Qəzənfər kazımov morfologiya

gəlməsi, quruluşu, tərkib hissələri, onların yeri əhatəli şərh edilir.

İsimlərin hallanması və morfoloji təhlili

İsimlər cümlədə asılı olduğu sözlərin tələbi ilə formaca dəyişir, yəni müəyyən qrammatik şəkilçilər qəbul edir.
Isimlərin əlaqəyə girdiyi sözlərin tələbi ilə dəyişməsi hallanma adlanır. Dilimizdə ismin altı halı var. Hər bir hal özünəməxsus sualları və xüsusiyyətləri ilə seçilir.

Adlıq hal
İsimlərin başlanğıc formasıdır. Adlıq hal kim? nə? hara? suallarına cavab olur. Məsələn: şagird (kim?), kitab (nə?), Bakı (hara?) və s. İsimlər adlıq halda cəm, mənsubiyyət və xəbərlik şəkilçiləri ilə işlənə bilir. Məsələn: atam (kim?), kitabım (nə?), evlər (nələr?), kəndimiz (hara?), qələmdir (nədir?) və s.
Adlıq halda olan isim cümlədə ən çox mübtəda olur. Məsələn: Anar gedir. Kitabım evdədir və s. Adlıq halda olan isim xəbərlik şəkilçisi qəbul etdikdə cümlədə xəbər olur. Məsələn: Gələn tələbələrdir. Mən müəlliməm və s. Bu halda olan isim sifətləşdikdə cümlədə təyin də olur. Məsələn: Şəkidə kərpic evlər çoxdur. Uşağa dəri çanta aldım. və s.

Yiyəlik hal
Yiyəlik, sahiblik mənalarını bildirir. Kimin?, nəyin?, haranın? suallarına cavab olur. Məsələn: uşağın (kimin?), qələmi, kitabın (nəyin?) cildi, kəndin (haranın?) bulağı və s. İsimlər yiyəlik halda -ın4 (-nın4) şəkilçisi qəbul edir. Məsələn: ağac-ın (qapı-nın), ev-in (sahə-nin), yol-un (quyu-nun), üzüm-ün (ütü-nün) və s.
Yiyəlik halın iki növü var: müəyyənlikbildirən yiyəlik hal, qeyri-müəyyənlikbildirən yiyəlik hal.
Müəyyənlik bildirən yiyəlik hal yuxarıdakı suallara cavab olur və sahiblik, yiyəlik məzmununu konkret şəkildə ifadə edir. Məsələn: məktəbin həyəti, kitabın cildi birləşmələrində konkret bir məktəbin həyəti və müəyyən bir kitabın cildi mənası anlaşılır.
Qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik hal isə nə? sualına cavab olur və sahiblik, yiyəlik məzmununu ümumi şəkildə bildirir. Məsələn: məktəb (nə?) həyəti, kitab (nə?) cildi birləşmələrindəki məktəb və kitab isimləri qeyri-müəyyən əşyaları ifadə edir. Bunu aşağıdakı nümunələrdə də aydın görmək olar:
Müəyyənlik bildirən yiyəlik hal: dağın havası, elin gücü, ananın laylası, dəftərin üzü, gülün ətri.
Qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik hal: dağ havası, el gücü, ana laylası, dəftər üzü, gül ətri. Göründüyü kimi, belə isimlərin çoxunu müəyyənlik bildirən yiyəlik hala çevirmək mümkündür. Lakin bu halda olan bəzi sözləri müəyyən yiyəlik hala çevirmək olmur. Məsələn: müstəqillik günü, istirahət günü və s.
Yiyəlik halda işlənən isim, bir qayda olaraq, ayrılıqda işlənə bilmir.Belə isim özündən sonra gələn başqa bir isimlə – üçüncü şəxsin təkində olan mənsubiyyət şəkilçili isimlə məna və qrammatik cəhətdən bağlı olur. Bu iki isim birləşmə əmələ gətirir və birlikdə cümlənin bir üzvü olur. Məsələn: Məktəb illəri arxada qaldı. Qonşunun oğ lu diş həkimidir. Torpağın sirrini əli torpaqda olandan soruş və s.
Müəyyənlik bildirən yiyəlik hal bəzən ayrılıqda işlənir və bu zaman cümlənin xəbəri olur. Məsələn: Qələm Anarındır. Kitab kitabxananındır və s. Qeyri – müyyənlik bildirən yiyəlik hal isə ayrılıqda işlənməz.
Qeyd: Samitlə bitən isimlərin qəbul etdiyi yiyəlik hal şəkilçisi –ın4 ilə II şəxs təkin mənsubiyyət şəkilçisi -ın4 bır-biri ilə omonimdir. Məsələn: otağın açarı, sənin otağın, qələmin ucu, sənin qələmin və s. Bunları daşıdıqları mənaya görə fərqləndirmək olar. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, yiyəlik hal şəkilçisi qəbul etmiş isim özündən sonra ikinci bir isim tələb edir (eləcə də mənsubiyyət şəkilçili ismin əvvəlində yiyəlik hal şəkilçisi qəbul etmiş sənin əvəzliyini işlətmək olur: kitab-ın cildi, sənin kitab-ın). Bundan əlavə mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş ismi hallandırmaq olur: sənin kitabını, kitabına, kitabında və s. Yiyəlik hal şəkilçisi qəbul etmiş ismi isə hallandırmaq mümkün deyil (ümumiyyətlə, bir isim iki hal şəkilçisi qəbul edə bilməz).

Yönlük hal
Hərəkətin yönünü, istiqamətini, son nöqtəsini bildirir. İsimlər yönlük halda kimə? nəyə? haraya? suallarından birinə cavab olur və -a2 (-ya2) şəkilçisini qəbul edir. Məsələn: O, Anara (ata-ya) baxır – kimə? Mən qrafın-ə (güzgü-yə) yaxınlaşıram – nəyə? Qız məktəb-ə (Şəki-yə) çatır – haraya? və s.
Qeyd: Sonu a, ə açıq saitləri ilə bitən isimlərin yönlük halda tələffüzü həmin sözlərin yazılışından fərqlənir. Həmin saitlər tələffüzdə ahəngə uyğun olaraq qapalı saitlərdən birinə keçir. Məsələn: babaya – [babıya], nənəyə – [nəniyə], Şuşaya – [Şuşuya], kölgəyə – [kölgüyə] və s.
Kimə? nəyə? sualına cavab olan isimlər cümlədə həmişə vasitəli tamamlıq, haraya? sualına cavab verən isimlər isə zərflik olur.

Təsirlik hal
Hərəkətin təsir obyektini, yəni üzərində iş icra olunan əşyanı bildirir. İsmin təsirlik halı da yiyəlik hal kimi iki növə bölünür: müəyyənlik bildirən təsirlik hal, qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik hal.
Müəyyənlik bildirən təsirlik hal kimi? nəyi? (bəzən də haranı?) suallarından birinə cavab verir. Bu növ təsirlik halda işlənən isimlər -ı4 (-nı4) şəkilçisinı qəbul edir. Məsələn: Tural-ı (Sona-nı) çağır -kimi? Qələm-i (düymə-ni) götürdüm – nəyi? və s.
Qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik hal isə şəkilçisiz işlənir və nə? sualına cavab olur. Məsələn: Aysel kitab (nə?) oxuyur. Ana corab (nə?) toxuyur. Quzu su (nə?) içir. və s. Təsirlik halın bu növü formaca adlıq halda nə? sualına cavab olan isimlərə oxşasa da, qrammatik mənaca onlardan tamamilə fərqlənir:
1. Qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik halı müəyyənlik bildirən təsirlik hal şəklində işlətmək olar. Məsələn: O, alma (almanı) yeyir. Bağban ot (otu) biçir və s.
2. Qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik halda olan ismi cümlədə xəbərin yanından uzaqlaşdırdıqda həmin isim müəyyənlik bildirir. Məsələn: Aygün dostuna məktub yazır. Aygün məktubu dostuna yazır.
3. Qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik halda olan ismin əvvəlinə o, bu işarə əvəzliklərindən birini artırdıqda həmin isim yenə də təsirlik halın şəkilçisini qəbul edir. Məsələn: Günay qələm aldı. Günay bu qələmi aldı.
4. Qeyri-müəyyənlik bildirən təsirlik hal da müəyyənlik bildirən təsirlik hal kimi yalnız təsirli fellərlə bağlı olur. Bunu yuxarıdakı nümunələrdə aydın görmək olar. Adlıq halda olan və nə? sualına cavab verən isim isə əksər hallarda təsirsiz fellərlə və ya ismi xəbərlərlə bağlı olur. Məsələn: Kitab yerə düşdü. Kitab bilik mənbəyidir. Kitab maraqlıdır və s.
Qeyd 1: Samitlə bitən isimlərin təsirlik halının şəkilçisi -ı4 ilə III şəxs təkin mənsubiyyət şəkilçisi –ı4 omonimdir. Məsələn: Kitabı oxu. Onun kitabı evdədir. Qələmi götürdüm. Uşağın qələmi sındı və s. Bunları fərqləndirmək üçün ilk növbədə mənaya fıkir vermək lazımdır. Formaca oxşar olan belə isimlərdən birincisi (təsirlik halda olan isim) nəyi? sualına, ikincisi (mənsubiyyət şəkilçili isim isə nə? sualına (bütövlükdə, birləşmə şəklində) cavab olur. Məsələn: Qonaq çayı (nəyi?) içir. Qonağın çayı (nə?) soyudu. Deməli, təsirlik hal şəklçili isim həmişə cümlədə tamamlıq, formaca oxşar olan mənsubiyyət şəkilçili isim isə mübtəda olur. İkinci fərq isə yuxarıda qeyd olunduğu kimi, təsirlik halda olan isimlərin yalnız təsirli fellərlə bağlı olmasıdır.
Qeyd 2: Təsirlik halın şəkilçisi –ı4 həm də isim düzəldən -ı4 leksik şəkilçisi ilə omonimdir. Məsələn: sanc-ı, yaz-ı, çək-i və s.
Təsirlik halın hər iki növündə olan isimlər cümlədə yalnız vasitəsiz tamamlıq olur.

