Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department

Belə xərclərə işçi ezamiyyəyə göndərilərkən mal-material qiymətlilərinin alınması ilə əlaqədar, müəyyən cari təsərrüfat xərclərini ödəmək üçün və s. üzrə ona nağd ödənilən pul vəsaiti aiddir.

Pul vəsaitləri

«Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi» konfiqurasiyası, kiçik müəssisədə idarəetmənin və uçotun əsas məsələlərini əhatə edən kompleks həlldir, onun fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərinin idarə edilməsi üçün vahid məlumat sistemini təşkil etməyə imkan verir. Həmin aspektlər aşağıdakılardır:

satışlar, pərakəndə satışlar daxil olmaqla;
alışlar;
xidmət;
istehsal;
pul vəsaitləri;
əmək haqqı və personal;
maliyyə vəsaitləri, əmlak daxil olmaqla.

Birneçə fiziki şəxsdənvə yafərdisahibkarlardan (təşkilatlardan) ibarətmüəssisələr üçün idarəetmə uçotunun aparılmasının əyarlaması ya bütün təşkilatlar (şirkət) üzrə, yada hər bir təşkilat üçün ayrılıqda mümkündür.

İdarəetmə uçotu sənədlərdəki məlumatlar əsasında aparılır. Əməliyyatlarınbaş vermə faktı birdəfə daxil edilirvə bundan sonar idarəetmə balansı formalaşdırmaqla müxtəlif idarəetmə bölmələrində əks olunur.

Beləliklə, «Azərbaycan üçün şirkətinidarə edilməsi» konfiqurasiyasıaşağıdakı imkanlartəqdimedir:

müəssisə rəhbərinə və biznesin inkişafına cavabdeh olan idarəedicilərə – müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə onun resurslarının analizi, planlaşdırılması və elastik idarə edilməsi imkanları ;
bölmələrin rəhbərlərinə, menecerlərə və istehsal prosesinin təmin edilməsi üzrə istehsal, satış, təchizetmə və digər fəaliyyətlə bilavasitə məşğul olan işçilərə – öz sahələri üzrə gündəlik iş effektivliyini artırmağa imkan verən alətlər.

podrat (layihə) işləri,
xidmətlərin göstərilməsi,
məhsul istehsalı,
ticarət.

personalın sayının birdən bir neçə onluğa qədər olması;
xətti təşkilati quruluş;
çətin olmayan idarəetmə prosesləri;
bir işçinin bir neçə rolda çıxış etməsi;
avtomatlaşdırmaya tələbat – birdən on beşə qədər işçi yeri.

Funksional imkanlar

«Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi» konfiqurasiyasının kompleks həll olmasına baxməyaraq, o, adətən kiçik müəssisələrdə artıq olan çətin funksionalla yüklənməib.

Sistem, müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin ilkin sənədlərinin: ticarət – alış, maliyyə, anbar, istehsal sənədlərinin qeydə alınması və formalaşdırması imkanına malikdir. Kağız sənədlərin elektron analoqları təsərrüfat əməliyyatlarını aydın şəkildə sistemdə qeydə almağa imkan verir.

Müəssisələr üçün şirkətə daxil olan bütün təşkilatlar və ya ayrılıqda hər bir təşkilat üçün ötəri idarəetmə uçotu aparıla bilər.

Tətbiqi həlldə olan analitik hesabatlar isifadəçilərə uçotun hər bir kəsiyində məlumat almağa imkan verir.

İstifadəçi sərbəst olaraq hesabatlarda detallaşma səviyyəsini, qruplaşma parametrlərini və verilənlərin seçim kriteriyalarını həll edilən məsələnin xüsusiyyətinə uyğun olaraq əyarlaya bilər, həmçinin hesabatların şəxsi variant və əyarlamalarını formalaşdıra bilər.

Aşağıda «1C:Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi» proqram məhsulunun hər bir bölməsi üzrə xüsusiyyətlərə baxılacaq.

Satışlar

«1C:Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi» müəssisənin məhsul çeşidinin, qiymətlərin və güzəştlərin, satışın planlaşdırılmasının tətbiqini, həmçinin alıcılar və sifarişçilərlə işi dəstəkləyir.

Proqramda məhsul çeşidi ilə əməliyyatlar avtomatlaşdırılıb:

müəssisənin nomenklaturasının (mal və xidmətlərin) qeydə alınması və saxlanılması;
nomenklaturanın müxtəlif növlərinin qeydə alınması və saxlanılması, qiymət cadvəlinin çapı;
güzəşt və əlavələrin növlərinin qeydə alınması;
qiymətin müəyyən olunması və dəyişdirilməsi, qiymətin baza qiymət növünə, nomenklatura qiymətlərinə və ya kontragent qiymətlərinə görə hesablanması, yuvarlaqlaşdırma.

qiymət hesablama üsulunun saxlanması (qiymətlərin baza növü və əlavənin faizi), dinamik və hesab qiymətlərinin dəstəklənməsi;
qiymətlərin qiymət cədvəlinə çıxarılması zamanı istifadə olunan nomenklatura qiymət növü üçün formatın saxlanması;
nomenklatura qiymətini dəyişən istifadəçi haqqında məlumatın saxlanması.

Satışların effektivliyinin analizi üçün ayrılıqda bölmələr, nomenklatura qrupları və mallar üzrə satışların plan – fakt analizi formalaşır.

müştərilərin əlaqə məlumatlarının qeydiyyatı və saxlanması;
kontragentlərin əlaqəli şəxslərinin siyahısının və onların əlaqə məlumatlarının qeydiyyatı və saxlanması;
alıcılar və sifarişçilərlə qarşılıqlı əlaqəyə girərkən hadisələrin qeydiyyatı – daxil olan və çıxan zənglər, məktublar, görüşlər və s.;
alıcılarla müqavilələrin qeydiyyatı;
alıcı sifarişlərinin qeydiyyatı (sifariş faktiki olaraq müqaviləyə spesifikasiya hesab olunur ki, burada malların, işlərin növü, çatdırılma/yerinə yetirilmə müddətləri, həmçinin dəyər əks olunur);
sifariş – naryadların qeydiyyatı (sifariş – naryad eyni zamanda işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsinin planlaşdırma sənədidir, həmçinin işlərin görülməsi, xidmətin göstərilməsi, malın satışı faktını, material və əmək sərfiyyatı uçotunu təsdiq edən faktiki sənəddir);
alıcı sifarişlərinin layihəyəbirləşdirilməsi;
malların göndərilməsi, işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi qrafikinin formalaşması;
anbarlarda malların sərbəst qalıqlarının rezerv olunması, təchizatçıya sifarişlərin və/və ya istehsala sifarişlərin yerləşdirilməsi yolu ilə məhsula, işlərə, xidmətlərə yaranan tələbatın təmin edilməsi;
alıcı sifarişinin mallarla, məhsullarla, iş və xidmətlərlə təmin olunmasının izlənməsi.

anbardan və sifariş əsasında satışlar;
kredit və ya ilkin ödəniş əsasında göndərilmə;
komissiyaya qəbul edilmiş malların realizasiyası;
malların realizasiya üçün komissionerə verilməsi.

Pərakəndə ticarət

Topdan ticarət şirkətləri adətən avtomatlaşdırılmış və avtomatlaşdırılmamış pərakəndə ticarət nöqtələrinə malik olurlar. Pərakəndə nöqtələr uzaqda yerləşə bilər (bazarın, ticarət kompleksinin ərazisində və s.) və ya bilavasitə şirkət ofisinin ərazisində ola bilər.

Ticarət nöqtələrində miqdar – məbləğ və ya məbləğ uçotu aparıla bilər. Miqdar – məbləğ uçotu üçün aşağıdakılar istifadə olunur:

mərkəzi ofisin uçot sistemləri (mağazanın şirkət ərazisində yerləşdiyi və ya Online rejimdə uzaqdan daxil olma imkanına malik olduğu hallarda);
satıcıların mütəmadi olaraq satışlar haqqında qeydləri daxil etdiyi dəftər.

Altsistem, ticarət nöqtələrində aşağıdakı növlərin işini avtomatlaşdırmağa imkan verir:

fiskal qeydiyyatlı (Online NKA) topdan şirkətin ofisində pərakəndə satış nöqtələri;
avtonom NKA – lı ticarət nöqtələri («dəftərdə» uçot, mütəmadi inventarizasiya ilə uçot);
məbləğ uçotlu ticarət nöqtələri.

daxil olma/yerdəyişmə sənədləri üzrə – pərakəndə qiymətlərlə fakturalar;
pərakəndə qiymətlərlə malların hərəkəti və qalıqları üzrə hesabat;
pərakəndə qiymətlərlə satışlar üzrə hesabat;
etiket və qiymətliklərin çapı.

Alışlar

«1C:Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi» müəssisənin ehtiyatlarının idarə edilməsi prosesinin dəstəklənməsini təmin edir.

Təchizat xidmətinə mal və xidmətlərə olan daxili və xarici tələbin müəyyən edilməsi və təmin edilməsi üçün operativ məlumat təqdim olunur. Xidmət, əsasən mal – material ehtiyatlarına, iş və xidmətlərə; faktiki alışlara;təchizatçılara açıq sifarişlər və istehsala sifarişlərə olan təmin edilməmiş tələbatın mövcudluğu haqqında məlumatlandırılır.

Tələbin təmin edilməsi malların saxlandığı yerdə sərbəst qalıqda rezerv edilməsi, həmçinin təchizatçılara sifarişlər və istehsala sifarişlərdə yerləşdirmə ilə həyata keçirilir..

Malların alış prosesinin, təchizatçılarla iş və xidmətlərin təmin edilməsi üçün aşağıdakı əməliyyatlar avtomatlaşdırılib:

təchizatçıların və əlaqə məlumatlarının qeydiyyatı;
təchizatçıların və rəqibərin qiymətlərinin saxlanması, kontragentin qiymət cədvəlinin çapı;
qiymət növünün, müqavilə üzrə kontragentin qiymət növünün saxlanması;
kontragentin nomenklatura qiymətini dyişən istifadəçi haqqında məlumatın saxlanması;
kontragentlərin əlaqəli şəxslərinin siyahısının və onların əlaqə məlumatlarının qeydiyyatı və saxlanması;
təchizatçılar və podratçılarla qarşılıqlı əlaqə zamanı hadisələrin qeydiyyatı – daxil olan və çıxan zənglər, mıktublar, görüşlər və s.;
təchizatçıya sifarişin tərtib olunması və onların icrasına nəzarət;
tədarük qrafikin formalaşması;
ehtiyatlara tələbatın hesablanması, ehtiyat kəsirlərinin müəyyən olunması, istehsala sifarişlər və təchizatçılara sifarişlərin formalaşdırılması yolu ilə ehtiyatların doldurulması tövsiyələrinin formalaşdırılması.

kontragentdən ödənişin daxil olması,
təhtəlhesab şəxsdən əldə edilmə,
realizasiya üçün komissionerdən qəbul,
sifarişçi mal və materiallarının alınması.

Müəssisə ehtiyatlarınınbir çoxanbarlardauçotunuaparmaq üçünaşağıdakı imkanlarnızırdı tutulub:

ehtiyatların fərdi uçotu – şəxsi malların, materialların, məhsulların, həmçinin komissiyaya verilmiş və qəbul edilmiş malların və emala verilmiş və qəbul edilmiş materialların;
istənilən xüsusiyyətli nomenklaturanın (rəng, ölçü və s.), həmçinin ehtiyat partiyalarının uçotu;
saxlama yerlərinin (zonalar, stellajlar, rəflər və s.) oyular çərçivəsində uçotu;
ehtiyatların yerdəyişməsi (saxlama yerləri arasında, istismara verilmə və istismardan qaytarılma, daxili ehtiyaclar üçün silinmə);
ehtiyatların rezerv olunması (ehtiyatların və alıcı sifarişləri kəsiyində xərclərin uçotu);
YGB kəsiyində ehtiyatların uçotu;
ehtiyatların uçotunun order sxemindən istifadə (anbar mədaxil orderləri, anbar məxaric orderləri);
etiket və qiymətliklərin çapı.

Xidmət

«1C:Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi» materialların silinməsini nəzərdə tutan işlərin satışı imkanlarını və əməyin ödənilməsi xərclərinin uçotunu dəstəkləyir. Xidmət göstərilməsi faktı sifariş – naryad sənədinin köməyilə qeydə alınır ki, bu sənəd eyni zamanda işlərin görülməsi və xidmət göstərilməsinin planlaşdırma sənədi hesab olunur, həmçinin işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi, malların satışı, material və əmək məsrəfləri faktını, material və əmək məsrəfləri uçotunu təsdiqləyən sənəddir.

