Pedaqogİka dərslik ii cild bakı 2012

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN MÜƏLLİMLƏR İNSTİTUTU Fir ə dun Nad ir oğlu İbrahimov Rüfə t L ətif oğlu Hüseynzadə PEDAQOGİKA D ə rslik II cild Az ərbaycan Respublikası Tə hsil Nazirliyinin 14.12.2011- ci il tarixli, 2062 № -li ə mri il ə t əsdiq edilmişdir. Bakı 2012

Rüfət hüseynzadə pedaqogika 1 cild

AZƏRBAYCAN &nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp&nbsp RESPUBLİKASI
ELMİ TƏDQİQATLARIN ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİ ŞURASI

ANA SƏHİFƏ
XƏBƏRLƏR
- Bütün xəbərlər
- Konfranslar, iclaslar
- Mühüm hadisələr
- Görüşlər
- Yeni nəşrlər
- Müsahibələr, çıxışlar
- Yubileylər
- Maraqlı məlumatlar
- Qeydiyyata alınmış dissertasiya mövzuları
  - Elmlər doktoru proqramı üzrə
  - Fəlsəfə doktoru proqramı üzrə
  - Elm haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu
  - Əsasnamələr
    - Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurası haqqında Əsasnamə
    - Elmi istiqamətlər üzrə elmi şuralar haqqında Əsasnamə
    - Elmi müəssisələrin akkreditasiyası Qaydası
    - Elmi müəssisələrin akkreditasiyası qurumu haqqında Əsasnamə
    - VİDEOQALEREYA
    - FOTOQALEREYA
    - Dek 29, 2022 | 10:00
      Fizika-riyaziyyat və texnika elmləri üzrə problem şurasının iclası keçirilib.
    - Dek 22, 2022 | 12:00
      Biologiya, Aqrar və Tibb Elmləri üzrə Problem Şurasının 13-cü iclası keçirilib.
    - Dek 12, 2022 | 14:00
      AMEA-nın kollektivi Ümummilli Lider Heydər Əliyevin məzarını ziyarət ediblər.
    - Dek 03, 2022 | 11:00
      İctimai Elmlər üzrə Problem Şurasının növbəti iclası keçirilib.
    - Noy 28, 2022 | 14:00
      “Azərbaycan Respublikasında 2023-cü ilin “Heydər Əliyev İli” elan edilməsi ilə b.
    Mart 22 , 2023
    
    Fizika-riyaziyyat və texnika elmləri üzrə problem şurasının
    AR Elm və Təhsil Nazirliyinin İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda Azərbaycan Respublikası Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurasının (ETƏŞ) Fizika-.
    
    Biologiya, Aqrar və Tibb Elmləri üzrə Problem
    Azərbaycan Respublikası Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurasının Biologiya, Aqrar və Tibb Elmləri üzrə Problem Şurasının tibb işçi qrupu ilə birgə iclası .
    
    AMEA-nın kollektivi Ümummilli Lider Heydər Əliyevin məzarını
    Dekabrın 12-də AMEA-nın prezidenti, akademik İsa Həbibbəyli, AMEA-nın Rəyasət Heyətinin üzvləri, institut və təşkilatlarının rəhbərləri müasir Azərbaycanın mema.
    
    İctimai Elmlər üzrə Problem Şurasının növbəti iclası
    Azərbaycan Respublikası Elmi Tədqiqatların Əlaqələndirilməsi Şurasının İctimai Elmlər üzrə Problem Şurasının növbəti iclası keçirilib. “ZOOM” platforması üzərin.
    
    “Azərbaycan Respublikasında 2023-cü ilin “Heydər Əliyev İli”
    Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, “Azərbaycan Respublikasında 2023-cü ilin “Heydər Əliyev İli” elan edil.
    
    pedaqogİka dərslik ii cild bakı 2012
    
    AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN MÜƏLLİMLƏR İNSTİTUTU Fir ə dun Nad ir oğlu İbrahimov Rüfə t L ətif oğlu Hüseynzadə PEDAQOGİKA D ə rslik II cild Az ərbaycan Respublikası Tə hsil Nazirliyinin 14.12.2011- ci il tarixli, 2062 № -li ə mri il ə t əsdiq edilmişdir. Bakı 2012
    
    Post on 31-Dec-2016
    
    Documents
    - AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY AZRBAYCAN MLLMLR NSTTUTU Firdun Nadir olu brahimov Rft Ltif olu Hseynzad PEDAQOGKA Drslik II cild Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 14.12.2011- ci il tarixli, 2062 -li mri il tsdiq edilmidir. Bak 2012
    - 2 Mn yer znd mllim adndan yksk bir ad tanmram! Heydr liyev Kitab Ulu ndrimiz Heydr liyevin – Mnim n sevimli mllimim! nidas il zizldiyi grkmli pedaqoq, dbiyyatnas alim, stiqlal ordenli, mkdar mllim Ltif Hseynzadnin ziz xatirsin ithaf olunur. Elmi redaktor: ..Aayev Pedaqogika zr elmlr doktoru, professor Ryilr: Akif Abbasov Pedaqogika zr elmlr doktoru, professor Lzif Qasmova Pedaqogika zr elmlr doktoru, professor Aahseyn Hsnov Pedaqogika zr elmlr doktoru, professor Mircfr Hsnov Pedaqogika zr flsf doktoru, professor. Mmmdli Aayev Pedaqogika zr flsf doktoru, dosent Firdun brahimov, Rft Hseynzad. PEDAQOGKA: 2 cildd. II cild. Bak: Mtrcim, 2012, s. Drslikd thsilin Bolonya prosesi, kredit sistemi, yeni pedaqoji tex- nologiyalar, innovasiyalar, fal v interaktiv tlim metodlar, pedaqoji proseslr yanamada yeni pedaqoji tfkkr mumilmi kild rh olunur, masir pedaqoji elmin v son pedaqoji tcrblrin nailiyytlri sasnda pedaqogikann nzri v praktiki msllri geni planda tqdim olunur. Drslik Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi trfindn tsdiq edil- mi Pedaqogika proqram sasnda hazrlanm v Bolonya prosesi, kredit sis- temi zr ali pedaqoji mktblrin bakalavr pillsi n nzrd tutulmudur. 026 4702060000 -11 F.N.brahimov, R.L.Hseynzad. 2012
    - 3 TRBY NZRYYS, TARX V METODKASI
    - 4 I fsil TRBY, ONUN MEYDANA GLMS V NKAF DVRLR hat olunan msllr: 1.1. Trbiy. 1.2. btidai icma quruluunda trbiy. 1.3. Antik yunan flsfsind trbiy. 1.3.1. Sparta trbiy sistemi. 1.3.2. Afina trbiy sistemi.
