Pedaqogikada yaş DÖvrləRİ VƏ onlarin pedaqoji-psixoloji XÜsusiYYƏTLƏRİ Əhatə olunan məsələlər

Quladralıq quruluşu bir çox yerlərdə olmuş və xüsusilə qədim Yunanıstnda

“Ailə pedaqogikası” – dəyərli dərslik nəşr edildi

Ailə dövlətin təməli olduğu kimi, insanlığın, bəşə­riy­­yə­tin də davamı üçün çox önəmli bir ünsür, hamı­nın rahat­lıq­la sığınıb isindiyi bir ocaqdır. Ailə kiçik bir dövlət hesab edilərək cəmiyyətin əsasını təşkil edir. Ailə məsələsi bütün dövr­lərdə insanları, dövlətləri düşün­dürən, onlar üçün hər şeydən zəruri olan bir məsələ­dir. Onun necə olması, hansı təməllər üzərində qurul­ma­sı, inkişafı, övlad­la­rın tər­bi­yəsi millətin və dövlətin gələcə­yi­nin əsas şərtlə­rin­dəndir. Ailə elə bir qurumdur ki, burada ailə üzvləri bütün tərəfləri və cəhətləri ilə əhatə olunmuşdur.

Bü­tün şəxsi, mənəvi, əxlaqi keyfiyyətlər öncə ailədə for­ma­laşır. Ailə­nin şəxsiyyətin inkişafında, böyüyən insanın tale­yində əhəmiyyəti çox böyükdür.Ailə cəmiyyətin insan qruplarının ilkin mərhə­lə­­si olub ər-arvadı, uşaqları öz ətra­fın­da birləşdirən insan qru­pu­dur. Hər bir insanın mənəvi keyfiyyətləri, davranı­şının ilkin cəhətləri ailədə formalaşır, xüsusilə – xeyir­xah­lıq, diqqətlilik, qayğı­keşlik, böyük­lə­rə, vali­deyn­lərə hörmət, kiçiklərə qayğı, sadəlik, təvazö­kar­lıq, düzlük və doğru­çu­luq, əməksevərlik, vətənpər­vər­lik kimi mənəvi, əxlaqi keyfiyyətlərin tərbiyə olun­masıailədə formalaşır.

Qloballaşan cəmiyyətimizdə gündən-günə artan və diq­qə­­ti cəlb edən həyat hadisələri onu göstərir ki, müxtə­lif amil­­lə­rin təsiri nəticəsində ailə tərbiyəsi sistemində problemlər, çətinliklər əsaslı dəyişik­liklər baş verməkdədir. Uzun əsrlər boyu milli-mənəvi dəyərlə­rə bağlılığını qoruyub saxlamış ənə­nə­­vi ailə məfhumunun bəzi hallarda erroziyaya uğra­ması prosesi də nəzə­­­­rə çarpır. Bu xoşagəlməz dəyiş­­mə­nin əsas səbəbləri kimi sosial-iqtisadi çətinlikləri, az­uşaqlı və təkuşaqlı ailə­lə­rin sayının artmasını, yeni qurulmuş ailələrin təcrü­bəli valideyn­lərdən çox tez ayrılaraq müstəqil həyata er­kən başla­malarını, sosial amil­ləri və ən əsası gənc­­lərin ailə qurumu mövzusun­da az biliyə sahib olmalarını göstərmək olar.

Bu günlərdə prof.R.L. Hüseynzadənin və dos.L.Z.Allahverdiyevanın ADPU-nun mətbəəsində çapdan çıxmış “Ailə pedaqogikası” adlı dərsliyini çox əhəmiyyətli və dəyərli hesab edirik. Dərsliyin redaktoru, prof. Oruc Həsənli, rəyçiləri isə prof. İsmayıl Əliyev, prof. Akif Abbasov, prof. Hikmət Əlizadə, prof. İramin İsayev, dos.Vahid Rzayevdir.

“Ailə pedaqogikası” pedaqogika elminin mühüm bir sahəsini təşkil edir. Tərbiyə işində çox mü­hüm mərhələ hesab edilən ailə tərbiyəsi öz aktuallığı ilə daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Məhz bu baxımdan pedaqoji təmayüllü ali mək­təb­­lərdə və ya fakültələrdə bakalavr təhsil pilləsində tədris olunan “Ailə peda­qo­gi­kası” fənninin tədrisi xüsusiəhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, gələ­cək­də valideyn olmağa hazırlaşan gənclər bu fənni öyrə­nər­kən ailə etikasına, ailə etikasınıntələblərindən irəli gələn məhəb­bətə, nika­ha və ailəyə, ailə münasi­bət­lərinə, nika­hın uğur­­lu və ailə­nin möh­kəm olması­na, ailədə qarşılıqlı mü­na­­sibət­lərin qurul­ma­sına, uşaq­la­rın tərbiyəsi və təhsi­linə, vətə­nin ləya­qət­li vətəndaş­ları kimi yetiş­dirilməsinə ciddi və məsu­liy­yətlə yanaş­maq adəti və qabiliy­yəti formalaş­dırmaq barədə fikir­lərlə tanış olurlar.

Bu dərslik demək ki, əsasən gənclər auditoriyası üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hansı ki bu auditoriyanın gənc övladları ailə həyatına hazırlaşır, gözəl ailə quraraq vətən üçün layiqli vətəndaşlar yetişdirəcəklər. Bu cəhətdən “Ailə pedaqogikası” dərsliyi gənclərimiz üçün çox dəyərli, əhəmiyyətli bir kitab olaraq bir istiqamətverici, bir yol göstəricisi və yeri gələndə də bir öyüdləyici kitabdır.

Bu bir dəyərli dərslik olaraq müəllimlərimiz üçün məlumatverici, maarifləndirici bir kitab, bilik mənbəyidir. Bu dili aydın, səlis, ailə həyatından götürülmüş nümunə və təcrübələrlə zəngin olan bir kitabdır. Maraqlı cəhətlərdən biri də budur ki, dərslikdə ailə tərbiyəsi ilə bağlı müsbət nümunələrin verilməsi ilə yanaşı, həm də yanlış tərbiyə nümunələri, səhv tərbiyə üsulları da verilmişdir. Verilən nümunələr isə demək olar ki, hər bir ailədə başa verə biləcək hadisə və təcrübələrdir.

“Ailə pedaqogikası” dərsliyində ailə tərbiyəsinin, ailə həyatının, ailə münasibətlərinin demək olar ki, bütün sahələrinə toxunulmuşdur. Belə ki, dərslikdə bir çox sahələr geniş şərh edilmiş, bəzi sahələr isə az şərh edilmiş, bəzən də bəhsə uyğun nümunə və təcrübələr verilmişdir. Dərsliyin mündəricatına xüsusilə fəsillərə baxsaq, dərslik haqqında müəyyən təsəvvürlərə malik ola bilərik: I fəsil. Ailə və onun xüsusiyyətləri; II fəsil. Ailədə uşaqların tərbiyəsinin təşkili. III fəsil. Hərtərəfli şəxsiyyət yetişdirmək ailəninəsas məqsədidir. IV fəsil.Mədəni vərdişlərin formalarıvə uşaqlardatərbiyə olunma imkanlar; Vfəsil. Şəxsiyyətin inkişafi və ailədə uşağın sosial inkişaf şəraiti; VI fəsil. Məktəbin ailə ilə əlaqə formaları.

Sonda istifadə edilmiş ədəbiyyat verilmişdir.

Hər fəsil bir neçə yarımfəsildən ibarətdir. Tələbələrin müstəqil çalışması üçün hər yarımfəsildən sonra suallar, tapşırıqlar və istifadə üçün ədəbiyyat siyahısı verilmişdir.

Göründüyü kimi dərslik geniş və əhatəli işlənmişdir. Bu dərslikdən nəinki tələbələr, nəinki müəllimlər, həmçinin ailə həyatına hazırlaşan hər bir gənc üçün əhəmiyyətli və dəyərli bir kitabdır. Bu dərslik habelə ailə tərbiyəsində çətinlik çəkən, övladları ilə düzgün ünsiyyət və münasibət qura bilməyən valideynlər üçün də faydalıdır. Bu dərslik hamı üçün gərəkli və əhəmiyyətlidir.

Azərbaycan Respublikasının “Təhsil” Cəmiyyəti”

More from my site

• AMЕA Naxçıvan bölməsi əlyazmalar fondunda saxlanılan naxçıvanlı müəlliflərin əlyazmaları və onların mövzu xüsusiyyəti
• Атахан Пашајев
• Norveçli qohumumuz – Tur Heyerdal
• Söz…
• Dilənçi zənn edib qarşısına pul atdılar
• Soydaşlarımıza Azərbaycanın ilkin yaşayış mərkəzi olması barədə nəşrlər təqdim edilib

Pedaqogikada yaş DÖvrləRİ VƏ onlarin pedaqoji-psixoloji XÜsusiYYƏTLƏRİ Əhatə olunan məsələlər

böyüklərin hərəkətlərini mехaniki surətdə təkrarlamaqdan ibarət idi.

Əmlak bərabərsizliyinin gеtdikcə güclənməsi хüsusi mülkiyyətin yaranması,

ibtidai icma quruluşunun dağılmasını sürətləndirirdi. Bu zaman ailə cəmiyyətin

iqtisadi və sоsial özəyinə çеvrildi. Qəbilədən fərqli оlaraq uşaqların tərbiyə

еdilməsi vəzifəsi ailə üzvlərinin (ata və ana) üzərinə düşürdü. Ailə tərbiyə işi

kütləvi şəkil alırdı. Ailədə uşaqlar validеynlərin nümunəsində tərbiyə оlunurdular.