Sifariş – naryad müəssisənin resurslarının planlaşdırılmasını mümkün edir, bunu da «Planlaşdırıcı» AİY – nin köməyilə həyata keçirmək mümkündür.

İstehsal

«1C:Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi» məhsul istehsalı, işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi proseslərinin idarə edilməsini dəstəkləyir.

Görülən işlərin və istehsal olunan məhsulun tərkibi və texnologiyası haqqında verilənlərin idarə edilməsi spesifikasiyaların köməyilə həyata keçirilir.

Məhsul istehsalı plan – qrafiki istehsala sifarişlər əsasında; işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi plan – qrafiki istehsala sifarişlər və sifariş – naryadlar əsasında formalaşır.

Müəssisənin resusrlarının yüklənməsinin planlaşdırılması istehsala sifarişlər və sifariş – naryadlarla həyata keçirilir.

alıcı sifarişi əsasında tələbin təmin edilməsi mənbəyi ola bilər;
istehsala sifarişlər əsasında material və komplektləşdiricilərə tələb hesablanır;
istehsala açıq sifarişlərdə yeni alıcı sifarişləri ilə yaranan tələblər yerləşdirilə bilər.

Işin görülmə (xidmət göstərilmə) faktı və onun sifarişçiyə təhvili görülmüş işlərin aktında, həmçinin bilavasitə sifariş – naryadlarda əks olunur.

işəmuzd naryadlar – əməyin işəmuzd ödənişi ilə istehsal tsiklinin texnoloji əməliyyatların yerinə yetirilməsinə tapşırıqların verilməsi üçün istifadə olunur; naryadlar fərdi və briqada ola bilər;
iş tapşırıqları – daxili və xarici layihələr çərçivəsində işçilərin yüklənməsinin planlaşdırılması üçün istifadə olunur.

Müəssisənin xərclərinin uçotu və faktiki maya dəyərinin hesablanması üçün aşağıdakı funksiyalar mövcuddur:

faktiki xərclərin uçotu – lazımi kəsiklərdə dəyər və natural ölçüdə aparılır;
mal buraxılışı üçün sərf olunmuş maddi və qeyri – maddi xərclərin bölüşdürülməsi – həm qeyd edilən dövrə görə, həm də konkret mal buraxılış sənədi əsasında həyata keçirilə bilər;
dövrün bağlanması zamanı mal buraxılışının faktiki maya dəyərinin reqlamentli hesablanması;
buraxılmış məhsulun və görülmüş işlərin maya dəyəri haqqında hesabat.

Pul vəsaitləri

«1C:Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi» pul vəsaitlərinin uçotunu aparmağa, həmçinin operativ ödəniş təqvimini tərtib etməyə imkan verir.

Pul vəsaitlərinin idarə edilməsinə daxildir:

pul vəsaitlərinin kassada və bank hesablarında hərəkətinin uçotu;
bank və kassa üzrə ilkin sənədlərin tərtib olunması;
təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar;
ödəniş təqviminin tərtib olunması;
«Bank müştərisi» sistemi ilə inteqrasiya.

Əmək haqqı

Bu bölmənin imkanlarına personalın, həmçinin əvəzçiliklə işləyən işçilərin kadr uçotu, iş vaxtının uçotu (tabel) müəssisənin işçilərinin əmək haqqının avtomatik hesablama nəticələrinin qeydiyyatı daxildir.

Kadr uçotuna aşağıdakı funksiyalar daxildir:

işə qəbulun rəsmiləşdirilməsi,
kadr yerdəyişməsi,
personalın işdən azad edilməsi.
əmək haqqının hesablanması ilə əlaqədar imkanlar:
əmək haqqının hesablanması əlavələr və tutulmalar nəzərə alınmaqla həyata keçirilir;
işçilərə əmək haqqının və avansın ödənilməsini göstərən ödəmə cədvəllərinin tərtib olunması;
iş vaxtının uçotu – iş vaxtının uçotunu həm günlərlə, həm də ümumi, dövrlərə görə aparmağa imkan verən tabel istifadə edilir

Müəssisə

Bu bölmə bütövlükdə müəssisəyə aid olan əməliyyatların uçotu üçün nəzərdə tutulub: bu bölmədə idarəetmə uçotu hesablar planının redaktəsi, əmlakın uçotu həyata keçirilir. Bölmədə həmçinin vergilərin hesablanması, digər xərclərin daxil edilməsi və bölüşdürülməsi, maliyyə nəticəsinin avtomatik tərtib olunması üçün təqvim ayının bağlanma prosedurunun çağırılması vasitələri nəzərdə tutulub.

Əmlak

Konfiqurasiya əmlakının – şirkətin əsas vəsaitlərinin və qeyri – maddi aktivlərinin uçotunun aparılmasını dəstəkləyir.

Əmlakla işləmə mexanizmi aşağıdakılara imkan verir:

əmlakın uçotunu aparmaq və amortizasiyanın hesablanması,
əmlakı uçota almaq və onun parametrlərini dəyişdirmək,
əmlakı satmaq və silmək.

Təhlil

«1C:Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi» tətbiqi həlldə idarəetmə uçotunu aparmaq, idarəetmə balansını tərtib etmək, maliyyə nəticəsini tərtib və analiz etmək imkanları reallaşır.

Bu məqsədlər üçün sistemdə idarəetmə hesablar planı və sənədlərin idarəetmə müxabirləşmələrinin tərtib edilmə mexanizmi nəzərdə tutulub.

Dövriyyə – qalıq cədvəli kimi hesabatların mövcudluğu hesabına tətbiqi həll istənilən vaxt kəsiyi üçün maliyyə hesabatını əldə etməyə imkan verir.

Gəlir və xərclərin uçotu üçün köçürmə metodu və ya köçürmə və kassa metodu istifadə edilə bilər.

Köçürmə metodu ilə gəlir və xərclərin analitik uçotu fəaliyyət istiqaməti, bölmələr, alıcı sifarişləri, gəlir və xərc maddələri (hesablar) üzrə aparılır.

İdarəetmə uçotu məlumatlarına əsasən istifadəçi əsas maliyyə hesabatlarını tərtib etmək imkanına malikdir:

idarəetmə balansı,
mənfəət və zərər hesabatı,
pul vəsaitlərinin hərəkəti hesabatı.

proqnoz balans,
mənfəət və zərərlər büdcəsi,
pul vəsaitlərinin hərəkət büdcəsi.

Fəaliyyət göstəriciləri

müəssisənin hesablarında və kassalarda pul vəsaitləri qalıqları;
satış dinamikası;
debitor borcu – ümumi, gecikdirilmiş;
kreditor borcu – ümumi, gecikdirilmiş;
mənfəət və zərərlər;
malların göndərilməsi və xidmətlərin göstərilməsi üzrə alıcı və sifarişçilər qarşısında yerinə yetirilməmiş öhdəliklər;
malların göndərilməsi və xidmətlərin göstərilməsi üzrə təchizatçılar və podratçılara olan yerinə yetirilməmiş öhdəliklər.

ümumi göstəricilər: satışlar, gəlirlər və xərclər, dövriyyə vəsaitlərinin (pul vəsaitlərinin, ehtiyatların və debitor borclarının) vəziyyəti;
pul vəsaitləri: dövr üzrə, maddələr daxilində qalıqlar və pul vəsaitlərinin hərəkəti;
debitor borcu: dövr üzrə, borc müddətinə görə qalıqlar və dinamika;
kreditor borcu: dövr üzrə, borc müddətinə görə qalıqlar və dinamika.

Proqramın tövsiyyə olunmuş pərakəndə qiyməti, AZN, ƏDV-siz – 408 AZN

Tövsiyyə olunan iş yerlərin sayı – birdən iyirmiyə kimi.

« Azərbaycan üçün şirkətin idarə edilməsi »-ni bir neçə kompüterdə istifadə etmək istəyirsinizsə, əlavə lisenziyalar alınmalıdır.

Müştəri lisenziyasının qiyməti(AZN)

1 iş yeri – 138 AZN

5 iş yeri – 477 AZN

10 iş yeri – 917 AZN

20 iş yeri – 1 742 AZN

“Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department

MÖVZU VI. PUL VƏSAİTLƏRİNİN VƏ HESABLAŞMALARIN UÇOTU Leave a comment

6.1. Pul vəsaitləri və hesablaşmalar haqqında anlayış, onların növləri və uçot qarşısında vəzifələri

6.2. Kassa əməliyyatlarının uçotu

6.3. Müəssisənin ühesablaşma və valyuta hesablarından və digər hesablarda olan pul vəsaitlərinin uçotu

6.4. Hesablaşma əməliyyatlarının uçotu

6.5. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu

6.6. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu

«Mühasibat uçuotu haqqında» AR Qanunu, Bakı-1995

AR Verogi Məcəlləsi, Bakı 2000 (2001 və 2002-ci illərdə olan əlavə və dəyişikliklərlə birlikdə)

Milli Bankın müvafiq normativ sənədləri

Q.Ə.Abbasov, S.M.Səbzəliyev, Ə.İ.Daşdəmirov, V.M.Quliyev, Ə.A.Sadıqov «Mühasiöat (maliyyə) uçotu», dərslik, Bakı-2003

V.C.Əliyev, Ə.Babayev – Mühasibat uçotu, Bakı-1999

6.1. Pul vəsaitləri və hesablaşmalar haqqında anlayış, onların növləri

və uçot qarşısında vəzifələri

İstehsal-kommersiya fəaliyyəti prosesində müəssisələr arasında daimi olaraq təsərrüfat əlaqələri baş verir, müxtəlif məhsulların alışı və satışı əməliyyatları yerinə yetirilir. Məhsul (iş, xidmətin) satışından pul vəsaiti daxil olur. Malsatanlar daxil olmuş malların podratçılar tərəfindən yerinə-yetirilən iş və xidmətlərin dəyəri ödənilir.

Bunlardan başqa büdcə, bank, müxtəlif ictimai təşkilatlarla, müəssisənin işçi heyəti və digər hüquqi və fiziki şəxslərlə hesablaşma əməliyyatları aparılır. Müəssisələr arasında aparılan bütün əməliyyatlar pulun köməyi və iştirakı ilə yerinə yetirilir. Beləliklə pul vəsaiti müəssisənin fəaliyyətinin davamı etməsi və idarə olunmasında mühüm vasitə rolunu oynayır.

Müəssisə və təşkilatlar arasında aparılan hesablaşmalar iki formada: nağd və nağdsız qaydalarda həyata keçirilir.

Pul vəsaitinin saxlanması və müəssisələr arasında nağdsiz hesablaşmaların aparılması üçün hər bir müəssisənin yerləşdiyi ərazidə olan bankda ona hesablaşma hesabı və digər hesabları açılır.

Bank vasitəsilə aparılmış əməliyyatlar müəssisələr arasındakı hesablaşmalar sistemində ən vacib forma hesab olunur. Hesablaşmanın bu forması ilə müəssisələr arasında bağlanmış müqavilələr əsasında aparılan alqı-satqı əməliyyatlarının və bütün təsərrüfat əməliyyatları ilə əlaqədar olan hesablaşmalar yerinə yetirilir.

Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qaydalara görə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq dövlət, kooperativ, səhmdar, kollektiv, birgə, ictimai, xüsusi mülkiyyətli formalı və digər müəssisələr, təşkilatlar və idarələr öz pul vəsaitlərini bank idarələrində saxlamalıdırlar.

Müəssisələr cari hesablaşmaları aparmaq və işçi heyətinə əmək haqqının ödənilməsi üçün nəğd pul vəsaitini özlərinə məxsus kassaya gətirirlər. Müəssisələr kassalarında nağd pulu təsdiq edilmiş limit həddində saxlaya bilərlər.

Müəssisələrdə hesablaşma əməliyyatlarının faydalı və məqsədəuyğun təşkili pul vəsaitləri üzrə əməliyyatların, hesablaşma və kredit əməliyyatlarının aparılması səviyyəsindən xeyli asılıdır. Pul vəsaiti, hesablaşma və kredit əməliyyatlarının mühasibat uçotu qarşısında əsasən aşağıdakı vəzifələr durur:

– qeyri-nağd və nağd hesablaşmaların vaxtında sənədləşdirilməsi və düzgün aparılması;

– mühasibat uçotu yazılışlarında nağd pul vəsaitinin və hesablaşmaların tam və operativ əks etdirilməsi;

– pul vəsaitinin hazırda qüvvədə olan qanunçuluğa uyğun olaraq müəyyən olunmuş limit, smeta və fondlar üzrə istifadə olunmasını təmin etmək;

– müəyyən olunmuş vaxtlarda pul vəsaitinin, hesablaşmaların vəziyyətinin inventarlaşdırılmasını aparmaq, vaxtı keçmiş debitor və kreditor borclarının əmələ gəlməsinin qarşısını almaq;

– müəssisə kassasında, bankdakı hesablaşma hesabı və başqa hesablardakı pul vəsaitinin qalığı və saxlanmasına nəzarətin təmin olunması;

– hesablaşma–ödəmə intizamının gözlənilməsi, alınmış material qiymətliləri və xidmətlər üzrə pul vəsaitinin vaxtında ödənilməsinə nəzarət etmək.

