Qznfr kazımov müasir azrbaycan dili morfologiya

Azərbaycan dilinin leksik tərkibi leksik-qrammatik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlərinə görə bir neçə qrupa – nitq hissələrinə bölünür: adlar, fellər və köməkçi nitq hissələri.

Azərbaycan dilinin morfologiyası

Azərbaycan dilinin leksik tərkibi leksik-qrammatik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlərinə görə bir neçə qrupa – nitq hissələrinə bölünür: adlar, fellər və köməkçi nitq hissələri.

Azərbaycan dilində nitq hissələrinin tərkibinə isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf, qoşma, bağlayıcı, ədat və modal sözlər daxildir.
Azərbaycan dilində isimlərə xas dörd ümumi qrammatlk kateqoriya qeyd olunur: hal (adlıq, yiyəlik, yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq), mənsubiyyət (-ım 4 , -m, – ımız 4 ; -ın 4 , -ı, -ınız 4 ; -ı 4 , -sı 4 , -lar 2 +ı 4 ), kəmiyyət (-lar 2 ), xəbərlik (-əm 2 , -ik 4 ; -sən 2 , -siniz 4 ; -dir 4 , – dir 4 +lər 2 ).
Azərbaycan dilinin sifətlərinə dərəcə əlamətəri (adi, azaltma,çoxaltma) xasdır. Sifətlərin dərəcələri xüsusi morfoloji əlamətlərlə ortaya çıxır: -raq, -rək, – ımtıl, -sov, -şın, -ımtraq, -ca və s.
Azərbaycan dilində saylar miqdar, sıra, qeyri-müəyyən və kəsr saylarına bölünür.
Miqdar sayları: bir, üç, yeddi, beş min altı yüz və s.
Sıra sayları: beş-inci, otuz-uncu və s.
Qeyri-müəyyən sayları: az, çox, xeyli, beş-altı və s.
Kəsr sayları: yüzdə biri, üç tam beşdə bir və s.
Azərbaycan dilində əvəzliklərin şəxs əvəzliyi (mən, sən, o, biz, siz, onlar), işarə əvəzliyi (o, bu, elə, belə, həmin, həmən), qeyri-məyyən əvəzliklər (kimsə, kim isə, nəsə, nə isə, biri, kimi, hamı hər kəs və s.), təyini əvəzliklər (öz, hər, bütün, filan, eyni), sual əvəzlikləri (kim, nə, hara, necə, nə cür, hansı) deyə beş növü qeyd olunur.
Azərbaycan dilinin qrammatik quruluşunda fellər zənginliyi, əhatəliliyi və rəngarəng qrammatik kateqoriyalara malik olması ilə seçilir. Onları leksik-semanrik cəhətdən aşağıdakı kateqoriyalar səciyyələndirir: 1) təsirlilik və təsirlilik kateqoriyası; 2) fellər təsdiq və inkarda olur; 3) məna növləri var (məlum, məchul, qayıdış, şəxssiz, icbar, qarşılıq-birgəlik növlər); 4) şəkilləri var (əmr, xəbər, arzu, vacib, lazım, şərt şəkilləri); 5) zamanları (keçmiş (nəqli və şühudi keçmiş), indiki, gələcək (qəti və qeyri-qəti gələcək) zamanlar); 6) təsriflənməyən formaları (feli sifət, feli bağlama, məsdər) və s. var
Azərbaycan dilində zərflər də adlara aiddir. Zərflərin tərzi-hərəkət, zaman, yer, miqdar zərfləri deyə dörd növü var.
Azərbaycan dilində qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər və nidalar köməkçi hitq hissələri hesab edilir.
Qoşmalar (üçün, kimi, üzrə, sarı, ötrü, dək, can, başqa, özgə, sonra, əvvəl və s.) adlarla adlar, adlarla fellər arasında müxtəlif sintaktik vəzifələr icra edir. Qoşmalar qeyri-müəyyən yiyəlik, yönlük və çıxışlıq halları ilə əlaqəyə girərək qoşma birləşmələri yaradır.
Bağlayıcılar (və, ilə, amma, ancaq, lakin, halbuki, ya, ya da, gah, gah da, istər, istərsə və s.) cümlə üzvləri və ya cümlələr arasında əlaqə yaradan köməkçi nitq hissəsidir. Bağlayıcılar tabelilik və tabesizlik bağlayıcıları olmaq üzrə iki yerə bölünür.
Ədatlar sözlərin və cümlələrin təsir gücünü artıran köməkçi nitq hissəsidir. Ədatlar (axı, ən, lap, daha, olduqca, elə, belə, məhz, əsl, yalnız, ancaq və s.) daxil olduğu cümləyə məna incəlikləri verir.
Modal sözlər (doğrudan, həqiqətən, sözsüz, şübhəsiz, doğrusu, düzü, görünür, ehtimal, görəsən, bəlkə və s.) isə danışanın real aləmə və söylənən fikrə münasibətini bildirməyə xidmət edən köməkçi nitq hissəsidir.
Nidalar (vay, ox, of, uy, ura, bəh-bəh, oxqay və s.) danışanın hissini, həyəcanını, qorxu və ya sevincini bildirən sözlərdir.