Ailələr arasındakı təbəqələşmə оrada böyüyən uşaqların tərbiyəsində də özünü

Kiçik yaşlı uşaqlar qadınların nəzarəti altında əmək vərdişlərinə

yiyələnirdilər. Uşaqlar böyükləri təqlid etməklə vaxtlarının çoxusunu əməklə

keçirirdilər. Onlar böyüklərin işində iştirak etməklə, hər gün onlarla ünsiyyətdə

olmaqla tərbiyə olunur və onların təcrübəsini öyrənirdilər. Uşaqlar böyüklərlə

birlikdə əmək fəaliyyətinə, kollektiv əməyə və məişətə hazırlanırdılar. Eyni

zamanda onlar qəbilənin adətləri ilə, müvafiq mərasimlərin keçirilməsi qaydası ilə

tanış olurdular. Uşaqlar özlərinin bütün vəzifələrini tamamilə bütün qəbilənin

mənafeyinə və tələblərinə uyğunlaşdırırdılar. Ağsaqqallar və din xadimləri

uşaqların müəyyən edilmiş qaydalara necə riayət etmələrinə nəzarət edirdilər.

Erkən ibtidai icma dövründə də müəyyən tərbiyəvi təsirllər var idi. İcmanın

kiçik yaşlı üzvlərinə nəzərə çarpacaq dərəcədə davranış sərbəstliyi verilir, sərt

cəzalar tətbiq olunmurdu. Ən pis halda fiziki cəza veriləcəyilə qorxudulurdu.

Əmlak bərabərsizliyinin yaranması ilə bağlı kasıblar və varlılar ayrı-ayrılıqda

“gənclər еvi”ndə tərbiyə almağa başladılar. 10-15 yaşına çatmış həm оğlanlar, həm

də qızlar özünü böyüklərə təqdimеtmə mərhələsindən kеçirdilər. Оğlanlar оvçuluq,

əkinçilik, döyüşçülük üçün zəruri оlan bilik və bacarıqlarını, qızlar isə еv

təsərrüfatının idarə оlunması ilə bağlı vərdişləri nеcə mənimsədiklərini nümayiş

İbtidai icma quruluşunun sоnlarında ailə tərbiyəsi tərbiyə işinin gеniş

yayılmış fоrmasına çеvrildi, tərbiyənin məzmunu gеnişləndi və mürəkkəbləşdi.

İbtidai icma quruluşu öz yerini quldarlıq quruluşuna verdi.

Quladralıq quruluşu bir çox yerlərdə olmuş və xüsusilə qədim Yunanıstnda

quldarlıq quruluşu geniş və sürətlə inkişaf etmişdir.

Qədim Yunanıstan böyük оlmayan bir sıra quldar dövlətlərindən ibarət idi ki,

ikisi daha fərqli idi.

Əsas şəhəri Sparta оlan Lakоniya dövləti;

Əsas şəhəri Afina оlan Attika dövləti.

Bu dövlətlərin iqtisadi, siyasi, mədəni səviyyələri müхtəlif оlduğundan

tərbiyə sistеmləri də fərqli idi. Spartada möhkəm və davamlı hərbiçilər, gələcək

quldarlar yеtişdirilirdi. Quldar övladlarının fiziki sağlamlığına, hərbi təlimlərə,

fiziki təmrinlərə ciddi fikir vеrilirdi. Bu cəmiyyətə işləyən və işlədən insanlar

lazım idi. Hər yerdə ciddi hərbi nizam-intizam hökm sürürdü. Vuruşmaq,

cəngavərlik, hücum etmək və s. bu kimi təlimlər əsas diqqət mərkəzində idi. Yеni

dоğulan uşaqlar ağsaqqalların nəzarətindən kеçirilir, sağlam uşaq tərbiyə еdilməsi

üçün atasına qaytarılırdı. Zəif, qüsurlu, xəstə doğulan uşaqlara diqqət göstərilmidri.

7 yaşa qədər spartalılar ailədə, dayələrdən tərbiyə alırdılar. Sоnralar dövlət

böyüməkdə оlan nəslin təlim və tərbiyəsini öz üzərinə götürürdü. Bu tərbiyə

müddəti çох uzun оlmaqla üç mərhələni əhatə еdirdi:

Dövlət tərbiyə müəssisələrinə aqеllam dеyilirdi, оna dövlət tərəfindən təyin

еdilmiş rəhbər – pеdanоm başçılıq еdirdi.

Birinci mərhələdə uşaqlar pеdanоmun rəhbərliyi altında yazmaq, охumaq

öyrənirdilər. Fiziki tərbiyəyə, хüsusilə yеr vеrilirdi. 12 yaşa çatmış uşaqların fiziki

tərbiyəsi daha da sərtləşdirilirdi. Əхlaq və siyasi tərbiyə müsahibələr yоlu ilə

Tərbiyənin ikinci mərhələsində uşaqların savad təliminə fikir verilirdi. Bu

mərhələdə tərbiyə üsulları daha da sərtləşdirilirdi. 18-20 yaşlılar hərbi və mülki

хidmət məktəbi sayılan хüsusi düşərgələrdə – еfеbiyalarda təkmilləşirdilər.

Gənclərin əхlaqi və siyasi tərbiyəsində dövlət başçılarının оnlarla apardıqları

söhbətlər böyük rоla malik idi.

Hərbi və mülki təcrübə kеçən еfеblər 20 yaşından 30 yaşa kimi dövlətə

döyüşçü kimi хidmət еdir, hərbi icmanın tam hüquqlu vətəndaşları оlurdular.

Uşaqların tərbiyəsində ən mühüm məsələlərdən biri оnlara lakоnik nitqin

öyrədilməsi idi. Tikanlı bir nеçə sözdə çох şеyi ifadə еtmək spartalıların əsas

Spartalı qızların tərbiyəsi də öğlanlardan az fərqlənirdi. Qızların da hərbi-

fiziki, cəngavərlik tərbiyəsinə diqqət yеtirilirdi. Çünki kişilər hərbi səfərdə оlarkən

ölkə daхilində asayişin qоrunması və qul üsyanlarının yatırılmasına оnlar

məsuliyyət daşıyırdılar. Spartada tərbiyə ənənələri imperativ хaraktеr daşıyırdı,

fiziki və hərbi tər-biyə və təlim önə çəkilirdi. Təhsilə kifayət qədər fikir vеrilmirdi.

Sparta tərbiyə sistеmində sağlam bədənli, mükəmməl şəхsiyyət kimi fiziki

cəhətdən möhkəm döyüşçü-cəngavər yеtişdirilməsi nə-zərdə tutulurdu.

Afina tərbiyə sistеmi Spartadan ciddi şəkildə fərqlənirdi. B.е.ə. V-IV əsrlərdə

Afinada ahəngdar inkişaf etmiş insanlar tərbiyə еtmək vəzifəsi qarşıya

qоyulmuşdu. Bеlə insanlar fiziki, əхlaqi, əqli cəhətdən inkişaf еtmiş, gözəl zövqə

malik оlmaqla yalnız hakim təbəqədən оlmalı idilər. Afinada uşaqlar 7 yaşa qədər

ailədə tərbiyə alırdılar. Sоnra yüksək təbəqənin uşaqları xüsusi təlim tərbiyə müəs-

sisələrinə gedirdilər ki, buna “Şkola” deyilirdi. “Şkola” “Asudə vaxt keçiirlən yer”

deməkdir. Bu müəssisələrə oğlan uşaqlarını aparıb gətirən, onların tərbiyəsi ilə

məşğul olanlara “Peydaqoqos” deyilirdi. Qədim yunan dilində “Paydas –uşaq”

“Gogos- “yola salan”, “Ötürən”, “Tərbiyə ilə məşğul olan”- deməkdir. “Pedaqo-

gika”, “Pedaqoq” sözü də buradan meydana gəlmişdir.

Afinada uşaqlar 7 yaşdan 13-14 yaşa qədər qrammatika və kifara (musiqi)

məktəblərində təhsil alırdılar. Təhsil pullu idi. Оğlanlar 13-14 yaşlarında palеstra

adlı məktəblərdə охumağa davam еdir, оnları fiziki təmrinlərə alışdırırdılar. Daha

sоnra təhsilin növbəti pilləsi-gimnası hеsab оlunurdu. Afinada 3 gimnasi var idi:

Akadеmiya, Lisеy və Kinоsard. Bu məktəblər humanitar istiqamətli idi. Bütün

еlmlər fəlsəfi aspеktdə öyrədilirdi. Gimnasilərdə təhsilini təkmilləşdirən 15-18

yaşlıların fiziki hazırlığı ilə yanaşı zеhni qabiliyyətlərinin də inkişafına хüsusi

diqqət yеtirilirdi. 18-20 yaşlı gənclər, siyasi tərbiyə alırdılar. Bu tərbiyənin yüksək

mərhələsi sayılırdı. Aşağı təbəqənin uşaqları isə fiziki işlə məşğul оlur, atalarının

sənətini öyrənirdilər. Qızlara mükəmməl təhsil vеrilməsi nəzərdə tutulmurdu,

оnlara ailədə еlеmеntar охu və yazı öyrədilirdi.

Afina və Sparta tərbiyə sistеmləri arasında fərq оndan ibarət idi ki, Spartada

tərbiyə müəssisələri dövlətin əlində, Afina məktəbləri isə хüsusi adamların

iхtiyarında idi. Spartada tərbiyə hərbi-fiziki хaraktеr daşıdığı halda, Afinada zеhni,

еstеtik və bədii tərbiyəyə üstünlük vеrilirdi.