6.2. Kassa əməliyyatlarının uçotu

Bütün müəssisələrdə nəğd pulun saxlanması və həmin pul vəsaiti ilə hesablaşmalar aparmaq üçün kassa yaradılır. Azərbaycan Respublikasında kassa əməliyyatlarının aparılması Milli Bankın 6 aprel 1993-cü il tarixli «Xalq təsərrüfatında kassa əməliyyatlarının aparılması qaydaları» na dair təlimatla tənzimlənir. Kassalarda nəğd pul qalığı limitləri və mədaxildən istifadə normaları həmin müəssisələrin rəhbərləri ilə razılaşdırılmaqla bank idarələri tərəfindən müəyyən olunur. Lazım gəldikdə həmin limitlər nəzərdən keçirilib dəyişdirilə bilər. Müəssisə və təşkilatlar üçün kassa limitinin məbləği onların aylıq əmək haqqı fondunun 5 faizindən çox olmamalıdır. Nəğd pul vəsaiti təyinatı üzrə xərclənmədikdə və kassa limitinə riayət edilmədikdə müəssisəyə qarşı bank tərəfindən cərimə sanksiyaları tətbiq edilə bilər.

Pul vəsaitinin və sənədlərinin qəbul olunması, saxlanması və təyinatı üzrə buraxılması üçün müəssisədə lazımi avadanlıqlarla təmin olunmuş bina olmalıdır.

«Xalq təsərrüfatında kassa əməliyyatları aparılması qaydaları»na əlavə olunmuş tövsiyyədə göstərilir ki, nəğd pul vəsaitinin və digər qiymətlilərin etibarlı şəkildə saxlanılmasını təmin etmək üçün kassa digər xidmət binalarından və yardımçı binalardan təcrid olunmalı, pulları və digər qiymətliləri saxlamaq üçün mütləq seyf (metal şkaf) olmalı və o, döşəmənin və divarın tikiliş konstruksiyalarına polad mıxlarla möhkəm bağlanmalıdır. Kassa binasına kənar şəxslərin daxil olması qadağandır. Pul vəsaitləri və qiymətli kağızlar seyfdə saxlanmalıdır.

Kassa əməliyyatlarını icra etmək üçün pul və qiymətli kağızların saxlanmasına maddi məsuliyyət daşıyan kassir təyin olunur. Müəssisə rəhbəri kassiri işə qəbul etmək barədə əmr verdikdən sonra onu kassa əməliyyatları aparmaq qaydaları ilə tanış edib imza etdirməlidir. Bundan sonra onu tam fərdi maddi məsuliyyət daşıdığına dair onunla müqavilə bağlanır.

Kassir işçilərin maddi məsuliyyəti haqqında qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq qəbul etdiyi bütün qiymətlilərin toxunulmaz saxlanması üçün, qəsdən etdiyi hərəkətlər nəticəsində, öz vəzifəsinə laqeyd yanaşmaq nəticəsində müəssisəyə vurduğu hər hansı zərər üçün tam maddi məsuliyyət daşıyır.

Kassaya pul vəsaiti pul çek vasitəsilə müəssisənin bankda olan hesablaşma hesabından və digər mənbələrdən daxildir.

Bankdan pul almaq üçün çek kitabçası müəssisəyə ərizəsi əsasında bankdan verilir. Alınmış çek kitabçası bir qayda olaraq müəssisənin baş mühasibində saxlanılır. Bankdan pul alınması üçün çek kitabçasının bir səhifəsi doldurulur, alınacaq pulun məbləği və onun təyinatı göstərilməklə müəssisə rəhbəri, baş mühasib tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiqlənir. Bank çekində heç bir düzəlişə licazə verilmir.

Müəssisə kassasına bir sıra başqa mənbəələrdən də, yəni məhsul satışından işçi heyətnin müəssisəyə olan borcunun ödənilməsindən, təhtəlhesab şəxslərdən və sairədən də nəğd pul daxil ola bilər.

Kassaya pul vəsaitinin daxil olması kassa mədaxil orderinin tərtib olunması və müəssisə rəhbəri, baş mühasib və kassirin imzası ilə rəsmiyyətə salınır. Müəssisənin kassasından pul vəsaitinin sərf olunması kassa məxaric orderi və ya müəyyən olunmuş tələblərə uyğun formada tərtib olunmuş hesablaşma-ödəmə cədvəli əsasında həyata keçirilir. Kassa məxaric orderi müəssisə rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imza olunur. Kassa məxaric orderinə pul vəsaitini alan şəxs imza edir.

İşçi heyətinə əmək haqqının, mükafatın, müvəqqəti əmək qabiliyyətinin itirilməsinə görə ödənilən müavinətlərin, pensiyanın və sairənin ödənilməsi üçün tərtib edilən ödəniş cədvəlləri əsasında pul bu vəsaitlərinin kassadan ödənilməsi üçün 3 gün vaxt verilir. Həmin müddətdə ödənilməyən (alınmayan) məbləğin qarışısında «deponentləşdirilmişdir» sözü yazılır və vaxtında alınmayan məbləğ yenidən müəssisənin kassasından hesablaşma hesabına qaytarılır.

Kassa sənədləri hesabata əlavə edilməzdən əvvəl pul vəsaitinin mədaxil və məxaric üzrə məbləğ kassa kitabında qeydiyyatdan keçirilməlidir. Kitabda yazılışlar elə formada aparılmalıdır ki, pul vəsaitinin təyinatı üzrə sərf edilməsinə, ümumiyyətlə isə həmin sənədlərin icrasına nəzarət oluna bilsin.

Hər bir müəssisədə yalnız bir kassa kitabı ancaq bir ədəd olmalıdır. Kassa kitabından istifadə olunmağa başlanan kimi onun səhifələri nömrələnməli, şunurlanmalı və surğucla, yaxud elastik möhürlə möhürlənməlidir. Kitabdakı səhifələrin sayı müəssisə rəhbəri və baş mühasib tərəfindən təsdiq edilməlidir.

Kassa kitabında və kassa əməliyyatlarının uçotunun aparılması sənədlərində heç bir düzəlişə icazə verilmir. Təshihat (korrektura) qaydasında hər hansı düzəliş aparılarsa, onlar müəssisənin baş mühasibi və kassiri tərəfindən təsdiq olunmalıdır.

Kassa kitabında yazılışlar qara kağız vasitəsilə iki surətdən ibarət kassir tərəfindən yerinə yetirilməlidir. Onun ikinci surəti kəsilən surətdir.

Kassir günün axırında gün ərzində baş vermiş əməliyyatlar üzrə məbləğlərin yekununu hesablamalı və sonrakı günə qalıq çıxarmalıdır.

Mühasibatlığa təqdim olunmuş kassa hesabatında əks olunmuş əməliyyatların düzəldilməsi ilkin sənədlərə əsasən yoxlanılır və bundan sonra əməliyyatlara müvafiq mühasibat yazılışları tərtib edilir.

Kassada pul vəsaitinin qalığı və hərəkətini mühasibat uçotunu aparmaq üçün hesablar planında 50 saylı«Kassa» hesabı müəyyən olunmuşdur. Hesab aktivdir onun debitində müəssisənin kassasında olan ovə kassaya daxil olan pul vəsaitinin, kreditində isə pul vəsaitinin verilməsi əks etdirilir. 50 «Kassa» hesabının ilk qalığı ayın əvvəlinə, son qalığı isə ayın sonuna kassadakı nağd pul qalığını göstərir.

50 «Kassa» hesabının debeti 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı» hesabı; 51 «Hesablaşma hesabı»; 71 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı; 76 «Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının və digər hesabların krediti ilə müxabirləşir.

50 «Kassa» hesabının krediti isə pul vəsaitinin buraxılması ilə əlaqədar olaraq 51 «Hesablaşma hesabı»; 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabı; 71 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı və digər hesabların debeti ilə müxabirləşir.

Mövcud qaydalara görə hər ayın sonunda müəssisənin kassasında olan pul vəsaitinin qalığının reallığının yoxlanılması üçün müəssisə rəhbərliyinin göstərişi ilə kassada inventarlaşma aparıllır.

Kassada aparılan inventarlaşma nəticəsində əskikgəlmə aşkar edildikdə həmin məbləğ kassirdən tutulur və əməliyyat 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarabolmasından itkilər» hesabının debeti, 50 «Kassa» hesabının krediti yazılışı ilə rəsmiyyətə salınır. Eyni zamanda 73 «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyyəti ilə hesablaşmalar» və ya 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesablarının debitinə və 84 «Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarab olmasından itgilər» hesabının kreditinə yazılış aparılır.

İnventarlaşma nəticəsində artıqgəlmə müəyyən olunduqda 50 «Kassa» hesabının debeti və 80 «Mənfəət və zərər» hesabının kreditinə yazılış edilir.

6.3. Müəssisənin hesablaşma və valyuta hesablarında və digər hesablarda olan pul vəsaitlərinin uçotu

Müstəqil balansa malik olan bütün müəssisələr özlərinin sərbəst pul vəsaitini saxlamaq və təsərrüfat maliyyə əməliyyatlarını aparmaq üçün istədikləri bankda hesablaşma hesabı aça bilərlər.

Azərbaycan Respublikasında mövcud olan qaydalara görə hesablar mülkiyyət formasından, fəaliyyət növündən, təşkilati-hüquqi formasından və mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün müəssisələr, iadərlər, təşkilatlar, birliklər, digər təsərrüfat subyektləri, o cümlədən hüquqi şəxs olan, yaxud hüquqi şəxs olmayan fizik şəxslər, habelə vətəndaşlar üçün açıla bilər.

Hesablaşma, cari və digər hesablar üzrə əməliyyatlar Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi və Azərbaycan Respublikası Milli Bankının normativ aktları ilə nizama salınır və müəyyən olunur.

Hesabın açılması ilə əlaqədar bankla müəssisə arasında münasibətlər iki nüsxədə tərtib olunmuş müqavilə ilə rəsmiləşdirilir.

Hesablaşma, cari və digər hesabların açılmasının rəsmiləşdirilməsi üçün banka aşağıdakı sənədlər təqdim olunmalıdır:

– müəyyən olunmuş qayda da hesabın açılmasına dair ərizə;

– hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadıtnamənin notarial qaydada təsdiq olunmuş surəti;

– hüquqi şəxsin müvafiq qaydada təsdiq edilmiş və qeydə alınmış nizamnaməsinin əsli və ya notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti;

– hüquqi şəxs olmayan təsərrüfat subyektinin yuxarı təşkilat tərəfindən təsdiq olunmuş əsasnaməsi;

– təsis müqaviləsinin surəti (yalnız səhmdar və məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər üçün müvəqqəti hesablaşma hesabı açıldıqda);

– statistika orqanlarında uçot vahidlərinin dövlət reyestrinə daxil edilməsi haqqında şəhadətnamənin notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti;

– vergi ödəyicilərinin identifikasiya nömrəsinin alınması haqqında bildiriş;

– müəssisə direktoru onun müavini və baş mühasibin imzalarının nümunələrinin və müəssisə möhürünün əksini göstərən kartoçka.

Müəssisəyə hesab açılması üçün banka təqdim olunmuş ərizə hesab sahibinin rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən imzalanır və möhürlə təsdiqlənir. Ştatda baş mühasib olmadıqda ərizə müəssisə rəhbəri tərəfindən imzalanır. Mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı olmayaraq bütün hüquqi şəxslər respublika Ədliyyə orqanlarında dövlət qeydiyyatından keçməlidirlər.

Bank sənədlərinə imza etmək qaydalarına görə birinci imza hüququ müəssisə rəhbərinə və onun müavininə, ikinci imza hüququ baş mühasibə məxsusdur. Baş mühasib vəzifəsi müəyyən edilməmiş müəssisələrin hesabları üzrə ikinci imza hüququ baş mühasib hüququnda olan böyük mühasibə, yaxud hesabdara verilə bilər. Ştatda hesabdar vəzifəsi olmadıqda rəhbər ikinci imza hüququnu mühasibat uçotunu aparmaq və hesabat tərtib etmək həvalə olunmuş digər vəzifəli şəxsə verilir. Bu zaman imza və möhür nümunələri olan kartoçkada qeyd edilir ki, ştatda hesabdar vəzifəsi yoxdur.