Qznfr kazımov müasir azrbaycan dili morfologiya

Müəllifin “Axısqa türklərinin dili” adlı doktorluq dissertasiyasının müdafiəsinə AAK tərəfindən icazə verilmişdir (17 oktyabr, 2002, 4 saylı qərarı ilə).

MÖVZU İLƏ BAĞLI MÜƏLLİFİN ÇAP OLUNMUŞ MONOQRAFİYA, MƏQALƏ VƏ TEZİSLƏRİ AŞAĞIDAKILARDIR:

1. Axısqa türklərinin dili. Bakı, Elm, 1999, 278 s. (monoqrafiya).

2. Axısqa toponimləri. (kitab), Bakı, «Nurlan», 2001, 48 s.

3. Bun türkləri: Tarix, dil və folklor (H.Quliyevlə). «Elm» qəzeti. 1.9.1990-cı il.

4. Mesxeti türklərinin dili: regional tə’sirlər. – Azərbaycan ədəbi dilində norma və normalaşma məsələləri. Bakı, Elm, 1991, s. 98-100.

5. Грузинские заимствования в турецком языке – Проблемы языкового контактирования в конкретных полиэтнических регионах СССР. Лексикографическая специфика описания контактных явлений. Всесоюзная научная конференция. 10-13 апреля 1991 г. Тезисы доклады. Махачкала, 1991, с. 112 (М.Мусайевля).

6. Mesxet türklərinin dilində hal kateqoriyasının qədim tipləri. – Tarixi və tətbiqi dilçilik. Bakı, Elm, 1993, s. 26-28.

7. Mesxet türklərinin dilinin leksikası. -Dil, etnos və etnonimiya. Bakı, «Örnək», 1994, s. 104-105.

8. Mesxet türklərinin dilinin fonetikası. -Filologiya məsələləri: Nəzəriyyə və metodika (1), Bakı, Elm, 1994, s.100-101.

9. Milli siyasətin mesxet türklərinin dil və mədəniyyətinə tə’siri. -Azərbaycan Respublikasının milli siyasəti: problemlər, perspektivlər. Respublika elmi-nəzəri konfransının materialları. «Azərbaycan» nəşriyyatı, Bakı, 19-20 aprel 1994, s.84-85.

10. Axısqa (Mesxet) türklərinin onomastikası.-Dil məsələlərinə dair tematik toplu, №2, Bakı, 1994,s. 113-115.

11. Mesxet türklərinin dilinin morfologiyası. Filologiya məsələləri: Nəzəriyyə və metodika, II buraxılış, Bakı, Elm, 1994, s. 56-57.

12. Mesxet türklərinin dilində abruptivləşmə hadisəsi.- Filologiya məsələləri: Nəzəriyyə və metodika (III buraxılış) «Mütərcim», Bakı, 1995, s. 55-56.

