Rentgenspektral cihazın hissələri

Ikkinchi qiya holatda (chap yelka ekranga qaraganda) yurakning o‘ng pastki konturi o‘ng qorincha hisobiga hosil bo‘ladi. Yurakning hamma bo‘limlari kengayadigan yurak kasalliklarida yurakning soyasi hamma tomonda kattalashadi: bunda yurak bo‘lmalarining ham, qorinchalarning ham pulsatsiyasi saqlanib qoladi. Agar perikard bo‘shlig‘ida suyuqlik to‘plansa, unda yurak soyasi keskin kattalashadi, uning konturlaridan iborat ravoqlar tekislanib, yurak pulsatsiyasi zo‘rg‘a bilinadi yoki butunlay bilinmay qoladi.

Rentgenspektral cihazın hissələri

Bemorni rentgenologik tekshirish qo‘shimcha tekshirishning muhim usullaridan biridir, chunki ichki organlar shakli va chega- rasining o‘zgarishini, shuningdek, organizm to‘qimalarida sodir bo‘lgan patologik o‘zgarishlarni uning yordamida kuzatish mumkin. Bu tekshirishlar 1896-yilda Rentgen kashf etgan apparat, nurlar hosil qiluvchi nay yordamida amalga oshiriladi. Bu nurlar turli yorug‘lik nurlari kira olmaydigan turli moddalarning ichiga kirish xususiyatiga ega.

Organizmning turli to‘qimalari rentgen nurlarini har xil o‘tka- zadi. Masalan, ko‘krak qafasi organlari rentgen yordamida tekshi- rilganda suyak, yurak, o‘pkani aniq ko‘rish mumkin, chunki suyak rentgen nurlarini to‘liq tutib qoladi, yurak ularning bir qisminigina, o‘pka esa havo tutuvchi organ bo‘lgani uchun nurlarning juda oz qismini tutib qoladi. Organizm to‘qimalarida rentgen nurlari tutilishi darajasidagi bu farqlar maxsus tayyorlangan nurli ekranda ba’zi organlar shakllarini ko‘rish imkonini beradi. Agar ko‘krak qafasi organlarining rentgen surati olinsa, rentgenogrammada ularni bir- biridan oson farqlash mumkin.

Rentgenologik tekshirish rentgenoskopiya yoki rentgenografiya shaklida o‘tkaziladi. Rentgenoskopiya — tana bir qismini nurlantirib, uni nurli ekranda olingan tasviriga qarab o‘rganishidir; rentgeno­grafiya — tana bir qismining nurga sezgir (fotografik) plastinkaga olingan tasviridir.

Nafas olish tizimi a’zolarini rentgenologik tekshirish — sog‘lom odamning ko‘krak qafasi rentgen nurlari yordamida tekshirilganda ekranda qovurg‘alar va yorug‘ o‘pka maydonlari ko‘rinadi. O‘pka maydonining markazida yurak, yirik tomirlar, traxeya, qizilo‘n- gach, limfa tugunlari, shuningdek, umurtqa pog‘onasidan iborat o‘rtadagi soya ko‘rinadi. Bu o‘rtadagi soyaning chetlari bo‘ylab o‘pka ildizi soyasi deb ataluvchi va o‘ng hamda chap o‘pkaga boruvchi yirik tomirlardan va limfatik tugunlardan iborat uncha ifodalanmagan soya ko‘rinadi. O‘pka yoki plevra kasalliklarida o‘ziga xos o‘zgarishlarini rentgenologik usul bilan aniqlash mumkin.

Masalan, o‘pkada yallig‘lanish o‘chog‘i bo‘lgan hollarda yallig‘langan joydagi to‘qima qalinlashadi va yonida joylashgan sog‘lom o‘pka to‘qimasiga qaraganda rentgen nurlarini ko‘proq tutib qoladi. Shuning uchun, o‘pka yallig‘langan joyda ekran orqali unda ifodalanmagan soya ko‘rinadi. Yangi o‘sma hosil bo‘lgan hollarda masalan, to‘qima tig‘iz bo‘lib qoladigan va rentgen nurlarini juda kam o‘tkazadigan o‘pka rakida ekranda ifodalangan soya paydo bo‘ladi, chetlarining qing‘ir-qiyshiqligi va qattiqligi uni xarkterli xususiyatidir.

O‘pkaning o‘tkir abssessida ekranda shakli aniq bilinib turadigan soya ko‘rinadi. Agar abssess o‘rnida ko‘pincha ichi suyuqlik bilan to‘ladigan bo‘shliq hosil bo‘lsa, ekranda suyuqlik sathi va uning ustida havo tufayli paydo bo‘lgan yorug‘ dog‘ ko‘rinadi. O‘pkada havo bilan to‘lgan sil kavernasi bo‘lsa, ekranda yorug‘, yumaloq dog‘ ko‘rinadi. O‘pkada emfizematoz kengayish yuz bergan hollarda ekranda o‘pka ildizlari yaxshi ifodalangan yorug‘ o‘pka maydoni ko‘rinadi.

Qon aylanish tizimi a’zolarini rentgenologik tekshirishda bemorni ekranga qaratib qo‘yib, uning ko‘krak qafasi yoritib ko‘rilsa, yurakning ba’zi bo‘limlari soyasinigina ko‘rish mumkin: yurakning barcha bo‘limlarini ko‘rish uchun bemorni yonbosh holatlarda, ya’ni birinchi qiya holatda — bemorning o‘ng yelkasini ekranga qaratib qo‘yib va ikkinchisi qiya holatda — bemorning chap yelkasini ekranga qaratib qo‘ygan holda tekshirish zarur.

Tekshirish boshida bemor ekranga qaratib qo‘yiladigan holat — bu old holatdir. Bunday holatda sog‘lom odamda o‘ng tomonda ikki ravoqni ko‘rish mumkin, bularning ustkisini yuqori kovak venasi soyasi, pastdagisini yurakning o‘ng bo‘lmasi soyasi hosil qiladi: chapdan to‘rt ravoq ko‘rinadi, ulardan birinchisi (ustkisi) aorta soyasiga, ikkinchisi — o‘pka arteriyasi soyasiga, uchinchisi — yurakning chap bo‘lmasi quloqchalari soyasiga va eng pastki to‘rtinchisi yurakning chap qorinchasi soyasiga to‘g‘ri keladi.

Agar bemor birinchi qiya holatda (o‘ng yelkasini ekranga qaratib) tursa, yurakning o‘ng konturi yuqori qismi chap yurak bo‘lmasi soyasidan hosil bo‘ladi. Bu holatda yurak soyasi bilan umurtqa pog‘onasi soyasi orasida yorug‘ yo‘l ko‘rinadi, uni retrokardial bo‘shliq deyiladi. Bu bo‘shliq yurakning chap bo‘lmasi kattalash- ganda, torayishi yoki butunlay bekilib qolishi mumkin.

Ikkinchi qiya holatda (chap yelka ekranga qaraganda) yurakning o‘ng pastki konturi o‘ng qorincha hisobiga hosil bo‘ladi. Yurakning hamma bo‘limlari kengayadigan yurak kasalliklarida yurakning soyasi hamma tomonda kattalashadi: bunda yurak bo‘lmalarining ham, qorinchalarning ham pulsatsiyasi saqlanib qoladi. Agar perikard bo‘shlig‘ida suyuqlik to‘plansa, unda yurak soyasi keskin kattalashadi, uning konturlaridan iborat ravoqlar tekislanib, yurak pulsatsiyasi zo‘rg‘a bilinadi yoki butunlay bilinmay qoladi.

