Rq: tarix, mədəniyyət, adətlər və ölkələr

1. физ. точка, в которой после прохождения оптической системы параллельным пучком лучей последние пересекаются. Güzgünün fokusu фокус зеркала

şərqi

сущ. поэт. песня (словесномузыкальное, обычно лирического характера произведение для пения). Şərqi səsi звуки песни, qəmli şərqilər грустные песни, şərqilər qoşmaq слагать, сочинять песни, şərqilər oxumaq петь песни, şərqi qəlbimizi riqqətə gətirdi песня растрогала нас

прил. юго-восточный (только в сочет. с собственными существительными – географическими названиями). Cənub-şərqi Asiya Юго-восточная Азия, Cənub-şərqi Şirvan düzənliyi Юго-восточная Ширванская низменность (равнина)

прил. северо-восточный (в составе георграфических названий). Şimal-şərqi Asiya Северо-восточная Азия

юго-восточный.
1) восточный; 2) песня.

1. различие, отличие, несходство между кем-л., чем-л. Şəhərlə kənd arasında fərqlər различия между городом и деревней, ictimai-siyasi sistemlərdəki fərqlər различия в общественно-политических системах, zehni əməklə fiziki əmək arasında fərq различия между умственным и физическим трудом

1) несходство, различие в чем-л. Aralarındakı fərq разница между ними, əsas fərq основная разница, yeganə fərq единственная разница

2) величина, число, являющиеся разностью между двумя числами, величинами. Üç yaş fərq разница в три года, hesabdakı fərqi azaltmaq сократить разницу (разрыв) в счете

3. мат. разность (результат арифметического действия вычитания). İki ədədin fərqi разность двух чисел, iki bucağın sinuslar fərqi разность синусов двух углов

прил. разностный. мат. Fərq silsiləsi разностная прогрессия; fərq qoymaq различать, различить; отличать, отличить (установливать, установить различие между чем-л.); fərq etmək иметь различие, разницу, отличие; различаться, отличаться; fərqi olmaq иметь разницу; иметь отличие

◊ fərq etməz, fərqi yoxdur всё равно; не имеет значения; разницы нет; fərqi nədir (nə fərqi) какая разница, не всё ли равно; fərqinə varmaq чувствовать, почувствовать разницу; fərqinə varmamaq не замечать разницы между кем-л., чем-л.; не придавать значения чему-либо

сущ. восток:

1. одна из четырех сторон (стран) света; направление и сторона, противоположные западу; часть горизонта, где восходит солнце. Xəritədə şərqi göstərmək показать на карте восток, şərqə doğru hərəkət движение на восток, şərqə doğru istiqamət направление на восток, üzünü şərqə çevirmək повернуться лицом к востоку, nədən şərqdə yerləşmək находиться к востоку от (восточнее) чего, şərqdən qərbə с востока на запад, evin pəncərələri şərqə baxır окна дома смотрят (выходят) на восток

2. территория, расположенная в этом направлении; восточная часть чего-л. Rayonun şərqi восток района, ölkənin şərqində на востоке страны

3. с прописной буквы: страны, расположенные в этом направлении и противопоставляемые Западной Европе и Америке. Yaxın Şərq Ближний Восток, Uzaq Şərq Дальний Восток

4. истор. , дипл. Советский Союз и др. страны бывшего Варшавского пакта в противовес США и др. странам блока НАТО. Şərq ilə Qərb arasındakı münəsibətlər отношения между Востоком и Западом

прил. восточный:

1. находящийся на востоке, лежащий к востоку от чего-л., идущий с востока. Şəhərin şərq hissəsi восточная часть города, çayın şərq sahili восточный берег реки, ölkənin şərq rayonları восточные районы страны, şərq sərhədi nəyin восточная граница чего, şərq küləyi восточный ветер, şərq istiqamətində на восточном направлении

2. относящийся к Востоку, свойственный Востоку. Şərq mədəniyyati восточная культура, şərq memarlıq abidələri памятники восточной архитектуры, şərq musiqisi восточная музыка, şərq poeziyası восточная поэзия, şərq müdrikliyi восточная мудрость, şərq ölkələri восточные страны

◊ şərq yarımkürəsi геогр. восточное полушарие

в знач. сказ. нет, не имеется; нет, не имеет. Duz yoxdur нет соли, kağız yoxdur нет бумаги, burada heç kəs yoxdur здесь никого нет, heç kəsi yoxdur он никого не имеет, istedadı yoxdur у него нет таланта, iradəsi yoxdur у него нет воли

1. нет (при отрицании). Yox, bu həqiqət (doğru) deyil нет, это неправда; gələcəksən, ya yox? придёшь или нет?

2. не (в противительных конструкциях). Səhər yox, axşam görüşərik встретимся не утром, а вечером; qardaşım yox, bacım oxuyur учится не брат, а сестра; bu hadisə bildir yox, inişil olubdur это произошло не в прошлом году, а в позапрошлом

в знач. сущ. нет. Yoxun üzü qaradır, yoxdan nə umasan на нет и суда нет

◊ yox eləmək (etmək) уничтожать, уничтожить, свести на нет; yox olmaq, yoxa çıxmaq пропасть, исчезнуть; сойти на нет; vaxt yoxdur нет времени; dəxli yoxdur kimə, nəyə не касается кого, чего; ehtiyac yoxdur нет нужды; ehtiyacı yoxdur не нуждается; etirazı yoxdur не возражает; fayda yoxdur kimdən, nədən нет пользы от кого, от чего; faydası yoxdur бесполезно; xəbər yoxdur kimdən нет известий от кого; xəbəri yoxdur находится в неведении; fərqi yoxdur: 1. нет разницы; 2. безразлично; təfavütü yoxdur см. fərqi yoxdur; ixtiyar yoxdur не дано права; ixtiyarı yoxdur kimin не имеет права кто; ixtiyarım yoxdur не имею права; rəhmi yoxdur kimin нет жалости у кого; həvəsi yoxdur не имеет желания; təhsili yoxdur не имеет образования, необразован; şübhə yoxdur нет сомнения; şübhəsi yoxdur kimin не сомневается кто; əhəmiyyəti yoxdur не имеет значения; tayı-bərabəri yoxdur не имеет себе равных; rahatlığı yoxdur kimin: 1. не имеет условий (коммунально-бытовых); 2. беспокойный; 3. нет покоя от кого-л. у кого; kefi yoxdur: 1. нездоров; 2. нет настроения; həddi-hüdüdü yoxdur не имеет предела; səriştəsi yoxdur не имеет опыта, у него нет опыта; taqətim yoxdur я не в состоянии, у меня нет сил; ümid yoxdur: 1. нет надежды; 2. безнадёжен (о больном); ümidim yoxdur не надеюсь; həqiqət yoxdur нет справедливости; həqiqətdə yoxdur нет в действительности; xeyir yoxdur нет пользы, нет выгоды; xeyri yoxdur бесполезно; çarə yoxdur нет выхода; sayı-hesabı yoxdur нет счёту; ağzında dili yoxdur жалкий; ağlı yoxdur kimin неумный, нет ума у кого; aram yoxdur kimlə, nə ilə не люблю, не тянет, не привлекает; aramız yoxdur не дружим, не общаемся; axırı yoxdur: 1. nəyin плохо кончится что; 2. kimin добром не кончит кто; biri vardı, biri yoxdu жил-был; bəxti yoxdur kimin несчастен кто, нет счастья у кого; varından yox olmaq лишиться всего; qiyməti yoxdur цены нет, бесценен; bir o qədər də yox не в той степени, не настолько, чтобы …; qorxulu bir şey yoxdur нет ничего страшного; eybi yoxdur ничего, сойдет; zərər yoxdur ничего; iynə salmağa yer yoxdur яблоку негде упасть; işi yoxdur kimlə нет дела до кого; işim-gücüm yoxdur! что, мне делать нечего!; yer yoxdur: 1. harada нет места где; 2. kimə, nəyə нет места кому, чему; yox yerə напрасно; yox yerdən: 1. ни с того ни с сего; 2. неожиданно; geriyə yol yoxdur некуда отступать, обратной дороги нет; yox deyildir имеется, есть; yoxa çıxasan! пропади пропадом!; yox bir! ещё чего!; günüm yoxdur kimdən, nədən нет покоя, нет жизни от кого, от чего; kimdən, nədən macal yoxdur нет отбоя от кого, от чего; mənası yoxdur nəyin не имеет смысла что, нет смысла; misli yoxdur бесподобен; nə var, nə yox? что нового?; nə hə, nə yox ни да, ни нет (об уклончивом ответе); nələr yoxdur harada чего только нет где; ona görə yox ki, … не потому, что …, не для того, чтобы …; özünü yox bil, əgər … считай, что ты пропал, если …; ölüm yoxdur kimə не пропадет кто; öldü var, döndü yoxdur что бы ни случилось, что бы ни было; söz yox ki, … несомненно, что; sözüm yoxdur: 1. не возражаю; 2. нет слов выразить …; ürəyi yoxdur kimə, nəyə сердце не лежит к кому, чему, не любит кого; həyatda yoxdur kim нет в живых кого; çörəyimin duzu yoxdur о том, кому на добро отвечают неблагодарностью; elə söhbət yoxdur! ничего подобного!

