Onurğalılar zoologiyası kitabı

– Ümumiyyətlə kaudal hissədə həzm və ifrazat sistemlərinin (nəcis və sidik üçün) çıxış boşluqları olur.

Zoologiya, 7 sinf, Mavlonov O., 2017

Siz O‘zbekistonimizning ko‘rar ko‘zlari, yorqin kelajagisiz. Biologiya darsligi sizni rang-barang va xilma-xil hayvonot dunyosiga olib kiradi. Darslik sizga hayvonlarning tuzilishi, hayot kechirishiga doir bilimlar beradi. Sizni faol bilim olish va mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Siz uni qunt bilan o‘qisangiz, hayvonlar hayotidan juda ko‘p narsalarni bilib olasiz. Bilganlaringiz esa sizga kelgusida kasb tanlashingizda yordam beradi. Hayvonot va o‘simliklar dunyosini yaxshi bilgan kishi uni sevadi va ardoqlaydi.
Ilm cho‘qqilari sari qadam tashlashingizda doimo omad yor bo‘lsin!

Zoologiya fani va uning vazifalari.
Zoologiya – hayvonlarni o‘rganadigan fan. Zoologiya (zoon – hayvon, logos – fan) – hayvonlarning tuzilishi, hayot kechirishi, ko‘payishi va rivojlanishini o‘rganadigan fan. Hayvonlarning xilma-xilligi va tarqalishi, tabiatda va inson hayotidagi ahamiyati, kelib chiqishini o‘rganish zoologiyaning vazifasiga kiradi.

Zoologiya bir qancha fanlardan tarkib topgan. Ulardan bir guruhi hayvonlarning tuzilishi, ko‘payishi, rivojlanishi, yer yuzida tarqalishini, boshqalari alohida guruhlarini o‘rganadi.

Zoologiya – eng qadimiy fan. Zoologiyaga oid eng qadimgi asarlarni eramizdan 4 asr oldin buyuk yunon olimi Arastu yozgan. Uning asarlarida 500 ga yaqin hayvon turiga tavsif berilgan. 16–17-asrlarda yashagan golland olimi Anton Levenguk mikroskopda ko‘rinadigan hayvonlarni kashf etgan. Shved olimi Karl Linney 18-asrda hayvonlarni tur, urug‘, turkum va sinflarga ajratib o‘rganishni taklif etgan. Ingliz olimi Ch. Darvin 19-asr o‘rtalarida hayvonlarni o‘rganish orqali o‘zining olamshumul evolyutsion ta’limotini yaratdi. Zoologiya tibbiyot, chorvachilik va xalq xo‘jaligining boshqa sohalari bilan bog‘liq.