Aorta anevrizmida pulsatsiyalanayotgan va aorta bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha soyani kuzatish mumkin: aorta sklerozida uning soyasi kengayadi va ancha tezkor bo‘lib qoladi.

Ovqat hazm qilish tizimi a ’zolarini rentgenologik tekshirish. Qorin bo‘shlig‘idagi ichi bo‘sh organlar rentgen nurlarini bir xil darajada ushlab qoladi, shuning uchun yoritib ko‘rilganda ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Me’da-ichak yo‘lini rentgenologik tekshirishda bu organlar ichiga kontrast moddalar deb ataluvchi va rentgen nurlarini tutib qolish xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar kiritiladi. Hozirgi vaqtda shu maqsadda bariy sulfatdan keng foydalanilmoqda.

Rentgenologik tekshirishdan oldin bemor bir kun ilgari kechqurun va tekshirish o‘tkaziladigan kuni ertalab tozalovchi huqna qilinadi. Tekshirish ertalab bemor ovqat yemasdan oldin o‘tkaziladi. Me’dani tekshirishda bemorga shu yerning o‘zida, rentgen apparati ekrani orqasida 50—100 g suv bilan aralashtirilgan bariy sulfat beriladi. Kontrast massani yutish paytida rentgenolog uning qizilo‘ngachdan o‘tishi va me’daga tushishiga ahamiyat beradi. Qizilo‘ngach toraygan hollarda bariy aralashmasi toraygan yerning yuqorisida tutilib qoladi. Me’da bariy aralashmasi bilan to‘lganda uning shilliq pardasi relyefi aniqlanadi.

Shilliq parda relyefi kislota kamaygan gastrit bilan og‘riyotgan bemorlarda atrofiyalanishi oqibatida tekislanishi yoki kislotaligi yuqori bo‘lgan gastritli bemorlarda shilliq pardaning gipertrofiya- langan qavatlanishi natijasida dag‘allanishi mumkin. Me’da yarasi mavjud bo‘lgan hollarda kontrast modda me’dani to‘ldirish bilan bir vaqtda shilliq pardadagi nuqsonli joyni ham to‘ldiradi.

Shuning uchun ham rentgenologlar bunday holda, odatda, «tokcha» simptomini, ya’ni yara o‘rnida me’da soyasi bo‘rtig‘ini topishadi. Me’dada o‘sma bo‘lganida kontrast aralashma uni butunlay to‘ldirmaydi, shuning uchun ham me’da soyasida yetishmovchilik ro‘y beradi, uni to‘lish nuqsoni deb atashadi. Me’dadagi kabi o‘n ikki barmoqli ichak yarasida ham «tokcha» simptomini sezish mumkin.

Yo‘g‘on ichakni tekshirishda irrigoskopiyadan foydalaniladi. Bunda kontrast aralashma yo‘g‘on ichakka to‘g‘ri ichak orqali kiritiladi. Yo‘g‘on ichakni rentgenologik tekshirish bemor me’dani tekshirishdagidek tayyorlanadi.

O‘t pufagining rentgenologik tasvirida (xolesistografiya) ba’zan undagi toshlar hisobiga paydo bo‘luvchi yorug‘likni ko‘rish mumkin. O‘t pufagida hosil bo‘lgan ba’zi toshlar rentgen nurlarini ushlab qola olmaydi, shuning uchun oddiy rentgen tasvirida ularni aniqlab bo‘lmaydi. Shuni ko‘zda tutib, o‘t pufagining tasviri qonga bilignost yoki ichdan bilitrast berilgandan keyin olinadi, bu moddalar qondan jigar orqali ajralib, o‘t pufagiga tushadi. Bunday holda qora fonda tosh joylashgan yerlarda dog‘ ajralib turadi.

O‘t pufagini tekshirish suv yoki moychechak damlangan suv bilan tozalovchi huqna qilingandan so‘ng nahorda o‘tkaziladi. Ichakdagi gazlar miqdorini kamaytirish uchun bemorga tekshi- rilishdan bir necha kun avval karbonsuv (uglerod)lar va klet- chatkasi oz bo‘lgan ovqatlar tanovul qilish, shuningdek, kuniga 100—150 ml.dan 3 marta moychechakni damlab ichish tavsiya qilinadi.

Bilitrast qabul qilinadigan kun bemor to‘yib ovqatlanadi, shun- dan keyin ovqat yeyish tekshirish tamom bo‘lgunga qadar man qilinadi. Faqat ma’danli suv va shirin choy ichishga ruxsat etiladi. Soat 18—19 larda bemorga 3 g bilitrast, 9 g shakar bilan aralashtirib beriladi, bu aralashma kam miqdorlar bilan yarim soat davomida qabul qilinadi va ustidan shirin choy ichib yuboriladi.

Shundan keyin bemor bilitrastning ingichka ichakka tezroq o‘tishi uchun o‘ng tomonga yonboshlab yotadi. Ertasiga ertalab (bilitrast qabul qilingandan 15—17 soat o‘tgach) tozalovchi huqna qilinib, rentgenologik tekshirish o‘tkaziladi. Tekshirish jarayonida bemorga o‘t pufagining bo‘shash xususiyatini o‘rganish uchun 2—3 tuxum sarig‘i beriladi.

O‘t pufagini venaga konstrast modda yuborib o‘rganish uchun maxsus tayyorlash talab qilinmaydi. 30—40 ml 20 % li bilignost venaga asta-sekin yuboriladi (4—5 minut davomida), aksincha, tez yuborilganda ko‘ngil aynishi, qusish, darmonsizlik yuz berishi mumkin. Kontrast modda yuborilgandan 15 minut o‘tgach, o‘t yo‘llarini to‘ldiradi. Oradan 1/2 soat o‘tgach, o‘t pufagi bir xilda yaxshi ifodalangan soyadan iborat bo‘lib ko‘rinadi.

Buyrak va siydik chiqarish tizimi a ’zolarini tekshirishda kontrast modda siydik yo‘li kateteri orqali buyrak jomiga bevosita yuboriladi. Buni retrograd piyelografiya deyiladi. Bundan tashqari, kontrast moddalarni venaga, peroral to‘g‘ri ichakka yuborish, ajratish piyelografiyasi deb ataladi. Bu usul kontrast moddalarning buyrak orqali ajralishiga asoslangan. Ko‘pincha vena orqali piyelografiya qilish yoki urografiya deb ataluvchi tekshirish usuli qo‘llaniladi. Ba’zi retograd piyelografiyada kontrast suyuqlik o‘rniga kislorod yoki havo yuboriladi. Tekshirishning bu usuli pnevmopiyelografiya deb ataladi.

Hozirgi vaqtda urologiyada kontrast moddalar sifatida, asosan, yod preparatlari qo‘llaniladi (sergozin, kardiotrast, triyotrast). Retrograd piyelografiyada sergozinning 10—40 % li eritmasi, venaga yuborishda esa 40 % li eritmasi qo‘llaniladi. Kardiotrast va triyotrast 35—70 % li eritma holida 20 ml.dan venaga yuboriladi. Piyelografiya ovqatdan oldin o‘tkaziladi. Tekshirishdan bir kun oldin kechqurun va tekshirish o‘tkaziladigan kuni ertalab bemorga tozalovchi huqna qilinib, 2—3 tabletka karbolen ichiriladi. So‘ng kateter sistoskop yordamida siydik yo‘liga kiritiladi va buyrak jomigacha yetkaziladi, shundan so‘ng sistoskop olinib, kateter esa bemor rentgen xonasiga o‘tkazilayotgan vaqtda tushib ketmasligi uchun leykoplastir yordamida sonning chap tomoniga yopishtirilib qo‘yiladi. Rentgen kabinetida tana haroratigacha isitilgan 7—10 ml kontrast modda shpris yordamida kateter orqali yuboriladi va tasviri olinadi.