1. поэт. молния. Bərq çaxdı засверкала молния
2. блеск, сияние. Xəncərin bərqi блеск кинжала

◊ bərq vermək, vurmaq блестеть, блеснуть; сверкать, сверкнуть, сиять, светиться. Gözləri bərq vurdu сверкнули глаза

1. расписание (график, который содержит сведения о времени, месте, последовательности совершения чего-л.). Dərs cədvəli расписание уроков, qatarların hərəkət cədvəli расписание движения поездов, cədvəlin tərtibi составление расписания, cədvələ salmaq ввести (включить) в расписание, cədvələ sığışmamaq (yerləşməmək) не влезать в расписание, cədvələ əsasən (cədvəl üzrə) согласно расписанию, по расписанию

2. таблица (перечень цифровых данных или каких-л. других сведений, расположенных в определенном порядке по графам). Burma cədvəli таблица умножения, qrammatik cədvəllər грамматические таблицы, yekun cədvəli итоговая таблица, loqarifm cədvəli таблица логарифм, tarif cədvəli экон. тарифная таблица, uduş tirajının cədvəli таблица тиража выигрышей, yarış cədvəli спорт. турнирная таблица

1) изображение с помощью линий количественных зависимостей различных процессов. İqtisadi göstəricilər cədvəli график экономических показателей, atmosfer təzyiqinin dəyişmə cədvəli график изменения атмосферного давления

2) план работ с точными показателями норм и времени выполнения. Daşınma cədvəli график перевозок, iş cədvəli график работы, növbətçilik cədvəli график дежурства, cədvəli qabaqlamaq опережать график (работать с опережением графика), cədvəl üzrə işləmək работать (строго) по графику, cədvəli pozmaq нарушить график, cədvəldən çıxmaq выйти из графика

1) расписание или список чего-л. в определенном порядке. Emalatxanaların avadanlıq cədvəli табель оборудования мастерских

2) листок успеваемости учащихся. Müvəffəqiyyət (mənimsəmə) cədvəli табель успеваемости, cədvələ qol çəkmək подписать табель

5. ведомость (список, сводка каких-л. фактических данных). Haqq-hesab cədvəli расчетная ведомость, ödəmə cədvəli платёжная ведомость, hesabat cədvəli отчётная ведомость

6. сетка (расписание, шкала, схема). Tarif cədvəli тарифная сетка

7. шкала (система чисел, принятых для измерения, оценки или определения каких-л. величин). 12-ballı Rixter cədvəli üzrə по 12-балльной шкале Рихтера

1) указатель, перечень чего-л. Çıxan kitabların cədvəli индекс вышедших из печати книг
2) цифровой или письменный показатель чего-л. Qiymətlər cədvəli индекс цен
1. табличный. мат. Cədvəl üsulu табличный способ, cədvəl fərqi табличная разность

2. табельный (относящийся к табели как расписанию чего-л. в определенном порядке и листку успеваемости учащихся)

сущ. юго-восток:

1. направление, часть горизонта между югом и востоком. İşıq cənub-şərqdən düşürdü свет падал с юго-востока

2. местность, часть страны, материка, расположенная в этом направлении. Respublikanın cənub-şərqi юго-восток республики

прил. юго-восточный:

1. относящийся к юго-востоку. Cənub-şərq tərəfi (hissəsi) юго-восточная сторона (часть) чего-л., cənub-şərq rayonları юго-восточные районы, cənub-şərq istiqamətində в юго-восточном направлении

2. дующий с юго-востока, зюйд-остовый. Cənub-şərq küləyi юго-восточный (зюйдостовый) ветер (зюйд-ост)

1
сущ. фокус:

1. физ. точка, в которой после прохождения оптической системы параллельным пучком лучей последние пересекаются. Güzgünün fokusu фокус зеркала

2. тех. фото. точка, в которой фотографируемый или рассматриваемый с помощью оптического прибора предмет имеет наилучшую четкость, резкость. Fokus nöqtəsi точка фокуса, fokusa gətirmə (salma) наведение на фокус, fokusa düşmək попасть в фокус

3. мат. постоянная точка, обладающая особыми свойствами по отношению к произвольной точке кривых линий (эллипса, параболы, гиперболы)

4. перен. средоточие, центр

1. фокусный. физ. , фото. , тех. Fokus məsafəsi фокусное расстояние, fokus fərqi фокусная разница, fokus lampası фокусная лампа

2. физ. , фото. фокальный. Fokus müstəvisi фокальная плоскость (плоскость, перпендикулярная оптической оси системы и проходящая через её главный фокус); fokus səthi фокальная поверхность (поверхность, на которой располагаются фокусы оптической системы при различных наклонах проходящих через неё световых пучков)

2
сущ. фокус:

1. ловкий прием, трюк, обманывающий зрение, основанный на проворстве и быстроте движений, на знании каких-л. закономерностей, особенностей и т.п. ; см. gözbağlıca. Fokus göstərmək показывать фокус ( фокусы)

2. перен. необычный, неожиданный поступок, действие или событие, явление и т.п.

3. перен. разг. хитроумный прием, уловка, ухищрение; fokus çıxarmaq фокусничать (прибегать к уловкам, ухищрениям)

1) точно установленная расценка товаров или размер оплаты за тот или иной труд, услуги. Keçən ilin məzənnəsi ilə по прошлогодней таксе, gündüz məzənnəsi дневная такса; məzənnə qoymaq таксировать, məzənnə qoyulmaq таксироваться, быть таксированным

2) таблица, перечень расценок на что-либо. Cərimə məzənnələri штрафные таксы
2. экон. таксация (установление таксы на что-либо); котировка. Əmtəə məzənnəsi таксация товаров
1) стоимость ценных бумаг, устанавливаемая специальными государственными нормативными актами

2) цена, по которой покупаются или продаются на бирже ценные бумаги, векселя или товары. Qiymətli kağızların məzənnəsi курс ценных бумаг, valyuta məzənnəsi курс валюты, məzənnənin enməsi понижение курса, məzənnənin qalxması повышение курса

1. таксовый:
1) связанный с установлением таксы. Məzənnə komissiyası таксовая комиссия
2) установленный по таксе. Məzənnə qiyməti таксовая цена
2. курсовой (относящийся к курсу). Qiymətli kağızların məzənnə fərqi курсовая разница ценных бумаг
3. котировочный:
1) относящийся к котировке
2) производящий котировку. Məzənnə komissiyası экон. котировочная комиссия
4. таксационный (относящийся к таксации). Məzənnə siyahısı таксационная опись

◊ məzənnəsi düşüb kimin, nəyin акции пали (о снижении значения, влияния кого-л., чего-л.); məzənnəsi qalxıb kimin, nəyin акции повысились (о повышении влияния кого-л., чего-л.)

1) такой, который умер, лишился жизни. Ölü adam мёртвый человек, ölü əsgərlər мёртвые солдаты, ölü heyvan мёртвое животное, ölü döl мёртвый плод

2) засохший, увядший, помертвелый (о растениях). Ölü ağac мёртвое дерево, ölü ot мёртвая трава, ölü güllər мёртвые цветы

3) перен. без признаков жизни, пусты нный. Ölü səxra мёртвая пустыня, ölü çöl мёртвая степь, ölü şəhər мёртвый город

1) издохший, мёртвый (о животных). Ölü toyuq дохлая курица, ölü pişik дохлая кошка, ölü milçəklər дохлые мухи

2) перен. хилый, тщедушный, слабосильный (о человеке). Elə bil ölüdür будто дохлый

3) перен. бездеятельный, бездейственный, слабый. Ölü təbliğat бездейственная агитация, ölü tənqid бездейственная (беззубая) критика

1. умерший, умершая; мёртвый, мёртвая, мертвец; покойник, покойница; покойный, покойная. Ölünün basdırılması погребение умершего, ölünü dəfn etmək похоронить покойника, ölünün götürülməsi вынос тела покойного

2. падаль (труп животного, трупы животных). At ölüsü лошадиная падаль, it ölüsü собачья падаль
3. дохлятина:
1) труп павшего животного

2) перен. о хилом, болезненном человеке. Ölü kimi yeriyir ходит как дохлятина (дохляк); ölü doğulmuş мёртворождённый (о ребёнке, детёныше); ölü yandırma кремация (сжигание трупов в особых печах); лингв. ölü dil мёртвый язык (древний язык, известный только по памятникам письменности), ölü kapital мёртвый капитал:

1) фин. ценности, имущество, не приносящие дохода

2) перен. об идеях, знаниях и т.п. , не находящих себе применения; ölü nöqtə тех. мёртвая точка (положение звеньев механизма, когда они находятся в состоянии мгновенного равновесия); геол. ölü dərə мёртвая долина, ölü horizont мёртвый горизонт, ölü ehtiyat мёртвый запас, ölü zona мёртвая зона, ölü fəza мёртвое пространство, ölü örtük мёртвый покров

◊ ölü nöqtədə на мёртвой точке (в одном и том же состоянии); ölü kimi:
1) как мертвец