13. Mesxet türklərinin dilində «sağır nun» səsi. -Filologiya məsələlərinə həsr olunmuş Ali məktəblərarası elmi-praktik konfransın materialları (Bakı, yanvar, 1995), Bakı, 1995, s.55.

14. Axısqa (Mesxet) türklərinin onomastikası. -Azərbaycan onomastika problemləri.V, Bakı, 1995, s. 122-124.

15. Mesxet türklərinin dilinin sintaksisi.- Dil məsələlərinə dair tematik toplu, №1, Bakı, 1995, s.36-38.

16. Bun türkleleri: tarix, dil ve folklor. – Türk lehçeleri ve edebiyyatı dergisi. sayi: 4. Aralıq, 1995, s.76-80 (H.Quliyevlə).

17. Mesxet türklərinin dili. «Türkologiya», 1996, № 1-6, s.37-49.

18. Mesxeti türkləri. «Gülüstan», Çağ oğretim işletmeleri, Yil;1 sayi Haz-Tem 1997, s.37.

19. Mesxet türklərinin dili: Bə’zi leksik xüsusiyyətlər.- Azərbaycan Elmlər Akademiyasının xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1998, №1-2, s.76-81.

20. Axısqa (Ağ-Saka), Mesxet (Mo-SAK) toponimləri haqqında.- Azərbaycan onomastikası problemləri.VII.Bakı, 1999,s. 82-86.

21. Kulinariya terminologiyasının dialektlər üzrə öyrənilməsi.- «Azərbaycan milli kulinariya və kütləvi qidalanmanın müasir vəziyyəti, inkişafı yolları» mövzusunda birgə elmi-praktik respublika konfransının materialları. Bakı, 2000, s.36-37.

22. Mesxet (Axıska) türklərinin dili xüsusiyyətləri (Dilin inkişaf meylləri). «Türkologiya» jurnalı. 2000, № 1-4. s. 33-44.

MÖVZU İLƏ BAĞLI QƏZETLƏRDƏ ÇAP OLUNAN MƏQALƏLƏR

1. Bun türkləri: Tarix, dil və folklor. «Elm» qəzeti, 1.9.1990-cı il (H.Quliyevlə).

2. Mesxet türklərinin dili: regional tə’sirlər, kənara çıxmalar. «İki sahil» qəzeti, 30.7.1991-ci il.

3. Tarixi-etnik mədəniyyətin qaynaqları. «İki sahil» qəzeti, 4.11.1991- ci il.

4. Mesxet yaddaşı. «Dədə Qorqud», 1991, №1, s.7. (N.Məmmədovla).

5. Mesxet türklərinin folkloru. «İki sahil» qəzeti, 16.4.1992-ci il.

6. Didərgin xalqın könül yuvası. «Xalq qəzeti», 8.9.1992-ci il.

7. Mesxet türklərinin iman yeri – Aşıq Məmməd Səfili. «Mədəniyyət» qəzeti, 6 fevral 1992-ci il.

8. Qədimliyini saxlayan dil. «Elm» qəzeti, 13. 3. 1993-cü il.

9. Mesxet türklərinin dil xüsusiyyətləri. «Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 2 sentyabr 1997-ci il.

10. Axısqa türkləri: Bizə də bir gün doğar. «Respublika» qəzeti, 14 yanvar 1998-ci il.

11. Axısqa türkləri: Dünəndən bu günə. «Zaman» qəzeti, 10-11 oktyabr 2000-ci il (Arif Yunusovun «Mesxetinskie turki: Dvacdı deportirovannıy narod. Baku, 2000 (rus və ingilis dillərində) kitabı haqqında rə’y.