Vena orqali piyelografiya o‘tkazilganda yangi tayyorlangan sergozinning 40 % li eritmasi tana haroratigacha isitilib, bemorning tirsak venasiga asta-sekin yuborila boshlaydi. Birinchi surat kontrast modda yuborilgandan 7—8 minut o‘tgach, keyingilari esa buyraklarning ajratish xususiyatiga qarab, 15—20 yoki 25—45 minut o‘tgach olinadi.

Elektrokardiografiya — EKG, fonokardiografiya — FKG, ossillografiya, ballistokardiografiya — BKG, exokardiografiya, koronagrafiya, kapillaroskopiya, ya’ni yurak-qon tomirlar tizimi kasalliklarida qo‘llaniladigan qo‘shimcha tekshirish usullari darslik- ning tegishli bobida batafsil yoritilgan.

Spektral cihazlar

Spektral cihazlar-müxtəlif uzunluqlu dalğaları yaxşı ayırd edən,spektrin ayrı-ayrı hissələrinin bir-birini örtməsinə imkan verməyən (sanki) cihazlardır.İş prinsipi işığın dispersiya hadisəsinə (prizmalı spektroskoplar) və difraksiyası hadisəsinə(difraksiya qəfəsli spektrometrlər) əsaslanır.

• Dispersiya hadisəsi-mühitin sındırma əmsalının işığın dalğa uzunluğundan asılı olaraq dəyişməsinə deyilir.Spektr-dispersiya nəticəsindəağ işığın üçüzlü prizmadan keçməsi zamanı yaranan mənzərədir.Spektrdə rənglərin düzülmə ardıcıllığı-qırmızı,narıncı,sarı,yaşıl,mavi,göy və bənövşəyi.
• Monoxromatik işıq-müəyyən dalğa uzunluguna malik olan işıqdır. Deməli ağ işıq mürəkkəb işıqdır.
• İnfraqırmızı şüalar-dalğa uzunluğu qırmızı işığın dalğa uzunluğundan böyük olan işıqdır.
• Ultrabənövşəyi şüalar-dalğa uzunluğu bənövşəyi işığın dalğa uzunluğundan kiçik olan şüalardır. Dispersya hadisəsi birinci dəfə 1606-cı ildə Nyuton tərəfindən müşahidə edilmişdir.
• Normal dispersiya-dalğa uzunluğu artdıqca sındırma əmsalı azalan dispersyadır.
• Anomal dispersiya-dalğa uzunluğu artdıqda sındırma əmsalı artan dispersyadır.
• Spektroqraflar-spektri fotolöhvəyə cəkməyə imkaan verən cihazdır.
• Spektrometr-hər bir dalğaya uyğun şüalanma enerjisini ölçməyə imkan verən cihazdır.

Spektrlər bütöv,xətti və zolaqlı olmaqla üç yerə bölünür.

• Bütöv spektr-közərmiş bərk və ya maye halında olan cisimlər və böyük təzyiq altında olan qazın verə bildiyi spektrdir. Belə spektrlərdə müxtəlif rənglər bir-birinə arası kəsilmədən keçir.
• Xətti spektr-qaz halında atomar şəkildə olan bütün maddələrin verə bildiyi spektrdir. Xətti spektrin alınması göstərirki atom yalnız müəyyən dalğa uzunluqlu işıq buraxır.
• Zolaqlı spektr-bir-biriylə rabitəsi olmayan və ya zəif rabitədə olan malekulların verə bildiyi spektrdir.
• Udulma spektri-bütöv spektr verən mənbədən gələn şüalar az qızmış qazdan keçən zaman müşahidə olunan spektrdir. Udulma xəttinə buraxma xətti uyğun gəlir,yəni az qızmış cismin atomu bütöv spektrdən elə dalğa uzunluqlu şüaları udur ki,başqa şəraitdədə həmin dalğa uzunluqlu şüanı buraxır.
• Spektral analiz-maddənin buraxma və udulma spektrlərinə əsasən onların kimyəvi tərkibini və aqriqat halını öyrənmək üsuludur. Spektral analizin köməyi ilə Günəş və ulduzların kimyəvi tərkibi müəyyən edilmişdir.

• Myakişev G.Y. Fizika XI sinif üçün dərslik maarif nəşriyatı Bakı 1992.
• A.Meharbov və b. Fizika kursu

İstinadlar

September 22, 2021
Ən son məqalələr

Qay Yuli Vindeks

Qay (dastan)

Qaya Bassani Antivari

Qaya ansamblı

Qaya rəvəndi

Qaya soğanı

Qayana Kooperativ Respublikası

Qayaotu

Qayabaşı

Qayabaşı (Göyçə)

Ən çox oxunan

Ashiq Qarib by Ushakov-Poskochin

Ashok H.Desai

Ashoka’s visit to the Ramagrama stupa Sanchi Stupa 1 Southern gateway

Asiyab badi

Asia Minor ca 780 AD

spektral, cihazlar, müxtəlif, uzunluqlu, dalğaları, yaxşı, ayırd, edən, spektrin, ayrı, ayrı, hissələrinin, birini, örtməsinə, imkan, verməyən, sanki, cihazlardır, prinsipi, işığın, dispersiya, hadisəsinə, prizmalı, spektroskoplar, difraksiyası, hadisəsinə, di. Spektral cihazlar muxtelif uzunluqlu dalgalari yaxsi ayird eden spektrin ayri ayri hisselerinin bir birini ortmesine imkan vermeyen sanki cihazlardir Is prinsipi isigin dispersiya hadisesine prizmali spektroskoplar ve difraksiyasi hadisesine difraksiya qefesli spektrometrler esaslanir Dispersiya hadisesi muhitin sindirma emsalinin isigin dalga uzunlugundan asili olaraq deyismesine deyilir Spektr dispersiya neticesindeag isigin ucuzlu prizmadan kecmesi zamani yaranan menzeredir Spektrde renglerin duzulme ardicilligi qirmizi narinci sari yasil mavi goy ve benovseyi Monoxromatik isiq mueyyen dalga uzunluguna malik olan isiqdir Demeli ag isiq murekkeb isiqdir Infraqirmizi sualar dalga uzunlugu qirmizi isigin dalga uzunlugundan boyuk olan isiqdir Ultrabenovseyi sualar dalga uzunlugu benovseyi isigin dalga uzunlugundan kicik olan sualardir Dispersya hadisesi birinci defe 1606 ci ilde Nyuton terefinden musahide edilmisdir Normal dispersiya dalga uzunlugu artdiqca sindirma emsali azalan dispersyadir Anomal dispersiya dalga uzunlugu artdiqda sindirma emsali artan dispersyadir Spektroqraflar spektri fotolohveye cekmeye imkaan veren cihazdir Spektrometr her bir dalgaya uygun sualanma enerjisini olcmeye imkan veren cihazdir Spektrler butov xetti ve zolaqli olmaqla uc yere bolunur Butov spektr kozermis berk ve ya maye halinda olan cisimler ve boyuk tezyiq altinda olan qazin vere bildiyi spektrdir Bele spektrlerde muxtelif rengler bir birine arasi kesilmeden kecir Xetti spektr qaz halinda atomar sekilde olan butun maddelerin vere bildiyi spektrdir Xetti spektrin alinmasi gosterirki atom yalniz mueyyen dalga uzunluqlu isiq buraxir Zolaqli spektr bir biriyle rabitesi olmayan ve ya zeif rabitede olan malekullarin vere bildiyi spektrdir Udulma spektri butov spektr veren menbeden gelen sualar az qizmis qazdan kecen zaman musahide olunan spektrdir Udulma xettine buraxma xetti uygun gelir yeni az qizmis cismin atomu butov spektrden ele dalga uzunluqlu sualari udur ki basqa seraitdede hemin dalga uzunluqlu suani buraxir Spektral analiz maddenin buraxma ve udulma spektrlerine esasen onlarin kimyevi terkibini ve aqriqat halini oyrenmek usuludur Spektral analizin komeyi ile Gunes ve ulduzlarin kimyevi terkibi mueyyen edilmisdir Edebiyyat RedakteMyakisev G Y Fizika XI sinif ucun derslik maarif nesriyati Baki 1992 A Meharbov ve b Fizika kursuIstinadlar RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Spektral cihazlar amp oldid 4180535, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