2) как убитый; yorğunluqdan ölü düşmək упасть как мёртвый; ölü rəngi бледный как смерть, ölünü (yerdən) götürmək хоронить, похоронить покойника; ölü yesə dirilər пальчики оближешь; ölülər sırasına qatmaq kimi заживо хоронить кого; ölü üçün nə fərqi мёртвому всё равно; nə ölüyə hay verir, nə də diriyə pay ни Богу свечка ни чёрту кочерга, mən ölü sən diri посмотришь, вот увидишь; ölüdən pay umur с мёртвого лыко дерёт, ölü ilə ölmək olmaz, ağlamaqla ölü dirilməz слезами горю не поможешь, слезами мёртвого не воскресишь

1. вы и мы, мы все вместе
2. вы или мы. Siz-biz, nə fərqi var? вы или мы, какая разница?
сущ. северо-восток:

1. направление, часть горизонта между севером и западом. Şimal-şərqə tərəf istiqamət almaq направиться к северо-востоку, держать курс на северо-восток

2. местность, часть страны, государства и т.д., расположенная в этом направлении. Ölkənin şimal-şərqi северо-восток страны

прил. северо-восточный:

1. находящийся на северо-востоке, расположенный на северо-востоке от чего-л. Şimal-şərq tərəfi nəyin северо-восточная сторона чего

2. дующий с северо-востока (о ветре). Şimal-şərq küləyi северо-восточный ветер (норд-ост)
сущ. время:

1. продолжительность чего-л., которая измеряется секундами, часами, днями, годами и т.п. Zaman vahidi единица времени, zaman fasiləsi промежуток времени, zaman fərqi разница во времени, zamanın hesablanması исчисление времени

2. промежуток в последовательной смене часов, дней, лет, в который что-л. происходит. Qısa (az) bir zamanda за короткое время, uzun zaman долгое (длительное) время, ilk zamanlar в первое время, на первых порах, son zamanlar в последнее время, yaxın zamanlarda в ближайшее время, yaxın zamanlaradək до недавнего времени

3. пора дня, недели, года и т.д., характеризуемая чем-л. или в которую что-л. происходит. Yay zamanı летнее время

4. определённый период, срок. Zaman keçdi прошло время, istənilən zaman в любое время

5. период, эпоха. Keçmiş zamanlarda в старое время, çar zamanı в царское время, gözəl zamanda yaşayırıq живём в прекрасное время, çətin zaman трудное время, zamanla ayaqlaşmaq идти, шагать в ногу со временем, zamanın nəbzini tutmaq найти пульс времени, держать руку на пульсе времени, zamanla səsləşən созвучный времени, zamanın tələblərinə cavab vermək отвечать требованиям времени, zamanın ruhu дух времени, zamanın hökmü веление времени

6. грамматическая категория глагола, при помощи которой действие соотносится с моментом речи. Qrammatik zaman грамматическое время, felin zamanları времена глагола, indiki zaman настоящее время, keçmiş zaman прошедшее время, gələcək zaman будущее время, zaman zərfi наречие времени, zaman zərfliyi обстоятельство времени, zaman budaq cümləsi придаточное предложение времени

7. филос. всеобщая объективная форма существования материи. Zaman və məkan пространство и время, zaman qavrayışı восприятие времени

8. геол. промежуток времени, в течение которого образовались слои горных пород
прил. временной:

1. связанный с обозначением реального времени. Zaman ardıcıllığı временная последовательность, zaman asılılığı временная зависимость, zaman əlaqəsi временная связь (временные отношения)

2. связанный с выражением категории времени. Felin zaman formaları временные формы глагола, zaman şəkilçiləri временные аффиксы

союз. когда (обозначает одновременность действия главного и придаточного предложений). İşləyən zaman когда работал, məktəbdə olan zaman когда находился (был) в школе, səhər açılan zaman когда светало, hadisə baş verən zaman когда это произошло

в знач. послел. … zamanı во время чего. Söhbət zamanı во время беседы, uçuş zamanı во время полёта, imtahan zamanı во время экзамена, müharibə zamanı во время войны

◊ zaman keçdikcə со временем; eyni zamanda одновременно, в то же самое время; bir zaman одно время, однажды, когда-то, некогда; heç bir zaman никогда, вовек; ни в жизнь; nə zaman? когда?; o zaman в то время, bu zaman в это время, nə zamandan bəri: 1. давно, с давних пор; 2. с каких пор; müəyyən zamana qədər до поры, до времени; çox zaman часто; nə zaman ki, … когда, как только …

1. числовой. мат. Ədədi qiymət числовое значение, ədədi kəmiyyət числовая величина, ədədi ardıcıllıq числовая последовательность, ədədi vuruq числовой множитель, ədədi sıra числовой ряд, ədədi yamsal числовой коэффициент

2. арифметический. Ədədi silsilə арифметическая прогрессия. Ədədi silsilənin fərqi разность арифметической прогрессии; ədədi proporsiya арифметическая пропорция

3. численный. Ədədi miqyas численный масштаб
4. штучный. Ədədi mal штучный товар, ədədi istehsalat тех. штучное производство

См. также в других словарях:

• RQI — Cohen & Steers Quality Income Realty Fund, Inc. (Business » NYSE Symbols) * Rayleigh Quotient Iteration (Academic & Science » Mathematics) * Rice Quantum Institute (Academic & Science » Universities) * ResortQuest International (Business » Firms) … Abbreviations dictionary
• RQI — requievit … Abbreviations in Latin Inscriptions
• RQI — abbr. Rice Quantum Institute … Dictionary of abbreviations
• şərqi — 1. sif. <ər.> Şərqə aid olan, Şərqə məxsus olan, Şərq ilə bağlı. Şərqi Avropa. Şərqi Sibir. 2. is. <ər.> Nəğmə, mahnı. Günəş qübbənin ortasına gələr gəlməz bir şərqi səsi eşidildi. Ç.. Vücudunun son bahar yarpağından fərqi yox;… … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• şərqi(yyə) — ə. Şərqə aid olan, Şərqdə olan; şərqli … Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında islənən ərəb və fars sözləri lüğəti
• fərq — is. <ər.> 1. Şeyləri, adamları birbirindən ayıran hər hansı xüsusiyyət, onları bir birindən ayıran cəhət; təfavüt. Yaxşı ilə pisin fərqi. Hekayə ilə romanın fərqi. – Köhnə aşnalığın, təzə dostluğun; Fərqi var qış ilə yaz arasında. A. Ə.. 2 … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• Показатель эффективности — Эта статья предлагается к удалению. Пояснение причин и соответствующее обсуждение вы можете найти на странице Википедия:К удалению/9 сентября 2012. Пока процесс обсужден … Википедия
• qanunən — z. <ər.> Qanuna uyğun olaraq, qanun üzrə, qanuna görə. Qanunən rəftar etmək. Qanunən düz deyil. – Şərqi öyrətmək qanun mucibincə lazım olduğunu bütün müəllimlər bilir. Hərçənd ki, qanunən şərqi müəllimi mütəxəssisi bir zat olsa gərəkdir. A … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• şimal-şərq — is. Üfüqün şimalla şərq arasındakı hissəsi, səmti. Şimal şərqə tərəf istiqamət almaq. // Ölkənin, dövlətin, qitənin bu istiqamətdə yerləşən yerləri, hissəsi. Avropanın şimal şərqi. Afrikanın şimal şərqi … Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
• Novikov self-consistency principle — The Novikov self consistency principle, also known as the Novikov self consistency conjecture, is a principle developed by Russian physicist Igor Dmitriyevich Novikov in the mid 1980s to solve the problem of paradoxes in time travel, which is… … Wikipedia
• Companies listed on the New York Stock Exchange (C) — New York Stock Exchange listed stocks: 0 9 A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W … Wikipedia

Şərq: tarix, mədəniyyət, adətlər və ölkələr

Şərq Qərb mədəniyyətində Asiya qitəsini işğal edən ərazilərin ümumiyyətlə müəyyənləşdirildiyi gündəlik və pedaqoji istifadə müddətidir ki, onları da Yaxın Şərq, Orta Şərq (və ya Yaxın Şərq) və Uzaq Şərq (və ya Uzaq Şərq) kimi bölür. .

Bu terminin kökü Antik Çağdan gəldi, Yunanlar şərq xalqlarını və ya ərazilərini coğrafi yerləşmələrinin şərqində olanların hamısını adlandırdılar; yəni Egey dənizinin şərq sahilindən Günəşin doğduğu nöqtəyə qədər uzanan bütün ərazilər.

Bu dünya anlayışı qəbul edildi, çünki o dövrdə dünya əsasən iki böyük qitəyə təsnif edildi: Asiya və Avropa. Buna görə də Qərb üçün Asiya ərazilərini Şərq adlandırmaq rahat idi.

Tarix

1685-ci ildə Alman tarixçisi Cristóbal Cellarius tarixin ilk klassik bölgüsünü təqdim etdi: onları qədim, orta və müasir olaraq böldü. Daha sonra 18-ci əsrin ortalarından bu günümüzə qədərki tarixə istinad etmək üçün çağ çağı əlavə edildi.