    - 5 1.1. Trbiy Trbiy sz rbc l-trbiy sznn rbb kkn- dn ml glib. O, mnan ifad edir: Rba-doru yol gstr- mk; Rbi- bslmk, yetidirmk, bytmk, tamamlamaq; ri- ba-oxaltmaq. Rbb Allahn 99 adndan biri olub. Qurandada Allah s- zndn sonra n ox (935) ilnn szdr. Mnas trbiy edn, nemt vern, maddi v mnvi kamilliy doru ynldn, r- sy atdrma demkdir. Mrbbi sz d rbb klmsindn ml glmidir. rsy atdrma dedikd, uan srbst yaamaq, z taleyi haqqnda dnmyi bacarmaq v davrann srbst olaraq qaydaya salmaq, dnyaya mnasibtd mstqil drketm qabiliyytin yiy- lnmk sviyysin atdrmaq mnas baa dlr. xsiyytin tkkl tapb formalamasnda digr amillrl yana, trbiy prosesinin mstsna drcd byk rolu vardr. Peymbrimiz Hzrti Mhmmd (s.) buyururdu ki, trbiy valideynin z vladna verdiyi n byk hdiyydir. Hr bir xs-istr uaq, cavan, istrs d yal olsun daim trbiyy mhtacdr. Hl vaxtil ingilis filosofu Con Lokk gst- rirdi ki, insanlar arasnda frqlri mhz trbiy yaradr. Trbiynin sas qaysi geni, mtrqqi dnyagrl, xeyir- xah, mdni, humanist insanlar yetidirmkdir. Pedaqoji anlay kimi trbiynin mzmununun lamti gs- trilir: birinci, mqsdynllk; ikinci, briyytin tarixi inkiaf- nn nailiyytlri olan sosial-mdni dyrlr mvafiqlik; nc, tkil olunan trbiyvi tsir sisteminin mvcudluu. Trbiy ii insan cmiyytinin yarand ilk dvrlrdn meydana glmi, siyytin frmalamas, inkiaf, davran prsesidir. Trbiy yal nslin ld etdiyi bilik, bacarq v tcrb- nin mqsdynl, planl, mtkkil kild gnc nsl alan- masdr
    - 6 1.2. btidai icma quruluunda trbiy Maddi v mnvi mdniyyt abidlrinin, habel folklor nmunlrinin yrnilmsi br sivilizasiyasnn ilkin alarnda trbiynin meydana glmsi il bal myyn fikirlr irli srmy imkan verir. btidai icma dvrnd ilkin pedaqoji tsvvrlrin yaranmas v tkkl ayr-ayr xalqlarn qdim adt v nnlri, mrasim v ayinlri, ylnc v oyunlar il sx bal olmudur. Kklri srlrin drinliklrin gedib xan xalqn hyat ma- hidlrinin v empirik tcrbnin mhsulu olan atalar szlri, zrb msllr, mrasimlr, xalq oyunlar, ylnclr qdim insanlarn trbiy il bal fikirlrin parlaq sbutdur. Bu gn qdr insann mnyi il bal bir ox nzriyylr mvcuddur. nnvi konsep- siyalar arasnda tkaml-bioloji (.Leturno, S.Simpson, A.Espi- nas) v psixoloji (P.Monro) nzriyy mhm yer tutur. Tkaml-bioloji nzriyynin nmayndlri insanlarn ibti- dai icma dvrndki trbiyvi faliyyti ali heyvanlarn z balalar- na gstrdiklri instinktiv qayya bnzdir, heyvanlar almind d trbiynin mvcud olduunu sylyirlr. Bu alimlr trbiynin – urlu sciyysini inkar edir v onu qeyri-mtkkil, kortbii bir hadis hesab edirlr. P.Monro trbiynin meydana xmasn yalnz uaqlarn b- yklri ursuz surtd tqlidind grrd. O, bununla bal yazr- d: btidai insan n yalnz yaad zaman mvcuddur. Onun urunda kemi v glck anlaylar demk olar ki, yoxdur. Tr- biy is yalnz traf mhit uyunlamaqdan ibartdir. nsann mnyi v trbiynin yaranmas il bal dini tlimlrd dyrli fikirlr vardr. Y.A.Komenski Byk didaktikann III fslind nsann n ali, n kamil, hr eydn stn mxluq olmas md- dasn irli srrk insann hqiqi layiq olduu ucala atmas n son mqsdi urunda lyaqtl mbariz aparmaa sslyir. nsann son mqsdi is bu hyatdan knardadr. Y.A.Komenskiy gr, bu hyat yalnz bdi hyata hazr- lqdr.Y.A.Komenski bdiyyata hazrln mrhlsini gstr- midir: zndrk, znidar v Allaha doru chd. Sonra o, fik-