MUNDARIJA.
So‘zboshi.
I BOB. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma‘lumot.
1-§. Zoologiya fani va uning vazifalari.
2-§. Hayvon organizmining tuzilishi, hayvonlarni klassifikatsiya qilish.
II BOB. Bir hujayralilar, ya’ni sodda hayvonlar.
3-§. Soxta oyoqlilar sinfi.
4-§. Xivchinlilar sinfi.
5-§. Infuzoriyalar va sporalilar sinflari.
1-laboratoriya mashg‘uloti. Tufelkaning tuzilishi, harakatlanishi va ta’sirlanishi.
III BOB. Ko‘p hujayrali hayvonlar: bo‘shliqichlilar tiði.
6-§. Gidroid poliðlar sinfi: chuchuk suv gidrasi.
7-§. Dengiz bo‘shliqichlilari.
IV BOB. Yassi va to‘garak chuvalchanglar tiðlari.
8-§. Yassi chuvalchanglar tiði: kiðrikli chuvalchanglar sinfi.
9-§. Yassi chuvalchanglar tiði: so‘rg‘ichlilar va tasmasimon chuvalchanglar sinflari.
10-§. To‘garak chuvalchanglar tiði: odam askaridasi.
11-§. Parazit chuvalchanglarning xilma-xilligi.
V BOB. Halqali chuvalchanglar tiði.
12-§. Yomg‘ir chuvalchangining tashqi tuzilishi, nerv sistemasi va rivojlanishi.
13-§. Yomg‘ir chuvalchangining ichki tuzilishi.
2-laboratoriya mashg‘uloti. Yomg‘ir chuvalchangining tashqi tuzilishi, harakatlanishi va refleks hosil qilishi.
VI BOB. Mollyuskalar tiði.
14-§. Qorinoyoqli mollyuskalar sinfi.
15-§. Ikki pallali va boshoyoqli mollyuskalar sinfi.
VII BOB. Bo‘g‘imoyoqlilar tiði.
7.1. Qisqichbaqasimonlar sinfi.
16-§. Daryo qisqichbaqasining tashqi tuzilishi va ko‘payishi.
17-§. Daryo qisqichbaqasining ichki tuzilishi.
7.2. O‘rgimchaksimonlar sinfi.
18-§. Butli o‘rgimchakning tuzilishi va hayot kechirishi.
19-§. O‘rgimchaksimonlarning xilma-xilligi.
7.3. Hasharotlar sinfi.
20-§. Yashil bronza qo‘ng‘izining tashqi tuzilishi.
21-§. Yashil bronza qo‘ng‘izining ichki tuzilishi.
3-laboratoriya mashg‘uloti. Hasharotlarning tashqi tuzilishi.
22-§. Hasharotlarning ko‘payishi va rivojlanishi.
23-§. Chala o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar.
24-§. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar: tangachaqanotlilar turkumi.
25-§. Pardaqanotlilar turkumi: asalarilar.
26-§. Ikki qanotlilar turkumi.
27-§. Hasharotlarning kelib chiqishi va ahamiyati.
VIII BOB. Xordalilar tiði.
28-§. Lansetnik – tuban tuzilgan xordali hayvon.
8.1. Baliqlar.
29-§. Tashqi tuzilishi, skeleti, suzgich pufagi.
4-laboratoriya mashg‘uloti. Baliqlarning tashqi tuzilishi va harakatlanishi.
30-§. Baliqlarning ichki tuzilshi.
31-§. Nerv sistemasi va sezgi organlari.
32-§. Baliqlarning ko‘payishi va rivojlanishi.
33-§. Baliqlarning xilma-xilligi: tog‘ayli baliqlar sinfi.
34-§. Suyakli baliqlar sinfi: asosiy sistematik guruhlari va ahamiyati.
8.2. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi.
35-§. Ko‘l baqasining tashqi tuzilishi, skeleti va muskullari.
36-§. Ko‘l baqasining ichki tuzilishi. 123
37-§. Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko‘payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi.
8.3. Sudralib yuruvchilar sinfi.
38-§. Ildam kaltakesakning tuzilishi, ko‘payishi va rivojlanishi.
39-§. Sudralib yuruvchilar xilma-xilligi: tangachalilar turkumi.
40-§. Toshbaqalar va timsohlar turkumlari.
8.4. Qushlar sinfi.
41-§. Ko‘k kaptarning tashqi tuzilishi.
42-§. Ko‘k kaptarning skeleti va muskullari.
5-laboratoriya mashg‘uloti. Qushlarning tashqi tuzilishi va pat qoplami.
43-§. Qushlarning ichki tuzilishi va sezgi organlari.
44-§. Qushlarning ko‘payishi, rivojlanishi va kelib chiqishi.
45-§. Qushlarning mavsumiy hodisalarga moslashishi.
46-§. Qushlarning xilma-xilligi: voha va cho‘l qushlari.
47-§. Suv havzalari va sohil qushlari.
48-§. Yirtqich qushlar.
49-§. Parrandachilik.
8.5. Sutemizuvchilar sinfi.
50-§. Itning tashqi tuzilishi, skeleti va muskullari.
51-§. Itning ichki tuzilishi.
52-§. Sutemizuvchilarning ko‘payishi, rivojlanishi va kelib chiqishi.
53-§. Sutemizuvchilarning xilma-xilligi: tuxum qo‘yuvchilar, xaltalilar, yo‘ldoshlilar.
54-§. Qo‘lqanotlilar va kemiruvchilar turkumlari.
55-§. Yirtqich sutemizuvchilar turkumi.
56-§. Dengiz sutemizuvchilari: kurakoyoqlilar va kitsimonlar turkumlari.
57-§. Tuyoqli sutemizuvchilar.
58-§. Primatlar turkumi. Sutemizuvchilarning ahamiyati.
59-§. Sutemizuvchilar sinfiga mansub chorva mollari.
Topishmoqlar javoblari.
Zoologiya terminlari ko‘rsatkichi (*-rasmlarga havola).