Qədim çağ, tarixin ilk sivilizasiyalarının meydana gəldiyi, sonradan yerini müasir sivilizasiyalara vermiş olduğu dövr kimi təqdim olunur. Başlanğıc dünyanın başlanğıcında, yazının yaranması ilə eramızdan əvvəl IV minillikdə baş verir.

Qədim əsrlərdə bəşəriyyətin sözdə ilk mədəniyyətinin ortaya çıxmasını müəyyən edə bilərik: Şumerlər. Mənşəyi eramızdan əvvəl IV minilliyin ikinci yarısında. C., əvvəllər Mesopotamiya olaraq bilinən və bu gün İraq Respublikasıdır.

Sivilizasiyaların böyüməsi və inkişafı ilə şəhərsalma və şəhərlər birləşdirildi və bunlarla birlikdə şəhərlərinə yaxın əraziləri fəth etmək istəyən yerli valilər tərəfindən idarə olunan bir monarxiya sistemi meydana gəldi.

Şumer xalqının inkişafının bəşəriyyət mədəniyyətinə verdiyi ilk dönüşümlər arasında ilahi şəxsiyyətlərə yalnız bunun üçün nəzərdə tutulmuş məkanlarda, ibadətgahlarda, şəhər anlayışında və hökumət forması kimi monarxiya sistemində ibadətdir. , həm də yazı dilinin mixi simvollarla başlanğıcı.

Misir sivilizasiyasının yüksəlişi

Mesopotamiyada mədəniyyət yüksəlməkdə ikən, eyni zamanda bugünkü Afrika qitəsinin şimal-şərqindəki Nil çayı yaxınlığında başqa bir mədəniyyət növü inkişaf etməyə başladı: Misirlilər.

Şumerlər kimi Misirlilər özlərini bir neçə qonşu ərazini birləşdirərək dövlət quraraq monarxiya sistemində təşkil etdilər.

Misir dövlətinin hökumət sistemi də monarxiya xarakteri daşıyırdı. Bu, tariximizdə qədim dövrün ən dominant memarlıq tikililəri ilə silinməz bir miras qoyan ilk sülalələrin yaranmasına səbəb oldu: piramidalar, türbələr və məbədlər.

Mesopotamiya sivilizasiyası kimi, misirlilər yazılı ifadə forması, hiyerogliflər yaratdılar. Bu yazı növü, simvolların istifadəsi ilə obyektlərin və varlıqların təsvirlərinin istifadəsindən ibarətdir.

Miladdan əvvəl II minillikdə. C. cənub-qərb Asiya ərazilərində (Yaxın Şərq) Semi sivilizasiyalarının inkişafı baş verdi və bu da böyük imperatorluğun birləşdirilməsinə səbəb oldu.

18-ci əsrdə a. C.Asuriya xalqı, bu gün Anadolu bölgəsindəki ticarətə nəzarəti ilə tanınan bir imperiya olaraq birləşmişdi. Eyni zamanda, qərb sivilizasiyalarına mənsub olan Hammurapi Amorite sülaləsi Sumer və Akkad ərazilərini Mesopotamiyadan aldı.

Yaxın Şərqdə genişlənmə

XVI əsrdə a. C. Hitit Anadolu İmperiyası genişlənməyə başladı. Eyni zamanda, bu gün Suriyanın ərazisi olan Fərat sahəsindəki Mitanni xalqı, imperiya olaraq böyüməyə başladı və yaxın ərazilərdə möhkəmlənən digər sülalələrlə qarşılaşdı.

Eramızdan əvvəl I minilliyin sonu. C. dəmir metallurgiyasının (Filiştlilər kimi yeni populyasiyaların məhsulu) istifadəsinə başlanıldı və Finikiya Sidon və Tire şəhərləri yaradıldı.

Orta Şərqdə genişlənmələri sayəsində 9-cu əsrin əvvəllərində Assuriyalılar bu günə qədər ən böyük vahid dövlətlərdən birini qurdular. Fəthi Zagros dağ silsiləsinin qərb hissəsinə yayıldı.

Eramızdan əvvəl VI əsrin əvvəllərində. C., II Nabukondosor (Babil kralı) Assuriya ərazilərini özünə tabe etməyi bacardı.

Fars imperiyasının yüksəlişi

Eramızdan əvvəl VI əsrdə. Fars imperiyası yarandı. İran və İraq boyunca Zagros dağ silsiləsinə qədər uzanan Misir və Orta Şərq ərazilərini aldı. Bu hərəkət sayəsində satrapın (qubernatorun) əlində qalan ticarət birləşməsini həyata keçirdi.

334-cü ildə a. C. Makedoniya kralı Makedoniyalı İskəndər, Fars İmperatorluğunun əlində olan şərq ərazilərinin fəthinə başladı.

Magno müvəffəq oldu və eramızdan əvvəl 323-cü ildə ölümündən sonra generalları tərəfindən vəhşicəsinə parçalanan ən böyük antik imperatorluğu möhkəmləndirməyi bacardı. Bu hadisə Helenistik krallıqların dövrünə başladı.

Artıq ikinci əsrdə a. C. Roma imperiyası Cənubi Avropa bölgəsinə və Aralıq dənizinə yayılmışdı. Bu, Şərqi Avropanın və orada olan ərazilərin fəthinə başlamağa imkan verdi. Nəticə Şərqi Roma İmperiyasının və daha sonra Bizans İmperiyasının birləşməsi oldu.

Şərq mədəniyyəti və adətləri

Bu gün 48 millətdən ibarət olan Asiya qitəsinin əraziləri dünyanın qalan hissəsindən bir qədər təcrid olundu. Coğrafi mövqeyinə görə Şərqi Asiya (Uzaq Şərq) kimi ərazilər Qərb mədəniyyətinin heç bir təsiri olmadan inkişaf edə bilər.

Buna görə onlar özlərinə məxsus bir mədəni xarakteri möhkəmləndirirdilər və digər qərb ərazilərindən tamamilə fərqlənirdilər. Sakinlərində dəyərlərinə və inanclarına böyük bir kök saldılar və bir neçə nəsil boyunca möhkəm mənsubiyyət hissi yarandı.

Şərq mədəniyyətinin başlıca xüsusiyyəti, özünü sevməyə, həmçinin daxili orqanların xaricindəki rasional xoşbəxtlik anlayışına verdiyi böyük əhəmiyyətdir; Başqa sözlə, bu mədəniyyət xoşbəxtliyin ağılda və daxili varlığı qəbul etməkdə olduğunu təsbit edir.

Din

Dinə gəldikdə, Şərqlilər öz təlimlərini yaratdılar. Zaman ərzində ən gözə çarpan buddizm, daosizm, islam, hinduizm və caynizm olmuşdur.

Gastronomiya

Şərq sakinlərinin pəhrizində böyük bir balıq və dəniz məhsulları, həmçinin əsas yoldaş kimi düyü var. Buxarlanmış və ya çiy tərəvəzlər də çox istehlak olunur və souslar hazırlıqlarının böyük əksəriyyətini müşayiət edir.

Şirniyyat və ya yararsız qida istehlakı şərq pəhrizində o qədər də çox deyil. Bəzi tədqiqatçılar bunun ümumilikdə şərq əhalisinin çox sağlam və uzun ömürlü olmasına təsir göstərə biləcəyini təxmin edirlər.

Dərman

Şərq təbabəti, ağılın insan tərəfindən öyrədilə biləcəyi bir fəlsəfəyə əsaslanır. Profilaktik və alternativ tibb istifadəsi üstünlük təşkil edir.

Şərq təbabətinin xəstəliklərin qarşısını almaq üçün ən çox istifadə etdiyi üsullar arasında dərman bitkiləri və akupunktur istifadəsidir.

Yuxarıda göstərilənlərə əlavə olaraq, şərq xalqlarının əsas adət və xüsusiyyətləri daxilində aşağıdakılar müəyyən edilə bilər:

– Bu qədər ənənəvi olma tərzinə görə, xüsusən yaşlılara qarşı hörmət və minnətdarlıq nümayişini tapırıq. Məsələn, Hindistanda hörmət göstərmək üçün yaşlıların və ya valideynlərin ayaqlarına toxunmaq adətdir.

– Şərqi Asiyada insanlar salamlama, minnətdarlıq və ya üzr istəməyə meyl edirlər.

– Şərqlinin mənsubiyyəti o qədər içəridədir ki, inancları və ideologiyaları ilə bağlı güclü bir inam var. Bu səbəbdən ənənələrini və cəmiyyətlərinin iş qaydalarını şübhə altına alması adi deyil.

– Ağsaqqallar nüfuz və hörmət xadimləri sayılır; əslində, ən kiçikləri həyatla bağlı bəzi tövsiyələrə ehtiyac olduqda yanlarına gedirlər. Ailədəki uşaqların gələcəyi ilə bağlı qərarları müqəddəs sayılır və verdikləri qərarlara hörmətlə yanaşılır.

– Ümumiyyətlə, qocalandan sonra valideynlərinə qulluq edən uşaqlardır.

– Bəzi cəmiyyətlərdə, əcdadlarının dövründə olduğu kimi, hələ də təşkil edilmiş evliliklər rəqəmi mövcuddur. İnsanlar sevgi üçün evlənmədiklərinə, ancaq bunun evliliyin bir nəticəsi olduğuna inanırlar.