Müəssisələrin hesablaşma hesabından bank qeyri-nağd hesablaşmalar üzrə öhdəlikləri, müəssisə xərclərini və tapşırıqlarını ödəyir və eyni zamanda işçi heyyətinə əmək haqqının ödənilməsi və cari təsərrüfat xərclərini təmin etmək üçün nəğd pul buraxır. Müəssisənin hesablaşma hesabına pul vəsaitinin mədaxil olunması, oradan silinməsi əməliyyatları hesabın məxsus olduğu müəssisənin yazılı sərəncamı və ya onun razılığı əsasında malsatan və podratçı təşkilatların ödəmə tələbnamələri əsasında icra olunur. Ayrı-ayrı hallarda Dövlət İqtisadi Arbitraj Məhkəməsinin, məhkəmə, vergi və maliyyə orqanlarının qərarları əsasında tələb olunan ödəmə sənədləri müəssisənin razılığı olmadan icra olunur.

Müəssisənin razılığı olmadan onun hesablaşma hesabından dövlət büdcəsinə nəzərdə tutulan ödəmələr, sosial təyinatlı fondlar üzrə ödəmələr, gömrük əməliyyatları üzrə ödəmələr aparıla bilər.

Müəssisə hesablaşma hesabında pul vəsaitinin çatışmamazlığı və ya olmaması vəziyyəti yaratdıqda ödənməsi üçün hesablaşma hesabına daxil olan və xüsusilə vergi və digər bu kimi tədiyyələr bankda xüsusi kartateykada uçota alınır və pul vəsaitinin daxil olunması ilə ödənilir.

Bankla müəssisə arasında qəbul olunmuş razılaşmaya görə bank hər gün müəssisənin hesablaşma hesabında aparılmaş əməliyyatların nəticələrinə dair müəssisəyə çıxarışı verməlidir. Həmin çıxarışda bütün gündəlik əməliyyatların nəticələri və hesabda olan pul vəsaitinin günün əvvəlinə və sonuna olan qalığı göstərilir. Eyni zamanda bank çıxarışına aparılan əməliyyatlırı təsdiq edən sənədlər əlavə olunur. Müəssisənin mühasibatlığında əks etdirilmiş əməliyyatların düzgünlüyü ilkin sənədlərlə yoxlanılır və müəyyən səhvlər aşkar edildikdə banka məlumatlar verilir.

Bankdakı hesablaşma hesabında saxlanılan pul vəsaitilərinin mövcudluğu və hərəkəti hesablar Planında müəyyən olunmuş 51«Hesablaşma hesabı»nda uçota balınır. Hesab aktiv hesabdır.

51 «Hesablaşma hesabı»nın debitində müəssisənin hesablaşma hesabına pul vəsaitlərinin daxil olması, kreditində isə onların həmin hesabdan sislinməsi əks etdirilir. Hesablaşma hesabı üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunda həmin hesab üzrə bank çıxarışları və onlara əlavə edilən pul-hesablaşma sənədlərinə əsasən əks olunur.

Hesablar Planında 50 «Kassa», 51 «Hesablaşma hesabı» hesablarından başqa 55 saylı «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı da nəzərdə olunmuşdur. 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı milli və xarici valyuta ilə ölkə ərazisində və xaricdəki akkreditivlərdə, çek kitabçalarında və digər ödəmə sənədlərində (veksellərdən başqa) cari, ayrı və digər xüsusi hesablarda olan pul vəsaitlərinin mövcudluğunu və hərəkəti, həmçinin məqsədli maliyyələşdrmə üzrə vəsaitlərin (daxilolmaların) ayrıca saxlanmasının nəzərdə tutulmuş hissəsinin hərəkəti haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün istifadə edilir.

55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabı üzrə aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

55-2 «Çek kitabçaları» və başqaları.

Akkreditiv hesablaşma formasında alıcı ilə satıcı müəssisə arasındakı məhsul alqı-satqısı üzrə aparılan hesablaşmalarda istifadə olunur. Akkreditivlər formasında hesablaşmaların həyata keçirilməsi Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ sənədləri ilə nizamlanır.

Bu hesablaşma formasında mal alan müəssisə yazılı formada ona xidmət edən banka akkreditivin açılmasına dair göstəriş verir. Həmin sənəddə malsatanın adı, ünvanı, akkreditiv məbləği, etibarlılıq vaxtı, alınacaq malın adı və pul məbləğinin malsatana ödənməsi üçün təqdim olunacaq sənədlər və digər lazımi məlumatlar öz əksini tapmalıdır.

Akkreditivin ödənilməsindən sonra alıcının bankına qəbz göndərilir və onun əsasında malalanın hesabından pul vəsaiti silinir.

Pul vəsaitlərinin akkreditivlərə köçürülməsi 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının debitində, 51 «Hesablaşma hesabı», 52 «Valyuta hesabı», 90 «Qısamüddətli bank kreditləri» və digər müvafiq hesabların kreditində əks etdirilir.

55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabında uçota alınmış Akkreditivlərdə olan vəsaitlər istifadə olunduqca (bankın çıxarışlarına əsasən) bir qayda olaraq 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının debitinə silinir. Akkreditivlərdəki istifadə olunmayan vəsaitlər bank tərəfindən onların köçürüldüyü hesaba bərpa olunduqda 51 «Hesablaşma hesabı», yaxud 52 «Valyuta hesabı»nın debitində və 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditində əks olunur.

Əmtəə – material qiymətlilərinin alınması, xidmətlər göstərilməsi ilə əlaqədar olaraq hesablaşmalarda çek kitabçalarından istifadə oluna bilər. Bunların uçotu 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının 55/2 «Çek kitabçaları» subhesabında aparılır.

Çeklərlə hesablaşmaların aparılması qaydaları bankların təminatları əsasənda nizamlanır.

Çek kitabçaları verilərkən vəsaitəlrin deponentləşdirilməsi 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının debitində, 51 «Hesablaşma hesabı», 52 «Valyuta hesabı», 90 «Qısamüddətli bank kreditləri» və digər müvafiq hesabların kreditində əks etdirilir. Bankdan alınmış çek kitabçaları üzrə məbləğlər, müəssisənin verdiyi çeklər ödəndikcə, yəni bank ona təqdim edilən çeklərin məbləqlərini ödədikcə (bank çıxarışlarını əsasən) 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditindən hesablaşmaların uçotunu aparamaq üçün nəzərdə tutulan hesabların (76 «Müxtəlif debitor və kreditorlar hesablaşmalar və s.») debitinə yazılmaqla silinir. Verilmiş, ancaq bank tərəfindən ödənilməmiş (ödənmək üçün təqdim edilməmiş) çeklərdən məbləğlər 55«Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabında qalır. 52-2 «Çek kitabçaları» subhesabı üzrə qalıq bank çıxarışında göstərilən qalıqla uyğun olmalıdır. Banka qaytarılmış məbləğlər (istifadə olunmayan qalıq) 51«Hesablaşma hesabı», yaxud 52«Valyuta hesabı» ilə müxabirləşməklə 55 «Banklarda olan xüsusi hesablar» hesabının kreditində əks etdirilir.

55-2 «Çek kitabçaları» subhesabı üzrə analtik uçot alınmış hər bir çek kitabçası üzrə aparılır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir sıra müəssisələr təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının həyata keçirilməsində bankdakı valyuta hesablarından istifadə edirlər. Bununla əlaqədar olaraq müəssisələrdə bankda vəlyuta hesabı açılır.

Bankda valyuta hesabının açılması hesablaşma hesabının açılmasna oxşar qaydada aparılır. Əgər müəssisə valyuta hesabını özünün hesablaşma hesabı olan bankda açmaq istəyirsə belə halda müəssisə ancaq müəyyən olunmuş qaydada hesabın açılmasına dair ərizə, müəssisə rəhbəri, onun müavini və baş mühasibin imza nümunələrini və müəssisənin möhürünün əksini göstərən kartoçka və vergi ödəyicisinin identifikasiya nömrəsinə dair bildiriş təqdim etməlidir.

Bank valyuta hesabı açılan müəssisədən xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlara görə komision xərcləri tutur. Komision xərclərinin tutulma faizi hər bir bankın özü tərəfindən müəyyən olunur. Bundan başqa müəssisələr bankın xidmət etdiyi bütün valyuta əməliyyatlarının aparılması ilə əlaqədar müəyyən xərc də ödəməlidirlər.

Valyuta hesabında pul vəsaitlərinin sintetik uçotu 52 saylı «Valyuta hesabı»nda aparılır, bu hesab ölkə ərazisində və xarici banklardakı valyuta hesablarında olan xarici valyuta ilə pul vəsaitlərinin mövcudluğunu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

52 «Valyuta hesabı»nın debitində müəssisənin valyuta hesabına daxil olan pul vəsaitləri, kreditində isə onların həmin hesablardan silinməsi əks etdirilir. Müəssisənin valyuta hesabının krediti və ya debitinə səhvən yazılmış və bank çıxarışlarının yoxlanılması zamanı aşkar edilmiş məbləğlər 63 saylı «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabında əks etdirilir.

Valyuta hesabı üzrə əməliyyatlar mühasibat uçotunda ğank çıxarışlarına və onlara əlavə edilən pul hesablaşma sənədlərinə əsasən əks etdirilir.

52 «Valyuta hesabı»nın aşağıdakı subhesabları açıla bilər:

52-1 «Ölkə daxilində valyuta hesabları»

52-2 «Xaricdəki valyuta hesabları»

52 «Valyuta hesabı» üzrə analtik uçot xarici valyuta ilə pul vəsaitlərinin saxlanması üçün bank idarələrində açılmış hər bir hesab üzrə aparılır.

Xarici valyuta əməliyyatlarının uçotunun təşkilində müəssisələrdə xarici valyuta vəsaitlərinin məzənnə fərqinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi prinsiplərinin düzgün yerinə yetirilməsi mühüm məsələdir. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi 16 sentyabr 1994-cü il tarixli qərarı ilə xarici valyuta vəsaitlərinin məzənnə fərqinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydalarını müəyyən etmişdir.

Müəssisə xarici valyuta üzrə bütün əməliyytları Azərbaycan Respublikası Milli Bankının əməliyyatın baş verdiyi tarixə mövcud valyuta məzənnələrinə uyğun olaraq qiymətləndirir və valyuta hesablarındakı valyutaları hər dəfə məzənnələr dəyişdikcə yenidən qiymətləndirir.

Valyuta hesabındakı valyutaların (növlər üzrə) Milli Bankın məzənnələrinə uyğun olaraq hər dəfə yenidən qiymətləndirildiyi zaman dövr üzrə artan məzənnə fərqi həmin valyutaların istifadə məqsədləri nəzər alınmaqla müvafiq hesablarda uçota alınır.

Bank hesabları, öhdəlikləri və hesablaşmaları üzrə xarici valyuta əməliyyatları, eləcə də xarici valyuta ilə daxil olmuş material qiymətliləri, qeyri-maddi aktivlər, qiymətli kağızlar və əmlakın digər növləri mühasibat uçotunda əməliyyatın aparılma tarixində Milli Bankın qüvvədə olan valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutanın yenidən haqq – hesab edilməsi yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə valyuta hesablaşmalarının və tədiyyələrinin analitik uçotunda da göstərilir.

Banklarda və digər kredit idarələrindəki valyuta hesablarında olan vəsait qalıqları, pul sənədləri də daxil olmaqla digər pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, xarici valyuta ilə debitor və kreditor borcları maliyyə (mühasibat) hesabatlarında hesabat dövrünün sonuncu gününə Milli Bankın valyuta məzənnələri üzrə xarici valyutaların yenidən haqq-hesab edilməsi yolu ilə qiymətləndirilərək müəyyən edilmiş məbləğdə manatla əks etdirilir.

Müəssisənin sərəncamında dövriyyə vəsaiti, eyni zamanda təsisedici sənədlərə uyğun oalarq müəssisədə nizamnamə kapitalı kimi mövcud olan xarici valyuta vəsaitləri üzrə məzənnə fərqi il ərzində 52 «Valyuta hesabı»nın və 83 «Gələcək dövrün gəlirləri hesabı»nın müvafiq subhesablarında uçota alınır.

Qısa və uzun müddətli borclar kimi mövcud olan xarici valyuta üzrə məzənnə fərqi həmin borclar qaytarılana qədər pul vəsaitlərini uçota alan hesabların və 94 saylı «Qısamüddətli borclar» və 95 saylı «Uzunmüddətli borclar» hesablarının müvafiq subhesablarında uçota alınır. Uzunmüddətli və qısamüddətli kredit kimi dövriyyədə olan xarici valyuta üzrə məzənnə fərqi həmin kreditlər qaytarılanadək 52 «Valyuta hesabı», 90 «Qısamüddətli bank kreditləri» və 92 «Uzunmüddətli bank kreditləri» hesablarında uçota alınır.