    - 7 rini davam etdirir: nsan lahy bnzyir. nsan da mqdds olmaa almaldr. Nec ki, Mqdds kitabda deyilir: Allah- nz kimi siz d mqdds olun. Bir ox masir pedaqoq-tdqiqatlar trbiynin mnyi m- slsini nzrdn keirrkn bzi ali heyvanlarda v insanda urlu faliyytin formalar arasnda varisliyin zruri olmas fikri il razla- rlar. Lakin bununla bel onlar xsusi faliyyt nv kimi meydana gln insan trbiysini frqlndirn sosial xarakteristikalar da x- susi vurulayrlar. Demli, insann trbiy faliyyti onun mk faliyytinin zruru bir hisssidir.Trbiy faliyyti insann z nslinin davam etdirilmsin xidmt edir. Bu myin nticsi maddi nemtlr v dyrlr deyil, yax thsil-trbiy alm insandr. Trbiy mnvi istehsal sahsin aiddir. Buna gr d insan nslinin davamnn b- di v tbii rti olan uaqlarn trbiysi insann tkklnn ilk mrhlsind ml glmi, bir ictimai sulun digri il vz edil- msindn asl olmayaraq btn br tarixi boyunca davam etmi v edckdir. btidai icma dvrnd trbiy xsusi faliyyt nv kimi meydana glmidir. Bu cmiyytd trbiy sad, bsit xarakter da- yrd. Hmin dvrd uan trbiysi onun bslnmsindn v by- dlmsindn, habel yal nslin tcrbsinin byyn gnc nsl verilmsindn ibart idi. Kortbii kild yaranm trbiynin mqsdi insan sad h- yat trzi keirrk dnyan drk etmy ynltmk idi. Adi ur s- viyysind pedaqoji fikrin nsrlri tdricn inkiaf edirdi. Sonralar onlar praktik tcrbd trbiyy evrilrk adt-nnlrd v folklorda zn tzahr etdirirdi. Getdikc trbiy insanlarn fiziki, qli, mnvi, emosional baxmdan bymsi v inkiaf kimi meydana glirdi. btidai insan- larn trbiysi kortbii v sistemsiz sciyy dayrd. btidai insanlarn ictimai-sosial tcrbsi v tfkkr zngin- ldikc onun mzmunu v tdqiq sullar da mrkkblirdi. lk vaxtlar trbiy xsusi faliyyt nv kimi deyil, hyat tc- rbsinin trlmsi kimi baa dlrd. Bu dvrd trbiynin mhm xarakterik xsusiyytlrindn biri ondan ibart idi ki, uaq- larn trbiysi mumi v tbii sciyy dayrd. Btn uaqlar qrup
    - 8 v ya kollektiv kild birg trbiy olunurdular. Bununla da uaq- lar icmann ictimai mk hyatna mstqil olaraq hazrlanr dlar. Trbiy sahsind uaqlarn cinsi v yanda myyn frdi frqlr zn gstrirdi. Olanlarla qzlarn trbiysindki sas frq myin tbii blgsnd meydana gldi. btidai icma cmiyytind trbiynin digr xarakterik xsusiyyti ondan ibart idi ki, hmin dvrd uaqlarn trbiy edilmsi n xsusi mssislrin yara- dlmasna ehtiyac yox idi. O dvrd trbiy mk adamlarnn fa- liyyti v onlarn tbit qvvlri il apard mbariz il sx bal idi. Trbiynin forma v metodlar sadliyi il seilirdi. lk vaxtlar- da uaqlarn trbiysi br cmiyyti hyatnn mk prose- sindn ayrlmrd. Trbiy icma hyat trzindn irli glrk bu cr mv- cudluq suluna zmin yaradr v onu mhkmlndirirdi. btidai ic- ma cmiyytinin sonrak mrhlsind trbiynin mnyind yeni mrhl yarand. nsanlarn sosial mulluunun hat dairsi mhz bu mrhld daha da gclndi. Getdikc trbiynin mtkkil formalarnn nsrlri mey- dana gldi. Tdricn trbiy ii xsusi xslrin lind cmlmy balad. Trbiy ii 9 yadan balayaraq 11 yaadk davam edirdi. Kiik yal uaqlar analarnn nzarti altnda zruri mk vrdil- rin yiylnirdilr. Bu dvrd azyal uaqlar oyunda byklrin h- yatn tqlid edirdilr. Uaqlar yallarn ictimai hyat faliyytind yaxndan itirak etmkl, hr gn onlarla nsiyytd olmaqla trbi- y olunur v onlardan yrnirdilr. Bununla da, uaqlar mk fa- liyytin, kollektiv my hazrlanrdlar. Bu cmiyytd hr ey kollektiv xarakter dayrd. mkd itirak edn v byklrl gndlik nsiyytd olan uaqlar hyat n zruri vrdi v mk bacarn mnimsyir, mvafiq mra- simlrin icra edilmsi qaydalar il tan olur, znn btn vzif- lrini byklrin tlbin uyunladrrdlar. Asaqqallar v din xadimlri is uaqlar trfindn icmann myyn etdiyi qadaa- larn pozulmamasna nzart edirdilr. Erkn ibtidai icma dvrnd trbiynin sviyysi ox aa idi. cmann kiik yal zvlrin nzr arpacaq drcd davran srbstliyi verilirdi, bununla yana onlara srt czalar da ttbiq olu- nurdu. Uaqlar mtmadi olaraq ciddi fiziki cza verilcyi il qor- xudulurdu. Tdricn icmann tbqlmsi v insanlar arasnda