Бесплатно скачать электронную книгу в удобном формате, смотреть и читать:
Скачать книгу Zoologiya, 7 sinf, Mavlonov O., 2017 – fileskachat.com, быстрое и бесплатное скачивание.

Скачать pdf
Ниже можно купить эту книгу по лучшей цене со скидкой с доставкой по всей России. Купить эту книгу

Onurğalılar zoologiyası kitabı

Barcha fanlardan o’zbek tilida referatlar mega to’plami, arxiv mutlaqo bepul.

Umurtqalilar zoologiyasi faninining rivojlanish tarixi o`rganish usullari

Подробности Автор: Aim adminka Родительская категория: Рефераты Категория: Зоология (Рефераты) Опубликовано: 24 Июль 2021 Просмотров: 538

4.5 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 Rating 4.50 (1 Vote)

Umurtqalilar zoologiyasi faninining rivojlanish tarixi, o`rganish usullari

1.Umurtqalilar zoologiyasi fanining predmeti va vazifalari.

2.Umurtqalilar zoologiyasi fanining qisqasha rivojlanish tarixi.

3.Markaziy Osiyo va O`zbekistonda umurtqali hayvonlarning o`rganilishi.

1.Umurtqalilar zoologiyasi fanining predmeti va vazifalari. Biologiya fanlari ichida zoologiya alohida va asosiy o`rinni egallaydi. Oliy o`quv yurtlarida zoologiya fanini umurtqasiz hayvonlar zoologiyasiga va umurtqali hayvonlar zoologiyasiga ajratib o`qish odat bo`lib qolgan. Bu nafaqat qulay, hatto metodik tomondan ham to’g’ridir.

Umurtqali hayvonlar zoologiyasi, aniqrog`i, xordalilar zoologiyasi (chunki bu fan hayvonot olamidan faqat bitta xordalilar tipini o`z ichiga oladi) inson hayotida va tabiatda katta rol o`ynaydii.

Umurtqalilar zoologayasi, aniqrog`i, xordalilar zoologayasi shu yagona xordalilar tipiga mansub 43 ming tur hayvonning tuzilishi, sistematikasi, geografik tarqalishi, kelib chiqishi va evolyutsiyasi, biologiyasi, tabiatda va inson hayotida tutgan o`rnini o`rganadi. Xordalilar tipiga mansub dengizda ma’lum darajada o`troq hayot kechiradigan assidiya, salp va appendikulyariyalarni o`z ichiga olgan pardalilar yoki lichinkaxordalilar (1100 tur), har xil lantsetniklarni o`z ichiga olgan bosh skeletsizlar (30-35 tur) hamda to`garakog`izlilar (38-45 tur), tog`ayli baliqlar (570-600 tur), suyakli baliqlar (20000 tur), suvda va quruqlikda yashovchilar (2440 tur), sudralib yuruvchilar (6322 tur), qushlar (8600 tur) va sutemizuvchilarni (3700-4000 tur) o`z ichiga olgan umurtqali hayvonlar ushbu fanning o`rganayotgan ob’ekti hisoblanadi.

Xordalilar tipiga kiruvchi hayvonlar boshqa hayvonlar tipi ichida alohida diqqatga sazovordir.

Birinchidan, xordalilar hayvonlarning eng yuksak darajada taraqqiy etgan va murakkab tuzilgan guruhi bo`lib, har xil sharoitlarda yashaydi va Yer yuzining deyarli hamma joyida keng tarqalgan.

Ikkinchidan, xordali hayvonlar insonning xo`jalik faoliyatida katta ahamiyatga ega, chunki ular ichida oziq-ovqat mahsuloti, teri, jun, mo`yna beradigan turlari ko`p, boshqa maqsadlarda ham ishlatiladi. Umurtqalilar yangi hayvon zotlarini keltirib chiqarishda tabiiy manbaa bo`lib ham xizmat qiladi. Xonakilashtirish jarayoni uz-luksiz olib borilmoqda. Masalan, bizning ko`z oldimizda tulki, oq tulki, norka, maral bug`u, tuyaqushlar xonakilashtirilmoqtsa. Umurtqali hayvonlar qishloq va o`rmon xo`jaliklari, bog` va xiyobon zararkunandalariga qarshi biologik usul bilan kurashda bebaho hisoblanadi. Xordali hayvonlar faqat foydali bo`libgina qolmasdan, bularning ba’zi turlari xo`jaliklarimiz uchun zararli hamdir. Masalan, yumronqoziqlar, sichqonlar, kalamushlar, chumchuqlarning ba’zi turlari vabo, tulyaremiya, entsefalit, brutsellioz singari xavfli kasalliklarni tarqatuvchi bo`lib hisoblanadi.

