Orta dovr azerbaycan ədəbiyyatı

Çün batar cisminə təndə hər tük, olmuş bir tikən.

Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı

Qədim dövrlərdə geniş coğrafi ərazidə yayılmış türk xalqlarının ədəbiyyatı ortaq səciyyə daşımış, Azərbaycan ədəbiyyatı ümumtürk ədəbiyyatının tərkib hissəsi kimi yaranmışdır. Qədim dövrlərə getdikcə türk ədəbiyyatları arasında dil, üslub, obraz baxımından ümumiliyin, əlaqənin daha güclü olduğunu görmək olur. Qədim türk bədii düşüncə nümunələrini bizə ilk tanıdan Çin qaynaqlarıdır. Çin dilinə tərcümə olunmuş, eradan əvvəl II əsrə aid nümunələr — şeir parçaları ideya-məzmununa görə bugünkü türkü düşündürür, onda həzin, hüznlü ovqatın yaranmasına səbəb olur. Bu parçalarda ifadə olunmuş hiss-düşüncə min il sonra Orxon-Yenisey abidələrində təkrar olunur, türkün öz dilindən eşidilir, türkün öz əlifbasında, yazısında oxunur.

Qədim türklərin ortaq ədəbiyyatının əsasında duran epos yaradıcılığı — “Dünyanın yaranması”, “Türklərin törəyişi”, “Oğuz xaqan”, “Alp Ər Tonqa”, “Ərgənəkon”, “Köç” onların tarixini, qəhrəmanlığını əks etdirən qiymətli bədii nümunələrdir. Ortaq məkanda, coğrafiyada, mənəvi mühitdə yaradılmış bu əsərlərdə ulu babalarımızın təfəkkürü, dünyaya, həyata baxışı, mədəni ənənələri bədii ifadəsini tapmışdır. Bizə çatan nümunələrdən məlum olur ki, onlar məzmunca fərqli, rəngarəng olmuşdur.

Məsələn, “Yaradılış” dastanında qədim türklərin əvvəllər kainatın mənzərəsinin necə olması barədəki təsəvvürləri öz əksini tapıb. Əsərdə Tanrı Qara xan obrazı yaradılıb. Dünya Tanrının iradəsinə tabedir. Dünyada xeyirxahlıqla yanaşı, bədxahlıq da mövcuddur. Tanrı bədxahlığın xeyirxahlığı üstələməsinə, dünyanı idarə etməsinə imkan vermir. Göyün yeddinci qatında oturub kainatı idarə edən Tanrı türklərin yaşadığı torpağın da, cəmiyyətin də taleyini müəyyənləşdirir.

Qədim türklərin soykökünü təşkil edən el və tayfa birləşmələri Yaxın Şərqdə yaşayan xalqlarla sıx iqtisadi, mədəni əlaqədə olmuşlar. Bu əlaqə eyniköklü xalqların birində yaranmış söz sənəti nümunələrinin digər xalqlar arasında da geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Belə əsərlərdən biri olan “Avesta” atəşpərəst Azərbaycan türklərinin də dini kitabı idi. “Avesta”nın müəllifi Zərdüşt peyğəmbərdir. Əsərin özəyi sayılan, bədii təfəkkürün məhsulu olan “Qatlar”da ilk insanın yaranması, insan həyatının müxtəlif məqamları, insanla təbiət arasında mübarizə, müharibədə qələbə və məğlubiyyətin doğurduğu hislər bədii dillə əks etdirilir. Əsərdə Xeyir allahı Ahura Məzda (Hörmüz) ilə Şər allahı Əhrimənin (Anqramanyu) mübarizəsindən söz açılır. Xeyir allahı Hörmüz bütün yaxşılıqların — işığın, sağlamlığın, odun, həyatın yaradıcısıdır. Yalan, zülmət, ölüm, xəstəlikləri isə Şər allahı Əhrimən yaratmışdır. Onların mübarizəsi işığın qaranlıq, xeyirin şər üzərində qələbəsi ilə nəticələnir. “Avesta”da insanlar humanizmə, xeyirxah əməllərə, həyatda bolluğun əsası hesab edilən əkinçiliyə, maldarlığa çağırılırdı. Atəşpərəstlər müqəddəs saydıqları oda sitayiş edir, onun vasitəsilə pisliklərdən qurtulmağın mümkünlüyünə inanırdılar. Zərdüştiliklə bağlı olan bir sıra adətlər — odun müqəddəs sayılması, səməni göyərdilməsi, odun (tonqalın) üstündən atlanma və s. dövrümüzə gəlib çatmışdır.