    - 9 sosial ziddiyytlrin artmas trbiy sistemini srtldirdi. Uaqlara veriln fiziki cza mntzm olaraq ttbiq olunmaa balad. btidai icma dvrnn sonunda trbiynin kollektiv nnlri uaq v yeni- yetmlr n znmxsus gnclr evinin meydana glm- sin sbb oldu. Gnclr evi insanlara myyn mk vrdilri v bacarqlarn, ayinlrin (mrasimlrin) yrdilmsi mqsdil tkil edilmidi. Burada trbiynin balca formas keiriln birg oyun v mllrdn ibart idi. Patriarxal qbil quruluunda gnclr evi mxtlif forma- larda tkil olunurdu. Olanlarn trbiy edilmsi ii il asaqqallar v kahinlr mul olurdular. mlak tbqlmsin gr kasblar v icmann daha imkanl zvlri n ayr-ayr gnclr evi mey- dana gldi. 10-15 yana atm hr iki cinsdn olan btn yeni- yet- mlr inisiasiya-zn byklr tqlidetm mrhlsindn keirdi- lr. Olanlarda is bu mrhl mrkkb olduundan uzun- mddt davam edirdi. nisiasiya dini mrasim formasnda keiri- lrk n- nvi dini nmlr, mrasim rqslri v sehirli ovsunlarla mayit olunurdu. btidai icma dvrnd trbiy ii mrkkb- lmi, ox- sahli v planl xarakter almd. Uaqlara mk bacar v vrdilri alanmaqla yana, hm d onlara dini mrasim qaydalar yrdilirdi. Byyn gnc nslin trbiysind ifahi xalq yaradcl- nallar, oyun v rqslr, musi- qi v nmlr mhm rol oynayrd ki, bu da onlarn xlaqn, dav- rann, mnvi xarakter keyfiyytlrini myyn edirdi. Qbil icmasnn sonrak inkiaf mrhlsind gnclrin hrbi trbiysinin sas qoyuldu. Olanlara ox atmaq, nizdn istifad et- mk, at apmaq v s. kimi bacarqlar hat edn hrbi trbiy verilirdi. Sonralar is onlara ilkin bilik vermkl yana, yaznn ml glmsi il laqdar olaraq yazma yrtmk d trbiy iinin mzmununa daxil edildi. btidai icmann sonlarnda ail trbiysi trbiy iinin mumi formasna evrildi. Trbiynin mzmunu daha da genilndi v mrkkbldi. Trbiy ictimai faliyytin xsusi formas kimi frqlndirildi.
    - 10 1.3. Antik yunan flsfsind trbiy 1.3.1. Sparta trbiy sistemi Qdim yunan filosofu Aristotel gr, Sparta vtndalarnn trbiysind daha ox hrbi icma zvlri hazrlamaq mqsdi sas yer tuturdu. Trbiynin sas vzifsi davaml hrbilr, glck qul- darlar yetidirmkdn ibart idi. Ona gr d quldar vladlarnn fi- ziki chtdn salam olmasna ciddi fikir verilirdi. Plutarx yazrd ki, yeni doulan uaqlar asaqqallar nzr- dn keirirdilr. gr o, (uaq) mhkm v ahngdar qurululu olardsa, onu trbiy etmk n atasna qaytarar, zif v eybcr uaqlar Tayqet yanndak uurumdan atardlar. Onlar znn edirlr ki, bel uan hyat n onun zn, n d cmiyyt mnft ver bilmz. nki tbit ona vvldn qvvt v yax bdn quruluu vermmidir. Spartallar 7 yaa qdr aild mhur daylrin himaysind trbiy alrdlar. Lakin sonralar dvlt gnc nslin trbiy v tlim vzifsini z zrin gtrd. Bel trbiy uzunmddtli olub mrhlni hat edirdi: a) 7 yadan 14 yaadk; b) 14 yadan 20 yaadk; c) 20 yadan 30 yaadk. Dvlt trbiy mssissi olan mktb aqellam deyilirdi. Bu mktblr hakimiyyt mlum olan adamlar rhbr tyin olunurdu ki, onlara pedanom deyilirdi. Birinci mrhld uaqlar pedanomun-trbiyinin rhbrliyi altnda trbiy alrdlar. Onlar birlikd yaayr, oxu v yaz vrdi- lrin yiylnirdilr. Fiziki hazrla is xsusi yer verilirdi, bel ki, olanlarn bdni mhkmlndirilir, habel onlara soyua, acla, arlara v susuzlua tab gtirmk alanrd. Gnc spartallar qa- maa, hoppanmaa, lbyaxa vuruma zaman mxtlif vasitlrdn istifad etmkl yana, hrbi mahnlar oxumaa da hazrlanrdlar. Spartallara xlaqi v siyasi trbiy msahiblr yolu il veri- lirdi. Onlar mxtsrliy, z fikrini qsa v ycam sylmy al- drrdlar.