«AXISQA TÜRKLƏRİNİN DİLİ» MONOQRAFİYASI HAQQINDA ÇIXAN RƏ’YLƏR:

1. Kazımov Q.Ş. Müasir Axısqa türklərinin dilinin tədqiqi. Axısqa türklərinin dili. Bakı, Elm, 1999, s. 3-13.

2. Юнусов Ариф. Рецензия на книгу Исмаила Казымова «Язык турок Ахыска». Axısqa türklərinin dili. Bakı, Elm, 1999, s. 14-15.

3. Deportasiya olunmuş xalqın dili haqqında monoqrafiya. – «Respublika» qəzeti, 12 may 2000-ci il. («Axısqa türklərinin dili» monoqrafiyası haqqında)

4. S.Sadıqova. Dəyərli tədqiqat əsəri. «Yeni Azərbaycan» qəzeti, 9 noyabr 2000-ci il.

5. N.Rüstəmli. Axısqa türklərinin dili. «Respublika» qəzeti, 3 dekabr 2000-ci il.

6. Zaman Əskərli. Axısqa türklərinin dili. «Azərbaycan müəllimi», 1-7 iyun 2000-ci il.

DİGƏR MƏQALƏLƏR

1. Azərbaycan dilində parselyasiya hadisəsi. -Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi. 1989, №2, s. 17-19

2. Azərbaycan dilində parselyasiya hadisəsi və qoşulma konstruksiyalar (Müasir türk dilləri ilə müqayisədə), -Azərbaycan dili müasir mərhələdə. Bakı, Elm, 1990, s. 16-18.

3. Yazıçı dilində cümlə formalarının təkamülü. «Ulduz» jurn., №4, 1986, s. 54-56.

4. Publisistik üslubun yeni imkanları. -«Müxbir» jurn., №4, 1989, s. 29-30.

5. M.Ə.Rəsulzadə və publisistik dilimiiz. «Zaman» qəzeti, 20dekabr 1997-ci il.

6. Televiziya və radio verilişlərinin dili. -Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1992, №3-4, s. 129-130 (prof.M.Yusifovla).

7. Peşə və sənətkarlıq terminləri. -Azərbaycan terminolokiyası problemləri. Bakı, 1988, s. 125-126.

8. Ədəbi dilimizin qayqıları. «Azərbaycan» jurn., №9-10, 1991, s.184-186 (prof.M.Musayevlə).

9. Doymaq olmur Qurbaninin sözündən. «Ulduz»jurn., 1992, №7-8, s. 63-65.

10. Азербайджанский язык: перепктивы развития. –«Молодёж Азербайджана», 21 июня 1990, №74 107571. (Q.Məşədiyevlə).

11. Əməli yazı nümunələlri. «Azərbaycan gəncləri» qəzeti, 12 oktyabr 1989 cu il.

12. Əlifbamız necə olmalıdır; «Azərbaycan gəncləri» qəzeti, 25 avqust 1990 cu il. (H.Əskərovla).

13. Dilimizin semantik inkişafı «Bakı», 12 noyabr 1991. (Q.Məşədiyevlə).

14. «Yazılı dastanların dili», «Bakı» qəzeti, 4 mart 1992. (Q.Məşədiyevlə).

15. Fe’lin leksik sinonimliyi («Azərbaycan gəncləri» qəzeti, 12 fevral 1992 cu il. M.Bayramovla).

16. Quş dili. «Səhər», qəzeti, 23 avqust 1991-ci il.

17. Kamilliyə çağırış (Qurban Bayramovun «İnsan və zaman» kitabı haqqında), «İki sahil», 19 may 1994-cü il. (H.Quliyevlə).

18. Dərsliklərimizi təzələyək (A.Babayevin «Dilçiliyə giriş» dərsliyi haqqında.), «İki sahil», 28 aprel 1994-cü il. (Q.Məşədiyevlə).

19. Əfqanıstan-Azərbaycan toponimikası. «Bakı» qəzeti, 2 noyabr, 1995-ci il.

20. Psixolinqvistik tədqiqat (Ə.Abdullayevin «Mətni anlama modelləri («Səda» nəşriyyatı, 1999) monoqrafiyası haqqında. – «Tədqiqlər», 2, Bakı, 2000,s. 265-270 (prof. Q.Kazımovla).