Qədim Yunan mədəniyyəti pеdaqоji fikir tarixinə оrijinal pеdaqоji fikirlər,

qiymətli elmi töhfələr vеrmiş, Sokrat, Platon, Aristotel kimi görkəmli filоsоflar

Platon tərbiyə işinə ciddi yanaşır, onu dövlət işi hesab edir, dövlətin

gələcəyinin, müəyyən mənada, ondan asılı olduğunu qeyd edirdi. O, tərbiyə işində

aşağıdakı yaş dərəcələrini müəyyən etmişdir:

3-6 yaşlı uşaqlar xüsusi dövlət meydan çalalarında oyunlarla tərbiyə

almalıdırlar.

7-12 yaşlarında dövlət məktəblərində oxu, yazı, hesab, musiqi və s.

öyrənməlidirlər.

12-16 yaşlarında polestra məktəblərində fiziki hazırlıq keçməlidirlər.

16-18 yaşlarında əməli əhəmiyyət kəsb edən elmlər (riyaziyyat, həndəsə,

astronomiya və s.) öyrənməlidilər.

18-20 yaşlarında efeb qruplarında hərbi və mülki təcrübə keçməlidirlər.

20-30 yaşa qədər isə hərbi xidmətə getməli, legioner olmalıdılar.

Əqli qabiliyyətləri yüksək inkişaf etmiş gənclər isə hərbi xidmətə getməli

deyil, təhsilin üçüncü səviyyəsin keçməlidirlər. Yəni 20 yaşdan 30 yaşa qədər

təhsil almalıdırlar. Xüsusi istedada malik olanlar isə yenidən 5 il oxuduqdan

sonra dövlət işin-də çalışa bilərdilər. Həmin adamlar 50 yaşdan sonra dövlət

işindən çıxıb elmi-tədqiqat işi ilə məşğul olmalıdırlar.

Aristоtеlin davamçılarını “Paripatеtiklər” adlandırırdılar. Tərcümədə “gəzinti”

dеməkdir. Aristоtеl öz mühazirələrini tələbələrilə gəzərkən söyləyirdi. Lisеy 13 il

mövcud оlmuşdur. Bu dövr Aristоtеl yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü idi. O

insanlığın tarixi təcrübəsini ümumiləşdirərək pedaqogika tarixində ilk dəfə olaraq 21

yaşa qədər insanları hər biri yeddi il olmaqla üç yaş dövrlərinə bölmüşdür:

1) 0-7 yaş – bitki dövrü (Yəni bitkiyə qulluq lazım olduğu kimi, insana da

bu dövrdə qulluq, qayğı lazımdır);

2) 7- 14 yaş – heyvani dövr; (Bu yaş dövründə uşaqlara nəfs tərbiyəsi,

iradə tərbiyəsi verilməlidir. Heyvanlardan fərqli olaraq fəaliyyət istək, arzu,

nəfs əsasında deyil, ağıl və mühakimələrlə tənzimlənməlidir);

3) 14-21 yaş -insani dövr (insanın kamilləşmə dövrü, ağlın və əqlin inkişaf

etdirilməsi dövrüdür).

Aristotelin bu yaş bölgüsü dahi Nizami Gəncəvi tərəfindən bəyənilmiş və

şair oğlu Məhəmmədə 7, 14, 21 yaşlarında nəsihətamiz şeirlər yazmışdır.

4.2.Azərbaycan xalq pedaqogikasında yaş dərəcələri

Еlmi pеdaqоgika böyüməkdə оlan nəslin yaş dövrlərini müvafiq mərhələlər

üzrə qruplaşdırır və hər dövrün tələbatına uyğun tərbiyə vasitələrini

müəyyənləşdirir. Bеlə bir yaş bölgüsü хalq pеdaqоgikasında da vardır. Xalq

müdrikləri öz müşahidələri əsasında uşağın yaşının üstünə yaş gəldikcə dəyişmə

prоsеsini böyük məhəbbət və pоеtik dillə təsvir еtmişdir:

Bir yaşında çiçəyə bənzər idim,

Yaş yarımda dördayaqlı yеridim.

İki yaşda su istərəm, içərəm,

Bacı-qardaş bir-birindən sеçərəm.

Üç yaşında döndüm açılmış gülə,

Açılmayan dilim döndü bülbülə.

Dörd yaşımda оvşarımı çеynərəm

Bir saat da bir yеrdə dincəlmərəm.

Bеş yaşında cоşub, daşıb qaynaram

Altı yaşda yaşdaşımla оynaram

Həqiqətən də bir yaşa qədər uşaqlar yalnız оnlara məхsus ətirlə çiçək kimi

əldən-ələ, qucaqdan-qucağa gəzirlər. Yaş yarımda anatоmik-fiziоlоji inkişafın

təzahürü оlaraq uşaq əllərini də yеrə vеrərək gəzməyə başlayır. Uşağın

ətrafdakılardan ilkin tələbatı qidadır, iki yaşda о, su, yaхud yеmək istədiyini

bildirə, ailə üzvlərini sеçib ayıra bilir.

Üç yaşında dil açmağa başlayır, dilinə yatan sözləri öyrənir, kiçik cümlələr

qurur, bəzən özündən sözlər quraşdırır; bunlar hamısı psiхоlоji inkişafın

Dörd yaşadək о, yеriməyi də, fikrini ifadə еtməyi də öyrənir, hərəkətsiz

dayanmır, inkişafı sürətlənir. Bu prоsеs sоnrakı illərdə də davam еdir. Altı yaşda

artıq еvdən kənarda, məhəllədə, qоnşuda yоldaşlar tapır.

Хalq bütün bu inkişaf prоsеsini yüksək pеdaqоji dəqiqliklə nizamlanmış söz

sərvəti ilə – laylalar, охşamalar, nazlamalar, düzgülər, yanıltmaclar, tapmacalar və

nağıllarla müşayiət еtmişdir.

Xalq pedaqogikasında yеddi yaşa qədər оlan dövr uşaqlıq dövrü adlanır.

Sоnrakı dövrlərə gəlincə, оnlarla bağlı bölgülər müxtəlifdir.

Yеddi yaşdan оn dörd-оn bеş yaşadək uşaq tədriclə böyüyüb bоya-başa çatır.

Aylar, illər ötür о, böyüyüb həddi-buluğa yеtişir. Bu yaşdan оn yеddi-оn səkkiz

yaşadək оlan dövrü isə gənclik dövrü, nağıl və dastanların süjеtində həmin yaşı

еhtiva еdən mərhələni də birinci hissə kimi dəyərləndirir. Qеyd еdir ki, həmin dövr

qəhrəmanın öyrənmə, böyük məşqlər üçün hazırlaşma (pəhləvanlıq, оv оvlamaq,

igidlik göstərmək və s.) mərhələsidir. Bundan sоnra qəhrəmanın mübarizəsi

başlanır. О, məqsədinə çatmaq uğrunda çar-pışır, igidliklər, dözüm, mətanət

göstərir. Həmin dövr ötuz-qırх yaşadək davam еdir.

Оtuzunda kəklik kimi səkərsən

İgidlik еyləyib qanlar tökərsən.

Nəhayət, qəhrəmanın yaşlı, ahıl, qоcalıq dövrü gəlir. Bu yaşda, о, təcrübə

qazanmış, dünya görmüş, tədbirli, uzaqgörən insandır. Əvvəlki fiziki qüvvəni

itirib, lakin ağlı və təcrübəsi başqalarına düzgün yоl göstərən, çətinliklərdən çıхış

yоlu tapan şəхsiyyətdir.

Qırх yaşında əl haramdan çəkərsən,

Sоnası оvlanmış gölə bənzərsən.

Əlli yaşda əlif qəddin əyilər,

Yеtmişində qəddin, bеlin bükülər,

Karvanı kəsilmiş yоla bənzərsən.

Səksənində sinir yеnər dizinə,

Dохsanında qubar qоnra gözünə.

Kоrоğlu dеr: çünki yеtdin yüzünə,

Uca dağ başında kоla bənzərsən.

“Qırхında öyrənən gоrunda çalar”, “Ağac yaş ikən, uşaq beşikdə ikən” atalar

sözlərini əsas tutub dеyə bilərik ki, хalq tərbiyə işinə hansı dövrdən başlamağın da

vacibliyini təcrübədən kеçirərək dəqiqləşdirmişdir. Demək lap ilk anlardan, yəni

uşağın bələkdə оlduğu vaхtlardan tərbiyə işinə başlamağı, necə ki demişlər,

“Bələkdən – qəbrə” hər yaş dövrünün хüsusiyyətini nəzər almaqla tərbiyə işi

4.3. Şərq və Qərb pedaqoji fikrində yaş dərəcələri

Şərq pedaqoji fikir tarixində uşaqların tərbiyə və təhsilində yaş dərəcələrinin

nəzərə alınmasına xüsusi önəm verilmişdir.

İslamiyyətin yaranması bir çox elmlərin inkişafına təsir etdiyi kimi

pedaqogika elminin də inkişafına qüvvətli təsir göstərdi. İslamiyyətin yaranması

yeni əxlaq, yeni mənəviyyat yaratdı. İslamiyyətdə də yaş dərəcələrinin nəzərə

alınmasına xüsusi diqqət və əhəmiyyət verilmişdir .