    - 11 Trbiynin ikinci mrhlsind uaqlarn savad tlimin musiqi v nm mllri d lav edilirdi. Trbiy sullar get- dikc srtlirdi. Gnclrin xlaqi v siyasi trbiysi dvlt bala- rnn bilavasit onlarla shbtlri zaman hyata keirilirdi. Gnc- lr yallar trfindn pis meyllrdn uzaq olmaq tlqin edilirdi, la- kin onlarn cinsi hyat sahsindki faliyyti he bir qadaa il mhdudladrlmrd v bu hal qsur da hesab edilmirdi. Yallar trfindn pis hrktlr kskin kild mhakim edilir v onlarn qars srt cza tdbirlri il alnrd.fsanvi qanunverici Likurq spartallar srxoluqdan qorumaq n ayqlq drslri tkil etmidi. Bu drslrd qullar imy mcbur edilirdi ki, spartallar srxoluun n qdr iyrnc v irkin bir i olduunu gzlri il grsn v buna xsn min olsunlar. Uaqlarn trbiy- sindki mhm msllrdn biri onlarn tikanl, lakin zrif formada v bir ne szd ox eyi ifad etmy qabil olan nitq yiylndirilmlri idi. Yeniyetmlr verdiklri cavablarda dqiq v mxtsr olmaq yrdilirdi ki, buna lakonik nitq deyilirdi. Likurq pul sikksini hrmtdn salsa da sz sikksi il baqa cr davrand. O, istyirdi, bir ne sad szd ox drin mna ifad olunsun. Uaqlar uzun mddt dinmz dayanma yrnib, d- rin mnal cavab vermy alrdlar. Ona gr d bel ycam dan- an adamlarn vtninin adndan lakonik danq anlay ya- ran- mdr. Sonralar spartallar bu xsusiyyti daha da inkiaf etdi- rirdilr. Spartada trbiy nnlri daha ox avtoritar xarakter da- yr, srt fiziki v hrbi trbiy sas yer tutur, savad tlimin, thsil d kifayt qdr diqqt yetirilmirdi. Fiziki trbiyd dvlt n mhkm bdnli dylr yetidirilmsi nzrd tutulurdu. Spar- tada mkmml xsiyyt dedikd, fiziki chtdn mhkm dy- nzrd tutulurdu. Bel trbiy sisteminin hrtrfliliyi qdim dvrlrd formalam dvlt sistemi il rtlnirdi. Dvltin sas vzifsi is qullar itatd saxlamaq idi. 1.3.2. Afina trbiy sistemi Afinada hrtrfli inkiaf etmi xslr trbiy etmk vzi- fsi qarya qoyulmudu. Onlar hm fiziki, xlaqi, hm d qli c- htdn inkiaf etmi, gzl zvq malik insanlar olmal idilr. Bu
    - 12 cr adamlarn hakim tbqdn seilmsi v trbiy olunmas n- zrd tutulurdu. Ardcl tlim-trbiy tcrbsinin sasn yar prinsipi (aqonistika) tkil edirdi. Uaqlar, yeniyetmlr v gnclr hmi gimnastikada, rqsd, musiqid yarr, z bilik, bacarq v vrdilrini ktl qarsnda nmayi etdirirdilr. Afinada uaqlar 7 yaa qdr aild trbiy alrdlar. Bundan sonra olan uaqlar mktb gedir, qzlar is aild trbiy almaqla ev ilrin aldrlrd. Varl aillrdn olan olanlara xsusi peda- qoq nzart edirdi. Trbiyi pedaqoqlar tsrrfatda ily bilmyn, fiziki c- htdn zif, quldarlar n faydasz hesab olunan qullardan olurdu. Trbiyi msbt keyfiyytlrin daycs olmadndan ox vaxt onun tabeliyind olan uaqlar da hmin keyfiyytlri mnimsyir- dilr. Afinada uaqlar 7 yadan 13-14 yaa qdr qrammatika v kifara (musiqi) mktblrind thsil alrdlar ki, hmin mktblr xsusi adamlar trfindn alrd. Bu mktblrd thsil pullu olur- du. Aa tbqnin uaqlar orada az hallarda oxuya bilrdilr. Uaqlar didaskal-mllim oxudurdu. Kifara mktbind uaqlara musiqi, nm, bdii qirat yr- dilirdi. Bununla da uaqlara dbi v musiqi thsili verilirdi. Mk- tb proqramnn alfa v omeqas Homerin poemalarnn yr- dil- msindn ibart idi. Bununla bal, qdim yunan mtfkkiri Plato- nun fikrinc,Elladan Homer trbiy etdi. Homerin liada v Odisseya poemalar yalnz savad v musiqi tlimind didaktik material olmayb, hm d yeniyetmlri hyati mnasibtlrl tan edir, onlar xlaq nnlrin daha da yaxnladrrd. Musiqi mktblrind tlim sinkretik xarakter dayrd. Yni Homerin poemalarnn hekzamentlri musiqinin mayiti il uza- da-uzada sylnilirdi. Olanlar 13-14 yalarnda palestra adlanan mktblrd oxumaa davam edir, fiziki tmrinlrl ciddi mul olurdular. Orada onlara be bacarq-qamaq, hoppanmaq, gl- mk, ox atmaq, zmk yrdilirdi. Btn bunlar glck dy n vacib rtlr idi. deal vtndalq mktbini- kifara (musiqi) va palestran (gimnastika) bitirnlr n thsilin nvbti pillsi-gimnasi (son-