Yerlik hal
Əşya və ya hərəkətin yerini bildirir. İsmin yerlik halı kimdə? nədə? harada? suallarından birinə cavab olur və -da5 şəkilçisi ilə düzəlir. Məsələn: Günayda, Ayseldə (kimdə?), kitabda, dəftərdə (nədə?), bağda, həyətdə (harada?) və s. Kimdə? nədə? sualına cavab verən isim cümlədə vasitəlitamamlıq,harada? sualına cavab olan isim isə zərflikolur.

Çıxışlıq hal
Hərəkətin çıxış (başlanğıc) yerini bildirir. İsmin çıxışlıq halı kimdən? nədən? haradan? suallarından birinə cavab olur və -da2 şəkilçisi ilə düzəlir. Məsələn: Turaldan, Sevincdən (kimdən?), kitabdan, dəftərdən (nədən?), bağçadan, küçədən (haradan?) və s. Çıxışlıq hal mənaca yönlük halın daşıdığı mənanın əksini bildirir. Məsələn: bağçaya (çatılacaq nöqtə) -bağçadan (çıxış nöqtəsi) və s.
Sonu n, n samitləri ilə bitən isimlərin qəbul etdiyi çıxışlıq hal şəkilçisi tələffüzdə (-nan3) şəklində deyilir. Məsələn: babam-dan- [babamnan], nənəmdən – [nənəmnən], Naxçıvandan-[Naxçıvannan], çəməndən – [çəmənnən] və s.
Çıxışlıq halda olan isim, əsasən, təsriflənən fellərlə əlaqəyə girir. Məsələn:Uşaq məktəbdən gəlir. O, anasından soruşdu və s.
İsim basqa nitq hissələri ilə də əlaqələnə bilər. Məsələn:Mən Anardan böyüyəm. Aysel Günaydan irəlidədir və s.

ikihecalı isimlərdə son saitin düşməsi
Dilimizdəki bəzi ikihecalı isimlərə saitlə başlanan hər cür şəkilçi qoşulduqda kökdəki son sait düşür (yazıda və tələffüzdə). Məsələn:sinif – sinfın, sinfə, sinfımiz və s. Belə isimlər, əsasən ərəb-fars mənşəlidir və aşağıdakı sözlərdən ibarətdir: qədir, qisim, zehin, eyib, ətir, isim, izin, nəsil, ömür, səbir, sətir, sinif, fəsil, fikir, cisim, şəkil və s.
Ağız, ağıl, alın, beyin boyun, burun, qarın, qoyun (qoltuq mənasında), oğul, çiyin sözləri isə (bunlar, əsasən, əsl Azərbaycan sözləridir) yalnız mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etdikdə kökdəki son sait düşür (yazıda və tələffüzdə). Məsələn: quşun ağzı, onun oğlu, sənin beynin və s. Bu sözlərə saitlə başlanan hal şəkilçiləri qoşulduqda kök dəyişmir. Məsələn: oğu-lun yaxşısı, çiyinin şəkli və s.

İsmin cümlədə rolu
İsimlər cümlədə, daha çox mübtəda və tamamlıqolur. İsimlər cümlədə başqa sözlərlə əlaqəyə girərkən başqa cümlə üzvləri vəzifəsində də işlənə bilir. Məsələn: Anar şagirddir (mübtəda və xəbər). O, məktəbdə oxuyur (zərflik), Dəmirçi dəmir qapını döyür (mübtəda, təyin və tamamlıq).

İsmin morfoloji təhlil qaydası

Morfoloji təhlil zamanı ismin aşağıdakı əlamətləri göstərilir:
1. İsmin sualı və başlanğıc forması
2. Quruluşca növü
3. Ümumi və ya xüsusi (konkret və ya mücərrəd) isim olması
4. Tək və ya cəm olması
5. Mənsubiyyət şəkilçisi (əgər varsa) və halı
6. Cümlədəki vəzifəsi
Nümunə: Aygün bağçada anasına kömək edir.
Aygün – kim? sulına cavab olar. Başlanğıc formadadır. Quruluşca mürəkkəbdir: ay və gün isimlərindən yaranıbdır. Xüsusi isimdir. Təkdədir. Adlıq haldadır. Cümlədə mübtədadır.
Bağçada – harada? sualına cavab olur. Başlanğıc forması: bağça. Quruluşca düzəltmədir: bağ-ça. Ümumi isimdir. Təkdədir. Yerlik haldadır. Cümlədə zərflikdir.
Atasına – kimə? sualına cavab olur. Başlanğıc forması: ata. Quruluşca sadədir. Ümumi isimdir. Təkdədir. III şəxs təkin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmişdir: atası. Yönlük haldadır ata-sı-na. Cümlədə tamamlıqdır.

Mənbə Möhsün Nağısoylunun Azərbaycan dili kitabı

• Teqlər:
• isimlərin hallanması
• , isim
• , morfoloji təhlil

Qəzənfər kazımov morfologiya

Görkəmli filoloq, alim və müəllim

Qəzənfər Kazımov � 85

Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov 3 mart 1937-ci ildə Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. 1955-ci ildə Soltanlı kənd orta məktəbini, 1960-cı ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) tarix, dil və ədəbiyyat ixtisasları üzrə tarix-filologiya fakültəsini bitirmiş, 1960-1962-ci illərdə Soltanlı kənd orta məktəbində dil və ədəbiyyat müəllimi vəzifəsində işləmişdir. 1962-ci ildə Azərbaycan dilçiliyi ixtisası üzrə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuş, professor Ə.M.Dəmirçizadənin rəhbərliyi ilə “Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin dramaturgiya dili (“Dağılan tifaq” pyesi əsasında)” mövzusunda namizədlik dissertasiyası ilə elmi-tədqiqata başlamışdır.

Azərbaycan dilçiliyinin aktual problemlərinin tədqiqində və tədrisində böyük xidmətləri olan filologiya elmləri doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Qəzənfər Kazımov “Yazıçı və dil” (1975), “Komik-bədii vasitələr” (1983), “Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları” (1987), “Qurbani” (1990), “Qurbani və poetikası” (1996), “Sənət düşüncələri” (1997), “Dilimiz-tariximiz” (1998), “Azərbaycan dilinin tarixi (ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər)” (2003), “Homerin poemaları və Kitabi-Dədə Qorqud” (Bakı, 2006) “Komizm nəzəriyyəsi” (2004, rus dilində), “Dil, Tarix, Poeziya” (iki cilddə – 2005, 2020), “Azərbaycan dilinin qrammatikası” (2017), “Qədim yurd yerim – sultan Soltanlı son 300 ildə” (2012), “Üzeyir Hacıbəylinin dili” (2004), “Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisi” (2019) və s. kitabların, 500-ə qədər elmi və elmi-publisistik məqalənin müəllifidir. Bu əsərlər müəllifin uzunmüddətli gərgin elmi araşdırmalarının uğurlu nəticələridir. 60-dan artıq kitabın, 500-ə qədər məqalənin müəllifidir. Şəxsiyyəti, yaradıcılığı haqqında bir neçə kitab, 300-dən artıq məqalə yazılmışdır. 80-dən artıq kitabın elmi redaktoru olmuşdur. 20 nəfərdən artıq alim yetirmişdir, minlərlə tələbənin müəllimi olmuşdur. 2008-2010-cu illər arasında əsərlərinin 10 cildliyi çap olunmuşdur.