Uchinchidan, xordalilar har doim ilmiy-tadqiqot ishlari uchun material bo`lib xizmat qilgan. Bu guruh misolida sistematika, qiyosiy anatomiya, zoogeografiya, embriologiya, ekologiya, paleontologiya, filogeniya, evolyutsion nazariya kabi fanlarning qonuniyatlari va umumiy masalalari hal etilgan va hal etilmoqda.

“Umurtqalilar zoologiyasi” fanining navbatdagi vazifasi tabiatni muhofaza qilish va uning boyliklaridan to`g`ri foydalanish masalalari bilan bog`liq.

Скачать Файл:

Ushbu ma’lumotni yuklab olish uchun ro’yxatdan o’ting. Ma’lumotlar mutlaqo bepul. Чтобы скачать этот файл зарегистрируйтесь или войдите на сайт.
Please register or login to download this file.

Onurğalılar: xüsusiyyətləri, təsnifatı, nümunələri, sistemləri

The onurğalılar Onurğa sütunu olan heyvanlar, dolayısı ilə adlarıdır. Bunlar, Animalia krallığının Chordata filomuna daxil olan Craniata olaraq da bilinən Vertebrata adlanan bir yarımfiluma aiddir.

Heyvanlar aləmində ən çox tanınan və ən yaxşı öyrənilən heyvanların bir çoxu, sürünənlər, quşlar, suda-quruda yaşayanlar və məməliləri ehtiva etdiyi üçün bu qrupa aid edilir.

Onurğalılar, Chordata filumunu təşkil edən üçünün ən çox sayda subfilumunu təmsil edir: Cephalochordata, Urochordata və Vertebrata.

Bununla birlikdə, bu kənar, ən azı növlərin sayına görə heyvanlar arasında nə ən müxtəlifdir, nə də ən çox yayılmış qrupdur; bütün omurgasız heyvanlardan artropodlar, nematodlar və molluskslardan sonra dördüncü yeri tuta bilsə də.

Yuxarıda deyilənlərə baxmayaraq, onurğalılar qrupunun planetdəki ən böyük və ən rəngli heyvanlara sahib olan və insanların ən çox tanış olduqları qrup olduğunu söyləməliyik.

Onurğalıların xüsusiyyətləri

Onurğalı heyvanlar, başqa bir böyük heyvan qrupundan, onurğasızlardan (daha çox bol və müxtəlifdir) onurğa sütunu və onu müşayiət edən onurğanın inkişafı ilə seçilir. Bununla birlikdə, bu heyvanları xarakterizə edən bir çox digər element:

Ökaryotik hüceyrələrdən ibarətdir

“Heyvanlar” hesab etdiyimiz bütün orqanizmlər kimi, onurğalılar da DNT-nin olduğu bir membranöz nüvəyə sahib olan və digər vacib daxili orqanoidlərinə sahib olan ökaryotik hüceyrələrdən ibarətdir.

Heterotrof orqanizmlər

Bunlar heterotrofik orqanizmlərdir, yəni hüceyrələri öz qidalarını sintez edə bilmirlər və bitki mənşəli (otyeyənlər) və ya heyvanlar (ətyeyənlər) olsun, digər canlı orqanizmlərdən çıxarılan üzvi maddələrdən əldə etməlidirlər.

Bədən

Bütün onurğalı heyvanların yaxşı təyin olunmuş başı, göğüs və ya “gövdə” bölgəsi və quyruq və ya “quyruq” hissəsi vardır.

Dərinin altında endoskelet (sümük və ya qığırdaqlı) olması sayəsində ümumiyyətlə böyük ölçülərə çatırlar.

Bu endoskelet daxili orqanlarınızı dəstəkləməyə imkan verir və hərəkət və digər motor hərəkətləri mümkün edən əzələ və oynaqlar ilə əlaqələndirilir və incə orqanların qorunmasını təmin edir.

– Sefalik bölgədə (baş) bir beyin və üç duyğu orqanı vardır: qoxu, görmə və eşitmə.