Xarici valyuta ilə aparılan əməliyyatlar üzrə məzənnə fərqləri, o cümlədən mühasibat balansının tərtib edildiyi tarixə borcların yenidən qiymətləndirilməsindən olan fərqlər il ərzində 83 «Gələcək dövrlərin gəlirləri hesabı»nda uçota alınır və ilin sonunda müvafiq borclar qaytarılanadək edilən güzəştlər alınmaqla 80 «Mənfəət və zərər hesabı»na aid edilir.

6.4. Hesablaşma əməliyyatının uçotu

Müəssisələrdə təsərüfat vəsaitlərinin düzgün, və vaxtında dövriyyəsini təmin etmək üçün tətbiq edilən hesablaşma formasının əhəmiyyəti böyükdür. Hesablaşmaların səmərəli formalarından istifadə olunması mövcud olan məhsulun vaxtında satılması və təsərüfat fəaliyyətinin fasiləsizliyinin işini təmin edir. Müəssisələr arasında hesablaşma əlaqələrinin forma və qaydaları Milli Bankın normaları ilə müəyyən olunur. Bir qayda olaraq mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün müəssisələrin və fiziki şəxslərin əmtəə-material qiymətlərinin alqı-satqısı üzrə əməliyyatlarının qeyri-nağdsız hesablaşma formadasında aparılması müəyyən olunmuşdur. Lakin, müəyyən alqı-satqı əməliyyatlarının nağd pulla hesablaşması da nəzərdə tutulur.

Nağdsız hesablaşmaların həyata keçirilməsi əməliyyatın iqtisadi məzmunundan asılı olaraq iki qrupa – mal əməliyyatları üzrə hesablaşmalar və maliyyə öhdəçilikləri üzrə hesablaşmalar ayrılır. Birinci qrup hesablaşmalara müəssisələr arasında əmtəə-material dəyərləri (iş, xidmətlər) üzrə hesablaşma əməliyyatları, ikinci qrupa isə büdcəyə ödənişlər, və s. hesablaşmaların yerinə yetirilməsi daxildir.

Nağdsız hesablaşmalar malsatan və alıcı müəssisələrin harada yerləşməsindən asılı olaraq eyni şəhərli və digər şəhərli qrupa ayrılır. Müəssisələrin yerləşməsindən asılı olaraq, onun hesablaşma forması müəyyən olunur. Müasir şəraitdə müəssisələr hesablaşmaları ödəmə tələbnamələri, ödəmə tapşırıqları, akkreditivlər, barter əməliyyatları, məcburi silinmə, hesablaşma çekləri Vasitəsilə və digər formalarda aparılır. Müəssisələr arasındakı tətbiq edilən hesablaşma formaları onların qarşılıqlı razılığı və bağlanılmış müqavilələr əks olunmaqla müəyyənləşdirilir.

Hər bir müəssisə bir tərəfdən alıcı, digər tərəfdən satıcı qismində çıxış edir. Ona görə də onlar arasındakı hesablaşma münasibətlərinin uçotu satıcı-alıcı müəssisələr arasındakı hesablaşmanı ifadə etməlidir. Malsatan və podratçı müəssisələrlə hesablaşmalar 60 saylı«Malsatan və podryatçılarla hesablaşmalar» hesabında aparılır. Bu hesab malsatan və podryatçılarla hesablaşmalar haqqındakı məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Bir qayda olaraq 60 saylıhesabın kredit qalığı olur və bu qalıq məbləği malsatan müəssisələrin yüklədikləri əmtəə-material qiymətliləri üzrə borcu göstərir. Materal qiymətlilərinin əldə edilməsinə, yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlərin göstərilməsi üzrə hesablaşmalarla əlaqədar bütün əməliyyatlar təqdim edilən hesab fakturaların ödəmə vaxtından asılı olmayaraq 60 «Malsatan və podryatçılarla hesablaşmalar» hesabında əks etdirilir.

60 «Malsatan və podryatçılala hesablaşmalar» hesabının krediti faktiki daxil olmuş əmtəə-materal qiymətlilərini, qəbul edilmiş işlərin və xidmətlərin dəyəri qədər bu qiymətliləri və müvafiq məsrəfləri uçota olan hesabların debeti ilə müxabirləşir. Materal qiymətlilərinin daşınmasına, həmçinin onların kənarda emal olunmasına görə göstərilən xidmətlər 60 «Malsatan və podryatçılala hesablaşmalar» hesabının kreditinə istehsal ehtiyyatlarını, mallar, tədavül xərclərini və s. uçota alan hesabların isə debetinə yazılmaqla əks etdirilir.

Əgər malsatanın yüklədiyi məhsul qəbul olunarkən əskikcəlmə müəyyən olunarsa müəssisə həmin təşkilata iddia təqdim edir. Təqdim olunmuş əskikgəlmə məbləği ilə əlaqədar olaraq 63 «İddialar üzrə hesablaşmalar» hesabının debetinə və 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabının kreditinə yazılış aparılır. Malsatanın təqdim etdiyi hesablaşma sənədlərində arifmetik səhvlər və qiymətlə əlaqədar göstəricilər müqavilə şərtlərinə uyğun olmadıqda da mühasibat uçotunda yuxarıda göstərilən qaydada yazılış aparılır:

Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçünnun mühasibat uçotu Hesablar Planında 62 saylı «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Həmin hesabın aşağıdakı subhesablarından istifadə edilir:

62-1 «İnkasso qaydasında hesablaşmalar»

62-2 «Planlı ödəmələr üzrə hesablaşmalar»

62-3 «Alınmış veksellər» və başqaları

62-1 «İnkassa qaydasında hesablaşmalar» hesabında yüklənmiş məhsullar, yerinə yetirilmiş işlər və xidmətlərə görə alıcılar və sifarişçilərə təqdim edilmiş və bank tərəfindən ödənilmək üçün qəbul olunmuş hesablaşmaların uçotu aparılır.

62-2 «Planlı ödəmələrə üzrə hesablaşmalar» subhesabında müəssisənin uzunmüddətli təsərrüfat əlaqələri saxladığı alıcılar və sifarişçilərlə apardığı mütəmadi hesablaşmalar üzrə ödənişi ayrıca bir hesablaşma ödəmə sənədi ilə tamamlanmayan və əsasən planlı ödəniş qaydasında aparılan hesablaşmalar uçota alınır.

62-3«Alınmış veksellər» subhesabında alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar üzrə alınmış veksellərlə təmin edilmiş borclar uçota alınır.

62«Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının debeti malalanlara təqdim edilmiş hesablanma sənədlərindəki məbləğ qədər 46 «Məhsul (iş, xidmət) satışı», 47 «Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları», 48 «Sair aktivlərin satışı» hesablarının krediti ilə müxabirləşir.

62 «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar hesabının krediti daxil olmuş ödənişlər, qəbul edilmiş avans məbləğləri və s. üzrə pul vəsaitlərin və hesablaşmaları uçota alan hesablarla müxabirləşir. Əgər alıcının borcunu təmin edən alınmış veksellər üzrə faiz nəzərdə tutulubsa, onda bu borc ödənildikcə 51 «Hesablaşma hesabı»nın debitinə, 62 «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabının və 80 «Mənfəət və zərər» hesabının kreditinə yazılışlar edilir.

Hər ayın sonunda bütün alıcılar üzrə hesablaşmalar üzrə qalıq müəyyənləşdirilir. Əgər hesabda debet qalığı olarsa onda bu alıcıların borcunu, kredit qalıbı olduqda isə müəssisənin alıcıya olan borcunu göstərir.

62 «Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot alıcılara təqdim edilən hər bir hesablaşma sənədi əsasında, planlı ödənişlər qaydasında, hesablaşmalır zamanı isə hər bir alıcı və sifarişçi üzrə ayrılıqda aparılır.

6.6. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların uçotu

Təsərrüfat – maliyyə fəaliyyəti prosesində müəssisələrdə öz ezamiyyə, habelə digər əməliyyat və təsərrüfat xərcləri üçün nağd pul vermək zərurəti meydana çıxır.

Belə xərclərə işçi ezamiyyəyə göndərilərkən mal-material qiymətlilərinin alınması ilə əlaqədar, müəyyən cari təsərrüfat xərclərini ödəmək üçün və s. üzrə ona nağd ödənilən pul vəsaiti aiddir.

Müəssisənin işçilərinə təhtəlhesab məbləğlərin verilməsi qaydası kassa əməliyyatalrının aparılması qaydaları ilə tənzimlənir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Vətəndaşların xidməti ezamiyyə xərcləri normativlərinin təkmilləşdirilməsi haqqında» 1996-cı il 20 dekabr tarixli sərəncamına uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti 27 yanvar 1997-ci il tarixli, 9 nömrəli qərarla «Vətəndaşların xidməti ezamiyyə xərclərinin normativləri haqqında» qərar qəbul etmişdir. Həmin qərarda Azərbaycan Respublikası ərazisi daxilində ezamiyyə xərcləri məbləğləri və xarici ölkələrə xidməti ezamiyyə xərclərinin normativləri təsdiq olunmuşdur.

İşçiyə ezamiyyə vaxtı üçün verilən nağd pul məbləği müəssisə rəhbəri tərəfindən müəyyən edilir. Hər bir işçi aldığı nağd pul vəsaitinin xərclənməsi haqqında, ezamiyyədən qayıtdıqdan sonra üç gün müddətində mövcud olan ezamiyyə sənədləri əsasında avans hesabatı tərtib etməli və müəssisə mühasibatlığına təqdim etməlidir. Mühasibatlıqda təqdim olunmuş avans hesabatı ona əlavə olunan ezamiyyə vəsiqəsi və digər sənədlər əsasında (çek, qaimə, qəbz, nəqliyyatla əlaqədar biletlər və s.) ətraflı yoxlanılır və hesabat müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.

Təhtəlhesab şəxsə pul vəsaiti təkrarən ancaq keçmiş aldığı avans pul məbləği üzrə hesablaşma aparıldıqdan sonra verilə bilər. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalarda xidməti ezamiyyə xərcləri xüsusi yer tutur. Xidməti ezamiyyə-işçini müəssisə rəhbərinin yazılı əmri əsasında xidməti vəzifəni yerinə yetirmək üçün, müəyyən vaxtda, onun daimi işinin yerləşdiyi yerdən başqa şəhər, rayon və s. yerlərə göndərilməsi deməkdir.

İşçinin ezamiyyəyə göndərilməsi ilə əlaqədar ona standart formada təsdiq olunmuş ezamiyyə vəsiqəsi verilir. Həmin vəsiqədə ezam olunan şəxsin adı, soyada, atasının adı, vəzifəsi daimi iş yerindən çıxdığı gün göstərilir. Göstərilən rekvizitlər ezamiyyə vəsiqəsində əks olunduqdan sonra müəssisə rəhbərinin imzası və möhürlə təsdiq olunmalıdır.

Ezam olunan işçiyə, bütün ezamiyyə vaxtı ilə əlaqədar olan nəqliyyat, kommunal və gündəlik yeməklə əlaqədar xərclər müəssisə tərəfindən ödənilir.

Büdcədən maliyyələşdirilən müəssisə,idarə və təşkilatlar istisna olunmaqla digər hüquqi şəxslər, işçilərinin Azərbaycan Respublikası ərazisi daxilində ezamiyyə xərclərinin ödənilməsi üçün öz sərəncamlarında qalan vəsait hesabına normativ sənəddə müəyyən olunmuş normalardan əlavə vəsait ayıra bilərlər.

Xarici ölkələrə qısa müddətli ezamiyyənin sənədləşdirilməsi, onun məqsədi, vəzifəsi və ezamiyyə vaxtı göstərilməklə müəssisə rəhbərinin sərəncamı əsasında sənədləşdirilir. Xarici ölkələrə ezamiyyə ilə əlaqədar olaraq xərclər yüksək normalar üzrə təqdim olunmuş sənədlər əsasında ödənilir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 27 yanvar 1997-ci il tarixli 9 qərarı ilə «Vətəndaşların xarici ölkələrdə xidməti ezamiyyə xərclərinin normativləri» müəyyən olunmuşdur. Həmin qərarla müəyyən olunmuşdur ki, dövlət idarəetmə orqanları mülkiyyət və təşkilat formasından asılı olmayaraq bütün təsərrüfat subyektləri və təşkilatlar öz hesablarında olan valyuta vəsaitlərindən ezamiyyə xərcləri üçün bu qərarla təsdiq olunmuş normativlərin həddini aşmamaq şərtilə istifadə edə bilərlər. Ezamiyyə xərclərindən başqa hər bir nəfərə ezamiyyə müddəti üçün təsdiqedici sənəd tələb olunmamaq şərtilə 20 ABŞ dolları məbləğində birdəfəlik ölkədaxili nəqliyyat xərcləri verilir.