RÖNTGEN CİHAZLARI ve FİZİK PRENSİPLERİ 3

. konulu sunumlar: “RÖNTGEN CİHAZLARI ve FİZİK PRENSİPLERİ 3″— Sunum transkripti:

1 RÖNTGEN CİHAZLARI ve FİZİK PRENSİPLERİ 3
Dr Gülçin Dilmen

2 X-IŞINI CİHAZLARININ TEMEL YAPISI

3 X-IŞINI CİHAZININ TEMEL KISIMLARI
1. X-ışını tüpü 2. Kontrol konsolü 3. Yüksek voltaj jeneratörü

4 X-IŞINI TÜPÜ X-ışını tüpü, televizyon tüpleri gibi, elektron iletimini sağlayan bir vakum tüpüdür. X-ışını tüpünün temel görevi hızlı hareketi sağlanan elektronların kinetik enerjisinin bir kısmını elektromanyetik enerji çeşidi olan x-ışınına dönüştürmektir.

5 X-IŞINI TÜPÜ ÖZELLİKLERİ
Tüpün camı yüksek ısıya dayanıklıdır. 20-35 cm uzunlukta ve 15 cm çapındadır. Vakumlu olması uzun ömür ve etkili x-ışını üretilebilmesi için gereklidir. Tüpün negatif tarafını katot, pozitif tarafını ise anot oluşturur. Yaklaşık 5 cm2’lik bir tüp penceresi vardır. Çevreye gereksiz x-ışını yayılımını önlemek için tüp kurşun koruyucu (haube) içine yerleştirilmiştir.

7 KORUYUCU METALİK MUHAFAZA 1
Röntgen tüpünün en dışında yer alan metalik kılıftır. Belli başlı görevleri; fazla radyasyonu absorbe etmek, elektrik şokunu engellemek, yüksek ısıyı absorbe ederek çevre ortama yaymak cam tüpe mekanik koruma sağlamaktır.

8 KORUYUCU METALİK MUHAFAZA 2
Anodda oluşan x-ışınları isotopik olarak yani her yöne dağılırlar. Kullanılmak istenen ışın, cam tüp ve metalik muhafazanın penceresinden geçen ışın demetidir. Diğer yönlere dağılan primer ve sekonder radyasyon metalik muhafaza tarafından absorbe edilerek kullanıcı ve hasta fazla radyasyondan korunur.

9 KORUYUCU METALİK MUHAFAZA 3
Uygun üretilmiş muhafazada, röntgen tüpü maksimal akım ve potansiyel ile çalıştırıldığında bir metre mesafedeki sızıntı radyasyon 100 mR/saat’ten az olmalıdır. Metalik muhafazada yüksek gerilim kablolarının topraklanmasını sağlayan bağlantılar mevcut olup kullanıcıyı elektrik şokundan korur. Cam tüpe mekanik destek sağlayarak tüpün darbe ile zarar görme tehlikesini azaltır.

10 KORUYUCU METALİK MUHAFAZA 4
Metalik muhafaza ve cam tüp arasında elektrik yalıtıcı ve termal yastık olarak ince yağ tabakası bulunur. Anodda oluşarak cam tüpe iletilen ısı, yağ aracılığı ile metalik muhafazaya oradan da dış ortama yayılır. Bazı tüplerde metalik muhafazaya fan yerleştirilerek soğuma hızlandırılmıştır.

11 X-IŞINI TÜPÜ PARÇALARI
1. Koruyucu Metalik Muhafaza 2. Cam Tüp 3. Katod 4. Anod

12 KORUYUCU METALİK MUHAFAZA 5
İncelemeler sırasında metalik muhafaza ellenmemeli ve tüpe pozizyon vermek için yüksek voltaj kablolarından çekilmemelidir.

13 CAM TÜP 1 20-25 cm uzunlukta, 15 cm çapta, vakumlanmış ve ısıya dayanıklı Pyrex camından yapılmıştır. Yaklaşık 5 cm2 büyüklükte ve daha ince camdan yapılı pencere kısmı bulunur. Pencereden hastaya yöneltilen x-ışını demeti geçer.

14 CAM TÜP 2 Cam tüpün her iki yanına karşılıklı olarak anod ve katod yerleştirilmiştir. Katod ve anodun bağlantıları ile camın ısıyla genleşmesi birbirine yakın olup cam içinde vakumun ısınıp genleşme sonucu bozulmaması sağlanır.

16 KATOD X-ışını tüpünün negatif terminalidir.
Katoda filaman adı da verilir. Gerçekte katodda filamanın yanısıra fokuslayıcı fincan ve bağlantı kabloları yer alır. Filaman 2 mm çapta, 1-2 cm uzunlukta tungsten bileşiğinden yapılı tel sargıdır.

17 TERMİONİK EMİSYON Filamandan yeterli miktarda akım geçirilirse tungsten atomlarının dış yörünge elektronları ısıya absorbe ederek metal yüzeyinden adeta kaynayarak hafifçe ayrılır. Bu olaya “termionik emisyon” adı verilir. Emisyon için filamanın en az 2200 oC’a ısıtılması gerekir. Tungstenin thorium bileşiği C’da erir ve kolay buharlaşmaz.

18 ALAN YÜKÜ Filaman yüzeyinden ayrılan elektronlar yüzeyin hemen üstünde elektron bulutu oluştururlar. Negatif yüklü bu buluta “alan yükü” adı verilir. Alan yükünün negatif etkisi yeni elektronların filamandan ayrılmasını engeller. Bir süre sonra filamandan ayrılan elektronlarla dönen elektronlar arasında denge oluşur.

19 TÜP AKIMI Katoddan ayrılan elektronlar oluşturulan potansiyel farkı ile anoda doğru hızlandırılır. Anoda akan eletronlar x-ışını tüp akımını oluştururlar ve bu akımın birimi miliamperdir. 1 Amper, 1 sn’de 1 Coulomb yani 6.25×1018 elektron yükünün akımıdır.

20 FOKUSLAMA FİNCANI 1 Katoddan anoda hızlandırılan elektronlar negatif yükleri nedeniyle birbirlerini iterek saçılırlar. Bu saçılmayı engellemek ve elektronları anodda belirli bir alana yöneltmek için filaman fokuslama fincanı denilen metalik bir yuvaya yerleştirilmiştir

21 FOKUSLAMA FİNCANI 2 Molibdenden yapılı fokuslama fincanının negatif potansiyeli filamanla eşit tutularak elektronların ince bir demet şeklinde targete fokuslanması sağlanır. X-ışını cihazı açıldığı zaman filamandan düşük bir akım geçirilerek filaman ısıtılır ve filaman yüksek ısı şokuna hazırlanır. Şutlama anında akım yükseltilerek termionik emisyon arttırılır ve istenilen tüp akımı sağlanır.

23 FİLAMAN Birçok x-ışını tüpünde yanyana yerleşitrilmiş çift filaman mevcuttur. Daha yüksek tüp akımları için büyük filaman kullanılır.

28 X-IŞINI TÜPÜ PARÇALARI
1. Koruyucu Metalik Muhafaza 2. Cam Tüp 3. Katod 4. Anod

29 ANOD 1 X-ışını tüpünün pozitif elektrodudur.
Anod x-ışınlarının oluşturduğu target denilen tungsten plak ve onun yerleştirildiği metalik destekten oluşur. Sabit ve döner tipleri mevcuttur. Sabit anod diş üniteleri ve portatif cihazlar gibi yüksek tüp akımı gerektirmeyen cihazlarda kullanılır.

30 ANOD 2 Anodun elektrik iletken, ısı iletken ve mekanik destek fonksiyonları mevcuttur. Katoddan çıkan elektronlar anod tarafından tekrar yüksek voltaj tankına iletilir. Tüp akımını oluşturan elektronların kinetik enerjilerinin %99’u anodda ısıya, %’1 veya daha azı ise X-ışını enerjisine dönüştürülür.

31 SABİT ANOD 1 Bakır kütlesi içinde yerleştirilmiş 2-3 mm kalınlıkta tungsten plağıdır. Boyutları 1 cm civarında dikdörtgen veya kare şeklindedir. Target denilen bu plak elektronların çarptığı alandır.

32 SABİT ANOD 2 Tungstenin target olarak seçilmesinin 3 nedeni mevcuttur:
1. Atomik numarasının yüksek oluşu (74): Yüksek atomik numara yüksek enerjili x- ışını oluşumunu sağlar. 2. Yüksek erime derecesi: Bakırın erime derecesi 1083 iken tungsten 3410 dereceye kadar dayanabilir. X-ışını oluşumunda anod ısısı 2000 oC’a kadar yükselmektedir. 3- İyi ısı iletkeni olması: Tungstenin ısı iletkenliği bakıra yakındır.

33 SABİT ANOD 3 Tungsten plağın gömülü olduğu bakır kütle anodun termal kapasitenini arttırır ve ısıyı hızla cam tüpe ve onun aracılığı ile çevresindeki yağ ve metalik muhafazaya iletir.

35 DÖNER ANOD 1 X-ışını enerjisinin ve miktarının arttırılabilmesi için anodun ısı kapasitesinin arttırılması gerekmektedir. Bunun için döner anodda target alanı büyütülerek disk haline getirilmiş ve yüzeyi genişletilmiştir. Ortalama mm çaptaki diskin çevresine yerleştirilen target alanına ısı yayılarak ısı kapasitesi birkaç yüz misli arttırılabilmektedir.

36 DÖNER ANOD 2 Diskler ortalama dakikada 3600 devir dönerek disk yüzeyindeki her nokta 1/60 sn’de bir bombardıman edilmekte kalan zaman ısının dağıtılmasında kullanılmaktadır. Yüksek kapasiteli tüplerde dönüş hızı dakikada devire kadar çıkmaktadır.

38 DÖNER ANOD 3 Döner anod elektromanyetik indüksiyon motoru ile döndürülür. Anodun arkasındaki cam tüpün boyunun çevresinde statör sargılar yer alır. Bu sargılardan geçirilen akımın yarattığı manyetik alan boynun içinde yer alan bakırdan yapılı rotorda indüksiyon akıma yolaçmakta ve rotoru döndürmektedir.

39 DÖNER ANOD 4 Rotorun dişlilerindeki sürtünmeyi minimuma indirmek için metalik kayganlaştırıcı olan ısıya dayanaklı gümüş kullanılmaktadır. Döner aanodda oluşan ısının dişlilerde kilitlenme yapmaması için anodun boynu ısı yalıtkan molybdenumdan yapılır. Böylece ısı vakum aracılığı ile cam tüpe ve daha sonra çevreye iletilir.

41 DÖNER ANOD 5 Radyografide anodun yeterli hıza erişmesi sn kadar zaman almaktadır. Dolayısıyla şutlamada bu kadar süre beklenerek anodun optimal hıza ulaşması beklenir ve daha sonra elektron bombardımanı başlatılır. Şutlamadan sonra anodun durması da belirli zaman almaktadır.

42 ÇİZGİ-FOKUS PRENSİBİ 1 Tüp akımı esnasında tungsten targetin tamamı değil, fokal spot denilen belirli bir alanı bombardıman edilmektedir. Elektronların kinetik enerjilerinin büyük kısmı ısıya dönüştüğü için ısı kapasitesinin arttırmak için fokal spotu mümkün olduğu kadar geniş tutmak gerekir.

43 ÇİZGİ-FOKUS PRENSİBİ 2 Buna karşın radyografik ayrıntıyı arttırmak için fokal spot küçük olmalıdır. Aradaki bu çelişki 1918 yılında geliştirilen çizgi-fokus prensibi ile çözülmüştür. Buna göre targete açı verilerek bunun izdüşümü olan efektif fokal spot küçültülmektedir. Effektif alandaki küçülme anod açısının sinüsü ile orantılıdır.

44 ÇİZGİ-FOKUS PRENSİBİ 3 Açık küçüldükçe effektif fokal spot alanı da küçülmektedir. Diagnostik tüplerde anod açısı arasında değişir. 0,3 mm fokal spotlu (efektif) tüplerde anod açısı 6-7 derece civarındadır. Anod açısındaki küçülmeyi heel (topuk) etkisi sınırlamaktadır.

46 HEAL (TOPUK) ETKİSİ 1 X-ışını tüpünden çıkan x-ışınlarının şiddeki ışın demetinin her yerinde aynı değildir. Targette oluşan x-ışınları isotropiktir yani her yöne dağılır. Anoddaki açılanma nedeniyle yüzeye yakın x-ışınları target yüzeyince absorbe edilmekte ve anoda yakın x-ışını şiddeti azalmaktadır.

47 HEAL (TOPUK) ETKİSİ 2 Değişik kalınlıktaki anatomik kısımların radyografisinde heel etkisi gözönüne alınmalıdr. Hastanın kalın kısmı tüpün katod tarafına yerleştirilirse daha homejen bir grafi elde olunabilir. Dolayısıyle yan lumbosakral grafide hastanın kalın olan pelvik kısmı katoda doğru yerleştirilmelidir.

48 HEAL (TOPUK) ETKİSİ 2 Heel etkisinin iki önemli özelliği mevcuttur.
1. Film-fokus mesafesinin artması ile heel etkisi azalır. 2. Aynı film-fokus mesafesinde heel etkisi küçük filmlerde büyüklere göre daha azdır. Santral ışın civarında x-ışın şiddeti daha homojen olduğu için küçük filmlerde heel etkisi azalır.

51 Radyolojik görüntüleme yöntemleri

52 X-IŞINI CİHAZININ TEMEL KISIMLARI
1. X-ışını tüpü 2. Kontrol konsolü 3. Yüksek voltaj jeneratörü

53 KONTROL (KUMANDA) KONSOLÜ
Kontrol konsolünde; cihazın açma-kapama düğmesi, operatörün istediği miktar ve şiddette x-ışını elde edilmesini sağlayan kontrol düğmeleri, expojur zaman seçici düğmesi gibi düzenekler bulunur. Ayrıca konsolde şutlama esnasındaki gerçek kVp ve mA değerlerini gösteren metreler, cihazı şutlamaya hazırlayan düğme ve cihaza gelen akımı kompanze eden regülatör düğmesi gibi kontroller bulunabilir. Bu kontrol ve düğmeler bazı cihazlarda tuşlar şeklinde ve analog olarak, modern cihazlarda ise dijital göstergeler şeklindedir.

