Türk və Qafqaz xalqlarının mədəniyyəti

Şimali Qafqazda olduğu kimi Gürcüstan ərazisində də şərqə doğru getdikcə braxikefallıq, enlisifətlilik artır. Qərb gürcüləri (quriyalılar, meqrellər, lazlar, çanlar) şərqlilərdən (kartalinlər, kaxetinlər) həm də I qan qrupuna aid olunmaları ilə fərqlənirlər. Coğrafi baxımdan ortalıq mövqedə dayanan imerlər qan qrupuna və piqmentasiyaları ilə qərb gürcülərinə, III saç örtütüyünün inkişafına görə isə şərq gürcülərinə bənzəyirlər. V.V.Bunak, ümumiyyətlə gürcüləri 3 tipə ayırır:

Qafqaz xalqları

Qafqaz xalqları morfoloji quruluşlarında Əşrəf irqinin əlamətləri müşahidə olunan noqaylar, habelə Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalından sonra buraya köçürülən ruslar istisna olmaqla böyük ağ irqin cənub qoluna aid olunurlar. Morfoloji baxımdan Qafqaz xalqları arasında kəskin fərqlərin olmaması, ayrı–ayrı antropoloji tiplərin daha geniş təsnifatına və səciyyələndirilməsini çətinləşdirir.

XX əsrin 50–ci illərindən başlayaraq Qafqaz xalqlarının antropoloji cəhətdən öyrənilməsi geniş vüsət alsa da keçmiş SSRİ–də bütün elmlər kimi antropologiya elmi də mövcud siyasi doktrinadan asılı olduğundan bu sahədə xeyli yanlışlıqlara yol verildi. Rejimin vahid sovet xalqı yaratmaq istəyi nəticəsində Qafqazda, xüsusilə də onun şimal hissəsində antropoloji baxımdan bir–birlərindən kəskin şəkildə fərqlənən xalqlar eyni adla çağrılmağa və onlar arasındakı bu fərqliliklərin, sözün əsl mənasında “malalanmasına” başlanıldı. Obyektiv tədqiqatlar isə göstərir ki, məsələn ümumi adlar (ləzgi, avar, dargin, lak) altında birləşdirilən Dağıstan Respublikasında yaşayan xalqlar arasındakı morfoloji fərqlər, Oğuz irqinin şərq (türkmənlər) və qərb (Azərbaycan türkləri ) qolları arasındakı fərqliliklərdən daha çoxdur.

Böyük Qafqaz dağlarının şimalında, Qara dəniz sahillərindən Xəzər dənizi sahillərinə qədər uzanan ərazidə yaşayan Şimali Qafqaz xalqları III saç örtüyünün gur inkişafı, dodaqlarının nazikliyi, başlarının enlilik diametrinin böyüklüyü, burunlarının nazikliyi (leptoriniya) və əyriliyi ilə seçilirlər. Bu əlamətlər Şimali Qafqazın şərq və qərb hissələrinə görə dəyişilir. Qərbdə adıgey xalqları (şapsuqlar, abxazlar və s.), şərqdə isə Dağıstan xalqları (avarlar, darginlər, ləzgilər) məskunlalmışlar. Qərb qrupları şərqdəkilərdən uzunbaşlılıqları, başlarının daha az enliliyi, baş göstəricisinin kiçikliyi daha düz burunluluqları, IIIsaç örtüyünün daha az inkişafı, daha ucaboyluluqları, qaragözlülüklərilə seçilirlər. Qərb qrupunda I, şərqlilərdə isə II qan qrupu üstünlik təşkil edir. Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsində qərbdən şərqə doğru baş göstəricisi artır. Belə ki, bu göstərici Zelençuq adıgeylərində 82,8, Beştau kabardinlərində 83,1, qaraçaylılarda 85,1, balkarlarda 84,6, osetin 84, inquşlarda 84,3, çeçenlərdə 85,6–a bərabərdir. Lakin başın diametri bu dəyişkənliklə uzlaşmır. Belə ki, Terekətrafı bölgənin osetinləri və inquşlarında başın uzunluğu adıgeylərlə, eni isə Dağıstan əhalisinkinə bənzyir. Bu bölgənin əhalisi həm də bütün Qafqazda öz ucaboyluluqları ilə seçilirlər.

Terek qrupunu qərblilərlə gözlərinin açıqrəngliliyi, şərqlilərlə əyriburunluluğu yaxınlaşdırır. Morfoloji baxımdan çeçenlər də Terek tipinə uyğun gəlsə də bu qrupdan göygözlülükləri, əyriburunluluqları,üçüncü saç örtüyünün zəif inkişafı ilə seçilir. Bu xüsusiyyətləri nəzərə alan V.V.Bunak çeçenləri və ona qonşu xevsur, habelə Dağıstan xalqlarını arqun antropoloji tipinə aid edir. Cənubi Qafqazın qərbində yaşayan gürcü əhalisi də Terek tipinə aid olunur. Bu bölgənin əhalisi Şimali Qafqaz xalqlarından qismən braxikefal, ortaboylu, qaraşın, naziksifət, əyriburun, III saç örtüyünün gur inkişafı ilə fərqlənirlər.

Şimali Qafqazda olduğu kimi Gürcüstan ərazisində də şərqə doğru getdikcə braxikefallıq, enlisifətlilik artır. Qərb gürcüləri (quriyalılar, meqrellər, lazlar, çanlar) şərqlilərdən (kartalinlər, kaxetinlər) həm də I qan qrupuna aid olunmaları ilə fərqlənirlər. Coğrafi baxımdan ortalıq mövqedə dayanan imerlər qan qrupuna və piqmentasiyaları ilə qərb gürcülərinə, III saç örtütüyünün inkişafına görə isə şərq gürcülərinə bənzəyirlər. V.V.Bunak, ümumiyyətlə gürcüləri 3 tipə ayırır:

• 1. qərb, yəni Aşağı Rion
• 2. şərq, yəni Liaxvo-Alazan
• 3. mərkəz, yəni Kviril

Dağ gürcüləri (xevsurlar, moxevlər, svanlar) həm şərq, həm də qərb gürcülərdən sarısaçlılıqları, göygözlülükləri ilə ucaboyluluqları ilə seçilirlər.

Asiyanın müxtəlif ölkələrindən, xüsusilə İran və Türkiyədən köçürülən ermənilər isə antropoloji cəhətdən yekcins deyillər. Məsələn, Qarabağın erməni qrupları Gümrü ermənilərindən dodaqlarının qalınlığı, boylarının balacalığı, baş ölçülərinin kiçikliyi, daha naziksifətliliklərilə seçilirlər.