Hesablarında valyuta vəsaiti olmayan büdcə təşkilatları xarici ezamiyyə xərclərini bu məqsəd üçün öz büdcəsində nəzərdə tutulmuş vəsaiti «Valyuta tənzimi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq, lazımi valyutaya çevirməklə ödəyə bilərlər.

Müəssisə işçilərinə inzibati-təsərrüfat və əməliyyat, habelə ezamiyyə xərcləri üçün təhtəlhesab şəxslərə verilmiş məbləğlər üzrə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün 71 saylı «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı müəyyən olunmuşdur. Həmin hesabın debitində təhtəlhesab şəxslərə inzibati – təsərrüfat, əməliyyat xərcləri və xidməti ezamiyyətlə əlaqədar verilən nağd pul məbləğləri əks olunur. Bununla əlaqədar olaraq mühasibit uçotunda aşağıdakı yazılış aparılır:

Debet 71 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar».

Kredit 50 «Kassa» hesabı.

Kredit 51 «Hesablaşma hesabı».

Kredit 52 «Valyuta hesabı».

Təhtəlhesab şəxslər tərəfindən xərclənmiş məbləğlər isə 71 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabının kreditinə, sərf olunmuş məsrəfləri və əldə olunmuş qiymətliləri uçota alan, habelə xərclərin xarakterindən asılı olaraq digər hesabların debitinə yazılır. Bu yazılış aşağıdakı qaydad uçotda əks olunur:

Debet 10 «Materiallar» hesabı

Debet 12 «Azqiymətli və tezköhnələn əşyalar» hesabı

Debet 25 «Ümumistehsalat xərcləri» hesabı

Debet 26 «Ümumitəsərrüfat xərcləri» hesabı

Debet 44 «Tədavül xərcləri» hesabı

Debet 60 «Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar» hesabı

Debet 50, 51, 52 «Kassa», «Hesablaşma hesabı», «Valyuta hesab»ları hesabı

Debet 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasından itkilər» hesabı

Debet 71 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabı

Təhtəlhesab şəxslər tərəfindən vaxtında qaytarılmayan təhtəlhesab pul məbləğləri 71 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabının kreditində və 84 «Sərvətlərin əskikgəlməsi və xarabolmasından itkilər» hesabının debetində əks olunur. Daha sonra bu məbləğlər 84 «Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasından itgilər» hesabından, 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar» hesabının və ya 73 «Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyyəti ilə hesablaşmalar» hesabının debetinə silinir.

71 «Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar» hesabının debetində əks olunmuş qalıq məbləği təhtəlhesab şəxslərin aldıqları pul məbləği üzrə onların müəssisəyə olan borclarını kredit qalığı isə müəssisənin təhtəlhesab şəxsə onun artıq sərf etmiş olduğu pula görə olan borcunu göstərir.

Təhtəlhesab şəxslər üzrə hesablaşmaların analitik uçotu hər bir şəxsə verilən avans üzrə aparılır.

6.7. Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu

Müxtəlif debitor borcu dedikdə başqa müəssisələrin, işçilərin və fiziki şəxslərin müəssisəyə olan borcları başa düşülür. Belə borclara mal əməliyyatları ilə əlaqədar olmayan borclar daxildir. Müəssisəyə borcu olan digər müəssisə, idarə və şəxslər debitorlar sayılır.

Müxtəlif kreditor borcu isə müəssisənin başqa müəssisəyə, fiziki şəxsə, işçilərinə olan borcu hesab olunur və həmin borcu olan müəssisə kreditor sayılır.

Mühasibat uçotu balansında debitor və kreditor borcları, onun formaları üzrə əks olunur.

Müxtəlif təsərrüfat əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq kommunal təsərrüfat orqanları, nəqliyyat müəssisələri, işçi heyyəti ilə deponentləşmiş əmək haqqı, icra vərəqəlir və sairə üzrə müxtəlif debitor və kreditor borcları yaranır. Deyildiyi kimi, bu kimi debitor və kreditor borcları qeyri-mal əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq yaranır.

Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu 76 saylı «Müxtəlif debittor və kreditorlarla hesablaşmalar» aktiv-passiv hesabında, kassa hesabatı, bank çıxarışları, icra vərəqələri və digər sənədlər əsasında aparılır.

76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı 60 «Malsatan və podratçılırlı hesablaşmalar» və 75 «Təhsisçilərlə hesablaşmalar» hesablarında əks olunmayan bütün növ əməliyyatlar üzrə müxtəlif təşkilatlarla, çeklə ödənilmiş xidmətlərə görə nəqliyyat (dəmiryolu və su yolu) təşkilatları ilə, müəssisənin işçi heyyətinin əmək haqqılarından məhkəmə orqanlarının qərarları və sairə əsasən müxtəlif təşkilat və şəxslərin xeyrinə tutulmuş məbləğlər üzrə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirməyi nəzərdə tutur.

76 «Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının kredit qalığı (saldosu) müəssisənin müxtəlif təşkilatlara olan borcunu göstərir. Kreditor borcunun ödənməsi zamanı 50 «Kassa», 51 «Hesablaşma hesabı»nın krediti və 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının debetinə yazılış edilir. Hesabın debet qalığı müəssisələrin və ayrı-ayrı şəxslərin müəssisəyə olan borcunu göstərir. Debitorlardan ödənilən borcların məbləği hesabın kreditində əks olunur.

76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot hər bir debitor və kreditor üzrə aparılır.

«Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının 24 mart 1995-di il Qanununun 22-ci maddəsinin 5-ci bölməsində əsasən iddi müddəti keçmiş debitor borcları, alınması mümkün olmayan digər ümidsiz borclar müəssisənin rəhbərinin qərarı ilə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

Borclunun ödəmə qabiliyyətinin olmaması üzündən zərərə silinən borc məbləği onun ləğv olunması demək deyildir. Həmin borc məbləği borclunun əmlak vəziyyəti dəyişdiyi zaman, onun tutulması imkanlarına nəzarət etmək üçün silindiyi gündən başlayaraq beş il müddətinə balansarxası hesabda əks olunur. Debitor borcunun silinməsi müəssisə rəhbərinin əmri ilə sənədləşdirilir və bununla əlaqədar aşağıdakı yazılış aparılır:

Debet 80 «Mənfəət və zərər».

Kredit 61 «Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar».

Kredit 62 «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar».

Kredit 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar».

Müəssisə balansından silinmiş debitor borcu 007 «Zərərə silinmiş ümidsiz debitor borcları» balansarxası hesabında əks olunur.

İddia müddəti keçmiş kreditor və deponent borc məbləğləri Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda dövlət büdcəsinə köçürülür.

Pul vəsaitləri müəssisənin istehsal-kommersiya fəaliyyətində nə kimi rol oynayır?

Hesablaşmaların hansı növləri və formaları vardır?

Kassa əməliyyatlarının analitik uçotu necə aparılır?

Valyuta əməliyyatları üzrə pul vəsaitlərinin uçotunun aparılması qaydası necədir?

Hansı şəxslərə təhtəlhesab şəxslər deyilir?

Fənn: Maliyyə, pul tədavülü və kredit Mövzu Maliyyənin mahiyyəti. P L a n

2.Dövlətin maliyyə siyasəti
1990-cı ilədək Sovet İttifaqının maliyyə siyasəti K.Marksın və V.İ.Leninin nəzəri müddəalarının təsiri altında formalaşmışdı. Sosialist dövlətinin mahiyyəti haqqında marksist-leninçi nəzəriyyədə dövlətin maliyyə siyasətinin başlıca prinsipi – maliyyə resurslarının dövlətin əlində mərkəzləşdirilməsindən ibarət idi.

Maliyyə siyasətində 1995-ci ildən başlayaraq perspektiv istiqamətlər müəyyən edildi ki, burada da aşağıdakılar nəzərdə tutulmuşdur.

1.Müəssisələrin və vətəndaşların vergiyə cəlb edilməsini, gömrük tariflərini tənzimləmək, idarəetmə aparatının saxlanmasına dövlət xərclərini ixtisar etmək yolu ilə büdcə kəsirinin azaldılmasına nail olmaq.

2. Müəssisə və fiziki şəxslərə vergiqoyma sistemini təkmilləşdirmək və sadələşdirmək, vergilərin sayını xeyli azaltmaq.

3. İnflyasiyanın səviyyəsini azaltmaq, müəssisələrə sahibkarlıq fəaliyyəti seçməkdə sərbəstlik vermək.

4. Ölkədə sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalını canlandırmaq, istehsal və maliyyə münasibətlərini sağlamlaşdırmaq qabiliyyətində olan mütəxəssislərin hazırlanmasının genişləndirilməsi.

5. İqtisadiyyatın sabitləşdirilməsi üzrə tədbirlərdə bankların və digər kredit idarələrinin rolunu artırmaq. Bu məqsədlə bank sistemində islahatları elə keçirmək lazımdır ki, bankların əsas məqsədi maksimum mənfəət götürmək deyil, minimum haqla müəssisə və əhaliyə xidmət etmək olsun.

6. Kredit münasibətləri sistemini təkmilləşdirmək, kredit münasibətlərinin inkişafı istehsalın və xidmət sahəsinin inkişafına yardım etməlidir.

7. İstehsal və qeyri – istehsal sferalarında dövlət tədbirlərini maliyyələşdirmək üçün ölkənin maliyyə resurslarının xeyli hissəsini dövlətin əlində (dövlət büdcəsində) təmərküzləşdirmək lazımdır.

8. Perspektivdə dövlət büdcəsinin sosial yönümlüyünü, sosial tələbatlara maliyyə resurslarının ayrılmasını təmin etmək.

Dövlətin maliyyə siyasəti investisiya siyasəti ilə qırılmaz surətdə əlaqədardır.

Dövlətin investisiya siyasəti – maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi olub, dövlətin investisiya fəaliyyətini maliyyələşdirməyə münasibətini ifadə edir. O, birincisi, investisiyanın məqsəd və istiqamətini; ikincisi investisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin formasını müəyyən edir.

Dövlətin investisiya siyasətinin əsas məqsədi investisiya fəaliyyəti üçün zəruri olan maliyyə resurslarının səfərbər edilməsi, investisiya fəallığının aşağı düşməsinin qarşısının alınması, əsaslı vəsait qoyuluşunun səmərəliliyinin yüksəldilməsindən ibarətdir.

İnvestisiya siyasəti həm dövlət investisiyasının maliyyələşdirilməsini və həm də öz vəsaiti hesabına əsaslı tikintini həyata keçirən xüsusi investisiyalara və müəssisələrə münbit investisiya şəraiti yaratmaqdan ibarətdir.

3. Müəssisənin (Təşkilatın) maliyyə siyasəti və onun hazırlanması
Müəssisənin maliyyə siyasəti – müəssisənin maliyyə resurslarının formalaşması və səmərəli istifadə edilməsinə yönəldilmiş maliyyə resurslarının idarə edilməsi metodlarının məcmusudur.

Müəssisənin maliyyə siyasətinin hazırlanmasının məqsədi müəssisənin strateji və taktiki məqsədlərinə nail olmasına yönəldilən maliyyənin idarə edilməsinin səmərəli sistemini təşkil etməkdən ibarətdir.

Müəssisədə maliyyə siyasətinin işlənib – hazırlanmasının strateji vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

kapitalın strukturunun optimallaşdırılması və müəssisənin maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi;

maksimum mənfəətin əldə olunması;

müəssisənin maliyyə – iqtisadi fəaliyyətinin şəffaflığına nail olunması;

müəssisənin investisiya cəlbediciliyinin təmin edilməsi;

müəssisə tərəfindən maliyyə resurslarının cəlb edilməsinin bazar mexanizmlərindən (kommersiya krediti, büdcə krediti, qiymətli kağızlar buraxılması və s.) istifadə edilməsi.

Taktiki maliyyə vəzifələri hər bir müəssisə üçün fərdi olur. Onlar strateji vəzifələrdən, vergi siyasətindən, müəssisənin mənfəətindən istehsalın inkişafına istifadə edilməsi imkanlarından irəli gəlir.

Əsasən müəssisənin maliyyə siyasətinin hazırlanmasının əsas istiqamətlərinə aiddir:

1)maliyyə – iqtisadi vəziyyətin təhlili;

2)uçot siyasətinin hazırlanması;

3) kredit siyasətinin hazırlanması;

4) dövriyyə vəsaitinin, kreditor və debitor borclarının idarə edilməsi;

5) xərclərin (məsrəflərin) idarə edilməsi və amortizasiya siyasətinin seçilməsi;

6) divident siyasəti;

7) maliyyənin idarə edilməsi.