55 HAT KOMPANZATÖRÜ Şehirden gelen input voltajın 220 volta ayarlanmasını sağlayan düzenektir.

56 Jeneratör içinde Yüksek voltaj transformatörü,
Voltaj düşürücü transformatör, Rektifiye ediciler bulunur.

57 Voltaj düşürücü transformatör
Flamanın istenen derecede ısınmasını sağlar. Konsuldeki mA seçici ile kumanda edilir kVp x ışınının şiddetini, mA miktarını belirler.

58 OTOTRANSFORMATÖR 1 Tanım olarak transformatör bir devredeki voltajı azaltan veya arttıran cihazdır. Röntgen cihazında filamanın ısıtılması için yaklaşık 10 voltluk potansiyel farkı, buna karşılık tüp akımı oluşturmak için kVp potansiyel farkı gerekmektedir. Transformatörler şehirden gelen 220 V’luk potansiyeli azaltarak veya çoğaltarak istenilen değere getirirler.

59 OTOTRANSFORMATÖR 2 Transformatörlerde demir bir halkanın her iki tarafına sarılı sargı telleri bulunur. Sargının birinden akım geçirilmesi ile onun oluşturduğu manyetik alan ikinci sargıda elektrik akımı indükler. Bu ikinci akımın indüklenmesi yani oluşturulması için manyetik alan değişken olmalı yani azalmalı ve çoğalmalıdır. Alternatif akımda voltaj devamlı değişken olduğu için devamlı değişen manyetik alan oluşur. Dolayısıyla alternatif akım ikinci sargıda da alternatif bir akım oluşturmaktadır.

62 OTOTRANSFORMATÖR 3 Yükseltici transformatörlerde ikinci sargının tel sargı oranı birinciden fazladır, dolayısıyla ikinci devrede voltaj yükseltilir, akım azalır. Azaltıcı transformatörde ise ikinci devrede sargı sayısı azdır; voltaj azaltılır, akım yükseltilir. X-ışını cihazına gelen voltaj önce ototransformatöre uğrar. Otoransformatör, yüksek voltaj tankında yer alan yükseltici transformatör devrelerine değişken miktarlarda voltaj sağlanmasını temin eder.

63 OTOTRANSFORMATÖR 4 Konsolde bulunan major kVp ve minor kVp tuşları ototransformatörde belli bağlantıları sağlamaktadır. Bunlar aracılığı ile şehirden gelen 220 V, basamaklar halinde V değerleri arasında ayarlanabilmektedir. Bu çıkış voltajı yüksek voltaj tankındaki yükseltici transformatörün giriş (input) voltajını sağlamaktadır.

64 OTOTRANSFORMATÖR 5 Tüp akımını sağlayan, filaman ısınması ile ortaya çıkan termiyonik emisyondur. Termiyonik emisyon için filamana 10 voltluk potansiyel farkı, 4-6 A0 akım vermek gerekir. Konsolde bulunan değişken ve hassas dirençlerle gelen voltaj basamaklar halinde ayarlanır ve daha sonra yüksek voltaj tankında bulunan azaltıcı transformatöre yollanır. Bu transformatörde voltaj düşürülürken akım arttırılmış olur. Konsoldeki değişken dirençler mA seçici görevini görürler.

65 EKSPOJUR ZAMANLAYICILAR 1
X- ışını ekspojur zamanı, zamanlayıcılar ve anahtarlar ile kontrol edilir. Zaman seçici düğme veya tuşu kontrol konsolünde yer alır, zamanlayıcının kendisi ise kontrol konsolünde olabileceği gibi yüksek voltaj tankına da yerleştirilebilir. Zamanlama düzeneği; konsolde iki ekspojur düğmesi, bir de zaman seçici tuşu ile belirlenmiştir.

66 EKSPOJUR ZAMANLAYICILAR 2
Operatör zaman seçici tuşu ile ekspojurun devam edeceği süreyi belirler. Düğmelerden biri filamanın ısıtılarak anodun dönmeye başlamasını sağlar. Diğer düğme ise zamanlayıcıyı aktive eder ve ekspojuru başlatır. Zamanlayıcı önceden belirlenmiş süre sonunda ekspojuru keser. Zamanlayıcılar anahtarlara devreyi ne zaman açıp ne zaman kapayacağını bildirirler.

67 ANAHTARLAR 1 Mekanik ve elektronik olabilir.
En basit mekanik anahtarlar kontaktörlerdir. Bunlar ekspojur zamanlayıcıların aktive ettiği elektromıknatıslardır. Çift olarak kullanıldıklarında bir devreyi kapayarak ekspojuru başlatır diğeri ise açarak sonlandırır. 1/12 sn’den daha uzun ekspojur zamanları için kullanılırlar.

68 ANAHTARLAR 2 Elektronik anahtarlara tiratron da denilir.
Tiratronlar 3 elektrodu olan (anod, katod ve grid) argon veya neon gazıyla doldurulmuş küçük tüplerdir. Katod yine termionik emisyon görevi görür. Grid elektronların akımını negatif potansiyelle engeller. Belli eşik değerde grid elektronları tutamaz, tüp içindeki gazın da ionize olması ile tüp akımı başlatılır. Katod ve anod arasındaki potansiyel farkının kaldırılması akımı keser. Son yıllarda silikondan yapılmış solid-state (katı) tiratronlar kullanılmaktadır.

70 ZAMANLAYICILAR Önceden belirlenmiş süre sonunda ekspojuru kesen cihazlardır. 1. Mekanik zamanlayıcılar 2. Sekrenöz (eşzamanlı) zamanlayıcılar 3. Elektronik zamanlayıcılar 4. Fotozamanlayıcılar

71 MEKANİK ZAMANLAYICILAR
Portatif cihazlar ve diş ünitlerinde kullanılan yay yardımı ile kurulan cihazlardır. Yayın boşanma zamanı ekspojur süresini oluşturur. 250 msn’den uzun ekspojurlar için kullanılan ve fazla hassas olmayan cihazlardır.

72 SENKRENÖZ (eş zamanlı) ZAMANLAYICILAR
Şehir ceryanı frekansı ile eşit hızda dönen bir mil yardımıyla zamanlama yapılır. Dolayısıyla yaklaşık 0.1 sn’den uzun ekspojur zamanları için kullanılırlar ve her ekspojurdan sonra sıfırlama gerektiğinden seri ekspojur için kullanılamazlar.

73 ELEKTRONİK ZAMANLAYICILAR
Değişken bir direnç yardımı ile bir kapasitörün yüklenmesi için gereken zaman ilkesi ile çalışırlar. Kapasitör elektronik anahtarın (tiratron) gridini kontrol eder. Değişken direnç eksposur zamanı tuşu ile kontrol edilir. Bu zamanlayıcılar hassas olup 1 msn’lik ekspojuru kontrol edebilirler ve seri çalışabilirler.

74 FOTOZAMANLAYICILAR 1 Zamanlama seçiminde operatör hatasını elimine etmek için geliştirilmiştir. Hastadan geçen radyasyonu ölçerek, geçen radyasyon daha önce belirlenmiş bir değere ulaşınca ekspojuru keserler. Fotomultiplier tüp ve iyonizasyon kutusu olmak üzere iki tipi mevcuttur.

75 FOTOZAMANLAYICILAR 2 Fotomultiplier tüpte filmin arkasına yerleştirilmiş floresans bir ekran filme gelen radyasyon ile orantılı olarak ışık saçar. Bu ışık küçük bir elektrik akımına dönüştürülerek yine kapasitörü yüklemede kullanılır. Kapasitör önceden belirlenmiş değere ulaştığında elektronik anahtar aracılığı ile eksposur sonlandırılır. Fotomultiplier tüpde değişken direncin yerini bizzat hasta almıştır.