Azərbaycan türkləri isə antropoloji ədəbiyyatda Kaspi tipinə aid olunurlar. Böyük ağ irq daxilində Kaspi qrupuna mənsub topluluqların yeri hələ də tam müəyyənləşdirilməmişdir. Görkəmli antropoloqlarından olan Fişer 1923–cü ildə Azərbaycan türklərini və türkmənləri oriental (Şərq) irqə daxil etmişdir. Sovet antropoloqları arasında isə bu məsələ uzun zaman mübahisə obyekti olmuşdur. Belə ki, Yarxo, Roqinski, Levin və Abduşelişvili Kaspi tipini Şimali Hindistan və Orta Asiya xalqlarının mənsub olduqları antropoloji tiplərlə yaxınlaşdırmağa səy göstərmiş, Q.F. Debets isə Kaspi tipini Ön Asiya kiçik irqinə daxil etmişdir. Debetsə görə azərbaycanlıların və türkmənlərin fiziki tipləri onları Qazaxıstan və Altayın qədim əhalisindən daha çox Ön Asiya və Aralıq dənizi sahillərinin əhalisi ilə qohumlaşdırır. Onun fikrini müdafiə edən Oşanin Kaspi tipini Ön Asiya kiçik irqinin uzunbaş modifikasiyası kimi təqdim etmişdir. Çeboksarovun irqi təsnifatında isə Kaspi tipi Aralıq dənizi – Balkan irqinə daxil edilmişdir. Bu məsələ ilə bağlı daha ziddiyyətli mövqe V.V.Bunaka məxsusdur. 1951–ci ildə, görünür daha çox baş göstəricilərini nəzərə alan alim Kaspi tipini Pont tipi ilə birlikdə Aralıq dənizi kiçik irqinə aid etmişdi. Sonrakı araşdırmalarında isə Bunak Kaspi tipini L.V. Oşanin tərəfindən Mavərənnəhr, Yarxo tərəfindən isə Pamir–Fərqanə tipi adlandırılan antropoloji tiplərlə yaxınlaşdırmışdır. Bu müəlliflərin işlətdikləri terminlərin (“Şərq”, “Şərqi Aralıq dənizi”, “Xorasan”, “Kaspi” və s.) özlərində də müəyyən ziddiyyət vardır. Bu terminlər etnik deyil, daha çox coğrafi təsnifata əsaslanır. Bu irqi tipə aid edilən Azərbaycan türkləri və türkmənlər mənşə baxımından da eyni kökdən – Oğuzların törəmişlər. Buna görə də, eyni antropoloji irqi əlamətlər kompleksinə sahib olan iki qardaş xalqların mənsub olduqları irqi tipi Oğuz tipi adlandırmaq daha düzgün olardı. Orta əsr ərəb tarixçiləri oğuzların Xilafət ərazisində yaşayan digər xalqlardan öz uzunbaşlılıqları (dolixokranlılıqları) ilə seçildiklərini xüsusi olaraq vurğulayırlar. X yüzillikdə də oğuzlar Mavərənnəhr və Farsistanın yastıbaş əhalisindən başlarının uzunluğuna görə seçilirdilər. Paleoantropoloji materiallar Afanasyevo və Andronovo mədəniyyətinin qurucularının Oğuz tipinə aid olunduqlarını sübut edir. Azərbaycanda isə Oğuz (Kaspi) tipinin ilkin variantı orta daş dövrünə aid olunan Qobustandan aşkar edilmiş uzunbaş (dolixokran) kəllə hesab oluna bilər. Orta daş dövrünün Qobustan adamı Oğuz antropoloji tipinə uyğun əlamətlərə – uzun başa, nazik sifət və burun göstəricilərinə malik olması bu nəticəyə gəlməyə imkan verir. Əlamətlərin bu cür kombinasiyası bütün Qafqaz və Ön Asiya ərazilərindən aşkar edilmiş paleoantropoloji tapıntılar üçün də xarakterikdir.

Oğuz tipi cənubdan Xəzər dənizinin düzənlik və dağətəyi sahilləri ilə Dağıstan, Samur və Çıraxqala çayı vadilərinə də yayılmışdı. Belə ki, morfoloji əlamətlərin Oğuz tipinə uyğun kombinasiyası ləzgidilli qruplar və kumıklar arasında da geniş yayılmışdır. Antropoloqların əksəriyyəti Oğuz adlandırdığımız, ensiz sifətli, uzunbaşlı antropoloji tipin Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada qədim dövrlərdə çox geniş yayılması, eyni zamanda bu regionda təşəkkül tapdığı qənaətinə gəlmişlər.

Cənubi Qafqazın əldə edilən paleoantropoloji materiallarn əksəriyyəti öz morfoloji xüsusiyyətlərinə görə Oğuz (Kaspi) tipinə uyğundurlar.

Cənubi Qafqazda yaşayan irandilli etnik qruplar da ermənilər və gürcülər kimi antropoloji cəhətdən yekcins deyillər. Məsələn, V.V.Bunaka görə tatların bir qismi ləzgilərin də daxil olduqları samur tipinə aid edildikləri halda, Abşeron tatları baş ölçülərinə görə daha çox Azərbaycan türklərinə bənzəyirlər. Güney Azərbaycanın Maku şəhəri ətrafından Alagöz yaylaqlarının yamaclarına köçürülən yezidi kürdlər də antropoloji baxımdan Azərbaycan türklərindən o qədər də fərqlənmir və V.V. Bunak tərəfindən müəyyənləşdirilmiş Elbrus tipinə aid edilirlər. Azərbaycan Respublikasının cənub–şərqində məskunlaşmış talışlar antropoloji baxımdan bir–birlərindən xeyli fərqlənirlər. Belə ki, Astara rayonunun talışları daha braxikefal olduqları halda, Lerik rayonunun talışları mezokefaldırlar. Ümumiyyətlə, talışlar Cənubi Qafqazın digər braxikefal qruplardan burunlarının daha düz və sifətlərinin ensizliliklərilə seçilirlər.