21. Qurbani və poetikası. (Q.Kazımovun «Qurbani və poetikası» kitabı haqqında), -Loqos, Bakı – «Örnək, 1997, s. 144-145 (M.Mahmudovla).

22. Folklor dilinin monoqrafik tədqiqi. «Respublika» qəzeti, 4 iyun 2000-ci il (S.Abdullayevanın «Azərbaycan nağıllarının və dastanlarının dili» monoqrafiyası haqqında).

23. Vətən sevgisi, yurd həsrəti (Erdal Şahinin «Yurt konulu tatar cırları», Ankara, 1999) kitabı haqqında. «Zaman» qəzeti 18-19 yanvar 2001 №:08/1580.

24. Nəşriyyat- müəllif- redaktor işinin təşkili haqqında dərslik (İsmayıl Vəliyevin “Ədəbi-bədii və uşaq kitablarının redaktəsi. Ali məktəb tələbələri üçün dərslik. Azərb. Milli Ensklopediyasının Nəşriyyatı, Bakı, 2002) kitabına rəy. – ÖNƏR (Elm, ədəbiyyat, mədəniyyət, sənət jurnalı, № 01 (02) 2002, s.14-15.

25. Cəbrayılın etnotopoimləri: yeni fikirlər, yeni mülahizələr. – “Xudafərin” qəzeti, s.2, s.4.

26. “Poliqlot”- müstəqillik şəraitində. – “Poliqlot” qəzeti, № 14 (32), 21 oktyabr 2002- ci il (Ardı gələn saylarda).

27. “Yoxdu nişanəsi “xarı bülbülün” (Şairə Südabə Osmanovanın şerləri haqqında).- Tolişi sədo” qəzeti, № 13 (66), 1- 15 noyabr 2002- ci il.

28. E.Şahin. Tatar cırları. Həmin müəllifin kitabına rəy. – “Türkologiya” jurnalında çap olunub.

29. İslam Qəribli. Azərbaycan dili (Orta, orta ixtisas məktəbləri və abiturentlər üçün tədris vəsaiti). “Çaşıoğlu”, Bakı, 2002 (rəyçi).

30. “Qafqaz Universiteti”ndə çap edilmiş bir çox proqramların (Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası, Dilçiliyə giriş, Dildən təcrübi təhlil) müəllifi).

31. Həqiqət Əliyeva və Namaz Manafovun “Ana dili” və “Ana dilinin tədrisi metodikası” proqramının rəyçisi.

32. “Müstəqillik qazanmış türk xalqlarının dilində alınma leksika” adlı plan işini tamamlamışam. Tədqiqatda müstəqillik şəraitində alınma leksikanın yeni işlək sahələri (müstəqilliklə bağlı leksika, bizneslə, ictimai-siyasi həyatla, ekologiya ilə, neft strategiyası ilə, diplomatik əlaqərlə və s.) ilə bağlı alınma leksika qruplaşdırılmış, həmin terminlərin struktur- semantik inkişafı izlənilmişdir. Bu mövzu ilə bağlı “Terminologiya məsələləri” (Bakı, Elm, 2000) kitabında “Müstəqil mətbuatın dilində gedən proseslər” (s.88- 97) məqalə çap edilmişdir.

© WebMaster: CAhid KAazimov – cahidbdu@yahoo.com – – Muellif huquqlari qorunur.

Bu sehife qedim tarixe malik Axiska turklerinin etnik tarixi, medeniyyeti, dilinin fonetik, leksik, onomastik, semantik, morfoloji ve sintaktik xususiyyetlerinin sistematik tesvirini ehate edir. Muellif ilk defe olaraq bu dilin ses sistemi, luget terkibi, qrammaik qurulushunun genish ve aydin menzeresini yarada bilmishdir. Meslehet, teklif, fikir ve iradlarinizi cahidbdu@yahoo.com-a gondermekle muellifle elaqe saxlaya bilersiniz.