Maliyyə – iqtisadi vəziyyətin təhlili maliyyə siyasətinin işlənib – hazırlanmasının əsasını təşkil edir. Burada nəinki maliyyə təhlilinin metoduna, habelə əldə edilmiş nəticənin təhlilinə və idarəetmə qərarlarının işlənib hazırlanmasına diqqət yetirilir.

Müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə – iqtisadi təhlilinin əsas komponentləri mühasibat balansının üfüqi, şaquli və trend təhlilidir.

Mühasibat hesablarının təhlili müəssisənin əmlakının tərkibini, maliyyə vəziyyətini, xüsusi vəsaitlərin formalaşması mənbələrini, borc vəsaitinin miqdarını, məhsul (əmtəə, iş və xidmət) satışından əldə edilən satış pulunun həcminin qiymətləndirilməsini müəyyən etmək məqsədilə onda göstərilən mütləq göstəricilərin öyrənilməsi deməkdir. Hesabatların faktiki göstəriciləri müəssisələrin planlaşdırdığı göstəricilərlə müqayisə edilir.

Üfüqi təhlil ilin axırına mühasibat hesabının göstəricilərini ilin əvvəlinə və keçmiş dövrə olan göstəricilərlə müqayisəsindən ibarətdir. Şaquli təhlil balansın ayrı – ayrı ümumi yekun göstəricilərində xüsusi çəkisini müəyyən etmək və nəticəni keçmiş dövrün göstəriciləri ilə müqayisə etmək məqsədi ilə aparılır. Trend təhlili bir neçə il üzrə hesabat göstəricilərinin bazis ilindən nisbi kənarlaşmasının hesablanmasına əsaslanır.

Müəssisənin maliyyə – iqtisadi vəziyyətinin təhlilinin nəticələrinə söykənərək uçot siyasətinin bu və ya digər vəziyyətinin variantı hesablanır. Çünki bu sahədə qəbul edilmiş qərardan birbaşa büdcəyə və büdcədənkənar fondlara keçirilən vergilərin məbləği, balansın strukturu, bir sıra başlıca maliyyə – iqtisadi göstəricilərin əhəmiyyəti asılı olur. Müəssisədə uçot siyasəti müəyyən edilərkən istehsalda xammalın və materialların, azqiymətli və tez xarab olan əşyaların silinməsi qaydaları, bitməmiş istehsalın qiymətləndirlməsi metodları, sürətləndirilmiş amortizasiya tətbiq etmək imkanları mövcud olur.

Müəssisənin kredit siyasətinin hazırlanması. Bu məqsəd üçün balansın passivinin strukturu təhlil edilir, xüsusi və dövriyyə vəsaitlərinin payı, onların nisbəti təhlil edilir, xüsusi dövriyyə vəsaitinin çatışmamazlığı müəyyən olunur. Hesablama əsasında borc alınmış vəsaitə tələbat müəyyən edilir. Bəzi hallarda xüsusi dövriyyə vəsaiti kifayət etdikdə belə, müəssisələrə kredit almaq məqsədəuyğun hesab edilir. Bu o vaxt mümkündür ki, kredit vəsaitinin cəlb edilməsi və istifadəsindən əldə edilmiş səmərə faiz dərəcəsindən yüksək olsun. Müəssisənin kredit siyasəti kredit təşkilatını, faiz dərəcəsinin miqdarını, kreditin ödənilməsi müddətini seçməyi nəzərdə tutur.

Dövriyyə vəsaitinin, debitor və kreditor borclarının idarə edilməsi . Maliyyə siyasəti hazırlanarkən, belə hesab edirlər ki, bu maliyyyənin idarə edilməsinin əsas problemidir. Bu problemin düzgün həll edilməsindən istər xüsusi vəsaitlərin və istərsə də borc alınmış vəsaitlərin istifadəsinin səmərəliliyi çox asılıdır. Müəssisənin maliyyə siyasəti hazırlanarkən nəzərdə tutulmuş dövriyyə vəsaitindən səmərəli istifadə edilməsinin yüksəldilməsinin mühüm amili dövriyyə vəsaitinin dövriyyəsidir.

Xərclərin (məsrəflərin) idarə edilməsi və amortizasiya siyasətinin seçilməsi. İstehsal xərclərinin (məsrəflərinin) və tədavül xərclərinin idarə edilməsinə həsr edilmiş maliyyə siyasəti bölməsinin hazırlanması üçün maliyyə təhlilinin xərc və rentabellik səviyyəsi haqqında məlumatlarından istifadə edilir. Təhlil əsasında xərclərin (dəyişən, sabit və qarışıq) optimallaşdırılması və müəssisənin zərərsiz işləməsinə nail olunması üzrə tədbirlər hazırlanır.

Amortizasiya siyasətinin seçilməsi müəssisənin maliyyə siyasətində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən müəssisə tezləşdirilmiş, yəni avadanlıqları dəyişdirmək üçün xərcləri artırmaqla sürətli vəsait yığmaq hüququna malikdir. Müəssisə həmçinin əsas fondların yenidən qiymətləndirilməsini keçirmək, amortizasiya ayırmalarının hesablanması üsulunu müəyyən etmək hüququna malikdir.

Müəssisənin divident siyasəti səhimdar cəmiyyətlərində, istehsal kooperativlərində və istehlak cəmiyyətlərində hazırlanır. Onun seçilməsində aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:

dividentin ödənilməsi səhmdar cəmiyyəti üzvlərinin və kooperativlərinin marağını təmin edir;

yüksək məbləğdə divident ödənilməsi təşkilatın inkişafına yönəldilən mənfəətin payını azaldır.

Maliyyə siyasəti hazırlanarkən dividentlərin üstünlüklərini və çatışmamazlıqlarını qiymətləndirmək, dividentin ödənilməsinin optimal variantını tapmaq, müəssisənin perspektiv inkişafına məsrəfləri nəzərə almaq lazımdır.

Müəssisənin maliyyəsinin idarə edilməsi . Müəssisənin idarə edilməsinin müasir sistemi planlaşdırılma, normalaşdırma və nizamlaşdırma nəzəriyyələrinə əsaslanır.

4. Azərbaycan Respublikasının maliyyə sistemi
Maliyyə sistemi – qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı fəaliyyət göstərən maliyyə münasibətlərinin ayrı – ayrı həlqələrinin məcmusudur. Maliyyə sistemi vasitəsilə pul vəsaitlərinin fondlarının bölgüsü, formalaşması və istifadəsi həyata keçirilir. Maliyyə sisteminə ölkənin maliyyə fəaliyyətinin və pul tədavülünün tənzimlənməsinə xidmət edən maliyyə idarələri daxil edilir.

Maliyyə bölgü münasibətlərinin daşıyıcısı olduğuna görə, məhz bu bölgü müxtəlif təsərrüfat subyektləri arasında baş verir. Pul vəsaiti fondlarının yaradılması və istifadəsi qaydasından asılı olaraq maliyyə sistemi iki yerə ayrılır:

1) Ümumdövlət maliyyəsi (mərkəzləşdirilmiş maliyyə);

2) Müəssisə və təşkilatların (təsərrüfat subyektlərinin)

maliyyəsi (qeyri – mərkəzləşdirilmiş maliyyə).

Maliyyə sistemi geniş mənada özünə habelə 3) kredit bank sistemini də (ölkənin banklarını və digər kredit idarələrinin məcmunu) daxil edir. Bu bölmənin hər biri təşkilati struktura malik olmaqla bir neçə həlqədən ibarətdir.

Birinci bölmənin – dövlət maliyyəsinin həlqələri mərkəzləşdirilmiş maliyyəyə aiddir və makro səviyyədə iqtisadiyyatı və maliyyə – bölgü münasibətlərini tənzimləmək üçün istifadə edilir.

İkinci bölmə müəssisə və təşkilatların maliyyəsini qeyri – mərkəzləşdirilmiş maliyyəni əhatə edir və mikro səviyyədə iqtisadiyyatı və sosial münasibətləri tənzimləmək və stimullaşdırmaq üçün istifadə edilir.

Kredit – bank sferası ölkənin banklarından və digər kredit idarələrindən ibarətdir. Ölkənin maliyyə sisteminə maliyyə fəaliyyətini həyata keçirən və tənzimləyən dövlət maliyyə istitutları da (təşkilatlar və idarələr) aiddir.

Azərbaycan Respublikasının maliyyə sistemi

Müəssisə və təşkilatların maliyyəsi

Dövlət maliyyə orqanları sistemi

›Dövlət sığorta fondları

›Kommersiya müəssisələrinin (təşkilatlarının) maliyyəsi

›Dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin maliyyəsi

›Qeyri kommersiya müəssisə və təşkilatlarının maliyyəsi

›İctimai təşkilatların və birliklərin maliyyəsi

›AR-nın Milli Bankı

›Bank olmayan kredit təşkilatları

›AR-nın Maliyyə Nazirliyi

›AR-nın subyektlərinin maliyyə orqanları

›AR-nın Vergilər Nazirliyi

Maliyyə sisteminin ayrı-ayrı sferaları (bölmələrə) və həlqələri bir-birindən hər bir həlqənin fəaliyyət xüsusiyyətləri, pul vəsaitləri fondlarının bölüşdürülməsi və istifadəsi metodları ilə və deməli, onların maliyyə sistemindəki rolu ilə fərqlənir.

5. Azərbaycan Respublikasının maliyyə siteminin

ayrı – ayrı əlaqələrinin xarakteristikası
Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi dövlətin mərkəzləşdirilmiş pul vəsaitləri fondlarının yaradılması və istifadəsinin əsas maliyyə planıdır. Dövlət büdcəsi dövlətin funksiyalarının yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan xərclərin maliyyələşdirilməsini təmin edir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasının büdcə sistemi iki səviyyədən ibarətdir:

Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi;

Dövlət maliyyəsinin növbəti həlqəsi büdcədənkənar məqsədli dövlət fondlarıdır. Büdcədənkənar dövlət fondları Azərbaycan Respublikasının müvafiq normativ hüquqi aktlarına əsasən dövlətə məxsus olan, lakin büdcə sisteminə daxil olmayan maliyyə fondlarıdır.

Büdcədənkənar fondlar həm sosial və həm də iqtisadi xarakterli olurlar.

Büdcədənkənar fondlar ciddi təyinata malikdir. Onların yaradılmasında başlıca məqsəd əhaliyə sosial xidmətin genişləndirilməsi, geridə qalmış infrastruktur sahələrin inkişafının stimullaşdırılması, iqtisadiyyatın aparıcı sahələrinin əlavə vəsaitlə təmin edilməsi və s. ibarətdir. Təsərrüfatçılığın bazar şəraitinə keçildiyi dövrdə aşağıdakı büdcədənkənar dövlət sosial fondları yaradılmışdır: pensiya fondu, sosial sığorta fondu, məcburi tibb sığorta fondu. Bu fondlar dövlət mülkiyyətində olub, maliyyə sisteminin müstəqil maliyyə – kredit idarələri kimi fəaliyyət göstərirdilər. Büdcədənkənar fondlar məqsədli təyinata (əhaliyə göstərilən sosial xidmətin maliyyələşdirilməsi) malikdir.

Sosial təyinatlı büdcədənkənar fondlarla yanaşı iqtisadi təyinatlı fondlar da yaradılır ki, onların hesabına dövlətin iqtisadi vəzifələrinin həll edilməsi tələbatı təmin edilmiş olur. İqtisadi fondlara misal olaraq Dövlət Yol Fondunu, Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu, Təbiəti Mühafizə Ehtiyat Fondunu, Məşələrin Qorunub Saxlanması və Təkrar İstehsalı Fondunu, Dövlət Neft Fondunu və s. göstərmək olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, istər sosial təyinatlı və istərsə də iqtisadi təyinatlı fondlar müəyyən dövrlərdə yaradıla və ləğv edilə bilər. Belə ki, Azərbaycan Respublikasında yuxarıda sadalanan büdcədənkənar fondların əksəriyyəti ləğv edilmiş və xüsusi təyinatlı büdcə fondlarına çevrilmişlər.

Bütün büdcədənkənar dövlət fondlarının gəlirləri müəssisə, idarə və təşkilatların məcburi tədiyyələri hesabına əmələ gəlir. Büdcədənkənar dövlət fondlarının vəsaitlərinin xərclənməsinə nəzarəti gücləndirmək məqsədilə onlar AR – nın Maliyyə Nazirliyi nəzdində Baş Dövlət Xəzinədarlığında cəmləşdirilmişdir.