Q.Kazımov dilçiliyimizdə V.V.Vinoqradov, Ə.Dəmirçizadə tipli tədqiqatçıdır, dil tarixi, müasir dil, folklorşünaslıq, bədii dil, mətn sintaksisi, üslubiyyat, ədəbi tənqid məsələləri ilə məşğul olmuş, bu sahələrin hər birinə dair qiymətli əsərlər ortaya çıxarmışdır.

Yer üzərində Ulu dilin əmələ gəlməsi, vahid Ulu dilin ilkin böyük miqrasiya nəticəsində tədricən dialekt parçalanması, protodillərin yaranması, dil ailələrinin əmələ gəlməsi tarixi barədə dilçiliyimizdə ilk tədqiqatın müəllifidir. Elə buna görə də görkəmli türk alimi Osman Fikri Sərtqaya qeyd edirdi ki, “Q.Kazımovun “Azərbaycan dilinin tarixi” əsərində olanlar başqa kitablarda yoxdur”.

Dilimizin tarixini saxtalaşdırıb, həqiqəti təhrif edənlərə cavab olaraq, Qəzənfər Kazımov “Azərbaycan dilinin tarixi” (2003) əsərində ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədərki Azərbaycan ərazilərində məskunlaşmış türk tayfalarının dillərini araşdırmışdır. Altı fəsildən ibarət olan bu kitabda şumer-türk varisliyi, Azərbaycanda etnik tərkib və dil məsələləri, ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülü (III-V əsrlər), şifahi ədəbi dilimizin əmələ gəlməsi (VI-VIII əsrlər) kimi çox mühüm məsələlər araşdırılmışdır. Azərbaycan şifahi ədəbi dilinin formalaşmasını şərtləndirən amillər müəyyənləşdirilmişdir.

Keçən əsrin 70-ci illərindən türkologiyada şumer-türk əlaqələri barədə fikirlər irəli sürülmüşdür. Q.Kazımov özündən əvvəlki fikirləri ümumiləşdirərək aşağıdakı kimi xarakterizə etmişdir: 1. Türk dillərinin tarixi çox qədimdir və Ön Asiyada türklər insandan türk qolu ayrıldığı dövrdən – çox qədim zamanlardan yaşayır. 2.Türklər şumerlərin yaxın qonşuluğunda yaşamışlar və həmin yaxın ərazilər indiki Cənubi Azərbaycan əraziləridir. 3. Şumerlər Azərbaycan türklərinin bir qoludur və Ikiçayarasına Azərbaycandan getmişlər. 4.Akkadların hücumundan sonra şumerlər məhv olmamış, müxtəlif istiqamətdə (xüsusilə şərqə – Azərbaycana) yayılmalı olmuşlar.

Oljas Süleymenov da, Tofiq Hacıyev və başqaları da onunla fərəhlənmişlər ki, şumerlərin qonşuluğunda bir türk tayfası yaşamış (yəni o dövrdə türk olmuşdur) və həmin tayfanın dilindən şumerlərin dilinə dalğa şəklində çoxlu türk sözləri keçmişdir.

Q.Kazımov isə tədqiqat nəticəsində bu qənaətə gəlmişdir ki, şumerlər bizim Azərbaycan türklərinin doğma babalarıdır və bu məqamda dalğa nəzəriyyəsi kökündən yanlışdır.

Q.Kazımov bu kitabda iki böyük ideyanın müəllifidir. “Səlcuqlar gələnə qədər Azərbaycanda türk olmayıb” deyən tarixçi və dilçilərin əksinə olaraq, sübut edir ki, “Yer üzündə İnsandan Türk qolu ayrılarkən o, ilk növbədə Azərbaycanın payına düşmüşdür, Azərbaycan daim türk yurdu olmuşdur və ilkin, böyük miqrasiyalar şərqdən qərbə deyil, qərbdən – Ön Asiyadan şərqə olmuşdur. Azərbaycan qədim dünyanın iki böyük dövlətini – Albaniya və Atropatenanı birləşdirən böyük türk dövləti olmuşdur.

Q.Kazımov Homerin poemaları ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”u müqayisə edərək bu qənaətə gəlmişdir ki, Hindavropalıların iftixar etdiyi poemalar Türkün “Dədə Qorqud”undan iqtibasdır.

Q.Kazımov Azərbaycan dili sintaktik quruluşunun “Dədə Qorqud”dan bəriki inkişaf yolunu araşdıraraq bu qənatə gəlmişdir ki, hələ bizim 1-ci minilliyin ortalarında ümumxalq dili kimi formalaşmış Azərbaycan türk dili hər cür mürəkkəb fikirləri ifadə etmək imkanlarına malik olan ədəbi dil kimi böyük inkişaf yolunda olmuşdur.

Q.Kazımov müasir Azərbaycan ədəbi dili məsələləri ilə məşğul olaraq, “Morfologiya” və “Sintaksis” dərslikləri yazmışdır. Dilimizin qrammatik quruluşunun tədqiqi sahəsində görülmüş işləri genişləndirməklə yanaşı, ilk dəfə olaraq, mətn sintaksisi, aktual üzvlənmə məsələlərini morfoloji və sintaktik kateqoriyalara tətbiq etmişdir. Söz birləşmələrinin yeni bölgüsünü vermişdir. 2000-ci ildən ali məktəblər onun “Sintaksis”, 2010-cu ildən “Morfologiya” dərslikləri əsasında təhsil alır. Q.Kazımov həm də 30 ilə yaxın bir müddətdə orta ümumtəhsil məktəblərinin 8-9-cu sinifləri və rus məktəbinin 2-ci (sonralar 3-cü) sinfi üçün “Azərbaycan dili” dərsliklərinin müəllifi olmuşdur.

Qəzənfər Kazımovun “Azərbaycan dilində ikihecalı sadə feillər” əsərində qoyulan problemlər əhəmiyyəti və aktuallığı ilə seçilir. Əsərdə ədəbi dilimizdə, dialekt və şivələrimizdə işlənən, lakin müasir dilimizdə kök və şəkilçiyə ayrıla bilməyən ikihecalı (türk mənşəli) sadə feillərin inkişaf yolu araşdırılmış, feillərdən, adlardan feil düzəldən şəkilçilər zəngin faktlarla şərh edilmişdir. Saxlamaq, ağlamaq tipli feillərin tədqiqi nəticəsində bu qənaətə gəlmişdir ki, bir sıra alimlərin zənn etdiyinin əksinə olaraq, Ulu dilin ilkin söz kökləri CVC quruluşunda deyil, CV quruluşunda, yəni bir samit və bir saitdən ibarət olmuşdur və gəl, bil tipli sözlərdə 2-ci samit söz kökünün samiti deyil, şəkilçidir.