76 FOTOZAMANLAYICILAR 3 İyonizasayon kutusunda cihaz radyolüsen olup film ve hasta arasına yerleştirilir. Filmde artefakt oluşmaz. Bu nedenle floroskopide spot film radyografisi için idealdir. İyonizasyon kutusunda kapasitör görevi gören iki plak mevcut olup geçen radyasyon kutudaki havayı iyonize eder. İyonların oluşturduğu elektrik akımı ile belli değere ulaşıldığında ekspojur sonlandırılır.

77 FOTOZAMANLAYICILAR 4 Fotozamanlayıcılar fantomlar aracılığı ile önceden belli değerlere kalibre edilirler. Genelde birden fazlası birlikte kullanılarak radyografik alanın tamamında homojen ekspojur elde edilmesi sağlanır. Fotozamanlayıcılara yerleştirilmiş güvenlik zamanı ile maksimum ekspojur devresi kontrol edilir ve aksama durumunda hasta ve tüp aşırı ekspojurdan korunur.

79 RÖNTGEN CİHAZLARI ve FİZİK PRENSİPLERİ 6
Dr. Gülçin Dilmen

80 X-IŞINI CİHAZININ TEMEL KISIMLARI
1. X-ışını tüpü 2. Kontrol konsolü 3. Yüksek voltaj jeneratörü

81 YÜKSEK VOLTAJ JENERATÖRÜ (TANKI)
Sıklıkla röntgen odasının bir köşesine yerleştirilen yağla dolu tankdır. İçinde voltaj yükseltici transformatör, filaman transformatörü ve rektifiye ediciler (doğrultmaçlar) yer alır. Yağ elektrik yalıtkanı görevi görerek bu elemanların yanyana yerleştirilmesini sağlar.

83 YÜKSEK VOLTAJ TRANSFORMATÖRÜ
İkinci taraftaki sargı oranı ile orantılı olarak voltajı yükseltir. Konvansiyonel transformatörlerde sargı oranı arasındadır. Konsoldeki kVp seçici ototransformatörden gelen voltaj yükseltilerek kVp değerlere çıkarılır.

84 VOLTAJ DÜŞÜRÜCÜ (FİLAMAN) TRANSFORMATÖR
Konsoldaki mA seçici değişken dirençlerinden gelen voltaj düşürülerek filaman devresinde yüksek akım elde olunur.

85 REKTİFİYE EDİCİLER (DOĞRULTMAÇLAR)
Doğrultmaç alternatif akımı direkt akıma çeviren cihazdır. Dolayısıyla akımın sadece bir yöne geçmesine izin verir. Röntgen tüpünün bizzat kendisi de bir doğrultmaçtır. Günümüzde doğrultmaç olarak diod tüpler yerine silikondan yapılan solid-state doğrultmaçlar kullanılmaktadır. Bunlar ucuz, küçük ve uzun ömürlüdür.

86 Frekansı 60 Hz olan alternatif akımda voltaj saniyede 60 kez geri döner. 1/60 sn lik bir dalga siklusunda bir negatif ve bir pozitif puls vardır. Doğrultmaçlar elektron akımının katoddan anoda devamlı olmasını sağlar. Yarım dalga doğrultmada geri akımın olduğu negatif puls olmaz. Tam dalga doğrultmada negatif puls da pozitif olur.

88 TRİFAZE JENERATÖRLER 1 Voltajı hemen hemen sabit tutarlar.
Ticari elektrik trifaze olarak dağıtılır. Trifaze güç birbiri üstüne yerleştirilmiş ve aralarında faz farkı olan 3 sinüs dalgası şeklindedir. Bu trifaze gücün doğrultulması ile saniyede 6 puls ve 12 puls gösteren oldukça stabil bir enerji elde edilir.

90 TRİFAZE JENERATÖRLER 2 Ripple faktör denilen voltajın maksimal ve minimal değerler arasında oynaması 6 pulsta % 13, 12 pulsta % 3’tür. Trifaze güç ile elde olunan x-ışınının hem kalitesi hem de kantitesi artar. Yüksek enerjili elektron akımı, yüksek enerjili ve daha fazla x-ışını oluşumunu sağlar.

91 Trifaze jeneratörlerin avantajları
1.Anod yüklenmesi daha düşüktür. 2.Tüp ısınması ve anod hasarı daha azdır. 3.Bu jeneratörle oluşan x ışınının kalitesi ve kantitesi daha yüksektir.

92 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 1
Tüpte anottaki hedefte oluşan ısı önce anot materyaline geçer, buradan anot bağlantılarına geçerek soğutucu sistemle ilişkilendirilir. Tungstenin dayanabileceği maksimum ısı C ’dir. Bu düzeyeden sonra erime ve buharlaşma ortaya çıkar. Elektrik akımında ısı oluşması voltaj, akım ve süre çarpımı kadardır ve birimi ısı ünitesidir.

93 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 2
Monofaze cihazlarda bir ısı birimi; HU = akım (mA) x kVp x sn Trifaze cihazlarda ısı oluşumu daha fazladır. HU= l.35 x mA x kVp x sn

94 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 3
Bir x-ışını tüpüne uygulanabilecek ısı 3 faktörde belirlenir: 1. Tüpün tek ekspojura dayanaklılığı 2. Tüpün birden fazla ve hızlı ekspojura dayanaklığı 3. Tüpün uzun süreli ve multipl ekspojura dayanıklığı

95 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 4
Tüpün tek ekspojura dayanaklılığı tüm tüplerle birlikte verilen tüp değerlendirme grafiklerinde belirtilir. Bu grafilerde maksimum ekspojur süresi ile mA’in hangi kVp ile kullanılabileceği belirtilmiştir. Tüpün uzun süreli multipl ekspojura dayanıklılığı anod ısı depolama karakteristikleri ile saptanır. Bu karakteristik grafik ile gösterilir. Bu grafik anodun soğuması için geçen zamanı gösterir.

97 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 5
Ayrıca tüpün muhafazasınının da ısı kapasitesi mevcuttur. Bu kapasite çok daha fazla olup HU civarındadır. Tüp muhafazası soğuması yaklaşık 1-2 saat zaman gerektirebilir. Muhafazaya yerleştirilmiş fanlar soğumayı hızlandırırlar.

98 TÜP HASARININ NEDENLERİ 1
X-ışını tüp hasarının nedenlerinin hemen hepsi ısı ile ilgilidir. Döner anodun ömrü genelde targetin elektron bombardımanı sonucu yüzeyinin aşınması ile oluşur. Bu hasar termal stress ile ortaya çıkar. Targetin yüzeyi ve derini arasında ısı ile genleşme farklılıkları ortaya çıkar. Bu farklılıklar yüzeyde distorsiyona yol açar. Distorsiyonlar sonucu değişken ve azalmış x-ışını oluşur.

99 TÜP HASARININ NEDENLERİ 2
Yüzeyde oluşan erimelerle tungsten buharlaşarak cam tüpün iç yüzeyini kaplar. Eski tüplerde tüp bronz rengini alır. X-ışınları bu tungsten kaplama ile filtre edilir. Bir süre sonra kısa devre oluşabilir. Tüp hasarının diğer bir nedeni ani ısı farklılıkları ile anodun dönmesinin bozulması dişlilerin sürtünmesi ve kilitlenmesidir. Filaman aynı aydınlatma ampullerindeki gibi incelerek kopabilir.