    - 13 ralar gimnaziya) hesab olunurdu. Afinada qadn thsili v trbiysi- nin mzmunu v vziflri olduqca sad idi. Afina trbiy siste- mind qzlarn ail qurana qdr evd trbiy almas nzrd tutulurdu. Onlar aild sad oxu v yaz vrdilrin yiylnir, musiqi tlimi keirdilr. Qzlar adamlar arasnda ox nadir hallarda, msln, dini mrasinlrd grnrdilr. Onlar yalnz ev ilri il mul olur- dular. Spartada olduu kimi, Afinada da qullar danan alt ad- landrlrd. Afina il Sparta thsil sisteminin arasndak bir frq odur ki, spartada trbiy mssislri dvltin lind olduu halda, Afinada qrammatika, kifara v palestra mktblri xsusi adamlarn ixtiyarnda idi. Spartada trbiy daha ox hrbi-fiziki xarakter da- d halda, Afinada is ksin, zehni v estetik trbiyy stnlk verilirdi. Afina mktblrind zntkmilldirm amillrin s- tnlk verilirdi. Afina thsil sistemi hrtrfli xsiyyt kimi fiziki chtdn salam, zahiri v daxili gzlliyi znd birldirn adam- lar yetidirmyi bir vzif kimi qarya qoymudu. Bu vzifnin yerin yetirilmsind Afina dram mhm rol oynamdr. Afina dramlar xsiyytin intellektual v mnvi inkiafna msbt tsir gstrmidir. Dramlarda dvrn sas ideal-quldarlq dvrnn azad vtnda, polisin siyasti v etikasnn mdafiisi, onun mnvi srvtlrinin daycs obraz z ksini tapmdr. Dramlardak qhrmanlar z vtnlri yolunda canndan kemy hazr olan vtnprvrlrdir. Bu da Afina thsil sisteminin msbt mziyytlrindndir. Taprqlar Aadaklarn hr biri zr elmi rh vermy aln: 1. btidai icma quruluunda trbiy. 2. Quldarlq dvrnd trbiy. 3. Sparta trbiy sistemi. 4. Sparta trbiy sistemind ya blgs. 5. Afina trbiy sistemi v bu sistemd ya drclri. 6. Sokrat, Platon v Aristotel xsiyytin inkiaf v trbiysi haqqnda
    - 14 dbiyyat 1. Qasmova L.N., Rhimova R.M. Pedaqogika (drs vsaiti). Bak: Bak Universiteti, 2003. 2. Rstmov F.A. Pedaqogika tarixi . Bak: Nurlan, 2010. 3. Rstmov F.A. rqd pedaqogika tarixi. Bak: Nurlan, 2002. 4. Rstmov F.A. Pedaqogika tarixi. Bak: Nurlan, 2010. 5. Hseynzad R.L. Qdim v orta srlrd Azrbayanda trbiy, thsil v pedaqoji fikir. Bak: Nurlar, 2007. 6. Mmmdov T. M. Azrbaycan psixoloji fikir tarixind xsiyyt problemi. Bak: Mtrcim, 2011. 7. Mmmdov K.A. rq pedaqoji fikir tarixindn (tdris vsaiti). Bak: Mtrcim, 2011. 8. libyzad E.M. Azrbaycan xalqnn mnvi mdniyyt tarixi (slamaqdrki dvr). Bak: Gnclik, 1998. 9. Seyidov . Pedaqogika tarixi. Bak: Maarif, 1968. 10. Seyidov F.. Soy kkmzdn gln pedaqoji fikir. Bak, 2004.
    - 15 II fsil QDM V ORTA SR SVLZASYALARINDA TRBY V THSL hat olunan msllr: 2.1. Qdim umerlerd trbiy. 2.2. Qdim Misir, in, Hindistanda trbiy v thsil. 2.3. Qdim Trklrd – Hunlarda v Gytrklrd trbiy.
    - 16 2.1. Qdim umerlerd trbiy Yaxn v Uzaq rq dvltlrind mktb v pedaqoji fikir iqtisadi, sosial, mdni, etnik, corafi amillrin tsiril inkiaf edir- di. Mtkkil tlim-trbiy mssissi olan mktb icma-qbil quruluundan sosial tbqlr ayrlm yeni cmiyytin yaranmas- nn obyektiv nticsi idi. Tminn b.e.. III minillikdn balayaraq infrmasiyann trlmsinin sas sullar kimi nitq v piktqrafik (pikts kil, qraf yaz demkdir) yaz qismn mii v herqlif yazlar il vz lundu. Yaznn yaranmas v inkiaf mktbin genezisinin n mhm amili oldu. Yaz sistemi umer mixi yazlar, Misir v Cin heroqliflrinin simasnda daha da mrkkbldiyin- dn xsusi tlim tlb edirdi. qli myin fiziki mkdn ayrlmas prsesind yeni pe mllimlik meydana gldi. lk tdris mssislrinin yaranmas n briyyt din xadimlrin borcludur. Din tlim-trbiy, xeyirxah fikir, xeyirxah danq v xeyirxah ml ideyasnn daycs idi. Qdim rq sivi- lizasiyasnda tlim v trbiynin sas mrkzi ail v kils idi. Ail cmiyyti kifayt qdr oxuma v yazma bacaran adamlarla t- min ed bilmdiyindn din xadimlri mktblri yaratdlar. Trbiy tdricn mtkkil xarakter damaa balad. Dnyann n qdim mdniyytlrindn biri olan umer- akkad mdniyyti masir raq razisind yerln Dcl v Frat aylarnn arasndak vadid, yunanlarn Mesopotamiya adlandrdq- lar yerd yaranmdr. umer-akkad mdniyyti qdim rq m- dniyytinin bir nmunsidir. B.e.. III minillikdn vvl yaranan v b.e. yznc ilin qdr bir-birini vz edn dvltlr (umer, Akkad, Babil, Assuriya v b.) kifayt qdr sabit v davaml mdniyyt malik idilr. Amerika alimi Samuel Kramer qdim mnblr saslanaraq qti hkm verir ki, tarix umerdn balanr. lk yaz nvlri piktoqrafiya v heroqlif qdim rqlilr mxsusdur.Amma onun bu hkmn bu gn qbul etmynlr d vardr. Bu gn Azrbaycann qdim v tarixi yerlrindn olan Qobustanda, Gmiqayada, Azx maarasnda v digr yerlrd n qdim yaz nmunlrin mixi v piktoqrafik