Onun kitabları yazıldığı dövrün düşüncəsini əks etdirir. Q.Kazımov həm görkəmli dilçi alim ,, həm də nüfuzlu ədəbi tənqidçidir. Dövri mətbuatda müasir Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı ədəbi-nəzəri tədqiqatlarında komizm vasitə və üsullarının tədqiqi, dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq ilə bağlı nəzəri problemlərin araşdırılması onun yaradıcılığının mühüm bir xəttini təşkil edir. Filologiyamızda ayrı-ayrı satira ustalarımızın yaradıcılığından bəhs edilsə də, Q.Kazımovun bir-birinin ardınca çap etdirdiyi “Komik-bədii vasitələr”(1983), “Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları” (1987) kitabları müstəsna olmaqla, bu günə qədər türkologiyada, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində komizmin dil vasitə və üsullarının sistemli tədqiqinə rast gəlmirik. Ədəbi-bədii dilin müxtəlif və mühüm məsələləri ilə məşğul olan dilçi alim bu sahədə geniş tədqiqat aparmış, komizmin dil vasitələrini, komizm üsullarını bir sistem kimi araşdırmışdır. Satira və yumor yaradıcılığının imkanlarını, cəmiyyətin inkişafına və mübarizəsinə necə xidmət etdiyini aydınlaşdırmaq üçün onun sosial-ictimai, bədii-estetik keyfiyyətləri, milli özünəməxsus formaları müəyyənləşdirilmiş, komizm yaradan dil vasitələri, komizmin nitq üsulları ətraflı tədqiq edilmişdir. 2021-ci ildə alimin “Ədəbiyyatda komizm” monoqrafiyası nəşr olunmuşdur. Bu əsər müəllifin “Komik-bədii vasitələr” və “Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları” əsərlərinin birlikdə yenidən işlənmiş mükəmməl nəşridir. Monoqrafiyada ədəbiyyatşünaslıq və estetikada komizmin dil vasitələri və üsulları ilk dəfə bir sistem şəklində fərqləndirilmiş və hər biri ayrı-ayrılıqda monoqrafik şəkildə tədqiq edilmişdir. Məlumdur ki, vasitələr və üsullar bir-biri ilə əlaqədə komik effekt yaradır və vasitələr üsulların formalaşmasına xidmət edir. Lakin bunların hər birinin xüsusi və ümumi olmaqla ayrılan cəhətləri çoxşaxəlidir. Bunlar nəzərə alınaraq müəllif tərəfindən ilk dəfə leksik vahidlərin satirik və yumoristik əsərlərdə məcazilik imkanları və məna quruluşu öyrənilmiş, komik sənət dilinin estetik imkanları üzə çıxarılmışır. Bu baxımdan ədəbi dilin bədii üslubu və onun əsasını təşkil edən komik-bədii vasitələr müəllif tərəfindən geniş təhlil edilmişdir. Müəllif satira və yumor qolları üzərində dayanan bu böyük qüvvəni gözəllik, yüksəklik, tragiklik və qəhrəmanlıq məzmunu ilə yanaşı, estetikanın ən mühüm və mürəkkəb kateqoriyalarından biri kimi izah etmişdir.

1988-ci ildə “Azərbaycan sovet satirik nəsrinin dili. 1920-1940-cı illər (komizmin dil vasitə və üsulları problemi)” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında, onun leksik, üslubi-semantik və qrammatik normalarının zənginləşməsində Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Süleyman Rəhimov, Mirzə İbrahimov, Bayram Bayramov, İsa Hüseynov, Sabir Əhmədov, M.H.Şəhriyar, Hüseyn Arif, Söhrab Tahir, Anar, Əkrəm Əylisli, Yusif Səmədoğlu və b. söz ustalarının xidmətləri onun araşdırmalarında əsaslı şəkildə şərh edilmişdir. XX əsrin əvvəllərində ictimai ədalətsizliyə qarşı meydana çıxan Molla Nəsrəddinin felyeton dilinin, Ü.Hacıbəyovun publisistika dilinin monoqrafik tədqiqi də alimin yaradıcılığında mühüm yer tutur.

Q.Kazımovun yaradıcılığında folklor nümunələrinin tədqiqi də xüsusi yer tutur. XVI yüzilliyin görkəmli el sənətkarı, yeni realist şeir məktəbinin banisi Qurbaninin əsərlərini ilk dəfə geniş şəkildə toplayaraq nəşr etdirmiş, şair-aşığın həyatı və yaradıcılıq yolunu ilk dəfə geniş tədqiq etmiş, əsərlərinin ideya-estetik və poetik xüsusiyyətlərini, Şah İsmayılla əlaqə və münasibətlərini araşdırmış, ana dilimizin milliləşməsi və inkişafı sahəsində şair-aşığın xidmətlərini, sələflərini, ənənələrini gözəl bir üslubda oxuculara çatdırmışdır. Q.Kazımov aşıq sənətinin ozan sənətindən intişarı barədə konsepsiyanın tərəfdarı kimi çıxış etmiş, haqq aşığı Qurbaninin bədii yaradıcılığının ideya-fəlsəfi qaynaqlarını, onun klassik ədəbiyyatdan bəhrələnmə gücünü düzgün müəyyənləşdirmişdir. Qurbaninin yaradıcılığı ilə Yunis Əmrə, Mola Qasım Şirvanlı, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Cahan şah Həqiqi kimi sənətkarların yaradıcılığı arasındakı tipoloji səsləşmələrin səbəbləri, bu səsləşmələrin eyni mənbədən – təsəvvüfçülükdən, xalq yaradıcılığından mayalandlğlnı inandırıcı faktlar və paralellər əsasında üzə çıxarmışdır.

Q.Kazımov hər bir dövrün sənət əsərləri barədə söz demiş dilçi-tənqidçilərimizdəndir. Tənqidi əsərlərində dövrün bədii əsərləri, ədiblərin sənətkarlıq xüsusiyyətləri, ümumi təbii mənzərə gələcək nəslə olduğu kimi çatdırılmışdır. Füzulinin sənət sirlərinin tədqiqi ilə məşğul olmuşdur.

Əsas yaradıcılıq istiqamətlərini Azərbaycan dilinin tarixi, müasir Azərbaycan dilinin quruluşu, bədii əsərlərin dili, etimologiya, komizm (satira, yumor) nəzəriyyəsi, folklorşünaslıq, üslub və üslubiyyat məsələləri, dialektologiya, mətn dilçiliyi, metodika və dilin tədrisi kimi sahələr əhatə edir. Respublikamızda filoloq-dilçi kadrların yetişməsində böyük əməyi vardır. 62 illik pedaqoji fəaliyyətinin 60 ilini ali məktəbdə keçirmişdir. Yüksək ixtisaslı kadrlar yetişdirmək sahəsindəki xidmətləri əvəzsizdir. Əməyi yüksək qiymətləndirilmiş, 2015-ci ildə Əməkdar elm xadimi adına layiq görülmüşdür.

Geniş ictimai-elmi fəaliyyətə malikdir.

2001-2015-ci illərdə Dilçilik institutunda Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin müdiri olmuşdur. Hazırda həmin institutda Dil tarixi şöbəsində baş elmi işçi vəzifəsində işləyir. Uzun müddətdir ki, müdafiə şurasının, Respublika Koordinasiya Şurasının � üzvüdür . O, dilçiliyimizi xarici ölkələrdə də layiqincə təmsil edir. İranda, Türkiyədə kitabları, məqalələri nəşr olunur. Respublika Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvüdür.

Geniş fəaliyyəti, zəngin yaradıcılıq irsi ilə Azərbaycan dilçiliyinə, bütövlükdə türkologiya aləminə fundamental əsərlər bəxş etmişdir. Elmi ictimaiyyət arasında rezonans doğuran sanballı kitabları, monoqrafiyaları, araşdırmaları, 10 cildlik əsərləri sübut edir ki, o əsl ziyalıdır və Azərbaycan dilçiliyi tarixində artıq öz möhürünü vurmuş, imzasını qoymuş şöhrətli alimlərimizdəndir.

Q.Kazımov Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Asiya Kral Cəmiyyətinin üzvüdür (1988). Böyük Britaniya, Kembric İnstitutunda və ABŞ Bioqrafiya İnstitutunda qeydə alınmışdır. Bu günlərdə hörmətli müəllimimizin 85 yaşı tamam oldu. Bu yaşın 50 ilini Azərbaycan xalqına, filologiya elminə həsr etmiş, yazıb-yaratmışdır. Bu mənalı ömür yolunda ona cansağlığı və uğurlar diləyirik.

Ömrü uzun, sədaqətli tələbələri sağ olsun!

Sayalı Sadıqova

filologiya elmləri doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti .- 2022.- 10 sentyabr.- S.8-9.

Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

bunlar fonetik, leksik, frazeoloji və qrammatik vasitələrdir.

Tədqiqatçı bu vasitələrin bütün ədəbi növlər – lirika, epos və

dram üçün tipoloji ümumilik təşkil etdiyini də düzgün söyləyir.