Eposun yaranma tarixi kimi, nə vaxt yazıya alınması da fərqli şəkildə izah olunur. Azərbaycan türklərinin qədim qəhrəmanlıq salnaməsi, bədii söz sənətimizin ilk mükəmməl ədəbi-bədii hadisəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” islamiyyətdən çox-çox öncəki “Oğuznamələr” silsiləsinə daxil olsa da, ana dilimizin abidəsidir. Onun yazıya alınması yazılı ədəbiyyatımızın yalnız ərəb, yaxud fars dilində deyil, həm də doğma dilimizdə inkişaf etdiyini göstərirdi. Bu qiymətli abidə təkcə dilimizi, tariximizi yox, bütövlükdə xalqımızın mənəviyyatını, psixologiyasını, həyata baxışını və s. öyrənmək, dəyərləndirmək üçün mötəbər mənbədir.

VII əsrin ortalarından Ərəbistanda yaranan güclü islam dövləti bir çox ölkələri islam bayrağı altında istila etdi. Azərbaycan da kənarda qalmadı. Ölkəmizə hücum edən ərəblər xalqın ciddi müqaviməti ilə qarşılaşdılar. Çətinliklə də olsa, ölkə işğal olundu. İslamın qəbulundan sonra müxtəlif bölgələrdə mədrəsələr açıldı. Məqsəd islam dininin əsaslarını və ərəb dilini mənimsətmək idi

Ərəb dilində mükəmməl sənət əsərləri yaradan Musa Şəhəvat, İsmayıl ibn Yəsar, Əbül-Abbas əl-Əma kimi sənətkarlarımızın yaradıcılığında vətənpərvərlik, doğma yurda bağlılıq hislərinin ifadəsinə geniş yer verilirdi.

Ədalət — zülm qarşıdurması, ictimai mühitdəki yaramazlıqlara etiraz onların əsərlərində əksini tapan məsələlərdən idi. Bu sənətkarların təbiət mövzusunda yazılmış əsərlərində yenilik axtarışları, səmimilik, lirizm özünü aydın göstərirdi.

Ərəb xilafəti zəiflədikdən sonra Yaxın və Orta Şərq ölkələrində, saraylarda fars dili geniş yayılmağa başladı. Azərbaycanda XI əsrin ortalarından başlayaraq, farsca yazmaq ənənəsi yarandı. Saray ədəbiyyatında qəsidənin mədhiyyə, həcv, mərsiyə, fəxriyyə kimi növlərinə geniş yer verilir, dini mövzularda əsərlərin yazılmasına xüsusi diqqət yetirilirdi. Mədhiyyələr hökmdarların qüdrətinin, əməllərinin tərifi ilə məhdudlaşmır, onlar xeyirxah, mərhəmətli olmağa, ölkədə quruculuq işləri aparmağa, əmin-amanlıq yaratmağa dəvət edilirdi. Sarayda yaşayan mütərəqqi görüşlü sənətkarlar tarixi hadisələrə, ictimai-fəlsəfi məsələlərə həsr etdikləri əsərlərlə saray ədəbiyyatının mövzu, məzmun baxımından zənginləşməsinə istiqamət verirdilər. Əsərlərini farsca yazsalar da, təbliğ etdikləri ideya baxımından türk-Azərbaycan dünyagörüşünü, mənəviyyatını əks etdirən Qətran Təbrizi, Əbül-üla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani kimi şairlər məhəbbətin, təbiətin tərənnümünə, eləcə də dərin fəlsəfi düşüncələrin ifadəsinə lirik şeirlərində geniş yer verirdilər. Bu sənətkarların yaradıcılığında ictimai-siyasi problemlər, humanist ideyalar da əksini tapırdı.