– Üst siniflər daxilində sultanların birdən çox qadınla sevgi münasibətlərinə icazə verilir; Bu hərəm kimi tanınır.

– Ay təqvimindən istifadə olunur. Qərb təqvimindən fərqli olaraq, bu günəş dövrlərini deyil, ayın dövrlərini nəzərdə tutur; ay təqviminin bir ayı 29.53 günəş gününə uyğundur.

– Şərqlilərin adətən dəfn mərasimində iştirak etmək üçün geyindikləri paltar ağ rəngdədir.

Şərq ölkələri

Şərq sivilizasiyası əsasən Asiya qitəsində yerləşir, ona görə də bu qitə daxilində olanlar şərq hesab edilən ölkələrdir.

Bununla birlikdə, mədəni və siyasi baxımdan, şərq bölgəsi əsasən bir qədər fərdi bir qədim tarix təqdim etməklə fərqlənərək üç bölgəyə bölünür.

Orta Şərq

Orta Şərq – ya da ən ümumi mənada Yaxın Şərq – Asiya qitəsinin cənub-qərbində yerləşən ölkələrdən ibarətdir.

Sərhəd bölgəsi Şərqi Avropa ölkələri ilə həmsərhəd kimi qəbul edilir və hətta bəzi Şərq ölkələri Avropa ərazisinə aiddir: Avropa bölgəsi içərisində, Asiya daxilində bölgəsi olan Türkiyə belədir.

Bu şərq bölgəsini təşkil edən ölkələrin bölgüsü hələ tarixçilər və coğrafiyaçılar arasında uyğunsuzluğa səbəb olur. Bəziləri Orta Qərb dediklərini nəzərə alırlar, bu da Anglo-Sakson termininin hərfi tərcüməsindən başqa bir şey deyildir. Orta Şərq.

Kütləvi informasiya vasitələrində gündəlik qeyd olunanlara istinad edərək və bir jeopolitik konsepsiya nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Orta Şərqi təşkil edən ölkələr bunlardır:

– Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri.

II mövzu: Mədəniyyətin tarixi tipləri

Mədəniyyətin tarixi tipləri dedikdə cəmiyyətin inkişafında bir-birlərini əvəz edən dövrlər nəzərdə tutulur. Onları bu cür ardıcıllıqla sıralamaq olar: ibtidai mədəniyyət, Qədim (Yaxın) Şərq mədəniyyəti, antik mədəniyyət, orta əsrlər Avropa mədəniyyəti, İntibah mədəniyyəti, Yeni dövr mədəniyyəti. Bu tarixi dövrlərinin hər biri müvafiq cəmiyyətlərin unikal, özünəməxsus mədəniyyət tiplərinə uyğun gəlir. Mədəniyyətin ilk tarixi tipi olan ibtidai mədəniyyət 40 min il bundan əvvəlki dövrü əhatə edir.

İbtidai mədəniyyət – bəşər tarixinin ən çox davam edən tipidir. O, Yer kürəsinin bəzi yerlərində indiyədək qalmaqdadır. İbtidai mədəniyyətin xarakterik əlaməti – sinkretizmdir, yəni mədəniyyətin zəif inkişafı səbəbindən bölünməməsidir, diffirensasiyaya uğramamasıdır. İbtidai mədəniyyətə yazı xas deyil. İbtidai mədəniyyət magik idi, ibtidai insanın həyatı əmək fəaliyyəti qədər zəruri olan çoxsaylı ayinlərin yerinə yetirilməsindən ibarət idi. İbtidai mədəniyyətin sonunda mifoloji dünyagörüşü formalaşır.

Bəşər tarixində ibtidai mədəniyyətin davamlılığı tapılmış əmək alətlərinə əsasən 3 inkişaf mərhələlərinə bölünür: a) daş dövrü (40 min il – b.e.ə. IV minilik ); b) tunc dövrü (b.e.ə. III-II minilik); c) dəmir dövrü (b.e.ə. I minillik).

Daş dövrü (paleolit, mezolit, neolit) primitiv daş alətlərlə, ilk qayıqların hazırlanması ilə, qayaüstü rəsmlərin çəkilməsilə xarakterizə olunur. B.e.ə. 12-8 min il əvvəlki paleolit həyat tərzinə xas olan ovçuluq və yığıcılıq mezolitin ev heyvanlarının əhilləşdirilməsi, oturaq həyat tərzinə keçmə, ox və yayın yaranması ilə əvəzlənir. B.e.ə. 9-4 minillikdə ibtidai cəmiyyətdə maldarlıq və əkinçilik möhkəmlənir, daşdan istifadə texnikası mükəmməlləşir.

Tunc dövrü (b.e.ə. III-II minillik) sənətkarlığı əkinçilikdən ayırır və ilk sinifli dövlətlərin yaranmasına səbəb olur.

Dəmir dövrü (b.e.ə. I minillik) müxtəlif növlü mədəniyyətlərin inkişafını sürətləndirir.

Mədəni prosesin başlanmasının başlıca şərti dilin meydana gəlməsidir. Nitq insanın özünü təyin etməsi və özünü ifadə etməsi üçün yol açdı, şifahi verbal ünsiyyəti formalaşdırdı. Bu təkcə kollektiv fikrin qurulmasına deyil, həm də ayrı-ayrı hadisələrə öz münasibətinin, fikrinin olmasına rəvac verdi. İnsan predmet və hadisələrə adlar verməyə başlayır. Bu adlar simvollara çevrilir. Tədricən əşya, heyvan, bitki, elə insanın özü də gerçəklikdə sözlə müəyyənləşən yerini alır və beləliklə də, qədim dünya mədəniyyətinin ümumi mənzərəsini formalaşdırır.

Qədim insanların əxlaqi şüurunun ilkin strukturu tabu mədəniyyətidir, yəni öz qrupundan olanlarla – qan qohumu hesab edilənlərlə nikah əlaqəsi və öldürmələrə qadağanın qoyulmasıdır. Tabunun köməyilə ərzağın bölüşdürülməsi və başçının toxunulmazlığı tənzimlənir.

Qadağa mənasını verən tabu prosesi totemizmlə – qəbilə ilə bitki və ya heyvanlarla qan qohumluğu əlaqəsinə inamla birlikdə meydana gəlir. İbtidai insanlar həmin heyvandan, yaxud bitkidən asılılığı tanıyır və ona sitayiş edirdilər.

İbtidai cəmiyyətin ilkin çağlarında dil və nitq hələ primitiv idi. Ona görə də mədəniyyətin başlıca kommunikasiya kanalı əmək fəaliyyəti idi. Əmək fəaliyyətinə aid informasiyanın ötürülməsi qeyri-verbal yolla, sözsüz baş verirdi. Təlim və ünsiyyətin əsas vasitələri tamaşa (göstərmə) və təlqin idi. Müəyyən faydalı və effektiv fəaliyyət nümunəyə çevrilir, sonra təkrarlanır, nəsildən-nəslə ötürülür və ayinə çevrilirdi.

Fəaliyyətlə onun nəticələri arasındakı səbəb-nəticə əlaqələri dil və təfəkkürün az inkişafı dövrü şüur tərəfindən yaxşı mənimsənilmədiyindən bir çox ayinlər praktiki olaraq faydasız hərəkətə çevrilirdi. İbtidai insanın bütün həyatı çoxsaylı ayinlərin yerinə yetirilməsindən ibarət idi. Onlardan bir çoxunun rasional izahı yoxdur, onlar magik xarakter daşıyırdılar. Ancaq qədim insan üçün magik ayinlər istənilən əmək fəaliyyəti qədər zəruri və effektiv idi. Onun üçün əməklə magik ayin arasında heç bir fərq yox idi. Ayinlər qədim dövrün mədəni “mətnləri”dir. Mədəniyyət qadağaların qoyulması ilə başlayırdı.

Dil və nitqil meydana gəlməsilə yeni informasiya kanalı – verbal ünsiyyət formalaşır. Təfəkkür və fərdi şüur inkişaf edir. Fərd artıq kollektivlə eyniləşmir, onun hadisə, davranış, plan və s. haqqında müxtəlif fikir və təklif yürütmək imkanı yaranır (düzdür, müstəqil təfəkkür hələ uzun müddət çox məhdud qalır).

Bu mərhələdə ibtidai mədəniyyətin mənəvi əsası kimi mifoloji şüur çıxış edir. Miflər, real biliklərin azlığına baxmayaraq hər bir şeyi izah edir. Miflər qəbilə üzvlərinin ətraf aləmə eyni çür baxmağını təmin edir. “Öz” miflərinə inam onları “özgəninki”ndən ayırır. İbtidai mədəniyyət mənəvi mədəniyyətin əsas sahələrinin – din, incəsənət, fəlsəfə, elmin rüşeymlərini daşıyır.

Dinin ilkin formalarını həm də mənəvi mədəniyyətin ilkin formaları hesab etmək olar. Bunlar: a) totemizm – (totem – “onun qəbiləsi”) – qəbilənin, icmanın əcdadı hesab etdiyi heyvan, bitki və ya əşyaya sitayişidir; b) animizm – (anima – “ruh”) – insan, heyvan, bitkinin ruha malik olmasına inamdır; c) fetişizm – xüsusi predmetlərin fövqəltəbii xüsusiyyətlərinə inamdır; ç) magiya – xüsusi ayinlərin həqiqiliyinə inamdır.

Qədim Şərq mədəniyyəti. Qədim (Yaxın) Şərq mədəniyyətinin formalaşması b.e.ə. III minilliyə təsadüf edir. Bu mədəniyyətlərdən biri iki çayarası (Tiqr və Yevfrat) Mesopotamiya, ikincisi isə Misir – Nil vadisi mədəniyyəti adını alıb. İnd və Qanqla Qədim Hind, Xuanxe ilə Qədim Çin mədəniyyəti bağlıdır. Bunun izahı isə sadədir – çayların ərazisində torpaq münbit və məhsuldar olur. Qədim Şərq ölkələrinin mədəniyyəti ənənəvi cəmiyyət tipi adı alıb. Ənənəvi cəmiyyət tipi ictimai-iqtisadi münasibətləri yaradan ənənələrin uzun müddət saxlanıldığı cəmiyyətdir. Ənənələrin əsasında insanın təcrübəsi artır, mədəni ənənə yaranır. Belə mədəniyyətlərə Mesopotamiya, Qədim Misir, Qədim Hind və Çin mədəniyyətlərini aid etmək olar. Qədim Şərq mədəniyyətinin ümumi cəhətlərinə nəzər salaq:

• Ənənəvi cəmiyyətlərdə tarixi proseslərin inkişaf dinamikası yoxdur. Zaman sanki donur. Sivilizasiya bir neçə minilliklər ərzində stabildir, özünün sabitliyi ilə fərqlənir;

• Ənənəvi cəmiyyət tiplərində insan şəxsiyyət olaraq sosial qrupala sıx bağlıdır və ona tabedir. Belə sosial qrup rolunda müəyyən fəaliyyət növü ilə məşğul olan qəbilə, icma, tayfa, kasta, nəsil çıxış edə bilər. Məsələn, Hindistandakı kasta sistemi, Misirdə kahin təbəqəsi;

• Qədim Şərq insanının təfəkkürü təbiətlə və ictimai həyatın vəhdəti ilə xarakterizə olunur. Yaponiya – Günəş doğan ölkədir, Çin – Böyük Səmaaltı ölkəsidir və s. “Təbiət” anlayışına insan təbiəti anlayışı da daxildir;

• İnsan və təbiətin harmoniyası yoqa, dzen-buddizm, kamasutra kimi qədim şərqə xas olan mədəniyyət fenomenlərinin yaranmasına gətirib çıxartdı. Bu mənəvi mədəniyyət hadisəsi insanın təbiətlə harmonik münasibətlərinə, orqanizmin fiziki və psixi imkanların genişlənməsinə istiqamətlənib;

• Mifologiya və din ənənəvi cəmiyyət insanının dünyaduyumunu müəyyənləşdirir. Qədim Şərqin bütün xalqlarında dünyanın, insanın, Allahların, qəhrəmanların yaranmasına dair miflər vardır. Sintoizm, daosizm, konfusiçilik, hinduizm, buddizm və s. buna misaldır. Bu dinlərin bir çoxu indi də Yaponiya, Çin, Hindistan və digər Şərq ölkələrinin mədəni xarakterini müəyyənləşdirir. Ənənəvi cəmiyyət tiplərində insan dünyanın mənzərəsini mif və dinlərlə müəyyənləşir;

• Ətraf aləm canlılaşdırılır, insaniləşdirilir, dağ, çay, meşə və i.a. ruh və allahlarla məskunlaşdırılır. Səbəb-nəticə əlaqəsinin bu mənzərədə xüsusi rolu yoxdur. İnsanın varlığı əsasən xeyirxah ruhlarla, allahlarla harmoniya təşkil edir, münaqişələr təsadüfi sayılır.

Son illərin mədəniyyətşünaslığına dair ədəbiyyatlarda şərq və qərb (avropa) təfəkkür tərzlərinın fərqli cəhətləri barəsində kök salmış təsəvvürlər mövcuddur. Şərq təfəkkür tərzi dünyaya seyrçi, sakit münasibətilə xarakterizə olunur. Burada bütün canlıları ilahiləşdirərək təbiətə müdaxilə etməmək prinsipi qorunulur. Qədim Şərq fəlsəfəsinin mərkəzində öz daxili aləminə müraciət edən və özü vasitəsilə ətraf aləmi dərk etməyə çalışan müdrik durur. Ön plana ontoloji və ya qnoseoloji problemlər deyil, həyatın etik, əxlaqı tərəfləri çıxarılır. Budda – tanrı deyil, varlığın başlıca həqiqətini kəşf edən və ali müdrikliyə, nurlanmaya çatan bir müdrikdir. Fəlsəfi fikirləri qədim Çin mədəniyyətində əhəmiyyətli rol oynayan Konfusi dini sistemdən daha çox etik sistem yaratmışdı. Hinduizm və buddizm, daosizm və konfusiçilik insan psixologiyasının və əxlaqının dərinliklərinin idrakına yönəlmişdir.

Qədim Şərq mədəniyyətinə xas obrazlı təfəkkürün aparıcı əhəmiyyəti simvolik incəsənətdə (Çin və Yaponiyada heroqliflərin yazılışı, Hindistanda rəqs sənəti) əks olunur.

Ənənəvi Şərq mədəniyyəti üçün ümumi xüsusiyyət ənənəvilikdir. Ancaq bu heç də onların eyni yollarla inkişaf etməsi demək deyil, Misir, Hindistan, Çin özünəməxsus inkişaf edib.

Qədim Misir mədəniyyəti b.e.ə. V minillikdən mövcuddur və öz məzmununa görə ən ənənəvi mədəniyyətlərdəndir (ona görə də onu Şərq mədəniyyətinə aid edirlər). Qədim Misir sivilizasiyasının inkişafına təsir göstərən başlıca amil təbii şərait olmuşdu. Nilin məhsuldar ərazisindən ildə iki dəfə məhsul götürmək olurdu. Bəzi məlumatlara görə 1 hektardan 100 sentner məhsul götürülürmüş. Nil boyu məhsuldar sahələr ensiz idi. Çayın hər iki sahilindəki ensiz məhsuldar torpaqlardan sonra cansız səhralıq başlayırdı. Nilin daşmasından sonra suyu əkin sahələrinə vermək lazım gəlirdi – suvarma sistemi inkişaf etmiş və təkmilləşmiş səviyyədə idi.

Piramidalar və suvarma sistemləri qədim Misir sivilizasiyasının özünəməxsus fərqləndirici xüsusiyyəti idi. Misir cəmiyyəti qapalı tipli cəmiyyət idi. Həmin qapalı cəmiyyət – quldarlıq despotiyası, öz sosial quruluşuna görə piramidaya bənzəyirdi: ən aşağıda qullar, sonra kəndlilər, sənətkarlar, mirzələr, kahinlər, məmurlar, əyanlar və ən başda hüdudsuz və mütləq hakimiyyətə malik firon dururdu. Firon hər şeylə məşğul idi: ticarət, siyasət, irriqasiya (süni suvarma sistemi) işləri, din. O, özündə ali dini və siyasi hakimiyyəti birləşdirirdi. O, ilahi fiqur idi. Qədim yunanlar Misir piramidalarını dünyanın 7 möcüzəsinə daxil edirdilər. Piramidalar öz ölçülərilə onları heyrətləndirirdi. Antik dünya buna bənzər bir şey görməmişdi. Xeops piramidasının ölçüsü insanı heyrətə gətirir: bünövrəsi – 5 hektar, hündürlüyü – 146,5 m. Hər birinin çəkisi 2,5 t olan 2 300 000 qranit daşdan qurulmuşdu. Ancaq piramidaların praktiki faydası yox idi. Onlar heç kimin həyatını yüngülləşdirmirdi. Onların tikintisi misir iqtisadiyyatı üçün ağır yük idi. Bununla belə, piramidalar bir neçə yüzilliklər ərzində tikilirdi. Nə üçün?

Çay boyunca yaşayan insanlar dünyanı başqa cür qavramağa başladılar. Əvvəllər reallıq xaos və kosmosun, ilahi və adinin qatışığı idi. Lakin indi aləmin quruluşu haqqında təsəvvürlər dəyişdi.

Hamıya məlumdur ki, piramidalar fironların sərdabələri kimi ucaldılırdı. Onlardan hər biri bir hökmdara həsr olunub. Piramidaların nəhəngliyini nə ilə izah etmək olar? Fironların gücü və böyüklüyü barəsində təsəvvürün yaranması zəruriliyi ilə. Fövqəlinsanlıq – artıq ilahi olmaq deməkdir. Çarın şəxsiyyəti ilahiləşdirilirdi. Qədim Şərq insanlarının təsəvvüründə məhz çar – allah istənilən qədim Şərq mədəniyyətini xarakterizə edən bütün monumental tikililərin mənbəyidir. Bu tikililər insanlar arasında onların hökmdarı simasında ilahinin çıxış etməsini ifadə edirdi. Buradan da qədim şərq mədəniyyətinin monumentalizmi (əzəmətlilik) və çar hakimiyyəti qırılmaz şəkildə bağlıdırlar, bir-birlərini tamamlayırlar və aşkara çıxarırlar.