Doğrudan da dilin fonetik, leksik, frazeoloji və qrammatik

vasitələri hər cür əsər üçün eyni dərəcədə bədiilik mənbəyi ola

bilir və bütün yazıçılar bu vasitələrdən istifadə edirlər. «Lakin

komizm ustasının birinci vəzifəsi dil vasitələrinə komik don gey-

dirməkdən ibarət olur; satira ustası, yumor yaradıcısı başqa

yazıçıların istifadə edə biləcəyi dil vasitələrini komik plana uyğun-

laşdırmalı, dil vasitələrinə satirik-yumoristik rəng verməli və dilin

özündə komik keyfiyyətdə formalaşmış vahidləri seçib işlətməli,

öz əsərini komik intonasiya və komik nitq vasitələri ilə rənglə-

Monoqrafiyada komik bədii vasitələrdən ikisi – leksik və

frazeoloji vasitələr tədqiq olunur. Müəllif XX əsrin 20-30-cu

illərində yazılmış bədii nəsr nümunələrinin – Böyükağa Talıblı,

Tağı Şahbazi Simurq, Qantəmir, Mir Cəlal və Sabit Rəhmanın

hekayə, povest və romanlarının dili əsasında sözlərin komiklik

yaradan keyfiyyətlərini göstərir. Bu keyfiyyətlərin sırasında sözün

məcazilik imkanları, komik müqayisələr, xüsusi adlar və ləqəblər,

vulqar sözlər və birləşmələr vardır. Həmin leksik vahidlərdən 20-

30-cu illərin satirik yazıçılarının hərəsi özünəməxsus sənətkarlıqla

istifadə etmişdir. Q.Kazımov bu fərdiyyəti məharətlə çeşidləyib

inandırıcı elmi nəticələr əldə etməyə nail olmuşdur. Aydın olur ki,

«Simurqun və B.Talıblının yaradıcılığında sözün aydın nəzərə

çarpan xüsusi komik mövqeyi az-az müşahidə olunan faktlardan-

dır. Qantəmir bir çox hallarda hekayəni ayrı-ayrı sözlərin komik

təfsiri üzərində qurur. S.Rəhmanda sözlərin komizmi daha çox

komik kalamburlara əsaslanır. Mir Cəlal nəsrində sözlərin

məcazilik, çoxmənalılıq və metaforlaşdırma yolu ilə komizmi

üstünlük təşkil edir». (

Qəzənfər Kazımov. Komik-bədii vasitələr,

Bunlar doğru müşahidələrdir və Q.Kazımov onları əsaslan-

dırmaq üçün ilk növbədə yazıçıların işlətdiyi sözlərin məcazilik və

çoxmənalılıq xüsusiyyətlərinə istinad edir. O, Mir Cəlalın «Dirilən

adam» romanının adındakı təyini söz birləşməsinin həm birinci,

həm də ikinci tərəfindəki leksik vahidlərin («dirilmək» və

«adam»), habelə həmin əsərin müəyyən epizodlarında işlənmiş

«oturmaq», «xortdamaq», «doğmaq», «bizləmək», «sancı» kimi

sözlərin çoxmənalılıq əsasında əmələ gətirdiyi komizmi ən incə

detallarına qədər açıqlamaqla xalq dilindəki ümumişlək sözlərin

yüksək bədiilik yarada bilmək potensialını əyaniləşdirir.

Monoqrafiyada komizm yaradan frazeoloji vasitələr xüsusi

fəsildə öyrənilir. Bu dil vahidlərinin komik təbiətini və bədii gülüş

üçün vacibliyini nəzəri planda izah edən müəllif onların 1920-30-

cu illər nəsrindəki yerini xüsusi elmi səliqə ilə araşdırır. Daha çox

B.Talıblının «Erkək Tükəzban» və Mir Cəlalın «Dirilən adam»

əsərlərinə istinad edən tədqiqatçı həm təhkiyəçi və müəllif

dilində, həm də surətlərin danışığında təsadüf etdiyi frazeoloji

vahidlərin xüsusi məqsəddən yarandığını və komizmi daha da

qüvvətləndirdiyini inandırıcı faktlarla sübuta yetirir. O, adları

çəkilən əsərlərdə gülüş yaradan feli frazeoloji birləşmələrin ismi

birləşmələrə nisbətən çox işlənməsini xüsusi vurğulayır və bunun

Bəzi mübahisəli yerlərinə baxmayaraq, «Komik-bədii

vasitələr» monoqrafiyasında estetik gülüşü şərtləndirən

xüsusiyyətlər konseptul şəkildə tədqiq olunur. Əsərin ümumi

məzmunu təsdiq edir ki, bədii ədəbiyyatda komizm yaradan

başlıca amil dil vahidləridir. Elə buna görə kitabın elmi redaktoru

görkəmli türkoloq-alim Tofiq Hacıyev estetikanın əsas kateqori-

yalarından olan komizmin izahına dilçi mütəxəssisin

müdaxiləsinin qanunauyğun olduğunu bildirərək yazırdı: «Bu

tədqiqat («Komik-bədii vasitələr» kitabı nəzərdə tutulur –

bir daha göstərir ki, nəinki bəzi filoloji-ədəbiyyatşünaslıq, hətta

nəzəri-estetik məsələlərin həllində dilçi müdaxiləsi müəyyən

fayda verir… Şübhəsiz, «Komik-bədii vasitələr» əsəri

Q.Kazımovun bu vaxta (monoqrafiyanın çap olunduğu 1983-cü

.) qədərki yaradıcılığının ən yaxşı nümunəsidir, bədii dil

və üslub məsələləri ilə bağlı çoxdan apardığı səmərəli

tədqiqlərinin ümumiləşdirilmiş nəticəsidir».

Q.Kazımovun yaradıcılığında komizmin bədii vasitələri ilə

yanaşı, üsulları da əhatəli şəkildə tədqiq olunmuşdur. Onun

«Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları» («Maarif» nəşriyyatı, 1987)

monoqrafiyası Azərbaycan filologiyasında bədii gülüşün dil-nitq

üsullarının təhlilinə həsr olunmuş ilk sanballı tədqiqat əsəridir.

«Komik-bədii vasitələr» kitabında olduğu kimi, bu mono qrafiya-

nın da başlıca tədqiqat obyekti 1920-30-cu illərdə yaşayıb-

yaratmış Azərbaycan nasirlərinin ədəbi irsidir. Alim əsas fikir və

mülahizələrini C.Məmmədquluzadə və onun bədii ənənələrini

davam etdirən Mir Cəlal, Sabit Rəhman və Qantəmirin əsərlərinə

istinadən əsaslandırır. Bəzən də elmi araşdırmanın miqyasını

genişləndirərək, Seyfəddin Dağlı, Salam Qədirzadə və Anarın ya-

radıcılığına müraciət edir.

İncəsənətdə komizm üsulları kifayət qədər öyrənilmədiyi və

bəzi anlayışların hüdudları dəqiqləşdirilmədiyi üçün Q.Kazımov

satira və yumor haqqında deyilən fikirləri tənqidi təhlildən keçirir.

O, vaxtilə İ.Eventovun qaldırdığı «Satira nədir – növ, cins, janr

və ya üsullar məcmusu?» (

İ.Gventov. Ostroumie sxvatıvaet

protivoreçie. «Voprosı literaturı». 1973, №6, s.127

elmi cavab axtarır; bu məsələnin izahına dair fikirləri

xatırladaraq, onların bəzilərinə təshih verir. Q.Kazımov bir sıra

təkzibedilməz faktlara söykənməklə satira və yumoru ədəbi növ,

yaxud janr sayan müəlliflərin əksinə olaraq onu bədii prinsip

hesab edən tədqiqatçıların mövqeyini müdafiə edir və bu

mövqeyi yeni mülahizələrlə daha da möhkəmləndirir. Bu

nöqtədə Q.Kazımovun simasında ədəbiyyatşünas-nəzəriyyəçi tə-

fəkkürü və baxışı ilə dilçi-üslubiyyatçı təfəkkürü və baxışı vəhdət

tapır. O, haqlı deyir ki, hər hansı bir hekayə, yaxud povest həm

satirik planda, həm də qeyri-satirik – «Ciddi müstəqim şəkildə»

Q.Ş.Kazımov. Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları.

Deməli, bədii ədəbiyyatın ciddi qolu olduğu kimi, «qeyri-

ciddi» qolu da vardır. Məhz bu «qeyri-ciddi» qol satirik-

yumoristik ədəbiyyatdır və onun inikas üsulu gülüşün müxtəlif

Kitabda komizmin ezopvarilik, gözlənilməzlik, uyğunsuzluq,

fakt və hadisələrin deformasiyası, anlaşılmazlıq, anaxronizmlərlə

ifşa kimi üsulları tədqiq edilir. Alim bu üsulların estetik

mahiyyətini, linqvistik xüsusiyyətlərini yeni baxış bucağından

təhlil və şərh etməklə yanaşı, onların bədii təcrübədəki yerini və

effektini də göstərir. Təhlil və şərhlərin aydınlığı onların elmiliyini

təmin edir və XX əsrin satirik yazıçılarından, məsələn,

C.Məmmədquluzadənin öz felyetonlarında Ezop dilindən böyük

sənətkarlıqla faydalanmasına dair fikirlərin doğruluğuna təminat

(şəkildəyişmənin), xüsusilə şişirtmənin mühümlüyünü nəzərə

çatdıran tədqiqatçı monoqrafiyada deformasiyanın hiperbola,

qrotesk, fantastika kimi üsullarından da geniş söhbət açaraq,

həmin üsulların B.Talıblı, Qantəmir və Mir Cəlalın hekayələrində

necə mənalı gülüş yaratdığını aydınlaşdırır. XX əsr Azərbaycan

nəsrində bədii gülüş yaratmağın bu üsulunun geniş yayıldığını

izah etmək üçün həmin əsrin 60-70-ci illərində yazılmış bəzi he-

kayə və povestləri də tədqiqata cəlb edib Seyfəddin Dağlı, Salam

Qədirzadə və Anarın əsərlərindəki gülüş texnikasının özünəməx-

Kitabda Seyfəddin Dağlının «Şakərlilər», Salam

Qədirzadənin «Aldada bilməzsən» kitablarına daxil edilən

hekayələrin məziyyətləri bədii deformasiya üsulunun təbiiliyi,

şişirtmədə ölçünün – əndazənin gözlənilməsi ilə əlaqələndirilir.

Tədqiqatçının Anar yaradıcılığı barədə fikirləri elmidir. O, doğru

qeyd edir ki, Anarın «əsərləri ona görə yüksək estetik keyfiyyətə

malik olur ki, o, deformasiya formalarından biri ilə kifayətlənmir,

satirik əsərlərində təsvir obyekti birtərəfli şişirdilmir, həyat

həqiqətinə uyğun olaraq, bir çox cəhətdən xarakterizə edilir və

bu prosesdə obyektin tipik mənfi xüsusiyyətləri ilə yanaşı, müs-

bət cəhətləri, insani keyfiyyətləri də əks olunur». (

Bədii ədədiyyatda komizm üsulları. s.116-117

Doğrudan da, Anar səmimi yazıçıdır. Onun həyat

həqiqətinə sədaqəti yaratdığı obrazların təbiiliyini şərtləndirir.

Yazıçı onların uğurları ilə bərabər, uğursuzluqlarını da təsirli

canlandırır və bu baxımdan Q.Kazımov «Dantenin yubileyi»

hekayəsinin qəhrəmanı Feyzulla Kəbirlinskinin xarakterinin və

portretinin təsvirindəki sənətkarlığı düzgün qiymətləndirir:

«Onun bir aktyor kimi kütlüyü, qabiliyyətsizliyi, dolanmaq üçün

gecə-gündüz nə olduğunu bilməməsi, ailə çətinlikləri, tez-tez

düşdüyü həqir vəziyyətlər komik detallarla təsvir edilir. Lakin

müəllif onun insan olduğunu, insani keyfiyyətlərini də unutmur,

ona görə də bizdə Feyzullaya qarşı nifrət yaranmır».

Monoqrafiyada Anarın «Molla Nəsrəddin – 66» povestinin

gülüş texnikas, həyatdakı komizmi əks etdirmək üçün yazıçının

faydalandığı üsullar kifayət qədər əhatəli və dərindən təhlil

olunur. Bu cəhətdən povestdəki şişirtmə və parodiyalar haqqında

fikirlər daha çox diqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, Anar ictimai

geriliyə, ibtidailiyə, bayağılığa, istedadsızlığa, savadsızlığa, köh-

nəliyə – bütün əxlaqi-mənəvi və mədəni-siyasi eybəcərliklərə

qarşı dözümsüz, bidətçi, vətəndaş-yazıçıdır. Onun bədii

gülüşünün əsas hədəflərindən biri də qrafomanlıq, ştampçılıq,

stereotiplər, trafaretlərdir ki, «Molla Nəsrəddin – 66»nın «Məlu-

mat», «Başımızın ağası», «Maraqlı tədqiqat», «Bizim müsahibə»,

«Yeni il planları», «Xəbərlər», «Biz tənqid edəndən sonra»,

«Elanlar» hissələrində komik gülüş predmetinə çevrilir və yazıçı

həmin gülüşün dadını-duzunu artırmaq üçün parodiyalardan isti-

fadə edir. Q.Kazımov yazıçının gülüş yaratmaq bacarığını (yaxud

həyatın özündə təsadüf edilən gülünclüyü sənətkarlıqla əks

etdirə bilmək qüdrətini) həmin parodiyaların təhlili əsasında üzə

çıxarır. Bu təhlillərdə gülüş obyekti yenidən canlanır və yadda

«Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları» monoqrafiyası təkcə

Qəzənfər Kazımovun öz yaradıcılığının yox, bütünlükdə

Azərbaycan filologiyasının XX yüzilin 80-ci illərindəki nailiyyətinin

yaxşı bir göstəricisidir. Hələ o zaman bu kitabın həyata gəlməsini

alqışlayan, elmi-filoloji və pedaqoji əhəmiyyətini yüksək

qiymətləndirən ədəbiyyatşünas-alim Xeyrulla Məmmədov yazırdı:

«Filologiya elmləri doktoru Qəzənfər Kazımovun «Bədii ədəbiy-

yatda komizm üsulları» monoqrafiyası ədəbiyyatşünaslığın nəzəri

problemlərinin tədqiqi, təbliği və tədrisinin arxa plana keçdiyi,

estetik məsələlərin etinasızlıq kölgəsinə düşüb, təhsil

ocaqlarımızda az qala gərəksiz bir sahəyə çevrildiyi bir vaxtda

meydana çıxmışdır… Monoqrafiya satirik və yumoristik əsərlərin

bədii-estetik təhlil yollarına bələdlik hasil etmək kimi xüsusi əməli

əhəmiyyəti olan nəcib bir məqsəd izlədiyinə görə milli filologiya

elmində, eləcə də tədris-metodiki ədəbyyatın nəşri sahəsində

diqqətəlayiq bir hadisədir. Müəllifin yaradıcılıq müvəffəqiyyətini

təmin edən səbəblərə gəldikdə bunlar… bir tərəfdən, onun bədii

sənətin nəzəri məsələlərinə bələdliyi və milli professionallıq

səviyyəsi qazanması, digər tərəfdən, damarlarında təbii ədəbiy-

yatşünaslıq mayasının mövcud olması ilə bağlıdır. Onun

təhlillərində elmi mühakimə və mülahizə ilə yanaşı, bədii

təfəkkür də böyük rol oynayır: iki təfəkkür tərzinin bir nöqtədə

birləşməsi kitabdakı ədəbi təhlillərə emosionallıq verir, fikrin

dəqiq ifadəsinə yaxından kömək edir. Dəfələrlə oxunub təhlil

edilmiş çoxlu əsəri Q.Kazımovun tamamilə orijinal səpkidə araş-

dırması, hamının yaxşı bildiyi bir sıra ədəbi faktların mahiyyətin-

də gizlənən mənanı açıb aşkarlaya bilməsinin sirri bundadır».