XX əsrdə mövcud olmuş Sovet xalqı nəzəriyyəsi digər SSRİ xalqları kimi Qafqaz xalqlarına da çox ziyan gətirmiş, bu xalqların bəzi adət-ənənələrinin ləğv olunması, yaxud unudulması ilə nəticələnmişdir [1]

Qafqaz xalqları siyahısı

Abxaz-adıq xalqları

Əsas məqalə: Abxaz-adıq dilləri

Nax-dağıstan xalqları

• Andilər
• Avarlar
• Axvaxlar
• Baqullar
• Bejtilər
• Botlixlər
• Çamalalılar
• Ginuxlar
• Hunzeblər
• Karatinlər
• Qodoberilər
• Sezlər
• Tindallar
• Xvarşinlər

• Aqullar
• Arçinlər
• Ləzgilər
• Rutullar
• Saxurlar
• Tabasaranlılar
• Udilər

• Basbilər
• İnquşlar
• Çeçenlər

• Buduqlular
• Ceklilər
• Əliklilər
• Haputlular
• Xınalıqlılar
• Qrızlılar
• Yergüclülər

• Darginlər
• Laklar

Türkdilli xalqlar

Əsas məqalə: Türk xalqları

Kartveldilli xalqlar

Hind-avropalılar

Əsas məqalə: Slavyanlar
Əsas məqalə: İrandilli xalqlar

Semitlər

• Dağ yəhudiləri
• Gürcüstan yəhudiləri

İstinadlar

1. ↑ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Bakıda keçirilən Beynəlxalq Konfransda və Qafqaz Müsəlmanları Qurultayında nitqi – 30 sentyabr 1998-ci il. aliyevheritage.org (azərb.)

Avqust 07, 2021
Ən son məqalələr

Aşağı Nüvədi

Aşağı Saksoniya

Aşağı Salahlı

Aşağı Seyfəli

Aşağı Seyidlər

Aşağı Seyidəhmədli

Aşağı Surra

Aşağı Sövməə (Marağa)

Aşağı Pirtikan

Aşağı Qovudərə (Marağa)

Ən çox oxunan

Bəcirəvan

Bəcirəvan (Bərdə)

Bəcirəvan (Cəlilabad)

Bəcirəvan (İmişli)