Qədim misirlilərin dövlət fəaliyyətinin xarakteri və vüsəti onların maddi və mənəvi mədəniyyətlərinin istiqamətini müəyyənləşdirirdi. Suvarma sistemlərinin böyük vüsət alması dəqiq təşkil edilmiş işin, praktik və elmi biliklərin olmasını tələb edirdi. Misirlilərin riyaziyyat və astronomiya sahəsindəki bilikləri hamıya məlumdur. Onlar çevrənin sahəsini hesablamış, dünyaya təqvimi, sutkanı 24 saata bölünməsini, yazını (24 heroqlif), papirusu, kərpici, mayalı çörəyi və s. təqdim etmişlər. Xüsusilə tibb sahəsinə töhfələrini vermişlər. Kahinlər təkcə kult xadimləri deyil, eyni zamanda həkim, meteoroloq, maq idilər.

Qədim Misir mədəniyyətində gözəl incəsənət abidələri vardır: miflər, nağıllar, nəsihətlər. Ədəbiyyat nümunələri ritmik formaya, ənənəvi süjetə malik idi.

Təsviri incəsənətdə qədim misirlilər portret, heykəltəraşlıq, memarlıq nümunələrini irs qoymuşlar. İnsanın heykəldə təsviri öz statikliyi, hərəkətsizliyilə fərqlənir. Əgər təsvir daş üzərində verilirdisə, insan bədəni düz istiqamətdə, başı və ayaqları isə yanakı təsvir olunurdu. Bu onunla izah olunur ki, rəssamlığın mənbələrindən biri piktoqrafiya – heroqlif yazıya keçmə forması ilə idi. Qrup kompozisiyasında adi insanların arasında əyan və ya fironun təsviri 1,5-2 dəfə hündür təsvir olunurdu.

Qədim Çin mədəniyyətinin ideya mənbəyi b.e.ə. VI əsrdə meydana gəlmiş konfusiçilik olmuşdur. Konfusiçilik cəmiyyət və aləmin bütövlükdə əbədi və dəyişməz olduğu ideyasından çıxış edir. Cəmiyyətin hər bir üzvü onun üçün başlanğıcdan təyin edilən yeri tutmalıdır. Humanizm, mərhəmət insanlar arası münasibətə sirayət etməlidir. Hər bir kəs başqasına kömək etməli, can atdığına çatmalı, özünə rəva görmədiyini başqalarına da görməməlidir. Bu etik qayda sonralar İncildə də öz əksini tapmış və əxlaqın qızıl qaydası adını almışmışdı.

Konfusi cəmiyyətlə dövlət eyniləşdirirdi. Onun fikrincə, dövlət böyük ailədir, hökmdar (imperator) – “Göylərin Oğlu”, “xalqın Ata və Anası”dır. Belə dövlətdə hüquq deyil, ciddi əxlaq normaları hökm sürürdü. Uzun müddət konfusiçilik Çində dövlət ideologiyası funksiyasını həyata keçirib.

Çində ikinci əsas istiqamət daosizm olmuşdu (b.e.ə. VI əsr). Daosizm nöqteyi-nəzərindən aləmdə hər şey hərəkətdə, dəyişmədədir, hər şey nisbi və sonludur. Daoya uyğun olan dünyaqurumuna riayət edilməlidir. Ölməzlik əldə etmək üçün yoqanı xatırladan hərəkətlər etmək lazımdır.

Çinlilər uzun müddət özlərinin müstəsnalığına inanmış və XVIII əsrin ortalarına kimi bütün digər xalqları barbar hesab etmişlər. Çin sivilizasiyası qədim sivilizasiyalardan biridir. Çin dünyaya heroqlif yazısını, ipək, kağız, fosfor, kompas, kotan, barıt bəxş etmişdi. Çin tibbi, astronomiyası, riyaziyyatı dünyada məşhurdur.

Çində Allah haqqında anlayış yox idi. Dünya Tanrı tərəfindən yaradılmayıb, o, öz gizli əsasından gülün öz qönçəsindən açıldığı kimi açılıb.

Çin mədəniyyətində ruh və bədən anlayışları, materiya ideyası yox idi. Aləm ruh və materiyaya bölünməyərək qəbul edilmişdir. İnsan Səmanın kosmik qüvvəsinə bərabərdir və kainatda mərkəzi yeri tutur. Həyatın istənilən hadisəsinə yanaşma əxlaq anlayışından başlayır (konfusiçilik).

Çin mədəniyyəti kateqoriyaları içində ən vacibi Tzsidir. Onun hərfi tərcüməsi yoxdur. Bu anlayışı belə başa düşmək olar: buz isinəndə suya çevrildiyi, su da baxara çevrildiyi kimi Tzsi də qatılaşaraq maddəyə, incələrək ruha çevrilir. Dünyada nə varsa – Tzsidir, ondan başqa heç nə yoxdur. Tzsi əzəli təbiətdə ilkin ruhdur. Daş da ruha malikdir. Dünyadakı hər bir şey kimi Tzsi də hərəkətdədir. Baxın, dağ. Nə zamansa yaranmışdı, lakin zaman keçdikcə qocalır, küləyin təsirindən ovulur, quma çevrilir və tez və ya gec qumdan yeni bir dağ əmələ gəlir. Beləliklə də, Tzsi – aləmi dolduran həyat enerjisidir.

Çin təfəkkürü avropalılara xas səbəb-nəticə təfəkküründən fərqlidir. Məsələn, metal, Qərb, ağ gül, ağciyər və ədalət arasında ümumi olan nədir? Avropalı burada hər-hansı əlaqənin olduğunu hesab etmir. Çinliyə isə hər şey aydındır: sadalananların hamısında ilkin element metaldır.

Bu cür təfəkkür tərzinin əsasında simpatiya (tib. bədənin bir yerində əmələ gələn dəyişikliklərin bilavasitə təsiri altında başqa bir yerində yaranan dəyişiklik) nəzəriyyəsi durur. Varlığın müsbət sahəsi – Yan, mənfi sahəsi – İn. Hər hansı bir şey özünəbənzərlə qarşılıqlı əlaqədədir. Bir çinli şair yazırdı ki, “Sən gülü dərə bilməzsən, ulduzları narahat etməmək üçün”.

Çin mədəniyyəti nikbindir. Kosmos harmoniyadadır, qanunauyğundur, həyat və enerji ilə doludur. Səma – kişi başlanğıcıdır, tam şəkildə Yanla doludur. Səmanın əksi olan yer – qadın başlanğıcı olan İndir. Torpaq Yan və İnin harmoniyasını ifadə edir.

Məkan: Şərqdə gənc müsbət enerji (ağac) hökmranlıq edir, Cənubda yaşlaşır (kamilləşir). Cənub – oddur, Qərb – metaldır, Şimal – sudur. Çinlilər üçün Şimal soyuq və qaranlığın məskəni kimi qəbul edilirdi, oradan vəhşi köçərilərin hücumları baş verirdi. Cənub Yanın işıqlı və qaynar mənbəyidir. Bu çinlilərin şəhərlərinin planlaşdırılmasında inikas edir: şəhərlər kvadrat şəklində, baş qapıları cənuba doğru tikilirdi. İmperator öz taxtında üzü cənuba doğru otururdu. Əvvəllər çinlilər səmanı dairəvi, yeri isə kvadrat hesab edirdilər. Sonra onlar anladılar ki, səma Tzsinin həyat qüvvəsinın “töküldüyü” boşluqdur.

Həyat və ölüm haqqında təsəvvürlər: “Həyat öz axarında axmadır, ölümsə sadəcə yolda dincəlmədir”. Cinlilər aləmi elə bu cür təsəvvür edirdilər. Çin fəlsəfəsində ruhun ölməzliyi haqqında təlim yox idi. Həyat və ölüm – vahid zaman prosesinin iki zəruri mərhələləridir. Həyat – xeyir, ölümsə dəf edilməli olan şərdir. Dinlərdən biri olan daosizm həyatın uzadılması üsullarını işləyib hazırlamışlar: xüsusi seksual praktika, nəfəs hərəkətləri, meditasiya, gimnastika.

İncəsənət və ədəbiyyat: Çin kainatı gözəllik üzərində qurulur. Kosmos “naxışlıdır”, naxışlar sonradan “yazılı işarələr”in mənasını ifadə etdi, yazı “yazı işarələrində ifadə olunmuş mədəniyyətdir”. Çin mədəniyyətinin başlıca anlahyışlarından biri – VEN anlayışıdır. Ven Kainatı bəzəyən, naxışı ifadə edən kosmik başlanğıcdır. Müqəddəsliyin əlaməti kimi şamanın hökmən belə naxışlı döyməsi olmalıydı. VEN kosmosun insanda təzahürüdür. Başını yuxarı qaldıraraq şaman bürcləri öyrənir. Başını aşağı salaraq – heyvan və quş izlərinin gizli mənasını dərk edir. Bu cür baxışın nəticəsi heroqlif yazısı və mədəniyyəti oldu. Çinlilərin fikrincə, yazı özündə böyük Daonu – yolu daşıyır. Xalqın yazıya əsl xeyir kimi münasibət bəsləməsi də buradandır.. Ədəbiyyatla məşğul olmaq – xeyirxah və şərəfli işdir. Lakin ədəbiyyat deyəndə roman deyil, fəlsəfi nəsr başa düşülürdü.