– Magistral və ya torakal bölgə daxili orqanları ehtiva edən ikitərəfli bir boşluqdan ibarətdir (yarıya bölünsə, demək olar ki, eyni iki hissə əmələ gəlir).

– Ümumiyyətlə kaudal hissədə həzm və ifrazat sistemlərinin (nəcis və sidik üçün) çıxış boşluqları olur.

Bütün onurğalılar da var:

– notokord və ya notokord (embrionlarda bədən boyunca uzanan və tez-tez onurğa ilə əvəz olunan sərt “çubuq”)

– mərkəzi sinir sistemini əmələ gətirən boşluqlu bir dorsal sinir kordonu

– anusdan kənara çıxan posterior uzanmanı təmsil edən postnatal quyruq

Bu xüsusiyyətlərdən bəziləri yalnız qısa müddətdə embrional inkişaf dövründə mövcuddur, digərləri isə heyvanın yetkin yaşına qədər davam edir, lakin bütün onurğalılar və ümumiyyətlə akkordlar üçün ortaqdır.

Onurğa

Onurğalılar qrupunun digər xordalılar və onurğasızlar qruplarına nisbətən əsas fərqləri, əlbəttə ki, onurğa sütununa və kəllə və başın inkişafına uyğundur.

Onurğa, bədənin əsas oxunu təyin edən bir sütun kimi bir-birinə möhkəm yapışan qığırdaq blokları ilə ayrılmış bir sıra sümüklərdən ibarətdir. Hər vertebra arasında intervertebral disklər adlanan disklər və ya “sıxılma yastıqları” var.

Hər bir vertebra əslində notokord adlandırdığımız, onurğa və bəzi qan damarlarının əhatə olunduğu “qapalı” bir silindrik bədəndir.

Yaşayış yeri

Vertebrata subfilumu, ölçüsü, forması, qidalanması, vərdişləri və həyat dövrü baxımından müxtəlif heyvan qrupudur. Dəniz, şirin su, quru və hətta hava mühitlərini tuturlar və beləliklə geniş bir həyat tərzi nümayiş etdirirlər.

Çoxalma

Bütün onurğalılar cinsi çoxalma yolu ilə çoxalırlar, buna görə onurğalı heyvanların klon populyasiyalarını, yəni öz ataları ilə eyni orqanizmləri müşahidə etmək adi deyil.

Onurğalılar arasında müxtəliflik

Bu qrupun təxminən 45 min heyvan növü olduğu təxmin edilir, bunların çoxu Arktikadan və ya Antarktidadan planetin tropik bölgələrinə yayılmışdır.

Onurğalıların aşkar olunmadığı yeganə yer Antarktidanın içərisində, Qrenlandiyanın ən soyuq yerlərində və Şimal qütbünün “buz bağlamasında”, ancaq praktik olaraq biosferin bütün ekosistemlərindədir.

Təsnifat: onurğalıların növləri

Gəlin görək onurğalıların əsas sinifləri nədir:

– Sümüklü balıq (clase Osteichthyes)

Bu qrupda tanış olduğumuz balıqların çoxu var. Hamısının qismən və ya tamamilə sümüklənmiş çənələri və iskeletləri var.

Üzgüçülük kisəsi, hətta üzgəcləri, sümüklü operkulumla örtülmüş solungaçları, pulcuqları, “yan xətt” sistemi (duyğu orqanı) var və ovoviviparous və canlı olsa da, demək olar ki, hamısı xarici mayalanma ilə yumurtalıqdır.

Bu sinif də ikiyə bölünür: Actinopterygii sinfi və Sarcopterygii sinfi. Actinopterygians “şüa qanadlı balıq” və sarkopterygians lob qanadlı balıqdır.

– Amfibilər (clase amfibi)

Soyuqqanlı heyvanlardır. Ağciyərləri, solungaçları, qarışıqları (dəri) və ya ağız boşluğunu istifadə edərək nəfəs ala bilərlər. Suda larva mərhələsi və ya bir yumurta içərisində olması ilə xarakterizə olunurlar. Dəriləri nəmdir və çoxlu selikli vəzilər var, pulcuqları yoxdur.

Onlar tetrapodlar, yəni dörd əzası var. Təzə su kütlələrində yaşaya bilər və ya quruda yaşayan insanlar ola bilər. Ayrı-ayrı cinslər, xarici mayalanma, bəziləri daxili inkişafla; ovovivipar və ya canlı ola bilər.