    - 17 iarlr rast glinmkddir. umerlrd thsilin balca oca mktb idi. Mktblr thsil vermkl yana, hm d dftrxana funksiyasn yerin yetirirdilr. Qdim yazl abidlr umer hri Urukun xarabalqlar arasnda akar edilmidir. Orada zlri killi yaz il rtlm mindn ox gil kitablr (lvhciklr) mvcuddur. B.e.. III minilliyin ortalarn- da umerd artq mktb thsili mvcud idi. umer mktblrind tlimin sas mqsdi snt yrtmkdn ibart idi. Bu mktblrd mirzlr hazrlanrd v mixi yaz sistemi v sas riyazi biliklr yrdilirdi. umerd tlim mumi v icbari xarakter damrd v bu mktblrd ancaq olanlar thsil alrdlar. umer mktblri aadak qaydada tkil olunmudu: mktb (edubba) kitablr evi adlanrd. Mktb kitablr evinin atas mllim baclq edirdi. Mllimin kmkisi byk qarda ad- lanrd. Tlim iki sas proqram sasnda hyata keirilirdi. Birinci proqramda elm v texnikaya, ikincid is dbiyyata, yaradclq qabiliyytinin inkiafna xsusi fikir verilirdi. Kitablr evi tdricn tkaml mruz qald v onlar mdni-maarif mrkzlrin evrildilr. hrin daha yax yerlrind zikkuratlar adlanan bilik evi komplekslri yaradlrd. Bu dvrd tannm aillrin qzlar n d edubbalar (mktblr) yaradld. Taplm gil lvhciklr zrind yazlm hekaylrd 4 min il vvl trbiy haqqnda de- yilmi qiymtli fikirlr vardr. Bu hekaylri S.Kramer pedaqogika tarixind ilk nadir snd hesab etmidir. rq xalqlarn ictimai-pedaqoji v flsfi fikrinin inkiafnda dnya dbiyyatnn ilk ah sri saylan Bilqams dastan mhm yer tutur. Dastan b.e. III minillikd qdim umer dilind ifahi kild yaranm, II minillikd akkad dilind gil lvhlr krl- mdr. Dastan umerlrin qayda-qanunlar, danq mdniyyti, ata-anaya, asaqqallara, dosta hrmt, xlaq normalar haqqnda dolun tsvvr yaradr. Dastan qhrman Bilqams n gzl insani keyfiyytlri znd birldirmidir. umerlrin laq trbiysi il bal fikirlri mdrik Aikar haqqnda hekayd z bariz ksini tapmdr. Burada trbiy il bal yzdn nsiht verilmidir. Masir dvrn laq v davra- n qaydalar il ssln nsihtlrin bzilrin diqqt yetirk:
    - 18 Sirri ama. Sarayda eitdiyin hr bir sz qy snin qlbind rsn. Sakit dan, ssini ucaldb ss-kyl danma. gr ss- kyl ev tikmk mmkn lsayd, nda ek gnd iki ev tikrdi. da damaq, amaqla rab imkdn yadr. ddindn artq irin lma, ysa sni udarlar. Hddindn artq ac da lma, ysa sni atarlar. lini urluqdan. All adama qulaq asmaq, isti havada srin su imy bnzyir. He ks ayan basmaa imkan verm, snra bynuna min bilr. Bir srni ld tutmaq, min quun gyd umasndan srflidir. N zaman su yuar asa, qu qanadsz usa, qara aarsa, ac bal kimi irin lsa, zaman amaq da allanar. z sahibini trk edn v snin aranca gedn iti dala qv. r. Grndy kimi umerd gcl mktb sistemi, yksk m- nvi keyfiyytlr, ciddi surtd qorunan xlaqi-didaktik normalar, bitgin trbiy nzriyysi mvcud olmudur. 2.2. Qdim Misir, in, Hindistanda trbiy v thsil Qdim Misir yazs b.e.. IV minilliyin sonunda meydana glmidir. Misir yaz nv piktokrafik – yni, kli yaz adlanrd. kli iarlr vasitsil ayr-ayr szlrin, anlay v mfhumlarn mnas verilirdi. Qdim Misird mktb thsili il bal ilk mlumatlar b.e.. III minilliy tsadf edir. Qdim Misird mktb v trbiy ii ua, yeniyetmni, gnci hyata hazrlamaa, onlar yallar almin daxil etmy ynlmidir. z fikrini mxtsr sylyn, taleyin mhrumiyytlrin v zablarna dzmyi bacaran insan qdim misirlilrin ideal hesab edilirdi. Bel ideal insanlarn
    - 19 sas kriteriyalarndan biri d onlarn yax tlim almas v trbiyli olmas hesab olunurdu. Qdim Misird ail trbiysi v tlimi qa- dnla kii arasnda qarlql mnasibtlrin xarakterini ks etdirirdi. Bu qarlql mnasibtlr brabr-hquqlu saslar zrind quru- lurdu. Qdim Misirlilr heroqliflri da, aac, dri, heyvan smk- lri zrind yazrdlar. Sonralar papirus sas yaz materialna ev- rildi. Papiruslarn zrind heroqliflr yazlrd. Bu heratik yaz ad- lanrd. Heratika vasitsi il dbi v elmi srlr trtib olunurdu. Trbiynin balca vzifsi uaqlar axirt dnyasna hazrlamaqdan ibart idi. agirddn hr eydn vvl dinlmk, dnmk tlb olunurdu. Tlimin mqsdi pelr hazrlq idi ki, bununla nnvi olaraq ail zvlri mul