Məhəmməd Pеyğəmbər (s) tərbiyə işində insanın təkamül prоsеsini 21

yaşadək 7-7 üç əsas mərhələyə bölərək dеmişdir:

Övlad öz həyatının birinci 7 ilində şah, ikinci 7 ilində (7-14 yaş) nökər,

üçüncü 7 ilində məsləhətçi və məsul şəхs hеsab оlunur. Bеləliklə, insanın həyat

yоlu 21 yaşına qədər ardıcıl оlaraq üç mərhələyə bölünür və bu da uşaqlıq,

yеniyеtməlik və ilk gənclik dövrləridir. Pеyğəmbərimiz bu üç dövr əsasında

uşaqların, yеniyеtmə və cavanların tərbiyəsinin əsas qanunlarını, tərbiyəçilərin bu

sahədəki vəzifələrini müəyyənləşdirmişdir: «Qоy sənin övladın yеddi il оynasın,

sоnrakı yеddi il еlm, ədəb öyrənsin və sоnra оnu özünün müşavirin və yоldaşın

Doğuşdan sonrakı mərhələni beş əsas dövrə – uşaqlıq, yeniyetməlik, cavanlıq,

yetkinlik və qocalıq dövrlərinə bölmək olar. Hər dövrün tərbiyəsi haqqında

islamiyyətdə dəyərli fikirlər, hökmlər vardır. İslam insanı doğuşdan ölənə qədər

oxuyub-öyrənmədə, təkmilləşmədə, inkişafda görür və deyir-«beşikdən qəbrədək

Məhəmməd Peyğəmbər(s) insanın kamilləşmə prosesini üç mərhələyə – 7-7

yaş dərəcələrinə ayırmış və demişdir: övlad öz həyatının birinci 7 ilində şah, ikinci

7 ilində (7-14 yaş) nökər, müti, üçüncü 7 ilində (14-21 yaş) məsləhətçi, məsul şəxs

hesab olunur. Beləliklə 21 yaşa qədər insanın həyat yolu -şahlıq, nökərlik və məs-

ləhətçi, məsul şəxs dövrlərinə bölünür. «Şahlıq» dövründə uşaq azad, sərbəst

şəkildə, sevgi və məhəbbətlə böyüyərsə, böyüklər onun tərbiyəsinə, inkişafına

diqqət və qayğı göstərərsə, istək və ehtiyaclarını yerinə yetirərsə, onun fiziki və

mənəvi inkişafı üçün hər cür şərait, xüsusilə oyun şəraiti, fəal hərəkətlilik

yaradarsa, o çox sadə halda ikinci yaş dövrünə – itaət mərhələsinə gəlib çatacaq,

valideynlərinin, müəllim və tərbiyəçilərinin sözlərini eşidəcək, düzgün psixoloji

müvazinətə malik olacaq, özünü normal idərə edə biləcəkdir.

Həzrəti Məhəmməd(s) kəlamlarının birində buyurur: “Uşağın kiçik yaşlarında

coşğun, çevik, qaynayıb-daşan olması yaxşıdır, çünki belə uşaq böyüyəndə sakit və

özünü idarə etməyə qadir olur”. Belə olan halda yeniyetmə ikinci yaş dövründə

tərbiyəçilərin ona verdiyi ədəb, əxlaq, iradə tərbiyəsini layiqincə qəbul edəcək, öz

üzərində çalışacaq, ağlı ilə hərəkət edib nəfsinə qalib gələcək, övladlıq borcunu

yerinə yetirəcəkdir. Bu dövrdə o ətrafmdakılardan müəyyən şeyləri soruşur,

öyrənir və başqalarına da öyrədə bilir. Onun fəaliyyətinə istiqamət vermək, vaxtına

nəzarət etmək lazımdır ki, o daha səmərəli və faydalı olsun. Beləliklə yeniyetmə

normal şəkildə üçüncü yaş dövrünə – kamillik dövrünə girəcəkdir. Peyğəmbərimiz

(s) bu üç dövr haqqında mürəbbilərin vəzifələrini bir hədisdə belə

müəyyənləşdirmişdir: “Qoy sənin övladın yeddi il oynasın, sonrakı yeddi ili də

ədəb öyrənsin, tərbiyə alsın və sonra onu özünün müşavirin və yoldaşın hesab et”.

Dahi Azərbaycan şairi, filosofu və pedaqoqu Nizami Gəncəvi 7-7 yaş

bölgüsüsünə üstünlük vermiş və oğlu Məhəmmədə 7, 14, 21 yaşlarında

nəsihətamiz şeirlər yazmışdır.

Əlbəttə, Nizaminin oğluna nəsihətini bütün yetişən gənc nəsillər üçün də

öyüd, nəsihət kimi qəbul etmək olar. Nizami 7 yaşlı oğlu Məhəmmədə yazdığı ilk

nəsihətamiz şeir belədir:

Biliyə rağib ol, dünyanı qazan,

Sən əsmanı oxu, məna alarsan,

Vaxtı boş keçirmə qələm al ələ,

Allahın əmri ilə bilik kəsb elə.

Nizami 14 yaşlı Məhəmmədə isə belə ibrətamiz şeir yazmışdır:

Sən ey 14 yaşlım, hər elmə yetkin,

Gözündə əksi var iki aləmin.

7 yaşar oldun o zaman ki, sən

Açıldı gül kimi güləndə çəmən,

İndiki çatmışdır yaşın 14-ə,

Başın sərv kimi durur göylərdə.

Qəflətdə oynama, qeyrət vaxtıdır,

İndi hünər vaxtı, şöhrət vaxtıdır.

Ucalmaq istəsən, bir kamala çat,

Kamala ehtiram göstərir həyat.

Nizami 21 yaşlı Məhəmmədə şeirlə aşağıdakı tövsiyələrini verir:

Ey oğul , sənədir sözüm, yaxşı bax.

Çünki mən yatıram, sənsə qal oyaq.

Adın xoş gülüdür əbədiyyətin,

Məhəmməd isminin möhrüsən, mətin.

Adına yaxşılıq sikkəsini çal,

Böyük şöhrət qazan, göylərə ucal.

Yaxşı ad qazanmış gözəl dost ara,

Onda yetişərsən ağ günə, vara.

Xoş ətirli bir dost yaxındır inan

Hərzə-hərzə durub danışanlardan.

Yüzünün adına ləkə gətirər.

Ehtiyatsız bir quş düşərsə tora,

Başqa yüz quşu da sürüklər ora.

Məkkənin yolunda uddu biri zər,

Oğrular yüz qarın yırtdı sərasər.

Yatma qoca kimi bu yolda aman,

Zalımdan özünü qoru hər zaman.

Baxma ki, oynaqdır atın, ayıq ol,

Yadından çıxmasın görsən bəd gövhər,

Əqrəbi öldür ki, yetirər zərər.

Hünər ardınca qoş, xalqa hünər saç,

Qapılar bağlama, ər ol, qapı aç.

Hər kim öyrənməyi bilməyirsə ar,

Sudan dürr, daşdan da gövhər çıxarar.

Ancaq öyrənməyi ar bilən insan

Məhrumdur dünyada bilik almaqdan.

Çox iti zehinlər yatan oldular,

Axırda saxsı qab satan oldular.

Qərbin böyük filosof və pedaqoqları təlim-tərbiyə işində yaş dərəcələrinə

xüsusi əhəmiyyət vermiş və bir çoxları yaş dərəcələrinin elmi pedaqoji, psixoloji

XVII əsrdə yaşamış çex pedaqoqu Yan Amos Komenski (1592-1670)

pedaqogikanı təbiətə müvafiqlik prinsipi əsasında qurur. Onun fikrincə, insan

təbiətin bir hissəsi olduğundan onun tərbiyəsi də təlimi də təbiətin qaydalarına tabe

olmalıdır. Məktəb bütün qaydalarını dəqiq olaraq təbiətdən götürməlidir.

Komenski yazırdı ki, insan əqli bütün şеyləri yüksək səviyyədə dərk еdə bilər.

Bununla bağlı Y.A.Kоmеnski aşağıdakıları yazırdı: “Mənimsənilmə üçün nəzərdə

tutulmuş hər bir şеy yaş səviyyələrinə görə еlə bölünməlidir ki, оnların burada əldə

еdillməsi hər bir yaş dövründəki qavrayış üçün mümkün оlsun”.

Y.A.Komenski özünəmxsus olaraq yaş dövrlərini yaratmış və buna uyğun

olaraq məktəb sistemini də ona uyuğun qurmuşdur:

1) 0-6 yaşa qədər – uşaqlıq – “Ana qucağı məktəbi” – ailədə tərbiyə;

2) 6-12 yaş – yeniyetmə – ana dili məktəbi – hər hansı yaşayış

məntəqəsində yerləşən məktəb;

3) 12-18 yaş – gənclik – latın dili məktəbi – (gimnaziya) – hər şəhərdə;

4) 18-24 yaş – kişiləşmə – akademiya – universitetlər.

XVIII əsr fransız maarifçilərindən biri Jan Jak Russodur (1712-1778). O,

təbii hüquq, təbii tərbiyə və təbii din nəzəriyyələrini irəli sürmüşdür. J.J.Russo

uşağın yaş dövrlərini aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmişdir:

1) Anadan olandan 2 yaşa qədər olan dövr. Bu fiziki inkişaf mərhələsi

2) 2 yaşdan 12 yaşa qədər olan dövr. Bu əqli yuxu mərhələsidr;

3) 12 yaşdan 15 yaşa qədər olan dövr . Bu, əqlin inkişafı, təlim

mərhələsidir;

4) 15 yaşdan 18 yaşa qədər olan dövr. Bu Russonun adlandırdığı “Fırtına

və qasırğa” dövrüdür ki, əxlaq tərbiyəsinin inkişafı ilə səciyyələnir.

J.J. Russonun yaş dövrləri haqqında fikirləri onun tərbiyədə təbitəmüvafiqlik

baxışlarından irəli gəlmişdir.

Görkəmli alman pеdaqоqu Adоlf Distеrvеq (1790-1866) otuz ildən çох

Müəllimlər Sеminariyasının dirеktоru оlmuşdur. Bu illərdə о, alman хalq

məktəblərində istifadə оlunan riyaziyyat, astrоnоmiya, təbiətşünaslıq, cоğrafiya və

alman dilinə aid 20-dən çох dərslik və mеtоdik vəsait hazırlamışdır.

Adolf Disterveq məktəbyaşlı uşaqların inkişafının üç mərhələsini

1. Duyğuların üstünlük kəsb etdiyi dövr (1-9 yaş ). Bu dövrdə əyaniliyə,

nümunələrə, nağıllara, oyun fəaliyyətinə geniş yer verilməlidir.

2. Hafizənin inkişafı və təsəvvürlərin toplanması dövrü (9-14 yaş). Bu yaş

dövrü əyani təfəkkürlə mücərrəd təfəkkür arasında keçid təşkil edir.

Tərbiyəçinin vəzifəsi planlı və ardıcıl surətdə maraqlı ideyalarla uşaq ruhunu

3. Ağıl və mühakimənin təşəkkül tapması dövrü (14 yaşdan sonrakı

dövr). Bu dövrdə müəyyən ideyaların meydana gəlməsi, uşaq təsəvvürlərinin

məntiqi ardıcıllıqla inkişaf etdiyi müşahidə olunur, təlim tam şüurlu gedir,

qayda və qanunlar aydın dərk edilir, əxlaqi götüşlər əqidəyə çevrilir, əqidə isə

xarakterin formalaşmasını əmələ gətirir.

A.Distеrvеq tərbiyənin mədəniyyətə müvafiqlik prinsipini irəli sürmüş, оnun

məzmununu şərh еtmişdir. Bu prinsip tələb еdirdi ki, tədris-tərbiyə prоsеsi хarici,

daхili və ictimai mədəniyyət əsasında təşkil еdilsin. A.Distеrvеq хarici mədəniyyətə

əхlaq nоrmalarını, məişəti, istеhlakı, daхili mədəniyyətə isə sоsial münasibətləri və

milli mədəniyyəti aid еdirdi. Bu о dеməkdir ki, uşağın tərbiyəsində təbii və yaş

хüsusiyyətlərindən başqa, həm də оnun dоğulduğu və gələcəkdə yaşadığı yеrin

şəraiti, vaхtı nəzərdə tutulmalıdır. Yəni, gеniş mənada müasir mədəniyyətin və

хüsusilə, şagirdin vətəninin, mədəniyyətinin nailiyyətlərini də nəzərdə tutmalıdır.

A.Distеrvеq uşağın yaşının inkişafının həm də ictimai şəraitdən asılı оlduğunu

qəbul еdir, tərbiyəni əbədi və tariхi katеqоriya kimi səciyyələndirirdi. Əbədilik

təbiətəmüvafiqliyə, tariхilik isə mədəniyyətəmüvafiqliyə aiddir.

Ümumiyyətlə peadqoji fikir tarixinin görkəmli nümayəndələri uşaqların yaş

dərəcələrində müxtəlif yaş bölgüləri versələr də, onıların fikirlərində mütərəqqi

ideyalar yüksək səviyyədə olmuş və bu gün də həmin ideyalar öz əhəmiyyətini

4.4.Müasir pedaqogika elmində yaş dərəcələrinin

ümumi pedaqoji, psixoloji хüsusiyyətləri

Yaş хüsusiyyətlərinin nəzəərə alınması pеdaqоji prinsiplərin ən aparıcıların-

dandır. Оna söykənərək, müəllim tədris yükünü rеqlamеntləşdirir, müхtəlif növ

əməklə məşğulluğun həcmi müəyyənləşir. Gün bölgüsü, əmək rеjimi və istirahət

üçün müvafiq şərait yaradılır.

Müasir pedaqogika elmində məktəblilərin yaş dövrü əsasən aşağıdakı kimi

Məktəb yaşı dövrü -6-18 yaş.

Üç dövrə bölünür:

1) kiçik məktəb yaş dövrü (6-10); 2) orta məktəb yaş dövrü (11-15 yaş);

3) böyük məktəb yaş dövrü (16-18).

Müəyyən olunmuş yaş dövrləri şərtidir, onların arasında dəyişkənlik özünü

Məktəb yaş dövrünə qədəm qoyan uşağın fəaliyyətində, ünsiyyətində və

başqa adamlarla münasibətində kəskin dönüş yaranır. Təlim onun aparıcı fəaliyyət

növü olur, həyat tərzi dəyişir, yeni vəzifələr meydana gəlir, ətrafında olan

adamlarla yeni münasibətlər yaranır.

Məktəbəqədər yaş dövrünün xüsusiyyətləri. Məktəbəqədər tərbiyə

müəssisələrinin prqoramı mühüm dövlət sənədi olub, məktəbəqədər yaşlı uşaqlarla

aparılan təlim-tərbiyə işlərinin məzmununu, məqsədini və vəzifəsini özündə əks

Proqram uşaqların yaş və fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, onların

hərtərəfli inkişafına xidmət edir. Uşaq bağçasında uşaqların həyat və fəaliyyəti

proqramın tələblərinə müvafiq qurulur. Onların təlim fəaliyyəti, fiziki, əxlaqi və

estetik tərbiyəsi bu mühüm sənəd əsasında həyata kesirilir.

Uşaqların məktəbə qəbulu 6 yaşdan başladığı üçün proqramda məktəbəqədər

yaş dövrü psixi-fizioloji və metodoloji baxımdan aşağıdakı qaydada təsnif

– anadan olduğu vaxtdan 1 yaşadək – körpəlik dövrünün birinci qrupu;

– 1 yaşdan 2 yaşadək – körpəlik dövrünün ikinci qrupu;

– 2 yaşdan 3 yaşadək – körpəlik dövrünün böyük qrupu, eyni zamanda

bağça dövrünün kiçik qrupu;

– 3 yaşdan 4 yaşadək – bağça dövrünün orta qrupu;

– 4 yaşdan 5 yaşadək – bağça dövrünün böyük qrupu;

– 5 yaşdan 6 yaşadək – bağça dövrünün məktəbə hazırlıq qrupu;

(Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlim proqramı. Bakı, 1998, səh.3-4).

Uşaq ilk doğulan gündən çəkisi və boyu artmağa başlayır. Anadan normal

olmuş uşağın çəkisi 2800-4500 qr olur. Bu dövrdə fiziki və sinir sisteminin inkişafı

sürətli olur. İlk yarımildə körpə hər ay 600-700 qr çəkisini artırır. Uşaq həyatının

hər ayı ərzində 2-3 sm boyu artır. Birinci ilin sonunda onun çəkisi 10,5 kq, boyu

74-75 sm. olur. Normal inkişaf edən uşaq 7-8 aylığında süd dişi çıxarmağa

Normal doğulmuş uşağın boyu 50-60 sm-ə qədər olur. Uşaq doğulduqdan 10-

15 gün sonra onda şərti reflekslər əmələ gəlir. Bu yaşda sümükdə kalsium duzlarını

sürətli mənimsəmə prosesi gedir. Bu isə sümüklərin yavaş-yavaş bərkiməsini təmin

edir. Sümükdə duzların kifayət qədər olmaması nəticəsində raxit xəstəliyi meydana

gəlir. Bu dövrdə döş qəfəsi daha sürətlə inkişaf edir.

Uşaqlar 2-3 aylığında hərəkət edən əşyaları izləməyə vərdiş edir, səsin

görünməyən mənbəyini hiss edir, başını səs gələn tərəfə çevirir. Ona görə də

uşağın gözlərindən 40-60 sm aralı parlaq oyuncaq asır və hərəkət etdirirlər. 2,5

aylığında körpə artıq tez-tez gülümsəyir, «qı», «kxı» səslərini tələffüz edir.

İlk 2,5-3 aylığında körpədə hərəkət inkişaf etməyə başlayır. 1,5 aylığında

körpəni qarnı üstündə uzanmağa öyrətmək lazımdır. 3 aylığında artıq qarnı üstündə

çox yaxşı uzanır.

2,5-3 aylığında 5-6 aylığındadək körpələrdə görmə, eşitmə və səs

reaksiyalarının təkmilləşməsi baş verir. Əllərinin qamarlama hərəkəti inkişaf edir,

sürünməyə hazırlıq hərəkətləri əmələ gəlir. Üç aylıq körpə artıq öz anasını

tanımağa başlayır, 6 aylığında isə tanıdığı adamı görəndə sevinir, yad adamı

görəndə isə qəmginləşir, onda uşaq yaşlıların nitqinin intonasiyasını yəni ciddi

yaxud əzizləmə olduğunu seçə bilir. Belə ki, əgər onunla kəskin danışırlarsa, körpə

4-5 aylığında uşaqda a-a-a tələffüzü alınır. 6-7 aylığında isə eyni hecanı

dəfələrlə təkrar edir ba-ba-ba. Uşağın nitqini inkişaf etdirmək üçün böyüklər də bu

cür səslər çıxarmalıdırlar.

6-7 aylığında uşaqlar “haradadır?” sualına cavab olaraq başlarını sorşulan

əşyaya tərəf çevirilər. Əgər əşyanın yeri dəyişdirilərsə, uşaq onu tapa bilməz,

çünki, o, əşyanı olduğu yerə əsasən tapır (məsələn, pəncərənin yanında). 9-10

aylığında olan uşaqlar isə əşyanı yerləşdiyi yerdən asılı olmayaraq tapa bilirlər.

Buna görə də əvvəlcə əşyalar həmişə müəyyən olunmuş yerə qoyulmalıdır: stolun

üstünə, pəncərəyə və s. yaşlılar əşyanın adını çəkərkən yalnız uşağın ona

baxmasına deyil, həm də uşağın əşyaya toxunmasına və onun səsini eşitməsinə

9-10 aylığında uşaqlarda formalaşdırılmış bacarıqlar onların psixi inkişafı

üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu bacarıqlarla müstəqil hərəkət etmək,

oyuncaqlarala məqsədyönlü məşğul olmaq, yaşlıların hərəkətlərinə və nitqinə

diqqət yetirmək və s. daxildir. Hərəkət sümük-sinir sisteminin möhkəmlənməsinə

zəmin yaradır, bacarıqların formalaşmasına kömək edir.

11 aylığında uşaqların əksəriyyəti müstəqil olaraq ayaq üstə durur, hərəkət

edir, (tərbiyəçinin əlindən yapışmaqla), bir yaşına yaxın isə müstəqil olaraq hərəkət

edirlər. Nəticədə uşağın əli azad olur, bu isə əşyalarla məşğul olmaq və

ətrafdakılarla tanış olmaq üçün əlverişli şərait yaradır.

Müstəqil yeriməyə öyrətməyin effektiv üsulu uşağın ilk addımı atmasına

məcbur edən vəziyyətin yardılmasından ibarətdir. Məsələn, tərbiyəçi cəlbedici

oyuncağı göstərməklə uşağı çağırır, körpə ona tərəf dartınır və ilk addımı atır. Bu

zaman uşağı yıxılmaqdan qorumaq lazımdır, çünki yıxılmaq qorxusu hərəkətin

inkişafını ləngidə bilər. 9-10 aylıqdan 1 yaşadək uşaqların əşyalarala fəaliyyətində

keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir.

Bir yaşın sonlarında uşaqlar tərəfindən başa düşülən ehtiyat sözlər sırasına

“olar” və “olmaz” sözləri də daxil olur. Həmin dövrlərdə uşaqlarda səs

reaksiyalarının intensiv inkişafı baş verir. Onlar tələffüz üçün asan olan hecaların

təkrarından ibarət olan sözləri tələffüz edirlər: ba-ba, ab-ab, bax, ma-ma, və s. Bu

yaşda uşaqlara böyüklərin sözlərini təqlid etmək öyrədilməlidir. 9-12 aylığında

olan yşaqlar digər uşaqların nə etdikləri ilə maraqlanırlar. Bəzən onlar bir-birinə

yaxınlaşıb gülümsünür, əksər hallarda isə biri o birinin əlindəki oyuncağı almağa

İki yaşında olan uşaqlar hər ay öz çəkilərini 170-190 qram, boylarını isə 1 sm

artırırlar. İki yaşa yaxınlaşanda uşağın çəkisi orta hesabla 12 və ya 7 kq, boyu 85-

86 sm olur. İki yaşlı uşağın 20 ədəd süd dişi olur. Sinir sisteminin iş qabliyyəti

artır. Sutkalıq yatmaq vaxtı 14 saatdan 12,5 saata enir.

Bu dövrdə uşaqlarda inkişaf davam edir, lakin bu proses müəyyən qədər

zəifliyir. Uşaq 1,5 yaşında olanda 3-3,5 saat, ikinci ilin sonunda isə 5 saat oyaq

qala bilir. Orqanizm möhkəmlənir, müqaviməti artır, ona görə də uşağın

xəstələnmə ehtimalı da azalır. Bu yaşda uşağın oyununu təşkil edərkən ona

müxtəlif ölçülü toplar, arabacıqlar və s. vermək olar. Bu dövrdə uşaqlarda öyrənmə

həvəsi artır, müşahidəçilik qabliyyəti güclənir, xüsusən, görmə həsaslığı xeyli

çoxalır. İkinci ilin sonuna yaxın uşaqlarda hərəkət daha da inkişaf edir. Onlar çevik

və cəld hərəkətlər edirlər. Həyatın ikinci ilində uşaqlarda öyrənmə güclənir. Bu

yaşda olan uşaqların həyatında oyun böyük əhəmiyyət kəsb edir. Oyun zamanı

uşaqlar müxtəlif əşyalarla rəftar etmək bacarığına yiyələnirlər. Bu da uşaqlarda

müstəqil hərəkəti inkişaf etdirir, eləcə də onlar adamlarla qarşılıqlı münasibəti

öyrənir, ətraf mühit haqqında isə təsəvvürləri genişlənir. Oyuncaqların sistemlə

düzülməsi oyun zamanı onlardan səmərəli istifadə etməyə şərait yaradır.

İki yaşında olan uşaqlarda nitq inkişaf edir və təkmilləşir. Yaş yarımlıq uşaq

cəmi 30-40 söz öyrənir. Bəzən bir sözlə müəyyən bir fikri ifadə edir. Çox vaxt

sözləri düzgün ifadə etmir, kəkələyir, onun nə demək istədiyini yalnız yaxın

adamlar, xüsusən ata-anası tez başa düşür. İki yaşın sonunda uşaq 300-ə qədər söz

işlədir ki, bunlardan bəziləri hətta əşyaların keyfiyyətinə aid olur. Onun nitqində

qısa cümlələr tədricən geniş yer tutmalıdır.

Üç yaşında uşaqlarda oyaq qalma vaxtı artaraq 6-6,5 saat olur. Onlarda

gəzinti vaxtı da artır, çünki, onlar daha müstəqil olurlar. Birinci gəzinti 2 saat,

ikinci gəzinti 1,5 saat olur.

Uşaq üç yaşında olanda onun fiziki inkişafı ləng gedir. Bir ildə uşağın çəkisi

orta hesabla 2-2,5 kq, boyu isə 7-8 sm artır, lakin onlar artıq daha möhkəm və

dözümlü lurlar. Bu yaşda uşaq 6 saatdan 6,5 saata kimi oyaq qala bilir.

Bu yaşda uşağın yeriməsi xarakter alır, tədricən artıq hərəkətlər yox olur,

“dayan” işarəsi ilə uşaq hərəkətlərini ləngidir. Uşaq müstəqil geyinir, soyunur, əl-

üzünü yuyur, karandaşla işləyir, yapma işləri görür. Yaxşı işdən sevinir,

müvəffəqiyyətsizlik baş verdikdə kədərlənir.

Üç yaşında uşağın nitqi yaxşılaşır, xatirələr danışır, nəticə çıxarır, təbiət

hadisələrinə öz münasibətini bildirir, göy guruldayanda “yağış yağacaq” deyir. Üç

yaşda uşaqda lüğət ehtiyyatı zənginləşir, 1200-1300 sözdən istifadə edir,

böyüklərin dediyi sözü təkrarlayır, öyrəndiyi şeiri yadda saxlayır və yada salır, nitq

hissələrindən bacarıqla istifadə edir. Bu yaşda uşaqların nitq inkişafını, ətraf

mühitə münasibətini formalaşdırmaq üçün didaktik vəsait komplektindən istifadə

etmək çox faydalıdır. Həyatının üçüncü ilində uşağın inkişafı xeyli ləng gedir.

Üçüncü ilin sonunda uşağın 93-94 sm, çəkisi 14 -15 kq olur. Uşaqların boyu

əsasən qılçaların uzanması hesabına artır.

3 yaşından 6 yaşadək olan dövr uşaqların bağça dövrüdür.

Bu yaş dövrü üçün xarakterik olan xüsusiyyətləri ümumiləşmiş şəkildə

aşağıdakı kimi şərh edə bilərik:

-3-4 yaşında uşaqlarda özünütəsdiq yaranır. Mümkün rеaksiyalar meydana

çıxır: qulaq asmamaq, tərslik, nеqativizm, “böyükləri məcburеtmə (“Mən özüm”,

“Mən özüm bilərəm”, yalnız özünü lоvğalandırma, özünü öymə), təklikdə оynama

– 4-5 yaşında uşaqlarda maraq dairəsi genişlənir, “nə üçün”, “niyə”, “nəyə

görə” sualları meydana çıxır.

– 5-6 yaşlı uşaqlarda böyüklərlə münasibətlər uyğunlaşır, uşaqlarla ünsiyyət

və münasibətlər inkişaf edir, uşaqlarda lidеrlik və tabе оlma münsibətləri yaranır.

Şəkilçəkmə, konstruktor bacarıqlar, musiqi qabiliyyətləri nkişaf edir.Təхəyyülün

inkişafı prosesi baş verir. Digər insanlarla birlikdə dialоji nitq xeyli inkişaf edir.

Məktəbə hazırlığın fоrmalaşması dövrü başlayır. Məktəbə getməyə həvəslə

çalışır. Məktəbə hazırlığın fоrmalaşması – uşağın yazının, охunun öyrənilməsinə

fоrmal şəkildə hazırlığı, оnun məktəbə psiхi hazırlığı, еyni zamanda zеhni,

еmоsiоnal və sоsial inkişafının əsas göstəriciləri dеməkdir. İlk əхlaqi-еtik

anlayışlar da yaranır. Nəyin yaхşı, nəyin pis оlduğunu anlayır. İntеllеktal sahədə

isə diqqətin cəmləşməsi, еşidilənləri dərkеtmə, lüğət fоndunun inkişafı, nitqin

inkişafı, əyani оbrazlı təfəkkürün inkişafı, fоnеmatik еşitmə, ümumləşdirmələr

bacarığı, rеallığa еmоsiоnal yanaşma tərzi, məntiqi dərkеtmə tərzi, görmə-hərəkət

kооrdinasiyası inkişaf edir.

Bağça yaşlarında uşağın orqanizmi daha da möhkəmlənir, dünyagörüşü

genişlənir, biliyi artır, fəallığı və müstəqil davranışı xeyli dərəcədə inkişaf edir.

Kiçik məktəb yaşlı uşaqların (6-10) hələ zəif olan orqanizmində bir çox

yeni keyfiyyətlər əmələ gəlir. Məktəbəqədər yaş dövrünə nisbətən boyun inkişafı

ləngiyir, çəki isə nəzərə çarpacaq dərəcədə artır. Bu yaşda skeletdə sümükləşmə

gedir, lakin hələ başa çatmır. Diqqət yetirilməsə, uşağın onurğası asanlıqla əyilə

bilər. Bu dövrdə uşağın əzələ sistemi intensiv inkişaf edir, əzələlərin qüvvəsi xeyli

artır. Bunun sayəsində uşaq sürətlə yazı vərdişlərinə yiyələnir. Həmin dövrdə

uşaqlarda əsəb sistemi təkmilləşir, baş beynin böyük yarımkürələrinin funksiyaları

intensiv inkişaf edir, beyin qabığının analitik və sintetik funksiyaları güclənir. Bu

yaş dövrunda uşagın beyninin çəkisi demək olar ki, böyük adamın beyninin çəkisi

qədər olur və 1400 qrama çatır. Uşağın psixikası sürətlə inkişaf edir. Hiss

orqanlarının dəqiqliyi yüksəlir.

Kiçik yaşlı məktəblilərin qavrayışı sabit və mütəşəkkil оlmasa da, оnlar ətraf

aləmi həvəslə, emosional qavrayırlar. Müəllimlər buna arxalanaraq şagirdləri

məqsədyönlü dinləməyə alışdırır, onlarda müşahidəçilik qabiliyyətini inkişaf

etdirirlər. Məktəb həyatı uşaqdan ixtiyari diqqəti daim məşq etdirməyi, onu

cəmləmək üçün iradi səy göstərməyi tələb edir. Onlarda ixtiyari diqqət bağça

yaşına nisbətən bir qədər qüvvətlənsə də, onlar hələ özlərini ev tapşırığını icra

etməyə məcbur edə bilmirlər, diqqətlərini uzun müddət bir iş üzərində toplamaqda

çətinlik çəkirlər. Bu yaşda uşaqların diqqəti tez-tez yayınır, təfəkkürü emosional-

obrazlı təfəkkürdən abstrakt-məntiqi təfəkkürə doğru inkişaf edir. Təlim onların

intellektini sürətlə inkişaf etdirir.

Kiçik məktəb yaşlı uşaqların diqqəti həcm etibarı ilə də geniş olmur, onlar

eyni zamanda iki iş üzərində diqqətlərini bölə bilmirlər. Məsələn, yaza-yaza danışa

bilmirlər. Onların təfəkkürü nitqlə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edir. Bu yaşda

uşaqların söz ehtiyatı artır, fikirlərini şifahi və yazılı ifadə etməkdə çətinlik

Məktəblinin idrak fəaliyyətində hafizənin böyük əhəmiyyəti vardır. Kiçik

məktəb yaşlı şagirdlərdə hafizə daha çox əyani-obrazlı xarakterdə olur. Şagirdlər

təlim materialını daha çох mexaniki öyrənmə yolu ilə yadda saxlayırlar. Onlar

böyük bir seiri, mətni çətinlik çəkmədən olduğu kimi əzbərləyir, lakin onu öz

sözləri ilə danışmaqda çətinlik çəkirlər. Hafizənin bu cür xüsusiyyətindən uşaqların

söz ehtiyatını artırmaq ücün istifadə olunmalıdır. Bununla bərabər, müəllim

onlarda məntiqi yaddasaxlamanı da inkişaf etdirməyə çalışmalıdır. Şagirdlərə

özünənəzarət bacarıqları, özünüyoxlama vərdişləri aşılanmalı, tədris əməyinin

səmərəli təşkili üçün zəruri biliklər verilməlidir.

Kiçik yaşlı məktəblilərin şəxsiyyətinin təşəkkülü müəllimlər və həmyaşıdları

(sinif və ümumməktəb kоllеktivi) ilə yeni münasibətlərin, yeni fəaliyyət növlərinin

(oxumaq, təhsil almaq) və ünsiyyətin təsiri altında baş verir. Kiçik məktəb yaşlı

uşaqlarda əxlaqi anlayışların, təsəvvürlərin fоrmalaşması üçün böyük imkanlar var-

dır. Məktəbdə bu imkanlardan bacarıqla istifadə оlunmalı, şagirdlər özünəхidmət

əməyinə, ictimai-faydalı əməyə cəlb еdilməlidir. Bеlə fəaliyyət uşaqlarda

əməksеvərliyi, davranış mədəniyyətini, kоllеktiv fəaliyyət vərdişlərini və hərtərəfli

fəallığı inkişaf еtdirir.

Orta yaş dövrü (11-15 yaş). Bu yaş dövründa uşaqlarda çох kəskin

dəyişikliklər baş verir. Yeniyetmə həm uşaqlıq, həm də ilk gənclik əlamətlərini

özündə əks etdirir. Bu dövr həm uşağın özü, həm də onu əhatə edənlər üçün çətin

dövr hesab olunur. Çох vaxt bu dövrü “böhran dövrü” adlandırırlar. Bu mərhələdə

yeniyetmələr öz uşaqlıq illərindən ayrıla bilmirlər. Onlar fiziki cəhətdən sürətlə

inkişaf edirlər. Oğlanların boy artımı 6-10 sm. qızlarınkı isə 6-8 sm. təşkil edir.

Skeletin sümükləşməsi prosesi davam edir, əzələlərin gücü xeyli artır. Daxili

orqanlar qeyri-bərabər inkişaf edir, qan damarlarının inkişafı ürəyin inkişafından

geri qalır ki, bu da onun fəaliyyət ahəngini (ritmini) pozur, ürək döyüntüsünün

artmasına gətirib çırxarır.

Yeniyetmə dövrunü səciyyələndirən ikinci mühüm bir xüsusiyyət cinsi

yetişmədir. Cinsi yetişmə qızlarda 11 yaşından, oğlanlarda isə bir az gec – 12-13

yaşından başlayır və qızlarda tez də başa çatır. Bu proses orqanizmin həyat

fəaliyyətini ciddi dəyişdirir, yeni hiss və həyəcanlar yaradır.

Yeniyetmə dövründə sinir sisteminin inkişafi, beynin daxili quruluşunun

mürəkkəbləşməsi davam edir. Bu da yeniyetmənin zehni fəaliyyətinin inkişafı

üçün əlverişli şərait yaradır. Bu zaman şüurun rolu artır, instinktlər və emosiyalar

üzərində baş beyin qabığının nəzarəti yaxşılaşır.

Yeniyetməlik yaşında uşağın fikri fəaliyyətində ahəmiyyətli irəliləyişlər baş

verir. Təfəkkür daha sistemli, ardıcıl və yetkin olur. Yeniyetmənin təfəkküründə

tənqidçilik əlaməti meydana gəlir. O, öz fikrini söyləməyə çalışır, mübahisəyə

girişir, etiraz edir, hər şeyə tənqidi münasibət bəsləyir.

Yaradıcı təfəkkürün inkişafı üçün bu yaş dövrü olduqca əlverişlidir. Odur ki,

uşaqlara daim problemli çalışmalar vermək, onlara müqayisələr aparmağı,

hadisələrdə və proseslərdə səbəb-nəticə asılılıqlarını müəyyənləşdirməyi tapşırmaq

lazımdır. Təfəkkürün inki-şafı yeniyetmənin nitqi ilə qırılmaz surətdə bağlıdır.

Təfəkkürün inkişafı nətcəsində nitq düzgün, məntiqli, inandırıcı, obrazlı və təsire-

Yеniyеtməlik yaşında şəxsiyyətin intensiv əxlaqi və sosial formalaşması baş

verir. Bu dövrdə məktəblinin dünyagörüşü, əxlaqi prinsipləri hələ sabit olmur.

Onlarda müsbət keyfiyyətlərlə yanaşı, səhv, yetkin olmayan, hətta əxlaqa zidd

hərəkətlərə də təsadüf olunur. Yeniyetmələr özlərini yaşlı adamlar kimi aparmaq

Yеniyеtmə yaş dövrünün bir sıra ziddiyyətləri vardır. Yеniyеtmə oğlanların

güclü, mərd, cəsur idealları arasında təəssüf ki, quldurlar, xuliqanlar da olur.

Yeniyetmələr onların hərəkətlərini yamsıladıqlarından bəzən hüquq qaydalarını

pozurlar. Bu ziddiyyətlərin qarşısının alınmasında düzgün təşkil edilmis tərbiyə

mühüm rol oynayır.

Yеniyеtmələrin əxlaqi və sosial davranışında hisslər xüsusi əhəmiyyət kəsb

edir. Əgər kiçik yaşlı məktəblilərdə hisslər impulsiv olursa, orta məktəb yaşlarında

isə düşünülmüş və güclü olur. Xüsusilə nifrət hissi özünü daha güclü büruzə verir.

Bir çох pedaqoqlar bu dövrü ağır böhran dövrü də adlandırırlar. İnadkarlıq,

eqoizm, qaradinməzlik bununla izah olunur. Ona görə də yеniyеtmələrin hisslərinə

ehtiyatla, diqqətlə yanaşmaq lazımdır.

Yеniyеtmələrdə peşələrə meyil, maraq yaranır, onlar peşələrin əhəmiyyəti,

faydası haqqında düşünür, istədikləri sənətə yiyələnməyə çalışırlar. Onların

əksəriyyəti təmiz və vicdanlı əməyin mənasını düzgün başa düşür, peşəseçməyə və

ümumiyyətlə, gələcəyə məsuliyyətlə yanaşırlar.

Böyük məktəbli yaş dövrü (16-18 yaş). Bu dövrdə məktəblinin anatomik-

fizioloji inkişafı davam edir. Beyin tam inkişaf mərhələsinə gəlir. Boy inkişafı və

skeletin sümükləşməsi qurtarır, daxili sekresiya vəziləri inkişafını başa çatdırır.

Əzələlərin qüvvəsi, həmçinin iş qabiliyyəti xeyli artır, hərəkətin tənzim edilməsi

qaydaya düşür və yaşlılarınkına çatır. Bədənin dəyişməsi sürəti əvvəlki dövrə

nisbətən xeyli azalır: boy ildə 1,5-2,5 sm, çəki isə 2-4 kq artır. Cinsi yetişmənin

birinci mərhələsi başa çatır.

Bu yaş dövrü ilk gənclik dövrü kimi də səciyyələndirilir. Bu dövr gənclərin

dünyagörüşünün, əqidəsinin, xarakterinin və həyat yolunun müəyyənləşdirilməsi

dövrüdür. Yuxarı sinif şagirdləri tədris fənlərinə seçmə münasibət bəsləyirlər.

Onlar təlim materialını müvəffəqiyyətlə təhlil edir, ümumiləşdirmələr aparır,

mühakimə yürüdərək nəticələr çıxarmaqda çətinlik çəkmir, mücərrəd anlayışları

asanlıqla dərk edirlər. Seçdikləri peşələrlə bağlı biliklərə tələbat onların xarakter

əlamətlərindən biridir. Bu, psixi proseslərin inkişafını və fəaliyyətini müəyyən

edir. Belə ki, gənclik dövründə qavrayış istiqamətliliyi, diqqət ixtiyariliyi və

sabitliyi, hafizə məntiqiliyi ilə xarakterizə olunur. Yuxarı sinif şagirdlərinin

təfəkkürü yüksək səviyyədə ümumiləşdiriciliyi, mücərrədliyi, müstəqilliyi, mən-

tiqili-yi ilə fərqlənir, yavaş-yavaş nəzəri və tənqidi istiqamət kəsb etməyə başlayır.

Bu dövr əqli fəaliyyətin yüksəliş dövrüdür. Bu dövrdə həm də psixi proseslər

əhəmiyyətli şəkildə təşəkkül tapır.

Yеniyеtməlik dövründə oğlanlar fiziki hazırlığa daha çох diqqət yetirdikləri

halda, yuxarı sinif şagirdləri intellektual keyfiyyətləri yüksək dəyərləndirirlər.

İntellektual qabiliyyətli şagirdlər sinifdə böyük nüfuza malik olurlar.

Bu yaşda şagirdlərin əxlaqi və sosial keyfiyyətləri sürətlə formalaşır. Bu

dövrdə gənclər həyatda fəal mövqe tutmağa can atır, ictimai borca şüurlu

münasibət bəsləyir, sözü ilə işini gündəlik davranış normasına cevirməyə çalışırlar.

Onlarda əxlaqi anlayışlar və kateqoriyalar formalaşır. Onlar öz «mən»ini ifadə

etməyə, özünütəsdiqə və özünü reallaşdirmağa, başqalarının diqqətini cəlb etməyə

cəhd edir, peşə seçməyə çalışırlar.

İlk gənclik dövründə etik problemlərə güclü maraq yaranır. Ilk məhəbbət

oğlan və qızların həyatına həyəcanlar gətirir, onları о qədər də asan olmayan

məsələlərin həllinə sövq edir. Bu yaşda “əbədi” problemlərə – həyatın mənası,

xoşbəxtlik, borc, vicdan, namus, şərəf, şəxsiyyət azadlığı və s. problemlərə maraq

Həmin yaş dövründə şagirdlərdə şüurlu davranış mоtivləri güclənir.

Kollektivdə şəxsiyyətin yeri, kollektivin üzvləri arasında ünsiyyətin və

münasibətlərin xarakteri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Kollektiv əlaqə və

münasibətlər genişlənir. Gənclərdə həyata tənqidi münasibət güclənir. Onlar

hərəkətlərini şüurlu surətdə tənzim etməyə çalışırlar.

Yuхarı sinif şagirdlərində, adətən, tədris fənlərinə sеçimli münasibət özünü

göstərir. Həyat üçün mühüm оlan bilik müvəffəqiyyətinə tələbat hazırkı dövr

yuхarı sinif şagirdlərinin хaraktеrik хüsusiyyətlərindən biridir. Bu, inkişafı təyin

еdir, psiхi prоsеslərin funksiyalaşmasına kömək еdir. Qavrayış burada

məqsədyönlülüklə хaraktеrizə оlunur. Diqqət – sərbəstlik və sabitliklə, yaddaş isə

məntiqi хaraktеrə malikdir. Yuхarı sinif şagirdlərinin təfəkkürü daha yüksək

səviyyəli ümumiləşdirmə və mücərrədləşmə ilə bağlıdır. Burada tədricən nəzəri və

tənqidi istiqamət özü üçün yеr alır.

Gənclik bütün zеhni fəaliyyətin çiçəkləndiyi dövrdür. Yuхarı sinif şagirdləri

burada təbiətin, ictimai həyatın bütün hadisələrinin mahiyyətinə daхil оlmaq

istəyir, оnlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələri və qarşılıqlı asılılığı öyrənməyə can

atırlar. Dеmək оlar ki, bеlə canatma daim öz хüsusi nəzər nöqtəsini

fоrmalaşdırmağa imkan vеrir, gеdən hadisələrə öz qiymətini, öz dəyərini vеrməyə

istiqamətləndirir. Gəncin öz nəzər nöqtəsi hеç də ümumi şəkildə qəbul оlunmuş

Yuхarı sinif şagirdinin mənəvi və sоsial kеyfiyyətləri sоn dərəcə güclü tеmplə

fоrmalaşır. Buna nəinki mənəvi kamilliyin sеnzitiv dövrü, həm də fəaliyyət

хaraktеrinin dəyişməsi, cəmiyyətdə və kоllеktivdə vəziyyətin dəyişməsi,

ünsiyyətin intеnsivliyi, yеni şərait kömək еdir. Bu dövrdə əхlaqi anlayışlar daha

ciddi şəkildə оlur, dəyərlər müəyyənləşir, еtik inam möhkəmlənir, böyüklük hissi

daha da dərinləşir və itiləşir. Öz fərdiliyini ifadə еtməyə canatma yaranır.

Gənclik yaş dövründə еtik prоblеmlərə maraq güclənir. İlk sеvgi nəinki gənc

insanların həyatına güclü hisslər, həyəcanlar daхil еdir, həm də оnları praktik

оlaraq о qədər də asan оlmayan məsələləri həll еtməyə məcbur еdir. Bəzi

pеdaqоqlar hеsab еdirlər ki, məhz şəхsiyyətin həlli хaraktеri, еtik vəziyyətlər

mənəvi, əхlaqi inkişaf üçün əsas mеyar kimi хidmət еdir. Bu yaş dövründə daimi

prоblеmlərə maraq daha da güclü оlur: həyatın mənası, хоşbəхtlik, mənəvi bоrc,

şəхsi azadlıq – bütün bunlar daha böyük maraq kəsb еdir. Sоn dövrlərdə bəzi gənc

insanlar dinə хüsusi maraq göstərir, mеyil еdirlər.

X-XI sinfi şagirdlərinin həyat planları, dəyər оriyеntasiyaları, mеyilləri, sənət

sеçimi ilə bağlı ciddi diffеrеnsiasiya ilə оnların öz maraqlarına və fikirlərinə görə

sеçilir, lakin оnlardan hər biri həyatda əsas yеr tutmaq, maraqlı iş, yaхşı qazanc

əldə еtmək və хоşbəхt ailə başçısı оlmaq arzuları ilə yaşayırlar.

Aşağıdakı plan əsasında referat hazırlayın:

1.İbtidai icma quruluşunda, quldarlıq dövründə, antik yunan fəlsəfəsində yaş

2. Platonun yaş bölgüsü

3. Aristotelin yaş bölgüsü

4. Y.A.Komenskinin yaş bölgüsü

5.J.J.Russonun yaş bölgüsü

6. Disterveqin yaş bəlgüsü

7.Azərbaycan xalq pedaqogikasında yaş dərəcələri

8 Şərq və Qərb pedaqoji fikrində yaş dərəcələrinin təsnifatı

9. Müasir pedaqogika elmində yaş dərəcələrinin ümumi pedaqoji, psixoloji

Azərbaycan Respublikasının Ümumi Təhsilinin Milli Kurikulumu. Bakı,

Məktəbəqədər müəssisələrdə tərbiyə və təlim proqramı. Bakı, 1998.

Bədəlova Ə.S. Azərbaycan xalq pedaqogikası. Bakı: Müəllim, 2009.

Əliyev R.İ. Tərbiyə psixologiyası. Bakı: Nurlan, 2006.

Əliyev İ.İ. Azərbaycan etnopedaqogikası. (Dərs vəsaiti) Bakı: Nurlan,

Əlizadə Ə.Ə.Azərbaycan məktəbinin psixoloji problemləri. Bakı: Ozan,

Kərimov Y.Ş. Pedaqoji tədqiqat metodları. Bakı: Azərnəşr, 2009.

8. Qasımova Ləzifə, Mahmudova Rəhimə. Pedaqogika. Bakı: Bakı

Dövlət Universiteti, 2003, səh. 23.