Dövlət krediti maliyyə sistemində xüsusi yer tutur . Dövlət krediti – öz xərclərini maliyyələşdirmək üçün dövlət tərəfindən əhalinin, müəssisə və təşkilatların müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin cəlb edilməsi üzrə kredit münasibətlərini ifadə edir. Dövlət krediti tədiyyələrin könüllü olaraq dövlət xəzinəsinə ödənilməsinə əsaslanır.

Dövlət krediti dövlət istiqrazlarını, pul – şey lotoreyalarını və digər qiymətli kağızları yerləşdirmək yolu ilə cəlb edilir. Dövlət krediti eyni zamanda dölətin xarici borcudur ki, bu halda dövlət xarici dövlətlərdən büdcə kəsirini ödəmək üçün kredit alır.

Dövlət maliyyəsinin tərkib hissələrindən biri də sığorta fondudur. Sığorta fondu təbii fəlakətlər və bədbəxt hadisələrdən dəyən zərələrin ödənilməsini təmin edir və onların qarşısının alınması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinə yardım edir.

Maliyyə sisteminin növbəti sferası təsərrüfat subyektlərinin – müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisə və təşkilatların maliyyəsidir. Müəssisə və təşkilatlar ictimai tələbatı ödəmək məqsədilə məhsul istehsal etmək, iş görmək və xidmət göstərmək üçün qanunla müəyyən edilmiş qaydada yaradılmış müstəqil təsərrüfat subyektidir, hüquqi şəxsdir.

Müəssisə və təşkilatlarda gəlirlərin əsas hissəsi formalaşır ki, onlar da sonralar müxtəlif kanallar vasitəsilə yenidən bölüşdürülür.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində hüquqi şəxslər kommersiya və qeyri – kommersiya təşkilatlarına (müəssisələrinə) ayrılır.

Beləliklə, müəssisələrin maliyyəsinə maliyyə sisteminin aşağıdakı həlqələri daxildir:

kommersiya əsasında fəaliyyət göstərən müəssisələrin maliyyəsi;

qeyri – kommersiya fəaliyyəti həyata keçirən müəssisələrin maliyyəsi;

dövlət və ya bələdiyyə müəssisələrinin maliyyəsi;

ictimai təşkilatların (birliklərin) maliyyəsi.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 43.5 maddəsinə əsasən kommersiya təşkilatları elə hüquqi şəxslərdir ki, onun fəaliyyətinin əsas məqsədi mənfəət götürməkdir.

Kommersiya təşkilatları olan hüquqi şəxslər istehsal kooperativləri, təsərrüfat orqanları və cəmiyyətləri, dövlət müəssisələri, bələdiyyə unitar müəssisələri formasında yaradıla bilərlər.

İstehsal – təsərrüfat fəaliyyəti prosesində müəssisələr öz xüsusi vəsaitlərini mənfəət, amortizasiya ayırmaları və məqsədli pul vəsaitləri fondlarının yaradılması hesabına formalaşdırır. Müəssisələr zəruri hallarda cəlb edilmiş vəsaitlərdən də istifadə edirlər. Cəlb edilmiş vəsaitlər isə: borc alınmış vəsaitlərdən (kredit formasında); səhm buraxılışı və onların satışı hesabına daxil olan səhm kapitalı; konkret investisiya layihələri iştirakçılarının pay vəsaitlərindən ibarətdir.

Müəssisələrin maliyyəsi mikroiqtisadiyyatın əsasını təşkil edir. Maliyyə resurslarının əksəriyyət hissəsi burada formalaşır. Maliyyə sisteminin ümumi durumu müəssisənin maliyyə vəsaitindən bilavasitə asılıdır. Onlar maddi, əmək və maliyyə resurslarının dəyərcə qiymətləndirilməsinin idarə edilməsinə, onların balanslaşdırılmasının təmin edilməsinə imkan verir. Müəssisələrin mənfəəti bütün səviyyəli büdcələrin gəlirlərinin formalaşdırılmasında həlledici rol oynayır. Büdcədən sosial sferanın, iqtisadiyyatın, investisiya proqramının, müdafiənin, ekologiyanın və s. maliyyələşdirilməsi təmin edilir.

Mövzu 3 : Maliyyənin idarə edilməsi və planlaşdırılması
P L A N
1. Maliyyənin idarə edilməsinin mahiyyəti və metodları

2. Maliyyəni dövlət idarəetmə orqanları sistemi və onların vəzifələri

3. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə planlaşdırılması və proqnozlaşdırılması

4. Maliyyənin idarə edilməsinin avtomatlaşdırılmış sistemi

1. Maliyyənin idarə edilməsinin mahiyyəti və

metodları
İdarəetmə dedikdə, müəyyən nəticələrə nail olmaq üçün məcmu üsul və metodların köməyi ilə obyektə şüurlu, məqsədyönlü təsir başa düşülür.

İdarəetmə fəaliyyətinin mühüm sahəsi maliyyənin idarəedilməsindən ibarətdir. O xüsusi aparat, xüsusi metod, o cümlədən müxtəlif stimul və sanksiyaların köməyi ilə həyata keçirilir.

Digər idarəetmə sistemlərdə olduğu kimi maliyyənin idarə edilməsində də idarəetmənin obyektləri və subyektləri vardır. İdarəetmənin obyekti kimi pul gəlirlərinin və yığımlarının formalaşması və onların təsərrüfat subyektləri və dövlət tərəfindən istifadəsi ilə əlaqədar olan maliyyə münasibətləri ilə çıxış edir. İdarəetmə subyekti isə idarəetməni həyata keçirən təşkilatı struktur hesab edilir.

Maliyyə münasibətlərinin təsnifatına uyğun olaraq, idarəetmə obyekti onların sahəsinə görə təşkilatların (müəssisələrin, idarələrin) maliyyəsi, sığorta münasibətləri, dövlət maliyyəsi, ev təsərrüfatının maliyyəsi kimi müxtəlif qruplara ayrılır. Onlara müəssisələrin maliyyə xidməti (şöbələri), sığorta orqanları, maliyyə orqanları və vergi idarələri kimi idarəetmə subyektləri uyğun gəlir. Maliyyənin idarəedilməsini həyata keçirən təşkilat strukturlarının məcmusu maliyyə aparatı hesab edilir.

İdarəetmə subyektləri maliyyə münasibətlərinin hər bir sahəsində və hər bir həlqəsində maliyyəyə məqsədyönlü təsirin spesifik metodlarından istifadə edirlər. Eyni zamanda onlara idarəetmənin vahid metod və üsulları da məxsusdur. Maliyyənin idarəedilməsində planlaşdırma, operativ idarəetmə, nəzarət kimi mühüm funksional elementləri ayırmaq olar.

Planlaşdırma maliyyənin idarəetmə sistemində əhəmiyyətli yer tutur. Planlaşdırma zamanı təsərrüfatçılığın istənilən subyekti maliyyənin vəziyyətini hərtərəfli qiymətləndirir, maliyyə resurslarının artırılması imkanlarını aşkar edir, onların daha səmərəli istifadə edilməsi istiqamətlərini müəyyən edir. Plan qərarları mühasibat, statistik və operativ hesabatlara əsaslanan maliyyə informasiyasının təhlili əsasında qəbul edilir.

Operativ idarəetmə cari maliyyə vəziyyətinin operativ təhlili əsasında işlənib hazırlanan kompleks tədbirləri ifadə edir və maliyyə resurslarının yenidən bölüşdürülməsinin köməyi ilə az xərclə daha yüksək səmərə əldə etmək məqsədini güdür. Operativ idarəetmənin əsas məzmununu təsərrüfat fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq üçün maliyyə resurslarının səmərəli istifadə edilməsindən ibarətdir.

Nəzarət planlaşdırma və operativ idarəetmə prosesində həyata keçirilir. O, maliyyə resurslarının istifadəsi üzrə faktiki nəticələri plan göstəriciləri ilə müqayisə etməyə, maliyyə resurslarının artırılması və onların daha səmərəli istifadə edilməsi ehtiyatlarını aşkar etməyə imkan verir.

Maliyyənin idarə edilməsinin strateji (ümumi) və operativ formaları fərqləndirilir. Strateji idarəetmə proqnozlaşdırma vasitəsilə perspektiv maliyyə resurslarının müəyyən edilməsində, məqsədli proqramın reallaşdırılması üçün maliyyə resurslarının həcmini təyin etməkdə və s. istifadə olunur. O, dövlət və təsərrüfat idarəetmə orqanları tərəfindən: AR-nın Milli Məclisi, Prezident Aparatı, Maliyyə Nazirliyi, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və b.tərəfindən həyata keçirilir. Operativ idarəetmə maliyyə sistemi aparatının: Maliyyə Nazirliyi, AR subyektlərinin maliyyə orqanlarının, yerli hakimiyyət orqanlarının, büdcədənkənar fondların rəhbərlərinin, sığorta təşkilatlarının, müəssisələrin maliyyə xidmətlərinin (şöbələrin) funksiyalarına daxildir.

2. Maliyyənin dövlət idarəetmə orqanları sistemi və onların vəzifələri

Azərbaycan Respublikasında maliyyənin ümumi (strateji) idarəedilməsi ölkə Konstitusiyasına əsasən dövlət hakimiyyəti orqanlarına AR Milli Məclisinə, Prezident Aparıtına, və AR Hökumətinə həvalə edilmişdir.

Maliyyənin operativ idarə edilməsini maliyyə aparatı həyata keçirir. Onun köməkliyi ilə dövlət iqtisadiyyatın bütün struktur bölmələrinin maliyyə fəaliyyətinə rəhbərlik edir. Maliyyə aparatı operativ maliyyə planlaşdırılması, uçot, təhlil, nəzarət və maliyyə planlarının yerinə yetirilməsi üzrə işləri həyata keçirir.

Xalq təsərrüfatının müəssisə və sahələrində maliyyə fəaliyyətini müəssisənin maliyyə şöbələri və xidmətləri, habelə nazirlik və idarələrin maliyyə bölmələri həyata keçirirlər. Sığorta münasibətlərini xüsusi sığorta strukturları idarə edir . Dövlət maliyyəsinin idarə edilməsi üzrə işləri Maliyyə Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi və onların yerlərdəki orqanları həyata keçirirlər.

Milli Məclis AR–nın dövlət büdcəsinə və onun icrasına dair hesabata baxır və təsdiq edir. Milli Məclis habelə vergilər, rüsumlar və məcburi tədiyələr haqqında qanunlara baxır. Bundan başqa o, dövlətin daxili və xarici borclarının həddini müəyyən edir.

Maliyyənin idarə edilməsini həyata keçirən ən mühüm orqan Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi və onların yerlərdəki orqanlarıdır. Maliyyənin idarə edilməsi sahəsində onun əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

-Azərbaycan Respublikasında dövlətin vahid maliyyə, büdcə və vergi siyasətinin istiqamətlərinə dair təkliflərin hazırlanması və bu siyasətin həyata keçirilməsi;

-Dövlət büdcəsi layihəsinin hazırlanması və icrasının təşkili;

-Dövlət maliyyəsinin sabitliyinin təmin edilməsi və maliyyə bazarının inkişafı üçün zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi;

-Maliyyə resurslarının sosial–iqtisadi inkişafın üstün istiqamətlərində təmərküzləşməsi;

-Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatına xarici kreditlərin cəlb edilməsi, onların xərclənməsi və hərəkəti üzrə uçotun aparılması və ödənilməsi mənbələrinə dair təkliflərin hazırlanması;

-Büdcə sisteminin planlaşdırılması metodlarının, büdcə-vergi proqnozlaşdırılmasının, maliyyələşdirmə mexanizminin, uçot və hesabat qaydalarının təkmilləşdirilməsi;

-Büdcə vəsaitinin, o cümlədən məqsədli büdcə fondlarının, büdcə təşkilatlarının büdcədənkənar vəsaitlərinin, habelə dövlət zəmanəti ilə alınan daxili və xarici kreditlərin xərclənməsi üzərində maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsi;

-Dövlət büdcəsi vəsaitlərinin idarə edilməsinin, o cümlədən bölgüsünün səmərəliliyinin təmin edilməsi;

-Azərbaycan Respublikası ərazisində əyar nəzarətinin həyata keçirilməsi.

Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department

Pul vəsaitləri

Funksional imkanlar

Satışlar

Pərakəndə ticarət

Alışlar

Xidmət

İstehsal

Pul vəsaitləri

Əmək haqqı

Müəssisə

Əmlak

Təhlil

Fəaliyyət göstəriciləri

“Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department

MÖVZU VI. PUL VƏSAİTLƏRİNİN VƏ HESABLAŞMALARIN UÇOTU Leave a comment

Fənn: Maliyyə, pul tədavülü və kredit Mövzu Maliyyənin mahiyyəti. P L a n

Related posts: