir gücünü artırmaq, incə məna çalarlarını yaratmaq imkanları vardır. Natiqünsiyyət prosesində onlardan istifadə edərək nitqini zənginləşdirməlidir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı [ redaktə ]

• 1. Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013

• Nitq mədəniyyəti
• Firuzə Nəsibli

Nadir abdullayev nitq mdniyytinin sasları

Azərbaycan dili dərsi

NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ

1. NITQ MƏDƏNIYYƏTININ ANLAYIŞI. Nitq mədə-niy-yəti dedikdə, hər şeydən əvvəl, filologiyanın dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını elmi əsasda öyrənən sahəsi nəzərdə tutulur. Nitq mədəniyyəti anlayışından bu və ya digər nitq təzahürünün keyfiyyətini bildirmək üçün də istifadə edilir.
Nitq mədəniyyətinin konkret predmetini müəyyənləşdirmək (məsələn, fonetika, qrammatika və s. predmeti kimi) çox çətindir və bu sahə bir növ predmetsiz sahədir. Çünki burada bu və ya digər dil faktı, hadisəsi yox, üsullar, qayda-qanunlar sistemi öyrənilir.
Nitq mədəniyyəti dilçilik elminin praktik sahəsidir və filologiya elminin nəzəri göstəriciləri məhz nitq mədəniyyətində təcrübi əhəmiyyət qazanır.
2. NITQ MƏDƏNIYYƏTI MILLI MƏDƏNIYYƏTIN TƏR–KIB HISSƏSIDIR. Mil-lətin mədəniyyətinin göstərici-lərin-dən biri də gözəl nitqdir (həm şifahi, həm də yazılı nitq nəzərdə tutulur). Gözəl nitq üçün birinci növbədə aşağıdakılar tələb olunur:
a) dilin özünün səmimiliyi, ifadə imkanlarının genişliyi (Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və qrammatik quruluşu buna tam imkan verir);
b) həmin dildən istifadə edənlərin hazırlığı, yə`ni dilin səmi-miliyindən, ifadə imkanlarının genişliyindən faydalanmaq vər-dişlərinin inkişaf etməsi.
3. NITQIN DÜZGÜNLÜYÜ, DƏQIQLIYI VƏ IFADƏ-LI-LIYI. Nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri bunlardır: 1) nitqin düzgünlüyü; 2) nitqin dəqiqliyi; 3) nitqin ifadəliyi.
Düzgün nitq o nitq forması və ya təzahürü hesab olunur ki, orada dilin fonetik, qrammatik və leksik və s. qayda-qanunları po-zulmasın. Nitqin düzgünlüyü nitq mədəniyyətinin birinci şərtidir. Bu zaman məsələ belə qoyulur: düzgündür, ya düzgün deyil? Məs: “Qapını vurmaq” düzgün deyil, “qapını döymək” düzgün-dür.
Nitqin dəqiqliyi – fikrin ifadəsi üçün bilavasitə tələb olunan dil vasitəsini (sözü, ifadəni, cümləni və s.) tapmaqla müəyyən edilir. Məs: “qış gəlir” düzgündür, ancaq dəqiq deyil. “Qış düşür” həm düzgün, həm də dəqiqdir.
Nitqin ifadəliliyi dedikdə, ən müvafiq, ən uğurlu dil vasitəsini tapıb işlətmək başa düşülür. Qeyd etmək lazımdır ki, nitqin ifadəliliyini onun dəqiqliyindən fərqləndirmək bir o qədər də asan deyil. Məs: “O, ömrünü boş-boşuna keçirdi” cümləsi həm düz-gün, həm də dəqiqdir, ancaq ifadəli deyil. “O, ömrünü yelə verdi” isə daha ifadəli və gözəldir.
4. NITQ MƏDƏNIYYƏTININ ÜMUMI (ICTIMAI) VƏ XÜSUSI (FƏRDI) MƏSƏLƏLƏRI. Nitq mədəniyyətinin elə məsələləri vardır ki, ümumi (ictimai) xarakter daşıyır. Bu o deməkdir ki, nitqin düzgünlüyü bütövlükdə cəmiyyətdən tələb olunur. Demək, dilin qayda- qanunlarına hamı riayət etməlidir. Dilin fonetik tərkibini, düzgün tələffüz və yazılış qaydalarını, cümlənin quruluşunu hamı eyni cür qavrayır. Əgər belə olmasaydı, dil öz əsas vəzifəsini – ünsiyyət funksiyasını yerinə yetirə bilməzdi.
Nitq mədəniyyətinin elə məsələləri də vardır ki, bunlar xüsusi (fərdi) səciyyəlidir. Bu o deməkdir ki, hamı eyni cür dəqiq danışıb yazmır, yaxud hamının nitqi gözəl (ifadəli) deyil. Həm də nitqin gözəlliyi hərədə bir cür təzahür edir.
Nitq mədəniyyətinin ümumi məsələləri ilə xüsusi məsələləri birbaşa bir-birinə bağlıdır və bunları eyni zamanda həll edən nitq sahibinin nitqi əsl nitq mədəniyyəti nümunəsi hesab olunur (düzgünlük, dəqiqlik və ifadəlilik).
5. DIL, NITQ VƏ NITQ FƏALIYYƏTI. Dil – ünsiyyət va-si-təsi olub, mücərrəd işarələr sistemindən ibarətdir. Hər bir dilin özünəməxsus quruluşu, ifadə imkanları vardır ki, bunun nəticəsində müəyyən ifadə formaları və üsullar meydana çıxır.
Nitq – ünsiyyət prosesidir. Nitq bu və ya digər mə`lumatın (informasiyanın) ifadə təbiətinə uyğun olaraq dilin ifadə imkanları əsasında meydana çıxır.
Dil əsasdır, nitq isə ondan törəmədir. Dil tarixən çox az dəyişikliklərə uğrayır, nitq isə ona nisbətən dəyişkəndir.
Nitq fəaliyyəti – nitqin təzahürü üçün lazım gələn ictimai, psixoloji və fizioloji aktların sistemidir.
Dil ünsiyyət vasitəsi, nitq isə ünsiyyət prosesidir.
6. ƏDƏBI DIL. NITQ NORMALARI. Tarixən müəyyənləş-miş möhkəm qayda-qanunlara tabe olub, xalqın, millətin ümumi, nümunəvi ünsiyyətinə xidmət edən nitq forması dilçilikdə ədəbi dil adlanır.
Ədəbi dilin (nitqin) tabe olduğu qayda-qanunların sisteminə ədəbi dilin (nitqin) normaları deyilir. Norma-müəyyən dövrdə sözün fonetik tərkibi və leksik mə`nasının, cümlənin qrammatik quruluşunun bu və ya digər dil kollektivində obyektiv (hamı tərəfindən qəbul olunan) şəkildə fəaliyyətidir.
Ədəbi dilin iki təzahür forması var: 1) şifahi ədəbi dil və 2) yazılı ədəbi dil.
7. MÜASIR AZƏRBAYCAN ƏDƏBI DILININ NOR-MA-LARI. Dilin daxili quruluşunu onun fonetikası, leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatikası təşkil edir. Müasir dilimizin normaları da buna uyğundur. Bunlar aşağıdakılardır.
1) Fonetik norma. Söz ümumxalq dilində müxtəlif variantlarda işlənsə də, ədəbi dildə ancaq bir cür yazılır və tələffüz olunur.
Sözün ədəbi dildəki tələffüz qaydası orfoepik norma adlanır. Orfoepik norma orfoepiya lüğətlərində, orfoqrafik norma isə orfoqrafiya lüğətlərində əks olunur.
Həm orfoepik, həm də orfoqrafik normalar dilin fonetik quruluşu, xüsusilə onun xarakterik əlaməti olan ahəng qanunu ilə müəyyən edilir.
Fonetik normaya əməl olunması, yə`ni sözün düzgün tələffüz və yazılışı şəxsin savadlılığının və ədəbi dili mənimsəməsinin ən mühüm göstəricisidir.
2) Leksik norma. Leksik norma hər bir şəxsdən sözün mə`-na-sına bələd olmağı, onu düzgün, yerində işlətməyi tələb edir.
Söz öz yerində işlənmirsə, demək, fikir düzgün ifadə olunmur və nitq mədəniyyətinin tələbi pozulur.
Ədəbi dildə söyüşlərə, loru, yaxud kobud sözlərə yer verilmir. Leksik norma funksional üslublara görə fərqlənir. Bədii üs-lubda obrazlı sözlər, ifadələr işləndiyi halda, elmi üslub üçün bu, xa-rakterik deyil, yə`ni elmi üslubda daha çox terminlərdən istifadə olunur.
Sözdən düzgün istifadə ilə yanaşı, nitq mədəniyyəti tələb edir ki, o, eyni zamanda dəqiq və ifadəli olsun. Bunlar leksik normaya aid olan elementlərdir.
3) Qrammatik norma. Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir. Qram-matik normalar dedikdə, əsasən, aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
a) miqdar saylarından sonra gələn isimlər təkdə işlədilir: məs: on qələm, yüz uşaq və s.
b) adlara əvvəl kəmiyyət, sonra mənsubiyyət, daha sonra hal, ondan sonra isə xəbərlik şəkilçisi artırılır. Məs: şəgird-lər-imiz-in-dir; qohum-lar-ınız-dan-am və s.
c) fe`l köklərinə əvvəl tə’sirlik, sonra növ, daha sonra şəkil, ondan sonra isə şəxs-xəbər əlaməti (şəkilçisi) artırılır. Məs: gül-dür-ül-məli-dir; yaz-ış-a-q və s.
ç) mübtəda ilə xəbər cümlədə şəxsə, müəyyən dərəcədə isə kəmiyyətə görə uzlaşır. Məs: Mən şagird-əm; Onlar getdi-lər və s.
d) cümlədə əvvəl mübtəda, sonra tamamlıq, daha sonra xəbər gəlir; tə`yin izah etdiyi cümlə üzvündən əvvəl, zərflik isə, əsasən, xəbərdən əvvəl işlənir. Məs: Həsən tarixi filmlərə həvəslə baxırdı.
Beləliklə, ədəbi dilin normaları müəyyən tarixi mərhələdə bir sistem olaraq fəaliyyət göstərir. Ədəbi dilin normalarını əməl etmək nitq mədəniyyətinin ən mühüm şərtidir.
8. DILIMIZIN TƏKIBINDƏ ÖZƏLLƏŞMƏ MEYL-LƏ-RI. Müasir Azərbay-can dilinin tərkibində 60-cı illərdən (XX əsr) başlayaraq özəl-ləş-mə meylləri müşahidə olunur.
Özəlləşmə üç yolla gedir: 1) Hər hansı söz ustasının qədim mənbələrdən, xalq dilindən söz götürməsi, yaxud mövcud oxşarlıq əsasında söz yaratması yolu ilə; 2) cəmiyyətin özündə müəy-yən hadisə ilə bağlı yeni sözlərin yaranması yolu ilə; 3) Türk dillərinin tə`siri ilə.
Dilimizdə sözlərin türkləşdirilməsi prosesi əvvəllər də olmuş, bu gün işlətdiyimiz bir sıra sözlər (qurultay, bildiriş, görün-tü, başqan, seçki, ildönümü və s.) belə yaranmışdır. Son zaman-larda da bu qayda ilə qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənən bir sıra sözlər, leksik vahidlər yaranmışdır. Məs: əyləc (tormoz), dönüm (mərhələ), dürlü (müxtəlif), qaynaq (mənbə), çağdaş (müasir), yüzillik (əsr), durum (vəziyyət), özəlləşmə (xüsusiləşmə) və s.
9. NITQ NORMALARININ TARIXLIYI. Norma tarixi kate-qoriyadır və zaman keçdikcə dəyişikliklərə uğraya bilir. Məs: 30-cu illərə qədər Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikasında sağır nun (N1) adlı bir səs var idi və bu səs xüsusi hərflə göstərilirdi. Hazırda bu səs fonetik normativliyini itirmişdir.
Bir neçə il bundan əvvəl ədəbi dildə fəal işlənən sosializm, kolxoz, sovxoz, partkom və s. sözlər fəal nitq prosesindən yavaş-yavaş çıxmaqda, dilə yeni-yeni sözlər gəlməkdədir.
10. NITQ ISTISNALARI. Normanın mövcudluğunu istis-na-larsız təsəvvür etmək mümkün deyil.
Müasir ədəbi dilimizdə istisnalar – qeyri-normativ hallar, əsasən, normanın tarixi hərəkətinin – təkamülünün nəticəsi kimi aşağıdakı hallarda meydana çıxır:
1) artıq öz dövrünü keçirmiş nitq vahidləri bu və ya digər üslubda “ilişib” qalır;
2) yeni meydana çıxan nitq vahidləri bir müddət normativləşmir.