XI əsr saray ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi kimi şöhrət qazanmış Q.Təbrizinin irsi “Divan”dan və “Ət-təfasir” adlı farsca lüğətdən ibarətdir. Şairin “Divan”ına mədhiyyələrlə yanaşı, məhəbbət, vətən, insan taleyi, təbiət mövzusunda, eləcə də saraydan narazılığı əks etdirən lirik şeirləri daxildir. Gəncədə və Təbrizdə yazıb-yaratmış şairin Təbrizdə baş vermiş zəlzələ haqqında iki mənzuməsi bu qədim şəhərlə bağlı məlumat verən mənbə kimi dəyərlidir.

M.Gəncəvi XII əsr ədəbiyyatımızda ictimai-fəlsəfi məzmunlu rübailəri ilə şöhrət tapmışdır. Bu şeirlərin lirik qəhrəmanı dərin məhəbbətlə sevən, iztirab çəkən, gözəlliyi dəyərləndirən aşiqdir. Rübailərində müxtəlif peşə sahiblərindən söz açması şairin əməkçi insana verdiyi yüksək dəyəri əks etdirir. Bu nümunələrdə insanın taleyi, həyatı, sevinci, kədəri ilə bağlı humanist düşüncələr yüksək poetik ifadəsini tapmışdır.

Ə.Xaqaninin “Divan”ındakı ictimai-fəlsəfi məzmunlu şeirlərdə, “Töhfətül- İraqeyn” poeması, “Mədain xərabələri” qəsidəsində saraydan narazılıq motivlərinin əks olunması ədalətsizliyə etiraz edən ədibin vətəndaşlıq mövqeyi ilə bağlı idi. Ədəbiyyatımızda ilk poema olan “Töhfətül-İraqeyn” əsərində şairin öz həyatı, uşaqlıq illəri, təhsili, dostları ilə bağlı xatirələri də əksini tapmışdır. Üsyankar təbiətli şair saraydan, hökmdarlardan üz çevirmiş, öz xalqına, sadə insanlara dərin məhəbbət bəsləmişdir:

İstəmirəm, adımı çağıralar Xaqani,
Mən yoxsullar şairi, xəlqaniyəm, xəlqani.

“Mədain xərabələri” qəsidəsində şair Sasani hökmdarlarının paytaxtı olmuş Mədain şəhərinin xarabalıqlarını təsvir etməklə dövrünün şahlarına ibrət dərsi vermək məqsədini güdmüşdür.

Şairin əsərlərində doğma yurduna məhəbbət, ondan ayrılığın doğurduğu şikayət motivləri güclüdür:

Şamaxı! Ey mənim sevimli yurdum!
Mən sənin qoynunda xaniman qurdum.
İndisə acığın tutmuşdur mana,
Sənin qucağından ayrılsam, ana,
Ümidim, pənahım Təbrizdir, Təbriz.
O şəhər də mənə doğmadır, əziz.

Saray həyatından uzaq olmağı üstün tutan Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si məzmunu, bədii forma kamilliyi, humanist ideyaların ifadəsi baxımından qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatının, intibah dövrünün zirvəsi sayılır. Nizami yeni bir ədəbi məktəbin əsasını qoymuş, poemaları ilə Yaxın Şərq ədəbiyyatının inkişafına istiqamət vermişdir.

• Teqlər:
• ədəbiyyat tarixi
• , ədəbiyyatşünaslıq
• , ədəbiyyat
• , Azərbaycan ədəbiyyatı
• , ədəbiyyat nəzəriyyəsi

Orta dovr azerbaycan ədəbiyyatı

Orta dövr Azərbaycan ədəbiyyat

(XIII əsrdən XVI əsrə qədər)

XIII-XVI əsrlərdə baş verən tarixi –siyasi hadisələrin axarı anadilli ədəbiyyatımızın inkişafına, doğma dilimizdə kamil sənət əsərlərinin meydana gəlməsi üçün münbit zəmin yaratdı. Doğma dilimizin rəvac tapdığı bu dövrdə yazıb–yaratmış Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətayi, Məhəmməd Füzuli, kimi görkəmli şairlərin əsərlərində cəmiyətdə baş verən hadisələrə münasibət, fəal həyat mövqeyi, mənəvi-əxlaqi dəyərlərlə bağlı düşüncələr öz əksini tapmışdır. Tənqidi ruhu ilə seçilən, cəmiyyətdəki haqsızlıqlara, insan hüquqlarının tapdalamasına etirazı ifadə edən əsərlər dərin humanist mahiyyətə malikdir.

Orta əsrlər ədəbiyyatında humanizm, xeyir­xahlıq, insana inam, şərə qarşı mübarizənin zəruriliyi motiv­ləri geniş yer tuturdu. Klassik sə­nət­karların yaradıcılığında bəşəri ideyalar, elmin, biliyin yüksək dəyərlən­diril­məsi, cahilliyin, nadanlığın, eqoizmin mənfi cəhətlər kimi tənqidi, ibrətamiz həyat hadisələri, insan taleyi, xalq mənafeyinin müdafiəsi kimi məsələlər öz əksini tapırdı. Həmin əsərlər məzmun, ideya baxımından xəlqi səciyyəlidir, xalqın ideallarını, həyatın reallıqlarına münasibətdə sənətkarın vətəndaş mövqeyini ifadə edirdi.

XIII-XVI əsrlərdə dünyəvi məzmunlu poeziyanın inkişafı ilə yanaşı, sufiliyin, onun panteist qolunun ideyaları – humanizm, kamil insan problemi ədəbiyyatın, bədii fikrin mərkəzinə gətirir, cahillik, mənsəbpərəstlik, acgözlük, müftəxorluğa nifrət aşılanırdı. Sufi panteizmdə insana müqəddəs varlıq kimi yanaşılır, Allah, insan, kainat vəhdətdə götürülür, eyniləşdirilirdi.Sufi poeziya özünə məxsus məcazlar sistemindən, poetik-fəlsəfi mənalardan istifadə edərək ictimai zülm və haqsızlığa motivlərinə geniş yer verir, insanın mənəvi inkişafında , kamilləşməsində, həqiqət mərtəbəsinə yüksəlməsində söz sənətinin rolu yüksək qiymətləndirilirdi.

Anadilli şeirin ilk nümunələrini yaratmış İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan dilindəki şeirlərini Həsənoğlu, farsca şeirlərini “Puri-Həsən” (pur- farsca oğul deməkdir) təxəllüsü ilə yazmışdır. Sağlığında istedadlı sənətkar kimi şöhrət qazanmış şairin əsərləri başqa ölkələrdə də geniş yayılması barədə məlumatlar vardır. “Apardı könlümü bir xoş qəmər üz , canfəza dilbər” qəzəlində n aşağıdakı beytdə şair əsərlərinin Misirdə yüksək dəyərləndirildiyindən bəhs edir:

Şəha şirin sözün qılır Misir bir zaman kasid,

Nə kasid? Kasidi-qiymət. Nə qiymət? Qiyməti-şəkkər

Əsərdə sufi “badə”, “məst”, “sürahi”, “qül-qül” rəmzlərindən istifadə, sevgilisinin surətinin (ilahi surətin) əzələdn can içində yazılması fikri lirik qəhrəmanın hislərinin ilahi məhəbbət səciyyəsi daşıdığını göstərir:

Başımdam getmədi hərgiz, səninlə içdigim badə,

Nə badə? Badeyi-məsti. Nə məsti? Məstiyi-sağər.

Qəzəlin lirik qəhrəmanın sevgilisinə bəslədiyi saf məhəbbət hisləri, onun gözəlliyinə heyranlığı tərənnüm olunmuşdur. Sadiqlik , məhıbbətdə sabitqədəmli olmaq nəcib insana xas olan məziyyət kimi dəyərləndirilir:

Həsənoğlu sənə gərçi duaçıdır, vəli sadiq,
Nə sadiq? Sadiqi-bəndə. Nə bəndə? Bəndeyi-çakər.

Qəzəlin sənətkarlıq xüsusiyyətləri müəllifin yetkin şair olduğunu göstərir. Qəzəlin hər misrasının sonunda işlədilən sözün ikinci misranın əvvəlində sual-cavab şəklində təkrarı orijinal bədii üsul kimi diqqəti cəlb edir. Əsərdə “xoş qəmərüz”, “apardı könlümü”, “başımdan getmədi,” “mən ölsəm” kimi xalq danışıq dilinə xas olan ifadələr əsərin dilində axıcılığı, məzmunun daha asan qavranılmasını təmin edir.

Hökmdar və şair kimi şöhrət qazanmış Qazi Bürhanəddinin (1314-1398) yaradıcılığını ingilis şərqşünası E.Braun türk ədəbiyyatında dünyəvi poeziyanın ilk örnəyi kimi dəyərləndirir. Şairin ana dilində “Divan”ı həmin dövrdə Azərbaycan dilinin yüksək bədii səviyyəyə çatdığını göstərir. “Divan”a daxil edilmiş şeirlərdə məhəbbət və qəhrəmanlığın tərənnümü, şairin humanist, fəlsəfi düşüncələri öz əksini tapmışdır. Şair sırf türk poetik janrlarından olan tuyuğları “Divan”a daxil etməsi də də mühüm poetik yenilik idi.

Qazi Bürhanəddinin tuyuğlarında üzünü elin igid oğullarına tutur, dünyada on­ların tayı-bərabəri olmadığını, hətta günəşin də öz cövlanında belə cəsurları görmədiyini söyləyir. Belə ərənlər meydanında deyi­lən hər söz hərb meydanında sübut edilməli, əsl igid döyüş mey­danında bəlli olmalıdır. Şair belə bahadırlardan iftixarla danışır, onların mərd­liyini yüksək insani məziyyət kimi dəyərləndirir:

Gün necə ki, cövl edir cövlanında,

Görməmiş siz tək cəvan dövranında.

Ərənlər cərgəsində deyilən söz,

Yerinə yetmək gərək meydanında.

Lirik qəhrəmanı düşmənin sayca çoxluğu, qüvvəsi qay­ğı­landır­mır. Çünki o, elə aslandır ki, adını eşidəndə düşmən qor­xu­dan titrəyəcəkdir. Şairin poeziyasında qeyrət, namus, yaxşı ad xal­qı­mızın uzun illərin sınağından çıxmış mənəvi dəyərləri kimi təsdiq və təbliğ edilir. Mənasız, ali məqsədsiz əməllər yox, xalq işinə səda­qət, haqq yolunda vuruşmaq, yeri gəlsə, baş qoymaq əsl hünər sayılır.

Seyl axar hələ bu dəm yaşum bənüm,

Yürəgüm qanıyladır aşum bənüm.

Qeyrət üçün bir quşax quşanalum,

Anın üçün gedərsə başum bənüm.

Şairin bahadırlıq tuyuğlarında həyat və ölüm haqqında düşün­cələri dini – fəlsəfi məzmun daşıyır. Tuyuğlarda lirik qəhrəman dünyada ölümdən qorxmadığını bəyan edir, “insana canı Allah əma­nət vermişdir, onun izni olmadan insanın canını heç kim ala bil­məz” fikri ilə yaşayır:

Qorxmazam bu dünyada heç kişidən,

Canumun əmanəti Allahadur.

Tuyuğlarda atalar sözünü xatırladan ifadələr geniş yer tutur: “Hər zaman bir yigidin dövranıdur”, “Əldə beş barmağı kim görmüşdür”, ” Mərd olan yerdə labüd na­mərdi var”, “Yola çıxanın işin Allah bilür”, “Məhəkə tutmayınca kim nə bilə, Safimüdür, yaxud qatıxlumı zər”, “Ömür ilə əcəl həmkasədür”, “Aləmdə min qarğaya bir sapan bəs”, “Təngri sax­lasun anı yaman gözdən” və s. Ədibin “Yemək-içmək, yaxşılıx günün görən ər günündə gər dönə namərd ola” aforistik misraları “Dost dar günündə sınanar” atalar sözünü xatırladır.

XIII yüzillikdə yazılmış, kamil sənət əsəri olan “Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisi quruluşca müxtəlif hadisələrin təsvir olunduğu məclislərdən ibarətdir. Əsərdə nağıl və dastanlar üçün səciyyəvi olan məzmun və forma xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir. Əsərin baş qəhrəmanı adından da göründüyü kimi quldurluqla məşğul olan, həyatda şər qüvvələri təmsil edən Əhməd Həramidir. Əhməd Həraminin başlıca düşməni Bağdad sultanının qızı mübarizliyi, igidliyi ilə seçilən Güləndamdır. Güləndam Bağdad sultanının xəzinəsini oğurlamağa cəhd edən Əhməd Həramini yaralayır, doqquz yoldaşını öldürür, xəzinəni ələ keçirməyə imkan vermir. Beləliklə, o, özünə Əhməd Hərami kimi qisas almaq arzusu ilə alışıb-yanan, təhlükəli bir düşmən qazanır. Bu hadisədən sonra Güləndam üçün çətin günlər başlayır. Şahzadə Güləfruxa ərə gedən Güləndam Şirazda böyük bir sarayda yaşayır. Qırx igid və iki arslan gecə-gündüz onun keşiyini çəksə də, Güləndam bilir ki, hiyləgər və kinli Əhməd Hərami harada olsa, onu axtarıb tapacaq, öldürməyincə sakitləşməyəcəkdir. Lakin Əhməd Hərami onun yaşadığı sarayı tapıb igidləri və arslanları öldürsə də, özü Güləndam tərəfindən öıdürülür.

Əsərdə Güləndamın keçirdiyi həyəcanlar, doğmalarından ayrılıq həsrəti, zəmanədən şikayəti “Yalvarış” adlı şeirdə təsirli bir dillə ifadə olunur:

Görün imdi bana netdi zamanə,

Əlimi aldı uş, atdı yabanə.

Nədir bunca bənə cövrü cəfalar,

Məgər qəhr üçün bəslədi anə.

Suçum nədir, cəb netdim, nə qıldım,

Qara bağrım bənim qərq oldu qanə.

Hənuz dəxi qızıl gül qönçəsindən

Açılmadan nə tez döndü xəzanə.

Cəfa imiş bu dünyanın vəfası

Ki, bin yaxşı işi dəyməz yamanə.

Görün bu çərxi-gərduni ki, bəni

Sapana qoyuban atdı yabanə.

XV-XVI əsrlərdə yaşayıb –yaratmış qüdrətli sənətkarlardan olan Həbibi Göyçayın Bərgüşad kəndində anadan olub. Uşaq yaşlarından çobanlıq edən Həbibinin hazırcavablığı, iti ağlı Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yəqubun diqqətini cəlb etmiş, saraya gətirilərək burada təlim-tərbiyə almışdır. Burada şair kimi ad-san qazanan Həbibi Ağqoyunlu hakimiyyətinin süqutundan sonra Şah İsmayıl Xətayinin sarayına dəvət olunmuşdur. Ş.İ.Xətayi onun istedadını, şeirlərini yüksək dəyərləndirərək saraydakı şairlərin başçısı kimi “Məliküş-şüəra” (şairlərin məliki) adlandırmışdır.

1514-cü ildə baş vermiş Çaldıran döyüşündən sonra Həbibi Türkiyədə yaşamış, burada elm, mərifət sahibi, aiqanə şeirlər yazan istedadlı şair kimi nüfuz qazanmışdır. Həbibinin mükəmməl “Divan”ı haqqında məlumatlar olsa da, ədəbiyyatımız üçün böyük hadisə ola biləcək bu şeirlər toplusu tapılmamışdır. Şairin “Tövhidnamə” sində , peyğəmbərə həsr etdiyi “Ya Nəbi” nətində dini görüşləri, Allaha və Məhəmməd peyğəmbərə məhəbbəti böyük sənətkarlıqla ifadə olunb. Şairin yaradıcılığında həm ilahi, həm də dünyəvi məhəbbətin tərənnümünə həsr olunmuş şeirlər mühüm yer tutur.

Sufiyanə şeirlərində şair bütün hikmətlərin, gözəlliklərin, sevginin Allahın neməti, onun varlığının nişanəsi olduğunu söyləyir. Şair məhəbbət mövzusunda əsərlərində lirik qəhrəmanın həqiqət mərtəbəsinə çatmaq, kamillik, vəhdət məqamına yetişmək istəyindən söz açır. “Xərəbat, “Edəlim” şeirlərində mey, saqi, cam, xərəbat kimi rəmzi məna daşıyan sufi terminlərindən istifadə edərək insanı mənəvi saflığa, azad olmağa, kamilləşməyə dəvət edir.

Dünyəvi məhəbbəti, gözəlliyi tərənnüm edən şeirlərində şair lirik qəhrəmanın sevmək-sevilmək arzusuna, həyəcanlarına, sevinc və kədərinə insanın təbii hiss, duyğularının ifadəsi kimi yanaşır:

Düşdü şəbnəm bağə, gəl ta gük nisar etsün sana,

Səbzənin hər bərginə bir dür ki, tapşurmuş çəmən.

Necə dinlənsin Həbibi sənsiz , ey əndamı gül.

Çün batar cisminə təndə hər tük, olmuş bir tikən.

Dirili Qurbaninin təravəti və səmimiliyi ilə seçilən, real həyat hadisələrinin təsiri ilə yaranan qoşma və gəraylılarında insan və təbət gözəllikləri sənətkarlıqla tərənnüm edilmişdir. Sənətkarın “Bənövşə” qoşmasında təbiətin gözəlliyindən vəcdə gələn insanın real duyğuları əks etdirilmişdir.

Qurbani irsinin tədqiqatçısı Q.Kazımov yazır:”Qurbani insanı, insanın daxili, ruhi aləmini, təbiətin gözəlliklərini dərindən duymuş, yüksək şair istedadının gücü ilə onları ustalıqla mənalandıra bilmişdir. Təbiətin gözəl guşəsində doğulan Qurbaninin təsvir etdiyi sevgili obrazı – Pəri bu təbiətin özü qədər saf, gözəl, təravətli, zərif və sevimlidir. Qurbani Pərisi bahar nəsimi kimi xoş, dağ çiçəkləri kimi ətirlidir. Onun qəlbində kədər də var, dodaqlarında təbəssüm də. Küsməyi də var, barışmağı da. Təbiətin və gözəlin həmahəng, əlaqəli, müqayisəli təsviri Qurbani şeirinin ən mühüm keyfiyyətidir. Bu müqayisədə təbiət, əfsunlu bir aləmə çevrilir.

Şairin lirik poeziyasında sevgili ğz yerişi, duruşu, geyimi, hərəkətləri, boy-buxunu, ədaları ilə canlı və təbii insandır, real el gözəlidir:

Sallana-sallana gələn Salatın,

Gəl belə sallanma, göz dəyər sənə.

Dəstələ, zülflərin yerə dəyməsin.

Yollar qubarlanar, toz dəyər sənə.

(Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 6 cilddə. I cild. Bakı, 2004, s.535, 537)

Həbibinin istər klassik Şərq şeiri, istərsə də xalq şeiri üslubunda yazılmış əsərləri anadilli ədəbiyyatımızın parlaq səhifələrindən birini təşkil edir. O, dilimizin zəngin bədii təsvir və ifadə imkanlarından məharətlə istifadə edərək yazdığı şeirlərləhəm öz dövründə yaşayıb-yaratmış şairlərə, həm də özündən sonrakı ədəbiyyatımıza təsir göstərmişdir.

XIII-XVI yüzilliklər Azərbaycan ədəbi və fəlsəfi fikrinin ən böyük nümayəndələri, mütəfəkkir şairlər İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətayi yaradıcılığı anadilli ədəbiyyatımızın zirvəsini təşkil etməklə istər öz dövrlərində, istərsə də sonrakı mərhələlərdə söz sənətimizin inkişafına güclü təsir göstərdi.