Bəcirəvan bələdiyyəsi

qafqaz, xalqları, xalqlara, görə, qafqaz, xəritəsi, şimali, qafqaz, türk, xalqları, irandilli, xalqlar, slavyanlar, ermənilər, yunanlar, monqollar, qarışıq, qala, əhalisiz, dinlərə, görə, xristianlıq, islam, buddizm, qala, əhalisiz, mündəricat, antropoloji, tə. Xalqlara gore Qafqaz xeritesi Simali Qafqaz ve Qafqaz xalqlari Turk xalqlari Irandilli xalqlar Slavyanlar Ermeniler Yunanlar Monqollar Qarisiq az qala ehalisiz Dinlere gore Xristianliq Islam Buddizm az qala ehalisiz Mundericat 1 Antropoloji terkibi 2 Qafqaz xalqlari siyahisi 2 1 Abxaz adiq xalqlari 2 2 Nax dagistan xalqlari 2 3 Turkdilli xalqlar 2 4 Kartveldilli xalqlar 2 5 Hind avropalilar 2 6 Semitler 3 IstinadlarAntropoloji terkibi RedakteQafqaz xalqlari morfoloji quruluslarinda Esref irqinin elametleri musahide olunan noqaylar habele Qafqazin Rusiya terefinden isgalindan sonra buraya kocurulen ruslar istisna olmaqla boyuk ag irqin cenub qoluna aid olunurlar Morfoloji baximdan Qafqaz xalqlari arasinda keskin ferqlerin olmamasi ayri ayri antropoloji tiplerin daha genis tesnifatina ve seciyyelendirilmesini cetinlesdirir XX esrin 50 ci illerinden baslayaraq Qafqaz xalqlarinin antropoloji cehetden oyrenilmesi genis vuset alsa da kecmis SSRI de butun elmler kimi antropologiya elmi de movcud siyasi doktrinadan asili oldugundan bu sahede xeyli yanlisliqlara yol verildi Rejimin vahid sovet xalqi yaratmaq isteyi neticesinde Qafqazda xususile de onun simal hissesinde antropoloji baximdan bir birlerinden keskin sekilde ferqlenen xalqlar eyni adla cagrilmaga ve onlar arasindaki bu ferqliliklerin sozun esl menasinda malalanmasina baslanildi Obyektiv tedqiqatlar ise gosterir ki meselen umumi adlar lezgi avar dargin lak altinda birlesdirilen Dagistan Respublikasinda yasayan xalqlar arasindaki morfoloji ferqler Oguz irqinin serq turkmenler ve qerb Azerbaycan turkleri qollari arasindaki ferqliliklerden daha coxdur Boyuk Qafqaz daglarinin simalinda Qara deniz sahillerinden Xezer denizi sahillerine qeder uzanan erazide yasayan Simali Qafqaz xalqlari III sac ortuyunun gur inkisafi dodaqlarinin nazikliyi baslarinin enlilik diametrinin boyukluyu burunlarinin nazikliyi leptoriniya ve eyriliyi ile secilirler Bu elametler Simali Qafqazin serq ve qerb hisselerine gore deyisilir Qerbde adigey xalqlari sapsuqlar abxazlar ve s serqde ise Dagistan xalqlari avarlar darginler lezgiler meskunlalmislar Qerb qruplari serqdekilerden uzunbasliliqlari baslarinin daha az enliliyi bas gostericisinin kicikliyi daha duz burunluluqlari IIIsac ortuyunun daha az inkisafi daha ucaboyluluqlari qaragozluluklerile secilirler Qerb qrupunda I serqlilerde ise II qan qrupu ustunlik teskil edir Simali Qafqazin merkezi hissesinde qerbden serqe dogru bas gostericisi artir Bele ki bu gosterici Zelencuq adigeylerinde 82 8 Bestau kabardinlerinde 83 1 qaracaylilarda 85 1 balkarlarda 84 6 osetin 84 inquslarda 84 3 cecenlerde 85 6 a beraberdir Lakin basin diametri bu deyiskenlikle uzlasmir Bele ki Tereketrafi bolgenin osetinleri ve inquslarinda basin uzunlugu adigeylerle eni ise Dagistan ehalisinkine benzyir Bu bolgenin ehalisi hem de butun Qafqazda oz ucaboyluluqlari ile secilirler Terek qrupunu qerblilerle gozlerinin aciqrengliliyi serqlilerle eyriburunlulugu yaxinlasdirir Morfoloji baximdan cecenler de Terek tipine uygun gelse de bu qrupdan goygozlulukleri eyriburunluluqlari ucuncu sac ortuyunun zeif inkisafi ile secilir Bu xususiyyetleri nezere alan V V Bunak cecenleri ve ona qonsu xevsur habele Dagistan xalqlarini arqun antropoloji tipine aid edir Cenubi Qafqazin qerbinde yasayan gurcu ehalisi de Terek tipine aid olunur Bu bolgenin ehalisi Simali Qafqaz xalqlarindan qismen braxikefal ortaboylu qarasin naziksifet eyriburun III sac ortuyunun gur inkisafi ile ferqlenirler Simali Qafqazda oldugu kimi Gurcustan erazisinde de serqe dogru getdikce braxikefalliq enlisifetlilik artir Qerb gurculeri quriyalilar meqreller lazlar canlar serqlilerden kartalinler kaxetinler hem de I qan qrupuna aid olunmalari ile ferqlenirler Cografi baximdan ortaliq movqede dayanan imerler qan qrupuna ve piqmentasiyalari ile qerb gurculerine III sac ortutuyunun inkisafina gore ise serq gurculerine benzeyirler V V Bunak umumiyyetle gurculeri 3 tipe ayirir 1 qerb yeni Asagi Rion 2 serq yeni Liaxvo Alazan 3 merkez yeni KvirilDag gurculeri xevsurlar moxevler svanlar hem serq hem de qerb gurculerden sarisacliliqlari goygozlulukleri ile ucaboyluluqlari ile secilirler Asiyanin muxtelif olkelerinden xususile Iran ve Turkiyeden kocurulen ermeniler ise antropoloji cehetden yekcins deyiller Meselen Qarabagin ermeni qruplari Gumru ermenilerinden dodaqlarinin qalinligi boylarinin balacaligi bas olculerinin kicikliyi daha naziksifetliliklerile secilirler Azerbaycan turkleri ise antropoloji edebiyyatda Kaspi tipine aid olunurlar Boyuk ag irq daxilinde Kaspi qrupuna mensub topluluqlarin yeri hele de tam mueyyenlesdirilmemisdir Gorkemli antropoloqlarindan olan Fiser 1923 cu ilde Azerbaycan turklerini ve turkmenleri oriental Serq irqe daxil etmisdir Sovet antropoloqlari arasinda ise bu mesele uzun zaman mubahise obyekti olmusdur Bele ki Yarxo Roqinski Levin ve Abduselisvili Kaspi tipini Simali Hindistan ve Orta Asiya xalqlarinin mensub olduqlari antropoloji tiplerle yaxinlasdirmaga sey gostermis Q F Debets ise Kaspi tipini On Asiya kicik irqine daxil etmisdir Debetse gore azerbaycanlilarin ve turkmenlerin fiziki tipleri onlari Qazaxistan ve Altayin qedim ehalisinden daha cox On Asiya ve Araliq denizi sahillerinin ehalisi ile qohumlasdirir Onun fikrini mudafie eden Osanin Kaspi tipini On Asiya kicik irqinin uzunbas modifikasiyasi kimi teqdim etmisdir Ceboksarovun irqi tesnifatinda ise Kaspi tipi Araliq denizi Balkan irqine daxil edilmisdir Bu mesele ile bagli daha ziddiyyetli movqe V V Bunaka mexsusdur 1951 ci ilde gorunur daha cox bas gostericilerini nezere alan alim Kaspi tipini Pont tipi ile birlikde Araliq denizi kicik irqine aid etmisdi Sonraki arasdirmalarinda ise Bunak Kaspi tipini L V Osanin terefinden Maverennehr Yarxo terefinden ise Pamir Ferqane tipi adlandirilan antropoloji tiplerle yaxinlasdirmisdir Bu muelliflerin isletdikleri terminlerin Serq Serqi Araliq denizi Xorasan Kaspi ve s ozlerinde de mueyyen ziddiyyet vardir Bu terminler etnik deyil daha cox cografi tesnifata esaslanir Bu irqi tipe aid edilen Azerbaycan turkleri ve turkmenler mense baximindan da eyni kokden Oguzlarin toremisler Buna gore de eyni antropoloji irqi elametler kompleksine sahib olan iki qardas xalqlarin mensub olduqlari irqi tipi Oguz tipi adlandirmaq daha duzgun olardi Orta esr ereb tarixcileri oguzlarin Xilafet erazisinde yasayan diger xalqlardan oz uzunbasliliqlari dolixokranliliqlari ile secildiklerini xususi olaraq vurgulayirlar X yuzillikde de oguzlar Maverennehr ve Farsistanin yastibas ehalisinden baslarinin uzunluguna gore secilirdiler Paleoantropoloji materiallar Afanasyevo ve Andronovo medeniyyetinin qurucularinin Oguz tipine aid olunduqlarini subut edir Azerbaycanda ise Oguz Kaspi tipinin ilkin varianti orta das dovrune aid olunan Qobustandan askar edilmis uzunbas dolixokran kelle hesab oluna biler Orta das dovrunun Qobustan adami Oguz antropoloji tipine uygun elametlere uzun basa nazik sifet ve burun gostericilerine malik olmasi bu neticeye gelmeye imkan verir Elametlerin bu cur kombinasiyasi butun Qafqaz ve On Asiya erazilerinden askar edilmis paleoantropoloji tapintilar ucun de xarakterikdir Oguz tipi cenubdan Xezer denizinin duzenlik ve dageteyi sahilleri ile Dagistan Samur ve Ciraxqala cayi vadilerine de yayilmisdi Bele ki morfoloji elametlerin Oguz tipine uygun kombinasiyasi lezgidilli qruplar ve kumiklar arasinda da genis yayilmisdir Antropoloqlarin ekseriyyeti Oguz adlandirdigimiz ensiz sifetli uzunbasli antropoloji tipin Cenubi Qafqazda ve On Asiyada qedim dovrlerde cox genis yayilmasi eyni zamanda bu regionda tesekkul tapdigi qenaetine gelmisler Cenubi Qafqazin elde edilen paleoantropoloji materiallarn ekseriyyeti oz morfoloji xususiyyetlerine gore Oguz Kaspi tipine uygundurlar Cenubi Qafqazda yasayan irandilli etnik qruplar da ermeniler ve gurculer kimi antropoloji cehetden yekcins deyiller Meselen V V Bunaka gore tatlarin bir qismi lezgilerin de daxil olduqlari samur tipine aid edildikleri halda Abseron tatlari bas olculerine gore daha cox Azerbaycan turklerine benzeyirler Guney Azerbaycanin Maku seheri etrafindan Alagoz yaylaqlarinin yamaclarina kocurulen yezidi kurdler de antropoloji baximdan Azerbaycan turklerinden o qeder de ferqlenmir ve V V Bunak terefinden mueyyenlesdirilmis Elbrus tipine aid edilirler Azerbaycan Respublikasinin cenub serqinde meskunlasmis talislar antropoloji baximdan bir birlerinden xeyli ferqlenirler Bele ki Astara rayonunun talislari daha braxikefal olduqlari halda Lerik rayonunun talislari mezokefaldirlar Umumiyyetle talislar Cenubi Qafqazin diger braxikefal qruplardan burunlarinin daha duz ve sifetlerinin ensizliliklerile secilirler XX esrde movcud olmus Sovet xalqi nezeriyyesi diger SSRI xalqlari kimi Qafqaz xalqlarina da cox ziyan getirmis bu xalqlarin bezi adet enenelerinin legv olunmasi yaxud unudulmasi ile neticelenmisdir 1 Qafqaz xalqlari siyahisi RedakteAbxaz adiq xalqlari Redakte Esas meqale Abxaz adiq dilleriAbazinler Abxazlar Adiqlar Adigeyler Kabardinler Cerkezler UbixlarNax dagistan xalqlari Redakte Avar Ando sez xalqlarAndiler Avarlar Axvaxlar Baqullar Bejtiler Botlixler Camalalilar Ginuxlar Hunzebler Karatinler Qodoberiler Sezler Tindallar XvarsinlerLezgi xalqlarAqullar Arcinler Lezgiler Rutullar Saxurlar Tabasaranlilar UdilerVaynaxlarBasbiler Inquslar CecenlerSahdag xalqlariBuduqlular Cekliler Elikliler Haputlular Xinaliqlilar Qrizlilar YerguclulerDigerlerDarginler LaklarTurkdilli xalqlar Redakte Esas meqale Turk xalqlariAzerbaycanlilar Axisqa turkleri Balkarlar Qaracaylilar Qumuqlar NoqaylarKartveldilli xalqlar Redakte Gurculer Meqreller Acarlar Lazlar Svanlar Moxeveler Mtiullar Psavlar Tuslar XevsurlarHind avropalilar Redakte ErmenilerSlavyan xalqlari Esas meqale SlavyanlarRuslarIrandili xalqlar Esas meqale Irandilli xalqlarOsetinler Talislar Tatlar KurdlerSemitler Redakte YehudilerDag yehudileri Gurcustan yehudileriIstinadlar Redakte Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Heyder Eliyevin Bakida kecirilen Beynelxalq Konfransda ve Qafqaz Muselmanlari Qurultayinda nitqi 30 sentyabr 1998 ci il aliyevheritage org azerb Menbe https az wikipedia org w index php title Qafqaz xalqlari amp oldid 5605214, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Türk və Qafqaz xalqlarının mədəniyyəti