100 TÜP HASARININ NEDENLERİ 3
Tüpün uzun ömürlü olması için mümkün olduğu kadar düşük kVp, mA ve eksposur zamanı ile kullanılması gerekir. Soğuk anod hiçbir zaman maksimal parametrelerde kullanılmamalı tüp önce düşük değerlerde ısıtılmalıdır. Tüpün kullanma grafiklerine dikkat etmeli tüp ısı kapasitesi aşılmamalıdır. Ayrıca anod uzun süreli yüksek ısıda bırakılmamalı, tüpün soğuması için zaman tanınmalıdır.

101 RÖNTGEN CİHAZLARI ve FİZİK PRENSİPLERİ 6
Dr. Gülçin Dilmen

102 X-IŞINI CİHAZININ TEMEL KISIMLARI
1. X-ışını tüpü 2. Kontrol konsolü 3. Yüksek voltaj jeneratörü

103 YÜKSEK VOLTAJ JENERATÖRÜ (TANKI)
Sıklıkla röntgen odasının bir köşesine yerleştirilen yağla dolu tankdır. İçinde voltaj yükseltici transformatör, filaman transformatörü ve rektifiye ediciler (doğrultmaçlar) yer alır. Yağ elektrik yalıtkanı görevi görerek bu elemanların yanyana yerleştirilmesini sağlar.

105 YÜKSEK VOLTAJ TRANSFORMATÖRÜ
İkinci taraftaki sargı oranı ile orantılı olarak voltajı yükseltir. Konvansiyonel transformatörlerde sargı oranı arasındadır. Konsoldeki kVp seçici ototransformatörden gelen voltaj yükseltilerek kVp değerlere çıkarılır.

106 VOLTAJ DÜŞÜRÜCÜ (FİLAMAN) TRANSFORMATÖR
Konsoldaki mA seçici değişken dirençlerinden gelen voltaj düşürülerek filaman devresinde yüksek akım elde olunur.

107 REKTİFİYE EDİCİLER (DOĞRULTMAÇLAR)
Doğrultmaç alternatif akımı direkt akıma çeviren cihazdır. Dolayısıyla akımın sadece bir yöne geçmesine izin verir. Röntgen tüpünün bizzat kendisi de bir doğrultmaçtır. Günümüzde doğrultmaç olarak diod tüpler yerine silikondan yapılan solid-state doğrultmaçlar kullanılmaktadır. Bunlar ucuz, küçük ve uzun ömürlüdür.

108 Frekansı 60 Hz olan alternatif akımda voltaj saniyede 60 kez geri döner. 1/60 sn lik bir dalga siklusunda bir negatif ve bir pozitif puls vardır. Doğrultmaçlar elektron akımının katoddan anoda devamlı olmasını sağlar. Yarım dalga doğrultmada geri akımın olduğu negatif puls olmaz. Tam dalga doğrultmada negatif puls da pozitif olur.

110 TRİFAZE JENERATÖRLER 1 Voltajı hemen hemen sabit tutarlar.
Ticari elektrik trifaze olarak dağıtılır. Trifaze güç birbiri üstüne yerleştirilmiş ve aralarında faz farkı olan 3 sinüs dalgası şeklindedir. Bu trifaze gücün doğrultulması ile saniyede 6 puls ve 12 puls gösteren oldukça stabil bir enerji elde edilir.

112 TRİFAZE JENERATÖRLER 2 Ripple faktör denilen voltajın maksimal ve minimal değerler arasında oynaması 6 pulsta % 13, 12 pulsta % 3’tür. Trifaze güç ile elde olunan x-ışınının hem kalitesi hem de kantitesi artar. Yüksek enerjili elektron akımı, yüksek enerjili ve daha fazla x-ışını oluşumunu sağlar.

113 Trifaze jeneratörlerin avantajları
1.Anod yüklenmesi daha düşüktür. 2.Tüp ısınması ve anod hasarı daha azdır. 3.Bu jeneratörle oluşan x ışınının kalitesi ve kantitesi daha yüksektir.

114 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 1
Tüpte anottaki hedefte oluşan ısı önce anot materyaline geçer, buradan anot bağlantılarına geçerek soğutucu sistemle ilişkilendirilir. Tungstenin dayanabileceği maksimum ısı C ’dir. Bu düzeyeden sonra erime ve buharlaşma ortaya çıkar. Elektrik akımında ısı oluşması voltaj, akım ve süre çarpımı kadardır ve birimi ısı ünitesidir.

115 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 2
Monofaze cihazlarda bir ısı birimi; HU = akım (mA) x kVp x sn Trifaze cihazlarda ısı oluşumu daha fazladır. HU= l.35 x mA x kVp x sn

116 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 3
Bir x-ışını tüpüne uygulanabilecek ısı 3 faktörde belirlenir: 1. Tüpün tek ekspojura dayanaklılığı 2. Tüpün birden fazla ve hızlı ekspojura dayanaklığı 3. Tüpün uzun süreli ve multipl ekspojura dayanıklığı

117 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 4
Tüpün tek ekspojura dayanaklılığı tüm tüplerle birlikte verilen tüp değerlendirme grafiklerinde belirtilir. Bu grafilerde maksimum ekspojur süresi ile mA’in hangi kVp ile kullanılabileceği belirtilmiştir. Tüpün uzun süreli multipl ekspojura dayanıklılığı anod ısı depolama karakteristikleri ile saptanır. Bu karakteristik grafik ile gösterilir. Bu grafik anodun soğuması için geçen zamanı gösterir.

119 X-IŞINI TÜP DEĞERLENDİRME CETVELLERİ 5
Ayrıca tüpün muhafazasınının da ısı kapasitesi mevcuttur. Bu kapasite çok daha fazla olup HU civarındadır. Tüp muhafazası soğuması yaklaşık 1-2 saat zaman gerektirebilir. Muhafazaya yerleştirilmiş fanlar soğumayı hızlandırırlar.

120 TÜP HASARININ NEDENLERİ 1
X-ışını tüp hasarının nedenlerinin hemen hepsi ısı ile ilgilidir. Döner anodun ömrü genelde targetin elektron bombardımanı sonucu yüzeyinin aşınması ile oluşur. Bu hasar termal stress ile ortaya çıkar. Targetin yüzeyi ve derini arasında ısı ile genleşme farklılıkları ortaya çıkar. Bu farklılıklar yüzeyde distorsiyona yol açar. Distorsiyonlar sonucu değişken ve azalmış x-ışını oluşur.

121 TÜP HASARININ NEDENLERİ 2
Yüzeyde oluşan erimelerle tungsten buharlaşarak cam tüpün iç yüzeyini kaplar. Eski tüplerde tüp bronz rengini alır. X-ışınları bu tungsten kaplama ile filtre edilir. Bir süre sonra kısa devre oluşabilir. Tüp hasarının diğer bir nedeni ani ısı farklılıkları ile anodun dönmesinin bozulması dişlilerin sürtünmesi ve kilitlenmesidir. Filaman aynı aydınlatma ampullerindeki gibi incelerek kopabilir.

122 TÜP HASARININ NEDENLERİ 3
Tüpün uzun ömürlü olması için mümkün olduğu kadar düşük kVp, mA ve eksposur zamanı ile kullanılması gerekir. Soğuk anod hiçbir zaman maksimal parametrelerde kullanılmamalı tüp önce düşük değerlerde ısıtılmalıdır. Tüpün kullanma grafiklerine dikkat etmeli tüp ısı kapasitesi aşılmamalıdır. Ayrıca anod uzun süreli yüksek ısıda bırakılmamalı, tüpün soğuması için zaman tanınmalıdır.