Bu sinifə Sezilyanları, qurbağaların və qurbağaların yerləşdiyi Anura və salamanderləri ehtiva edən Caudata sıralarını daxil edən Aponda ordenləri aiddir.

– Sürünənlər (Sürünənlər sinfi)

Həm də soyuq qanlı orqanizmlərdir, lakin inkişaf etdikləri müddətdə bir sürfə mərhələsi yoxdur. Nəfəs almaq üçün ciyərlərdən istifadə edirlər və yaxşı sümüklü skeletlərə sahibdirlər. Dəriləri qurudur, tərəzi var, ancaq vəzisiz.

Əl-ayaqlarının 5 barmağı var və ümumiyyətlə pençeleri var. Onların çoxalması zamanı daxili mayalanma meydana gəlir və yumurtalıq və ovovivipar ola bilmək üçün birbaşa inkişafa sahibdirlər.

Sinif Anapsida (tısbağalar və su tısbağaları), Lepidosauriya (pullu kərtənkələlər) və Archosauria alt siniflərinə bölünür. Ayrıca Synapsida, Ichthyopterygia və Synaptosauria alt siniflərini də əhatə edir, lakin hazırda tükənmiş növlərdəndirlər.

– Quşlar

“Ön” əzaları uçuş üçün ixtisaslaşmış isti qanlı heyvanlardır. Arxa ayaqların 4 və ya daha az barmaqları var və bədənləri lələklərlə örtülmüşdür, yalnız pulcuqları olan ayaqları xaricindədir.

Dişlərin yerinə buynuzlu gaga sahibdirlər, hamısı daxili mayalanma ilə yumurtalıqdır. İki alt sinif tanınır: Archaeornithes alt sinif (nəsli kəsilmiş quşların) və Neornithes alt sinfi, ayrıca “həqiqi quşlar” adlanır.

– məməlilər (sinif məməliləri)

Süd vəziləri və tək bir sümükdən ibarət alt çənə varlığı ilə xarakterizə olunan isti qanlı heyvanlardır. Saçları, yaxşı inkişaf etmiş bir beyni və bezləri və saçları ilə əhatə edən dəri var.

Yetkinlik yaşına çatmayanlar süd vəzilərinin istehsal etdiyi südlə qidalanır və daxili mayalanma ilə əmələ gəlirlər. İstisnalar istisna olmaqla, canlı heyvanlar qrupudur.

Prototeriya və Theria alt siniflərinə bölünür. Birincisi, yumurta qoyan, lakin məmə bezləri (məmə bezləri olmayan) və tükləri olan “ibtidai” bir məməlilər sinifidir. İkincisi, hamısı canlı, funksional dişləri, uşaqlıq və vajinası olan məmə bezləri və məmə məmələri ilə təmsil olunur.

– Agnatos (Agnatha sinif)

Bunlar daha çox “cadu balığı” və çıraqlar kimi tanınan çənəsiz balıqlardır. Sümükləri olmadığı üçün “ibtidai” bir qrup hesab olunurlar. Yalnız dəniz mühitlərində yaşayırlar, yumşaq, vəzili və selikli bir dəriyə sahibdirlər və əsl gill tağlarına sahib deyillər.

– Chondrichthyes (Chondrichthyes sinfi)

Bunlara qığırdaqlı balıqlar da deyilir. Çənələri, hətta üzgəcləri, ayrı cinsləri (kişi və qadın) var, oviparous, ovoviviparous və ya viviparous ola bilərlər. Köpəkbalığı və şüalar və ya manta şüaları bu qrupa aiddir.

Sinif iki alt sinifə bölünür: Elasmobranchii alt sinif və Holocephali alt sinif. Birincisi, çoxsaylı dişlərin, 5-dən 7-ə qədər yarıqların, pulcuqların, bir kloakanın, nəfəs almanın və s. Varlığı ilə xarakterizə olunan köpəkbalığı və şüalardır.

“Kimeralar” da deyilən Holocephalos, pulcuğu olmayan, kloakası və sünbülü olmayan qığırdaqlı balıqlardır. Dişləri “sümüklü” lövhələrə əridilib və mülayim dəniz sularında yaşayırlar.

Onurğalı növlərinə nümunələr

– Köpəkbalığı

Balıq qrupu içərisində təəccüblü ov qabiliyyətləri olan əhəmiyyətli dəniz yırtıcıları olan köpək balığı var. Bu heyvanların bədəni suyun müqavimətini azaltmağa və beləliklə də yüksək sürətlə üzməyi bacaran aerodinamik bir dizayna malikdir.

Qalın, üçbucaqlı, dişli dişləri var, buna görə olduqca qorxunc görünə bilərlər. Bu qrupun populyar bir nümunəsi elmi adı olan ağ köpək balığıdır Carcharodon carcharias, dünya okeanında geniş yayılmış, çox təhlükə altında olan və ya həssas hesab edilən.

– Amfibilər

Suda-quruda yaşayanlar arasında çox kiçik heyvanlar var, lakin son dərəcə təhlükəlidir, zəhərli qurbağaların bəzi növləri buna nümunədir. Bunlara Dendrobatidae ailəsinin, xüsusən də cinsin bəzi nümayəndələri daxildir Filobatlar.

Qızıl zəhər qurbağası, Fillobatlar terribilis Pasifiklə üz-üzə gələn və xarici görünüşünə baxmayaraq dünyanın ən zəhərli heyvanı sayılan Kolumbiya sahilinin endemik növüdür.

– məməlilər

Sözügedən kiçik qurbağadan fərqli olaraq, onurğalılar, dünyanın ən böyük və nəhəng heyvanlarını da əhatə edir, bunların arasında fillərdən bəhs edə bilərik.

Elephas maximus Elephantidae ailəsindəki bir Asiya fili növüdür və bütün Asiyada ən böyük məməli sayılır. İnsanlar tərəfindən inşaat və nəqliyyat, eləcə də əyləncə üçün əhliləşdirilmiş və istismar edilmişdi, lakin bu gün yox olmaq təhlükəsi ilə üzləşib.

Onurğalı sinir sistemi

Bütün akkordların mərkəzi sinir sistemi, dermal vəziyyətdə, epidermal mənşəli borulu bir quruluşda tapılır. Duyusal quruluşlara qoxu, görmə və eşitmə üçün cütləşmiş orqanlar daxildir, bunlar yaxşı təyin olunmuş bir baş bölgəsində, yəni başda yerləşdirilir.

Başı meydana gətirən kəllədə canlıların ən inkişaf etmiş və mürəkkəb orqanlarından biridir: beyin. Bu orqan məlumat saxlama mərkəzi, qərar qəbul etmə mərkəzi və stimulların işlənməsi mərkəzi kimi fəaliyyət göstərir.

Burun vezikülü ətraf mühit üçün açıqdır, buna görə də onun duyğu hüceyrələri ağızın dad qönçələrini əmələ gətirənlərə bənzəyir. Gözlər olduqca mürəkkəb orqanlardır və beyin borusunun ön ucundakı yanal “cib” ə uyğundur.

Sümüklü balığın yan xətt sistemi və duyğu orqanları onurğalılara xasdır.

Onurğalıların qan dövranı sistemi

Bu qrupa aid olan heyvanların əksəriyyəti qan damarları vasitəsilə yaxşı təyin olunmuş bir ürək tərəfindən vurulduğu qapalı bir qan dövranı sisteminə sahibdir.

Bədəndə infeksion və ya “xarici” maddələrdən qorunmaq üçün oksigen və karbon dioksidin daşınması üçün cavabdeh olan müxtəlif növ hüceyrələri olan xüsusi bir qan toxumasına sahibdirlər.

Qruplar arasında bir çox fərq olmasına baxmayaraq qan hüceyrələrinin immun funksiyası bu qrupda inkişaf edir.

Onurğalıların həzm və ifrazat sistemləri

Onurğalıların həzm sistemi ümumiyyətlə ağızdan, udlaqdan boşluğa (mədəyə) uzanan bir yemək borusundan və mədədən başlayaraq anusla bitən bağırsaqdan ibarətdir.

Gördüyümüz kimi, bu sistem olduqca mürəkkəb bir quruluşa sahibdir, lakin hər hansı bir heyvandakı həzm sistemi ilə eyni funksiyaları yerinə yetirir.

Ağız, özofagus tərəfindən mədəyə daşınan qidanın əvvəlcədən işlənməsində işləyir, bu qidaların parçalanması və həzm edilməsi ilə başlayan bəzi turşuların və həzm fermentlərinin ifraz olunduğu daha genişlənmiş bir boşluqdur.