11. NATIQLIK SƏNƏTI. Nitqi mövcud ədəbi normalara uyğun (düzgün) olmaqla yanaşı, həm də dəqiq və gözəl (ifadəli) olan adam-lar natiq adlanırlar. Natiqlik müəyyən peşakarlıq tələb edən sənətdir. Bir fəaliyyət sahəsi olaraq natiqlikdən bəhs edən elm sahəsi natiqlik sənəti və ya ritorika adlanır.
Natiqlik sənətinin əsas tələbləri aşağıdakılardan ibarətdir:
1) Düzgün, dəqiq və gözəl (ifadəli) danışmaq;
2) Dinləyicilərin (auditoriyanın) səviyyəsini, xarakterini nəzərə almaq, yə`ni auditoriya üçün anlaşıqlı olmaq;
3) Nitqin intonasiyasına, ritminə fikir vermək və bu deyilənlərin tələblərinə uyğun bədən, baş, əl-qol hərəkətləri etmək;
4) Mümkün qədər yığcam danışmaq, mətləbdən uzaqlaşmamaq və dinləyiciləri yormamaq;
5) Nitqə (çıxışa, mühazirəyə və s.) əvvəlcədən hazırlaşmaq, sonra isə təhlil edib konkret nəticələr çıxarmaq.
Natiqliyin aşağıdakı sahələri mövcuddur: 1) bədii natiqlik; 2) akademik natiqlik; 3) siyasi natiqlik; 4) inzibati-idarə natiqliyi; 5) işgüzar natiqlik.
12. JESTLƏR. Natiqlik sənətinin mühüm şərtlərindən biri əl-qol hərəkətlərindən – jestlərdən nitqin ritm və intonasiyasına uy-ğun şəkildə istifadə etməkdir. Jestlər nitqin tə`sirini artırır, ona emosionallıq verir. Ancaq yersiz əl-qol atmaq məqbul sayılmır. Bu, nitqin tə`sirini artırmaq əvəzinə, azalda bilər.
13. MIMIKA. Nitq prosesində üz əzələlərinin mə`nalı hərəkəti (təəccüb, narazılıq, sevinc və s. emosiyalar ifadə etməsi) mimika adlanır. Mimika nitqin anlaşılmasında, sözün ciddi, yaxud kinayə, ironiya ilə deyilməsini başa düşməkdə mühüm rol oynayır.
Jestlə mimika mükəmməl nitqdə bir-birini tamamlayır və vahid psixofizioloji akt kimi çıxış edir. Şifahi ədəbi dil bunlarsız mümkün deyil.
14. NITQ ETIKETLƏRI. Hər xalqın milli təfəkkürünə uyğun olaraq müxtəlif müraciət üsulları vardır ki, bunlara nitq etiketləri, yaxud yarlıqları deyilir. Nitq prosesində bu etiketlərə əməl etmək həm nitq, həm də insani mədəniyyətin göstəriciləri sayılır. Bunlar aşağıdakılardır:
1. Müraciət etiketləri. Müsahib yaşca böyük olduqda, yaxud ortada tanışlıq olmadıqda ona “Siz” deyə müraciət olunur. Bu, bizim xalqımızda çox qədim adətdir. Bu qayda bütün müraciət formalarında gözlənilir. Məs: bağışlayın, əyləşin, buyurun, lütfən sözünüzə davam edin və s. Bundan başqa Bəy! cənab! Qardaş! Dərdin alım! və s. bu kimi müraciət formaları da vardır.
Müraciət etiketləri rəsmi (məs: cənab hakim! və s.) və qeyri- rəsmi (məs: Oğlum! və s.) olmaqla iki yerə ayrılır.
2. Görüşmə etiketləri. Salam! Salam-əleyküm! Xoş gördük! Gün aydın! Axşamınız xeyir! Xoş gəlmisiniz! və s.
3. Ayrılma etiketləri. Xudahafiz! Əlvida! Sağ olun! Allah amanında! Uğur olsun! Yaxşı yol! Xeyrə qənşər gedin! Uğurlu yol! Görüşənə qədər! və s.
4. Təbrik etiketləri. Təbrik edirəm! Gözünüz aydın! Mübarək olsun! və s. (Hamısının cavabında: sağ olun!)
5. Alqışlar. Allah kömək olsun! Yastığınız yüngül olsun! Allah rəhmət eləsin! və s.
6. Qarğışlar. Allah öldürsün! Gözün tökülsün! və s.
7. Söyüşlər. Səni yerə soxum! Üzünə tüpürüm! və s.
Nitq etiketlərindən yerli-yerində istifadə olunması ünsiyyətin normal gedişinə, anlaşmaya kömək edir, səmimi münasibətlər yaradır.

webmaster:CahidKaz ı mov

Используются технологии uCoz