XVII əsrdə Osmanlı dövlətinin iqtisadi cəhətdən zəifləməsi əvvəlcə vəqf müəssisələrinin zəifləməsinə, daha sonra isə onlara bağlı təhsil sisteminin zəifləməsinə səbəb oldu. Bu, dini elmlərin inkişafına mane oldu. Dünyəvi elmlər isə inkişaf edir, türk alimləri dövrün mədəniyyətinə öz töhfələrini verirdilər. Katib Çələbi və Evliya Çələbi həmin dövrün böyük türk alimləri olmuşlar.
XVII əsrdə Osmanlı dövlətində əsas təhsil müəssisələri mədrəsələr idi. Mədrəsələrdə dini elmlərlə bərabər, dünyəvi elmlər də tədris olunurdu. Onların məzunları müdərris, qazı, müfti, ila- hiyyatçı, astronom, həkim, riyaziyyatçı kimi hazırlanırdı.
Katib Çələbi tarix, hüquq, coğrafiya və maliyyə məsələlərinə aid bir çox dəyərli əsərlərin müəllifidir. Evliya Çələbinin oncildlik «Səyahətnamə» əsəri isə Osmanlı və dünya tarixini və mədəniyyətini öyrənmək üçün əhəmiyyətli mənbələrdən biridir. Bu əsərdə müəllif Azərbaycan haqqında da qiymətli məlumatlar verib. Evliya Çələbinin «Səyahətnamə»- sində Azərbaycan şəhərləri barədə, xüsusilə Təbriz şəhəri, onun qapıları, məhəllələri, sarayları, məscidləri, məktəbləri, mədrəsələri, sənətkarları və s. haqqında dəyərli məlumatlar öyrənmək mümkündür.
XVII—XVIII əsrlər Osmanlı memarlığının tənəzzülü dövrüdür. Lakin həmin dövrdə də ölkədə bir sıra memarlıq abidələri inşa edilmişdir. Həmin əsrlərdə artıq ənənəvi memarlıq üslubu Avropaya xas olan rokoko* və barokko* memarlıq üslubu ilə əvəz olunmuşdu. Ağrı şəhərindəki İshak Paşa sarayı bu üslubda inşa edilmişdi.
Bu dövr Osmanlı memarlığının şah əsəri Sultan Əhməd məscididir. Memarı Mehmet Ağa olan bu məscid 1609—1616-cı illərdə inşa edilmişdir.
Həmin dövrdə Osmanlı rəssamları, əsasən, miniatür əsərlərə üstünlük verirdilər. Məşhur rəssam Levninin miniatürlərini fərqləndirən başlıca cəhət onun əsərlərində insanlara, hadisələrə yeni baxışın olması idi.