Qaraciyər və pankreas kimi digər orqanlar bu müddətdə ifrazat funksiyaları ilə xarakterizə olunur. Mədə həzmindən qaynaqlanan şey bağırsaqlara keçir, burada qida maddələrinin zülallar və lipidlər, həmçinin su və duzlar şəklində mənimsənilməsi baş verir.

Həzm olunmayan və ya işlənməyən hər şey nəcislə xaric olur. Bəzi onurğalıların qatı qida tullantıları və sidik kimi maye tullantıların birləşdiyi kanalizasiya kanalları var, bəzilərində isə fərqli evakuasiya kanalları var.

Ekskretasiya sistemi ilə bağlı

Onurğalıların tərkibində bir ifrazat sistemi vardır nefronlar, ifrazat və reabsorbsiya prosesləri yolu ilə qanı süzgəcdən keçirən və tullantıları təmizləyən qabiliyyətli quruluşlar

Bəzi hallarda yoğun bağırsaq köməkçi ifrazat orqanı, həmçinin balıqların solungaçları və məməlilərin bətnindəki tər vəzilərinin rolunu oynayır.

Onurğalıların tənəffüs sistemi

Hər hansı bir onurğalı bədəninin hüceyrələri, onları əhatə edən mühitdən çıxardıqları oksigeni əvəz etməli və yaşamaları üçün lazım olan metabolik reaksiyalar zamanı yığılan ikincil məhsullardan qurtulmalıdır.

Bunun üçün həm bədəndən müxtəlif elementləri daşıyan qan dövranı sisteminə, həm də bədənin və ətraf mühit arasında qaz mübadiləsindən məsul olan tənəffüs sisteminə ehtiyacları var. Hər iki sistemin də diffuziya prosesinin “sürətlənməsində” iştirak etdiyini düşünə bilərik.

Diffuziya, molekulların çox cəmləndiyi yerdən daha az olduğu bir yerə təsadüfi hərəkəti olaraq təyin olunur. Qazlar halında diffuziya ümumiyyətlə konsentrasiya deyil, təzyiq baxımından öyrənilir.

Ümumiyyətlə, oksigen ətraf mühitdə bir heyvan cəsədindən daha çoxdur, buna görə də ona doğru yayılmağa meyllidir; tənəffüs məhsullarından biri olan karbon dioksid bədəndə ətraf mühitdən daha çox cəmləşdiyi üçün, sonuncuya doğru “çıxmaq” məcburiyyətində qalır.

Xüsusi nasoslar və konstruksiyalar

Tənəffüs ətrafdakı (quru onurğalılardan danışarkən) və ya suda həll olunan (su onurğalıları üçün) qaz halında olan oksigenin bədənə, xüsusən də ağciyərlərə nəql olunacağı şəkildə işləyir (fərqli heyvanlarda iştirak edən müxtəlif cihazlar var) ).

Qurudakı onurğalılarda bu nəqliyyata cavabdeh olan “nasos”, qan hərəkət edən nasosun ürək olduğu kimi, qabırğa qəfəsidir. Hər iki nasos ətraf mühitlə mübadilənin baş verməsi üçün zəruri olan qaz təzyiq gradiyentlərinin saxlanmasından məsuldur.

Bir çox onurğalıların ağciyəri və solungağı olmayan heyvanlar var. Ancaq dərini qaz mübadiləsi sistemi olaraq istifadə edən başqa heyvanlar var.

Bu quruluşlarda, istər suda, istərsə də quruda yaşayan bir heyvan olsun, oksigenin qana və ətrafa karbon qazının yayılması asanlaşdırılır.

İstinadlar

1. Hickman, C. P., Roberts, L. S., Hickman, F. M., & Hickman, C. P. (1984). Zoologiyanın inteqrasiya olunmuş prinsipləri (No. Sirsi) i9780801621734).
2. Jollie, M. (2019). Britannica ensiklopediyası. Www.britannica.com/animal/vertebrate saytından 18 aprel 2020-ci ildə alındı
3. Kardong, K. V. (2006). Onurğalılar: müqayisəli anatomiya, funksiya, təkamül (No. QL805 K35 2006). New York: McGraw-Hill.
4. O’Hare, T. (2005). Amfibiyalar: Amfibilər. Carson-Dellosa Nəşriyyat.
5. Prasad, S. N., & Kashyap, V. (1989). Onurğalılar Zoologiyası Dərsliyi. New Age International.