Çin rəssamlığı – şeylərin deyil, ideya, düşüncələrin təsviridir. Eyni rəngli rəsmlər burada xüsusi yer tutur. Təsvir qara mürəkkəblə ağ kağıza və ya azca rənglənmiş parçaya çəkilir. Rəssamlar bütün varlığın sanki hava kimi yüngül “əsası olmayan” kimi təsvir etməyə cəhd göstərirlər. Çin rəssamlığında kosmosla vəhdət və harmoniyanın axrışı məsələsi qoyulur.

Din: Konfusiçiliyi din hesab etmək düzgün olmazdı. Bu əxlaqi-siyasi təlimdir. Çoxsaylı qarışıq inam və kultlar vardır. Çinin dinləri müxtəlif inamları qəbul edir. Monoteizm yox idi. Buddizm Çinə Hindistandan gəlmişdi. Çinli eyni zamanda üç dini qəbul edə bilərdi: işdə konfusiçi ola bilər, dostlarıyla və təbiət qoynunda – daosist, özü ilə tənha qaldıqda isə həyatı və ölümü barəsində düşünərkən buddist ola bilərdi.

İctimai dəyərlər: a) əxlaq cəmiyyətinin yaradılması imkanına inam, bu ideal, ali liderləri tələb edir; b) ailə – dövlətin proobtazıdır. Ailəsini düzgün saxlaya bilən insan dövləti idarə edə bilər; c) alicənab, xeyirxah ər, məmur, monarx idealı.

Qədim Çin mədəniyyətində əcdadların mənşəyi, yüksək rütbəli olması böyük rol oynayırdı.

Hakim təbəqə imtahanların köməyilə toplanırdı. İstənilən sakin konfusi mətnləri və ədəbiyyatdan imtahanlar verə və bu və ya digər elmi dərəcə ala bilərdi.

Rəiyyətdən olan syutsaya (çiçəklənən istedad) dərəcəsi almaq üçün hətta ən aşağı imtahanı verərsə, onun həyatı tamamilə dəyişə bilər. O, vergi, hərbi və əmək mükəlləfiyyətindən azad olur, alim xələti və baş örtüyü gəzdirərdi. Beləcə, idarəedənlər (mandarinat – mandarin “əmr etmək” sözündəndir) təbəqəsi meydana gəldi. Çin mədəniyyətində “məmur” və “ziyalı” anlayışları üst-üstə düşürdü. Bütün bunlar təhsilə necə dəyər verməni göstərir.

Çin təhsili humanitar xarakter daşıyırdı. Filologiya, fəlsəfə, tarix şərəfli elmlər hesab olunurdu. Təbiət elmləri tətbiqi xarakter daşıyırdı. Ticarət, biznes elə də yüksək dəyərləndirilmirdi. Məmurlar tacirlərə ikrah hissi ilə baxırdılar. Əkinçilər – yaxşı xalq hesab olunurdu, tacirlər isə “pis”.

Qədim Hind mədəniyyəti. Hindistanın tarixini və mədəniyyətini bir neçə mərhələyə bölmək olar. Birincisi ved dövrüdür (qədim dini mətnlərin adı ilə bağlıdır). Cəmiyyətdə aparıcı rol kahinlərə – brəhmənlərə aiddir. Hind tarixinın ikinci mərhələsi brəhmənizm adlanır. Bu dövrdə kasta sistemi yaranmışdı. Yeni Allah – Brəhmə meydana çıxır.

Dini həyatda politeizm: Allahların üçlüyü – Brəhmə, Şiva və Vişnu qərarlaşır. Kşatrilərdə İndra allahı meydana çıxır. Hindlilərin dini təsəvvürləri ruhun dövr etməsi, karma anlayışı təlimində ifadə olunur. Bu təlimə görə canlı və cansız varlıqlar arasındakı sərhəd dəf ediləndir, hərəkətdədir. İnsanın ruhu üzvi və qeyri-üzvi aləmin müxtəlif varlıqlarına keçə bilər. Əgər canlı, üzvi bədənə keçirsə, seçim karma qanunları ilə əvvəlcədən müəyyənləşir. Xeyirxah işlər görən, əxlaq normalarını pozmayan kəs, gələcək həyatında yuxarı kastalarda yenidən dünyaya gələcək. Əxlaq prinsiplərinə riayət etməyən isə aşağı kastanın nümayəndəsi kimi dünyaya gələ bilər, yaxud da sadəcə heyvan və ya təbii daşa keçə bilər. Öz xoşagəlməz karmanı yalnız ləyaqətli işlərinlə və dürüstlüyünlə aradan qaldıra bilərsən.

Hind mədəniyyətinin üçüncü mərhələsi b.e.ə. VI əsrdə buddizmin qərarlaşması ilə bağlıdır. Buddizm təlimində insan üçün düzgün həyat anlayışı formalaşır ki, bu da beş ehkamdan ibarətdir: 1) cansızlara xələl gətirməmək; 2) özgənin malını götürməmək; 3) qadağan olunmuş cinsi əlaqədən uzaq durmaq; 4) boş və yalan danışmamaq; 5) məstedici içkilərdən uzaq durmaq.

Ruhun karmadan azad olmasına insandan intizam, dözüm, inadkarlıq tələb edən yoqa kömək edir.

Hindistan dünyaya şahmat, onluq hesablama sistemini və sıfırdan istifadə etməklə numirasiyanı (nömrələmə), dünyada ilk dəfə olaraq qrammatikaya dair traktatı, düyünü becərmə sirlərini öyrətdi.

Hind mifologiyasında başlıca mifik obyekt –“şəfəq saçan gündüzlü səma”dır, o, ali ilahi qüvvədir. Səma atadır, o, həmişə öz arvadı Yerlə – ana ilə birgə çıxış edir.

Səma ilə yerin ayrılmasından sonra ön plana günəş, şimşək, göy gurulrusunu təcəssüm etdirən allahlar çıxır. Onların hakimi – İldırımsaçandır. Qara qüvvələr – xaosdur, onları Əjdaha təmsil edir.

Hindistanda Allahlar çoxdur, belə ki, burada politeizm və monoteizm mövcuddur. Bu barədə bizə ədəbi abidə olan “Vedlər” məlumat verir.

Ved allahları: Baş Allah İndra – göy gurultusu və yağış allahıdır. Ati – ev tanrısıdır, torpaqla bağlıdır. O, həm də od allahıdır. Hinduizm milli dininin yaranması ilə yeni allahlar da meydana gəldi. Bunlardan ən tanınmışı məhsul tanrısı, çobanların hamisi, rəhimli, lirik, hər şeyə qadir Vişnudur. “Avatar” nəzəriyyəsi, yəni haqsızlığı cəzalandırmaq məqsədilə allahın torpaqda təcəssüm olması onunla (Vişnu ilə) bağlıdır. Vişnudan danışan zaman Krişna, yaxud Rama nəzərdə tutulur. Krişna – çox gözəldir, o, gözəl oxuyur, rəqs edir, heç bir qadın ona qarşı biganə deyil. O, güclü əsgər, qəhrəmandır. Rama da çox populyardır. O, “Ramayana”nın baş qəhrəmanıdır. Şiva – dağıdıcı tanrıdır, varlığın mərkəzidir, fil şəklində təsəvvür edilir.

Hindlilərin həyat və ölüm haqqındakı təsəvvürləri özünəməxsusdur. Ölümün, cənnət və cəhənnəm haqqında təsəvvürlərin faciəvi tərəfi dərk olunurdu. Cəhənnəm – Yama, axirətdəki hakim yeridir. Ruhun təkrar təcəssüm olması (sansara – dövretmə) haqqında təsəvvürlər vardır. Sansaranı fırlanan təkərlə müqayisə edirlər. Bu fasiləsiz, təkrarlanan dəyişmələrdə olan aləmdir. Orada yaşamaq çətindir. Təbii olaraq ondan qurtulmaq arzusu yaranır.

Karma – “nə kərsən, onu da biçərsən” deyiminə uyğun gəlir. Yaxşı əməllərin sahibi yaxşı kimi yenidən dünyaya gəlir, pis əməllərin sahibi isə pis kimi yenidən dünyaya gəlir. Yaxşı karmaya nail olmaq – həyatın birinci məqsədidir.

“Dxarma” – dünyanın dayağıdır. Bu şəxssiz kosmik qanundur, ayrı-ayrı sosial qruplar üçün nəzərdə tutulmuş qaydalar toplusudur, əxlaqi borcdur, doğru həyat tərzidir, düzgün dini təlimdir. Dxarma hindlinin ikinci həyat məqsədidir: dindar, inamlı olmaq.

Kama – insan həyatının üçüncü məqsədidir. O, hissi sahəyə yönəlib. Kama gül kamanından öz qurbanına dəqiq ox atan sevgi tanrısıdır. Kama arzu, ehtirasdır.