X.Məmmədov. Azərbaycan gülüşü haqqında kitab. «Ulduz»

Q.Kazımovun elmi araşdırmalarının bir qismi müasir Azər-

baycan dilinin quruluşu: orfoqrafiya, orfoepiya, leksika,

morfologiya və sintaksislə bağlıdır. Onun «Orfoepiyamız

öyrənilir», «Bir dərslik haqqında», «-sa, -sə şəkilçisi, onun

praforma və derivatlarının qrammatik və üslubi xüsusiyyətlərinin

tədqiqi», «Orfoqrafiya qaydalarının yeni layihəsi haqqında» mə-

qalələrində müasir Azərbaycan dilinin bir sıra aktual

problemlərinə toxunulur. Bəziləri çap olunmuş dilçilik kitablarına

resensiya, rəy, bəziləri isə «Ön söz» kimi yazılmış həmin əsər-

lərin məziyyəti ondadır ki, müəllif, haqqında söhbət açdığı kitab-

dakı fikirləri sadəcə sadalamaq, onun konspektini çıxarmaq,

qısaca şərhini vermək yolundan yan keçərək, məsələnin

mahiyyətinə varmağa, problemin necə həll olunduğunu

aydınlaşdırmağa çalışır. Belə təhlil və qiymətləndirmə üsulu ona,

bir tərəfdən, haqqında bəhs etdiyi kitabın elmi çəkisini düzgün

müəyyənləşdirmək, digər tərəfdən, problem haqqında öz fərdi

mülahizələrini söyləyə bilmək imkanı yaradır.

«Bağlayıcısız tabeli mürəkkəb cümlələrin struktur-semantik

xüsusiyyətləri», «Mətn dilçiliyi problemləri», «Ədəbi dilimizin

sintaksisinə yeni baxış», «Mətnin qurulma texnikası və semantik

strukturu», «Dilimizin bugünü» kimi məqalələrində Q.Kazımov

müasir Azərbaycan dilinin sintaksisinə dair vacib məsələlərdən

söhbət açır. Söz birləşməsi və cümlənin daxili quruluşu, ümumi

xassələri, yaranma qayda və üsulları, templəri, mətnin

təşkilindəki rolu, məna və funksiyaları, işlənmə şərtləri və

qrammatik səciyyələri həmin məqalələrdəki təhlillərin baş

mövzusu, ağırlıq nöqtəsidir.

Dilçilik elminin çətin şöbələrindən olan sintaksisin ali

vəzifəsi yazıdakı və nitqdəki qarmaqarışıqlıqda gizlənmiş

harmoniyanı üzə çıxarmaq, dilin gözəlliyini və

qanunauyğunluğunu aşkarlamaqdan ibarətdir. Həmin harmoniya

və gözəlliyi öyrənmək üçün Azərbaycan dilçiliyi tarixində ilk

təşəbbüslər XIX əsrin sonları, XX yüzilin əvvəllərindən başlanmış,

sonralar Ə.Dəmirçizadə, M.Şirəliyev, M.Hüseynzadə,

Ə.Abdullayev, Z.Budaqova, Y.Seyidov, K.Vəliyev, K.Abdullayev

kimi məşhur alimlər sintaksisin müxtəlif problemlərinə dair

qiymətli tədqiqat əsərləri – dissertasiya və monoqrafiyalar

yazmışlar. Uzun müddət ADPU-da müasir Azərbaycan dilinin

sintaksisini tədris və tədqiq edən Qəzənfər Kazımov isə özünün

çoxillik təcrübəsinə əsaslanaraq, bu fənnə dair yeni dərslik

hazırlayıb, keçən əsrin son ilində çap etdirmişdir. “Müasir

Azərbaycan dili. Sintaksis” adlanan həmin dərslikdə (“Ünsiyyət”,

Bakı, 2000, elmi redaktorları: prof. N.Cəfərov, dos. İ.Əhmədov)

alim həm özünün elmi araşdırmalarının nəticələrini, həm də

sələflərinin və müasirlərinin fundamental tədqiqatlarını

ümumiləşdirmiş, bu yolla ən yeni, vacib nəzəri bilikləri filoloq

tələbələrə, magistrlərə, alimlərə çatdırmışdır.

Azərbaycan dilinin sintaksisindən bəhs edən əvvəlki

dərsliklərdən fərqli olaraq, Q.Kazımov sintaktik quruluşun

təşəkkülündə nitqin funksional imkanlarının rolunu ön plana

çəkmiş, bu yolla ənənəvi, tanış qrammatika problemləri, xüsusilə

sintaktik əlaqələr, söz birləşmələri, sadə cümləni genişləndirən

vasitələr, mürəkkəb cümlə, mətn sintaksisi haqqında yeni,

orijinal fikir və mülahizələr söyləyə bilmişdir. O, ilk dəfə olaraq,

sintaktik vahidlərin tərtibində rolu olan, lakin az öyrənilmiş

müstəqil obyektli feli birləşmələrə, mübtəda ilə xəbər arasında

koordinativ əlaqə məsələsinə münasibət bildirmiş, söz birləş-

mələrinin sintaktik əlaqələr üzrə ilkin təsnifini vermişdir. Müəllif

ilk dəfə olaraq, sabit birləşmələri iki növə ayırmış, frazeoloji və

leksik sabit birləşmələri fərqləndirmiş, onların özünəməxsus

Dərslikdə cümlə bəhsinə daha geniş yer ayrılmışdır. Bu,

təsadüfi deyil; cümlə sintaksisin əsas predmeti, baş mövzusudur.

Şifahi və yazılı nitq zamanı fikrin başqasına çatdırılmasında,

təfəkkürün gerçəkləşməsi prosesində o, başlıca vasitədir.

Cümləsiz canlı ünsiyyət mümkün deyil. Cümlə ünsiyyətin odlu si-

lahı, fikrin parlaq güzgüsüdür. Xüsusi sintaktik vahid kimi,

cümlənin özünəməxsus semantik əlamətləri və struktur

xüsusiyyətləri vardır. Bu əlamət və xüsusiyyətlər sırasına onun

bitmiş fikir ifadə etməsi, predikativlik, intonasiya və modallıq

xüsusiyyətləri daxildir. Q.Kazımov həmin xüsusiyyətlərin hər biri-

ni konkret şəkildə şərh etməklə cümlənin qrammatik təbiətini

aydınlaşdırır. Belə bir elmi aydınlıq cümlə təsnifatının düzgün

aparılmasını, elmi ümumiləşdirmələrin və hökmlərin əsaslı

olmasını da şərtləndirir. Müəllif Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri və

praktik ənənələrinə uyğun olaraq, cümləni məntiqi-semantik

üzvlənmə (üzvlənən və üzvlənməyən cümlələr), məqsəd və

intonasiya (nəqli, sual, əmr, nida cümlələri), quruluş (sadə və

mürəkkəb cümlələr) və modallıq (təsdiq və inkar) keyfiyyətlərinə

əsasən təsnif edir.

Dərsliyin böyük bir hissəsi cümlənin quruluşca növlərinin

izah və şərhinə həsr edilmişdir. Sintaksisə dair başqa dərsliklərdə

olduğu kimi, Q.Kazımov da cümləni struktur baxımdan əsaslı

şərh etmək və öyrətmək üçün əvvəlcə cümlə üzvləri haqqında

məlumat vermiş, onları nitq hissələrindən ayıran fərqləri

göstərmişdir. Kitabda baş və ikinci dərəcəli üzvlərin səciyyəvi xü-

susiyyətləri, mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərfliyin tərifi

verilmiş, mənaca və quruluşca növləri, ifadə vasitələri, onlar

arasındakı sintaktik əlaqələr ətraflı izah olunmuşdur.

Təhlil prosesində ismin yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarında

olan sözlərin cümlə üzvü kimi müəyyənləşdirilməsi, onların yer

zərfliyi, yoxsa tamamlıq olması məsələsinə xüsusi diqqətlə

yanaşan alim haqlı deyir ki, mübahisə törədə bilən “bu cür

üzvləri dəqiqləşdirərkən onların sintaktik-semantik funksiyasına,

aydınlaşdırdığı üzvə, həmin üzvün nə ilə ifadə olunduğuna,

sözün leksik mənasına, məkan və ya əşya, obyekt anlayışının

üstünlüyünə, əlavəsi varsa, əlavəsinə diqqət yetirmək lazımdır.

İsim bir əlamətin, xüsusiyyətin yerləşdiyi başqa bir obyekti

bildirərək əşya, predmet mənasını saxlayırsa, tamamlıq

vəzifəsində çıxış edir; konkret predmet, əşya mənasını itirərək,

hərəkətin yerini bildirdikdə yer zərfliyi vəzifəsində işlənir”.

Nəzəri cəhətdən doğru, inandırıcı olan bu tezis

tədqiqatçının müxtəlif bədii əsərlərdən və danışıq dilindən seçdiyi

zəngin faktlar əsasında daha da möhkəmləndirilir.

Q.Kazımovun “söz sırası” və “cümlə üzvlərinin sırası”

anlayışlarını, həmçinin cümlənin qrammatik üzvlənməsi ilə aktual

üzvlənməsini bir-birindən fərqləndirməsi əsaslı görünür. Söz

sırasının iki mühüm funksiyasını – sintaktik-semantik və üslubi

funksiyalarını şərh etməklə tədqiqatçı həm də cümlənin

qrammatik və aktual üzvlənməsinin aydınlaşdırılmasına körpü

salmış olur. O, cümlənin mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və

zərfliyə ayrılmasını qrammatik üzvlənmə, onun tema və remaya

(“məlum olan”a və “yeni”yə) ayrılmasını isə aktual üzvlənmə

sayır. Cümlə üzvlərinin sırasını fikrin, ideyanın aktuallaşdırılması

ilə əlaqələndirərək, bu sıranın pozulmasını – inversiyanı tamam

orijinal mövqedən – yeninin ifadə üsulu kimi mənalandırır.

Sadə cümlənin növləri, cüttərkibli və təktərkibli cümlələrin

məna və mahiyyəti, quruluş xüsusiyyətləri, xəbər və mübtəda

əsasında formalaşan təktərkibli cümlələrin özünəməxsusluğu,

sintaktik fərdiyyəti, qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin formalaşma

üsulları, onların mürəkkəb cümlə komponenti ola bilməsi, ümumi

şəxsli cümlələrdə xəbərin müxtəlif fel formaları (əmr, xəbər,

vacib, arzu, şərt şəkilləri) ilə ifadə olunması kimi ciddi elmi

məsələlər də kitabda öz aydın şərhini tapmışdır. Həmkarlarının

çoxundan fərqli olaraq, Q.Kazımov xəbəri üçüncü şəxsin

cəmində olub, quruluşuna və semantikasına görə qeyri-müəyyən

şəxsli cümlələrə oxşayan ümumi şəxsli cümlələrə daha həs-

saslıqla yanaşır. Belə həssaslıq və sintaktik duyum zahirən bir-

birinə bənzəyən müxtəlif tipli cümlələri ayırmaq, fərqləndirmək

işində tədqiqatçıya kömək edir. O, haqlı olaraq “Ürək ağrısını

ovmazlar”, “Qaranlıq yerə daş atmazlar” kimi nümunələri ümumi

şəxsli cümlə hesab edir. Eyni fikri müəllifin feli xəbəri birinci və

ikinci şəxslərin təkində və cəmində işlənən “Ovçuluğa meyl sal-

dım”, “Gecə-gündüz çöldə qaldım” tipli cümlələr barədə

mülahizələrinə də aid etmək olar. Q.Kazımov belə cümlələri

cüttərkibli saymaqda haqlıdır. Kitabda şəxssiz cümlə anlayışı da

kifayət qədər əsaslı izah edilir. Müəllif doğru deyir ki, şəxssiz

cümlələr mübtəda ilə xəbərin sintezindən ibarətdir. Belə cümlə-

lərdə “fikir predmeti həmin predmetin əlaməti, hərəkəti,

vəziyyəti ilə birgə təzahür edir. Bu cür cümlələrdə predikativlik

yolu ilə hərəkət onun icraçısı ilə, əlamət onun daşıyıcısı ilə

birlikdə ifadə olunur”. Q.Kazımov xəbərinin ifadə vasitələrinə

görə şəxssiz cümlənin iki növünü qeyd edir: ismi xəbərli şəxssiz

cümlələr, feli xəbərli şəxssiz cümlələr. Kitabda bu növlərin hər

ikisi dərindən izah edilir.

Dilçiliyə dair əsərlərində alimlər mübtəda əsasında

formalaşan təktərkibli cümlələrin, adətən, vahid növünü

göstərirlər: adlıq cümlə. Q.Kazımov da bu ənənəyə sadiq qalır.

Lakin həmkarlarından fərqli olaraq, o, adlıq cümlə anlayışını

nisbətən əhatəli şərh edir; belə cümlələrin şəxssiz cümlədən

fərqini, onların yalnız indiki zamanda olmasını, təsdiq

bildirməsini, funksiya baxımından qruplarını, ifadə vasitələrini,

müxtəsər və geniş ola bilmələrini göstərir.

Sadə cümləni müxtəlif meyarlarla, ayrı-ayrı baxış

bucağından təsnif edən alim bütöv və yarımçıq, habelə

üzvlənməyən cümlələrin də izahına müəyyən səhifələr ayırır. O

da başqa tədqiqatçılar kimi üzvlənməyən cümlələrin iki növünü

qeyd edir: 1. Söz-cümlələr; 2. Vokativ cümlələr. Kitabda bu

cümlə növlərinin spesifik xüsusiyyətləri sadalanır, onları üzvlənən

cümlədən ayıran əlamətlər qeyd olunur.

Yalnız baş üzvlərdən ibarət olan müxtəsər cümləni sadə

cümlənin ilkin və ibtidai forması adlandıran tədqiqatçı onu

genişləndirən vasitələrin tədqiqinə ayrıca diqqət yetirir. Dərsliyin

“Sadə cümləni genişləndirən vasitələr” bölməsində cümlənin

həmcins və xüsusiləşmiş üzvləri haqqında bəhs edərkən o, hə-

min üzvləri fikri aktuallaşdırmaq baxımından qiymətləndirir.

Azərbaycan dili sintaksisinin öyrənilməsi tarixində ilk dəfə olaraq

Q.Kazımov cümlənin determinant üzvlərindən söhbət açır,

xüsusiləşmələri növlərə bölür (qoşmalı xüsusiləşmələr; ara sözlü,

bağlayıcılı dəqiqləşdirici xüsusiləşmiş üzvlər), xüsusiləşən

əlavələrlə dəqiqləşdirici xüsusiləşmiş üzvlərin oxşar-tipoloji cə-

hətlərini və fərqli xüsusiyyətlərini aydınlaşdırır, qoşulma

konstruksiyalar haqqında elmi məlumat verir.

Dərsliyin “Mürəkkəb cümlə” bölməsi də bir sıra yenilikləri

ilə diqqəti cəlb edir. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib

hissələrini bir-birindən asılı olmayan, müstəqil sintaktik vahidlər

kimi izah edən dilşünas alimlərin əksinə olaraq, Q.Kazımov yazır:

“Asılılıq həm tabesiz, həm də tabeli mürəkkəb cümlələrin tərkib

hissələri arasında mövcuddur. Lakin asılılığın formasına, xarakte-

rinə görə tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr fərqlənir. Tabesiz

mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri bir-birindən bərabər şəkildə,

eyni dərəcədə asılı olur; tabeli mürəkkəb cümlələrdə isə asılılıq

birtərəflidir – tərkib hissələrindən biri (budaq cümlə) o birindən

(baş cümlədən) asılı olur”. (s. 281).

Belə bir ümumi tezisdən sonra tabesiz mürəkkəb

cümlələrin növləri haqqında məlumat verən müəllif tabesizlik

bağlayıcılarının qrammatik semantikasını nəzərdən keçirərək,

onları birləşdirmə, qarşılaşdırma, aydınlaşdırma və bölüşdürmə

bağlayıcılarından ibarət dörd qrupa ayırmış, tərkib hissələri ara-

sındakı məna əlaqələrini əsas götürməklə tabesiz mürəkkəb

cümlənin altı növünü göstərmiş və həmin cümlə növlərinin hər

birinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini aydıınlaşdırmışdır.

Kitabda tabeli mürəkkəb cümlə anlayışının şərhi, tarixən

onun tabesiz mürəkkəb cümlənin inkişafı nəticəsində əmələ

gəlməsi, quruluşu, tərkib hissələri, onların yeri əhatəli şərh edilir.

Baş və budaq cümlələri əlaqələndirən vasitələri xüsusi səliqə ilə

araşdıran müəllif bağlayıcılarla bağlayıcı sözləri fərqləndirir. Mü-

əllifin fikricə, bağlayıcılar “Baş cümlə + budaq cümlə” quruluşlu

analitik tabeli mürəkkəb cümlələrə xidmət edir; baş cümlə ilə

budaq cümlə arasında işlənərək, budaq cümləni baş cümləyə

bağlayır. “Budaq cümlə + baş cümlə” quruluşlu tabeli mürəkkəb

cümlələrdə isə tərəflər bir-birinə bağlayıcı sözlərlə bağlanır. Elə

buna görə Q.Kazımov dilçilik ədəbiyyatında indiyə qədər