Nəbi, Nedim, Titnat xanım XVII əsr türk ədəbiyyatının tanınmış simalarından olublar.
Memarlıqdan fərqli olaraq, bu dövrdə musiqi yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. XVIII əsr Ömər bəy İtri, Musa Əfəndi kimi böyük türk bəstəkarlarının yaşayıb-yaratdığı dövrdür. Məhz bu əsr türk musiqisinin yüksəliş dövrü olmuşdur. Türk musiqisi nəinki Avropa musiqisinin təsiri altına düşmüş, əksinə, Avropa musiqisinə təsir göstərmişdir. Musiqinin belə inkişafı həm də bu dövrün sultanlarının — Sultan Əhmədin, I Mahmudun, III Səlimin bu sahəyə olan maraqları ilə bağlı idi.
XVIII əsrin əvvəllərində Osmanlı dövlətində Avropa təcrübəsini öyrənməyə başladılar. Bunun nəticəsində ölkədə 1727-ci ildə ilk mətbəə yaradıldı.
Azərbaycan mədəniyyəti.XVII—XVIII əsrlərdə Azərbaycanda elmin inkişafında da canlanma olmuşdur. İsgəndər bəy Münşi, Mirzə Məhəmməd, Yusif Qarabaği və başqaları bu dövrün adlı- sanlı alimləri idilər.1560—1634-cü illərdə yaşamış İsgəndər bəy Münşinin əsərləri Yaxın Şərq və türk tarixinə dair qiymətli mənbələrdir. Mirzə Məhəmməd fəlsəfəyə, astronomiyaya və riyaziyyata, Yusif Qarabaği isə məntiq, hüquq və astronomiyaya aid dəyərli əsərlər yazmışlar.
Bu əsrdə Azərbaycan tarixinə dair qiymətli mənbə olan «XVIII yüzillikdə Car müharibələri salnaməsi» yazılmışdır.
Şəkidəki xan sarayı XVIII əsr Azərbaycan və dünya memarlığının ən dəyərli incilərindən biridir.
XVII—XVIII əsrlərdə Arif Şirvani, Arif Təbrizli, Xəstə Qasım, Şəkili Nəbi, Molla Vəli Vidadi və bir çox başqa şairlər yaşayıb- yaratmışlar. XVIII əsrin ən məşhur şairi isə Molla Pənah Vaqif olub.
Həmin dövrdə ölkəmizdəki hər bir məktəbin, mədrəsənin öz kitabxanası vardı. Şəxsi kitabxanalar da çox idi. Şairlər, alimlər, kitab həvəskarları şəxsi kitabxanalarını yaratmışdılar.
Qafqaz xalqlarının mədəniyyəti.
Şimali Qafqaz ərazilərində təhsil məktəb (mollaxana) və mədrəsələrdə verilirdi. Quran oxumaq və yazı məktəblərdə öyrədilirdi. Mədrəsələrdə Quran oxunması, məntiq, hüquq, tarix, coğrafiya, fəlsəfə, astronomiya tədris edilirdi. Mədrəsə müəllimləri içərisində Yaxın və Orta Şərqdə tanınan görkəmli elm və din xadimləri də vardı. Siyasi və dini mərkəzlərdə müxtəlif elm sahələrinə aid əsərlərin saxlandığı zəngin kitabxanalar fəaliyyət göstərirdi. Qazıqumuq, Xunzax belə mərkəzlərdən idi.
Qafqazda bir çox elm sahələri ilə yanaşı, tibb elmi də inkişaf etmişdi. Təbiblər dərman bitkiləri vasitəsilə müxtəlif xəstəlikləri sağaldır, çiçək xəstəliyinə qarşı peyvənd etməyi bacarırdılar. Bu xəstəliyə qarşı peyvənd üsulunu avropalı alimlər xeyli sonralar öyrənmişdilər.
Şimali Qafqaz xalqlarının öz əlifbası yox idi. Onlar ərəb, rus və gürcü əlifbalarından istifadə edirdilər. Ərəb əlifbasından, əsasən bölgənin müsəlman əhalisi istifadə edirdi. XVIII əsrdə avar əlifbası tərtib olundu.
Qafqazda yaşayan hər bir xalqın özünəməxsus memarlıq abidələri olub. Bu abidələr içərisində məscidlər, türbələr, pirlər, kilsələr və s. xüsusilə əhəmiyyətlidir. Burada müdafiə məqsədi bağlayır, xristian dini məktəbləri açırdılar. Bu yolla türklər həmin məktəblərə cəlb edilirdi.
XVIII əsrin sonlarında burada ilk dünyəvi ibtidai məktəblər açıldı. Rusiyanın sosial-iqtisadi inkişafı bu bölgənin iqtisadiyyatını öyrənməyi tələb edirdi. Odur ki, tibb, texniki və başqa peşə məktəbləri yaradıldı.
Kazanda açılan gimnaziyada təhsil rus dilində idi. Amma tatar, ərəb, türk dilləri də tədris olunurdu. Bu dövrdə Sagit Xalfin ilk tatar əlifbasını tərtib etmişdi. XVIII əsrdə rus qrafikası əsasında çuvaş əlifbası tərtib olundu.
Bu dövrdə Sibir türklərinin də mədəni həyatında müsbət dəyişikliklər olmuşdur.
Mənbə: Ümumi Tarix — 8 Ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinfi üçün DƏRSLİK
Müəllif: Yaqub Mahmudlu, Sabir Ağayev, Tofiq Nəcəfli, Babək Xubyarov, Amənə Kərbəlayeva

Qafqaz xalqlarının tarixi

Qafqaz türklərinin tarixini əks etdirən mənbə

� �Qafqazın tarixi, topoqrafik, statistik, etnoqrafik və hərbi təsviri� əsəri maraqlı məlumatlarla zəngindir

Türk xalqlarının tarixi, mənşəyi, mədəniyyəti, folkloru, psixologiyası və sairlə bağlı indiyə kimi çoxsaylı mənbə və materiallar nəşr olunub oxuculara çatdırılsa da, elələri də var ki, əvvəllər bəzi siyasi, hərbi və digər baxımdan dövriyyəyə daxil edilməyib. Bu isə xalqların tarixinin, mədəniyyətinin, adət və ənənələrinin öyrənilməsində bəzi qaranlıq məqamların sona qədər aydınlaşdırılmasında yardımçı ola bilməyib. Bu baxımdan XIX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərindən başlayaraq rus hərbi xidmətində və Qafqazda işləmiş əslən almaniyalı mühəndis-topoqraf İohann Blaramberqin bu regionda yaşayan xalqların həyatına,

coğrafiyasına, tarixinə, etnoqrafiyasına həsr etdiyi �Qafqazın tarixi, topoqrafik, statistik, etnoqrafik və hərbi təsviri� əsəri Qafqazda yaşayan digər xalqlarla yanaşı, həm də türk xalqlarının altı-kəsək (tatar-türk), qaraçayların, bassianların (malkarların), kumukların tarixi, coğrafi və etnoqrafik həyatından maraqlı məlumatlarla zəngindir.

Planetin kifayət qədər unikal regionlarından biri olan Qafqaz daim missioner, səyyah və alimlərin diqqətini cəlb edib. Qafqazda yaşayan xalqların əcdadları haqqında ilk məlumatlar hələ e.ə.VI-I əsrlərə aid olub, yunan və Roma müəlliflərinin əsərlərində yer alsa da, sonrakı dövrlərdə (V-X əsrlər) Bizans, ərəb müəlliflərinin əsərlərində, rus salnamələrində, daha sonralar Rəşidəddinin, Əl-Ömərinin, Qərbi Avropa müəlliflərinin (Vilhelm Rubruk, Plano de Karpini) və digərlərinin əsərlərində tapırıq. XVII-XVIII əsrlərə aid salnamə və diplomatik sənədlərdə də Qafqazda yaşayan xalqlar, o cümlədən türk qövmləri haqqında xeyli məlumatlar yer almaqdadır.

XVIII əsrdə Rusiyada hərbi xidmətdə olmuş alman İohann Qustav Herber 1728-ci ildə hökumət tapşırığı ilə Qafqaza gəlmiş və burada yaşayan yerli əhalinin həyatının təsvirini vermişdi. Təxminən eyni missiyanı Pavel Sergeyeviç Potyomkin XVIII əsrin ikinci yarısında yerinə yetirmişdi. Yenə də rus hərbi xidmətində olmuş milliyyətcə alman akademik İohann Anton-Güldenştedt 1770-1773-cü illərdə Rusiya Elmlər Akademiyasının tapşırığı ilə Qafqazda olmuş, noğaylar, qaraçaylar, malkarlar və eləcə də qeyri-türk xalqları haqqında yığdığı materiallar Sankt-Peterburqda 1809-cu ildə nəşr olunmuşdu. XVIII əsrdə akad. Pyotr Simeon Pallas Rusiya Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü kimi 1793-1794-cü illərdə Astarxan Şimali Qafqaz və Krım ərazilərinə səyahət etmiş, maraqlı məlumatlar toplayıb nəşr etdirmişdi.

XIX əsrin əvvəllərində yenə də Rusiya Elmlər Akademiyasına dəvət edilən Henrix Julius Klaprot Qafqazın etnoqrafiyası, təsərrüfat həyatı, sosial-siyasi quruluşu, xarakter və adətləri ilə bağlı məlumatlar vermişdi. Qafqaz xalqlarının tarixinin və etnoqrafiyasının öyrənilməsinə bu dövrdə maraq göstərənlər sırasında S.Bronevski və İ.Debunun da adı qeyd olunmalıdır. Qafqazda yaşayan xalqlara olan belə maraq həm də XIX əsrdə Rusiyada nəşr olunan qəzet və jurnallarda özünə geniş yer alırdı. �Kavkaz�, �Oteçestvennıye zapiski�, �Literaturnaya qazeta�, �Voennıy jurnal�, �Severnaya pçela�, �Vestnik Yevropı�, �Panteon�, �SMOMPK� və başqalarında burada illər boyu yaşamış xalqların həyatının müxtəlif tərəflərini əks etdirən məqalə və materiallar çap edirdi.

Bununla belə Qafqazda yaşayan xalqlar, o cümlədən türklər haqqında XIX əsrin 30-cu illərinə aid maraqlı məlumatları İ.Blaramberqin yuxarıda adını çəkdiyimiz əsərində görürük. İ.Blaramberq 1800-cü ildə Frankfurtda müflisləşmiş zadəgan ailəsində dünyaya göz açıb. Atası Flamandiyalı, anası alman qızıdır. Anasını 2, atasını 12 yaşında itirmiş İohann əvvəl xüsusi Offenbaxdakı və Frankfurtdakı pansionlarda 4 yaşından təhsil alıb, 1820-ci ildə isə Gessen Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olub. Atasının kiçik qardaşı hələ 1804-cü ildə Rusiyaya gəlib mayor rütbəsi alaraq Novorossiya Dairəsinin Gömrük Müfəttişliyində xidmət edərkən Odessada yaşayan dövrlərdə Şimali Qara dəniz sahillərinin arxeologiyası ilə məşğul olub. Əmisinin Rusiyada yaşaması İohannı da bura cəlb edib və o, hüquq üzrə magistr dərəcəsi aldıqdan sonra Rusiyaya gəlib. Əvvəl Moskvada əmisi oğlanları Fransua və Teodora de Kurtenegildə qalarkən bir sıra Avropa dillərini yaxşı bilsə də, burada rus dilini mükəmməl öyrənib və rus təəbəliyini qəbul edib İvan Fyodroviç Blaramberq kimi vətəndaşlıq alıb.

Qeyd edək ki, İ.Blaramberqin Qafqaza marağının da öz səbəbləri var. Belə ki, hələ 1828-ci ildə imperator I Nikolay Hərbi Nazir qraf A.İ.Çernışova Qafqazda yaşayan dağlı və köçəri xalqlar haqqında materiallar toplusunun hazırlanması haqqında əmr vermişdi. Hərbi nazir də öz növbəsində Baş Qərargah vasitəsilə Xüsusi Qafqaz Korpusunun baş komandanı İ.F.Paskeviç-Yerivanskiyə əmr etmiş, o isə öz növbəsində dörd zabit Zubov, Bartenov, İskritski və Novitskiyə Qafqazın müxtəlif ərazilərindən məlumatların yığılmasından sonra onları polkovnik Qalyaminə sistemləşdirməyi tapşırmışdı.

Tiflisdən hərbi nazir qraf A.İ.Çernışova 14 aprel 1832-ci ildə yazdığı məktubda İ.Blaramberq Qafqaz xalqlarının təsvirini vermək məqsədi ilə öz xidmətini təklif etmişdi. Təklif qəbul olunmuş və həmin ilin sentyabrında Sankt-Peterburqa xidmətə köçürülərkən İ.Blaramberq təklif etdiyi əsərin proqramını Baş Qərargah Departamentində general-adyutant Neydqarta təqdim etmişdi. Proqram generalın xoşuna gəlmiş və o, bildirmişdi ki, təklif olunan əsər hərbi baxımdan mühüm və səmərəli olması ilə yanaşı, həm də elmi nöqteyi-nəzərdən maraqlılığına baxmayaraq, orada təqdim olunmuş materialların əksəriyyəti ölkəyə məlum deyil. Beləliklə, 1833-cü ildə gərgin zəhmət sayəsində kapitan İ.Blaramberq Hərbi Nazirliyə əsərinin birinci hissəsini fransız dilində təqdim edir. Bu fundamental əsərin birinci hissəsi 348, ikinci hissəsi isə 574 səhifədən ibarət olur.

Hərbi nazir A.İ.Çernışov əsəri oxuduqdan sonra bu barədə imperator I Nikolaya məlumat verir. Əsərlə tanış olduqdan sonra imperator İ.Blaramberqi 3 min rublla mükafatlandırır və başlanmış işi davam etdirməyi məsləhət bilir. Əsər əlyazmasında general-feldmarşal İ.F.Paşkeviçə I Nikolayın götərişi ilə qeyd və iradlar üçün göndərilir. İ.F.Paşkeviç əsərlə tanışlıqdan məmnun olmaqla bu əsərə qədər Qafqazın belə ətraflı təsvirinin mövcud olmadığını bildirir. Blaramberq birinci hissənin hər iki cildini Paşkeviçin qeydlərini nəzərə almaqla işləyir, onu yeni məlumatlarla zənginləşdirir. 1834-cü ilin noyabrından isə ikinci hissə üzərində işə başlayır. 1835-ci ildə Baş Qərargahda general-kvartirmeyster işləyən general-leytenant Şubert İ.Blaramberqə onun əsərinin imperator tərəfindən müsbət qarşılandığını söyləyir. İkinci hissə də İ.F.Paskeviçə rəyə göndərilir. Qafqazın ikinci hissədəki təsvirinə görə ştabs-kapitan Blaramberq 3-cü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni ilə və 1500 rublla mükafatlandırılır. Bununla belə Qafqaz xalqlarının ictimai-mədəni həyatına həsr olunmuş bu kitab, təəssüf ki, nəşr olunmur və o arxivdə �tam məxfi� qrifi altında saxlanılmağa verilir. İ.Blaramberqin əsərinin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o digər əsərlərlə yanaşı hərbi tarixçi N.F.Dubrovin tərəfindən �Qafqazda müharibə tarixi və rusların hökmranlığı� kitabının yazılmasında geniş istifadə olunur.

İ.Blaramberqin səriştəli tədqiqatçı olduğu nəzərə alınaraq, 1835-ci ildə o, məşhur Q.S.Karelin ekspedisiyasının tərkibinə daxil edilir. Ekspedisiyanın məqsədi Xəzər dənizinin şərq sahillərinin ticarət əlaqələrini genişləndirmək məqsədi ilə tədqiq edib sahilyanı xalqlarla yaxından əlaqələr qurmağa istiqamətlənmişdi. İ.Blaramberqin topladığı materiallar �Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin qeydlərində� əksini tapır və tədqiqatçı 1845-ci ildən bu Cəmiyyətin həqiqi üzvü olur.

XIX əsrin 50-ci illərində İ.Blaramberqin fəaliyyətinin ən mühüm tərəflərindən biri �Coğrafiya� cəmiyyətinin iclaslarında yaxından iştirak etməsi və onun rəhbərliyi altında �Avropa Rusiyası xəritəsi�nin hazırlanmasıdır.

1867-ci ildə istefaya çıxdıqdan sonra İ.Blaramberq Simferopol yaxınlığında Çorqundakı malikanəsində ömrünün sonuna qədər yaşayır. Coğrafi istiqamətli məqalələri tərcümə edərək �Hərbi məcmuə� və �Rusiya əlili� jurnalında nəşrə hazırlayır, tanınmış Avropa alimləri � topoqraflarla yazışır. Onun �Həyat haqqında xatirələr� əsəri Berlində alman dilində üç cilddə çıxmaqla məhz İ.Blaramberqin bütün ömrü boyu apardığı çoxsaylı gündəlik qeydlər əsasında işıq üzü görür.

İ.Blaramberqin vaxtı ilə işıq üzü görməmiş �Qafqazın� təsviri� kitabı bu regionda yaşayan xalqların tarix və etnoqrafiyasını əks etdirmək baxımından yararlı mənbədir. Lakin eyni zamanda bu da nəzərə alınmalıdır ki, İ.Blaramberq mənşə etibarı ilə zadəgan köklərə məxsus olduğundan onun əsərinin rəsmi zadəgan-monarxiya tarixşünaslığı mövqeyindən yazıldığını da nəzərdən qaçırmaq olmaz. Əsəri oxuduqca bəzi məsələlərin şərhində müəllifin tendensioz dəyərləndirmə metodikasını da hiss etməmək mümkün deyil. Az qala iki əsrə yaxın zaman kəsiyində əlyazması şəklində qalıb, bu mənbəni XX əsrin 80-ci illərində qafqazşünas İ.M.Nəzərova rus dilinə çevirməklə onu geniş auditoriyaya çatdırıb. Tərcüməçi iş prosesində əsər müəllifinin imla manerasını və əsərin üslubunu, özünün qeyd etdiyi kimi, qoruyub saxlamağa çalışıb. İ.Blaramberqin �Qafqazın tarixi, topoqrafik, statistik, etnoqrafik və hərbi təsviri� əsərinin ikinci hissəsində çərkəz, kabardin, osetin və svanlarla yanaşı, altı-kəsəklər, tatar (türk) qəbilələri, qaraçaylar, bassianlar; üçüncü hissədə isə Qafqaz dağlarında yaşayan gürcü qəbilələri və mıçkizlərlə (çeçen) bağlı materiallar təqdim olunub. Kitabın adında əks olunmuş məsələlər onun məzmununda da kifayət qədər öz əksini tapır. İ.Blaramberq əsərində daha çox tatar etnonimindən istifadə edir və türk qəbilələrini də məhz �tatar� adı altında göstərir. Məsələn, İ.Blaramberq adını çəkdiyimiz əsərinin 288-ci səhifəsində Şimali Qafqazın ətəklərində qismən yerləşmiş Donquzlu və Camış çayın mənbələrinə yaxın köçəri tatar qəbilələrindən danışarkən noğaylar sırasında kazbulat, qıpçaq, manqut (qaraqalpaqlarda manqıt), canıbulat, yedisan, yedişgül, novruzlu və mansurlular haqqında məlumat verir. Eyni zamanda noğayların bu ərazilərə (həm də Dnepr və Dnestrə) kimlər tərəfindən və hansı şəraitdə yerləşdirildiyi ilə yanaşı, həm də noğay qəbilələrinin tarixinə ekskurs edir. Kitabın �Noğaylar haqqında qısa tarixi oçerk� hissəsində coğrafi vəziyyət, təbiət, çaylar, Qafqaz quberniyasının Kuban, Terek və Kuma çayları arasında köçəri həyat tərzi keçirən noğay qəbilələri, yedisanlar, qaranoğaylardan söhbət açarkən əhalinin sayı, mansurlular, novruzlular, noğayların zahiri siması və dili, dini, yaşayışları, qida məhsulları, xarakterləri və s. haqqında danışılır.

Nizami Tağısoy ,

professor

Xalq Cəbhəsi .- 2013.- 5 fevral .- S.14.