olurdular. Tacirlr, sntkarlar, musiqii- lr z sntlrini uaqlarna yrdirdilr. Misird ilk mktb b.e.. III minillikd fironlarn yannda yaranmdr Qdim Misird yksk thsil vern mssislr d var idi bu- na Hyat mktbi deyilirdi. Tdris mssislrind kanallarn kil- msi, mbdlrin, piramidalarn tikintisi, mhsulun miqdarnn myynldirilmsi n hesablama ilri aparmaq, xsusil Nilin damasn proqnozladrmaq mqsdil istifad ediln astronomik hesablamalar n zruri olan biliklr yrdilirdi. Qdim ind hm ibtidai, hm d yuxar drcli dini sciy- yli flsfi mktblr olmudur. ind ilk mktblr b.e.. III minil- likd meydana glmidir. Onlar syan (yallarn gnclri yrtdikl- ri yer) v syuy (gnclrin silah iltmyi yrndiklri yer) adlanrd. ind tlimin sas mqsdi heroqlif yaznn yrdilmsindn ibart idi. Trbiynin sas yeri ail nnlri tutur, hr bir aild hyat sr- lr boyu formalam adt v tsvvrlrin tsiri il davam edirdi. Bel hesab edirdilr ki, hr bir evin z himaydar var. ind srlr boyu bilikli, nzaktli, zn drk edn, qlbind slh v harmo- niya yaratma bacaran insan tbiysini nzrd tutan pedaqoji ideal formalamdr. Tvazkarlq, byy hrmt, mllim itat yk- sk mnvi dyrlr kimi tbli edilirdi. Hmin mktblrd byk yazlarn v airlrin srlri, xlaq v flsf, bzn d ncum elmi yrdilirdi. Qdim ind yksk mdniyyt v xsusil he- roqlif yazlar z tsirini qonu xalqlara, I nvbd Hindistana , Misir v baqa lklr d gstrmidir. Qdim Hindistan tarixi iki sas dvr blnr: dravidari v
    - 20 buddizm. Burada b.e.. III minillikd mvcud olmu mdniyyti protodravit v dravidlr yaratmlar. Mktb thsili o dvrn md- niyyt mrkzi olan Harappa hrind meydana glmidir. Burada thsil haqqnda n qdim snd (upaniadlar) b.e.. VIII-VII srlr aid ediln mqdds nsihtlr hesab olunur. Hindlilrin qdim eposu olan Mahabharata dastannda krina csur dy kimi tsvir olunur, xeyir namin daltli dy aparr, hrbi bacarq v qabiliyyt nmayi etdirir. Digr qhrman Rama da Krina kimi ideal trbiynin daycsdr. O, alimlikd, trbiyd v mdriklik- d hamn tb kemidir. Hmi yaxlq edrk he vaxt lovalanmaz, baqalarnda nqsan axtarmazd. Bhaqavadqita (b.e.. I minillik) qdim hindlilrin mqdds, eyni zamanda tdris kitab idi. Bu kitabda trbiy v thsilin mzmunu il bal nmunlr verilirdi. Bu kitab mdrik mllimin z agirdi il shbti forma- snda yazlmdr. Burda mllimlrin evind tlim qaydas ox hallarda ail mnasibtlri tipind qurulurdu: agird ailnin zv hesab edilirdi, thsil almaqla yana, birgyaay qaydalarn da mnimsyirdi. Tdris mllri kemk n xsusi bina yox idi. Tlim aq havada keirilirdi. Mllimin evi – qurukula tlim almaq n n mnasib yer idi. Sonralar ail mktblri yarand ki, burada gnclr ihafi yolla bilik verilirdi. agirdlr veda mtnlri dinlyir, zbrlyir v thlil edirdilr. Tlim ss-heca sulu il aparlrd. Hindistanda palma yarpaqlar zrin yazrdlar ki, bunlar da ox az mddt saxlamaq mmkn idi. Ona gr d yazya nisbtn ifahi sz daha ox stnlk verilirdi. ifahi rh biliklrin veril- msind daha etibarl sul hesab olunurdu. Vedalarn sas hisssi arxaik dild sslnirdi. Buna gr d tlim fnlri srasnda qram- matika, fonetika v etimologiya xsusi yer tuturdu. agirdlrin vzi- flri tkc vedalar zbrlmkl bitmirdi, onlar ev ilrin kmk etmli, phriz saxlamal, nfslrini bomal idilr. Trbiynin v mktb thsilinin inkiafnda buddizmin m- hm rolu olmudur. Buddizm tliminin sasn 4 ncib hqiqt tkil edirdi. 1) Hyat z rdir, nki zab-ziyytl doludur; 2) zab-ziyyt sbbsiz deyil, bu kef kmk, hakimiyyt, aala v var-dvlt sahib olmaq arzusundan dour; 3) zab-ziyyt son qoymaq n arzu v nfsdn imtina etmk lazmdr; 4) zab-ziy- yt son qoymaq n insan zn mnvi chtdn tkmilldir-
    - 21 mli, pis hrktlrdn kinmli, arzularn bomaq n daxili mvazintini itirmmli, dz danmal, yalan v bhtandan imtina etmli, pak ml sahibi olmaldr. Qdim Hindistanda mtkkil trbiy v tlim uzun bir inkiaf yolu kemi, tlim proqram tdricn praktik hyata yaxn- lam, nisbtn sadldirilmi, thsil clb olunanlarn sosial dai- rsi genilnmidir. Burada elmin mxtlif sahlri inkiaf etmidi. Riyazi biliklr sahsind myyn nailiyytlr qazanlmdr. 1-9 rqmlrini hindlilr kf etmi, Pifaqor teoremini bilmilr. 2.3. Qdim Trklrd Hunlarda v Gytrklrd trbiy Trklr (Trk sznn mnas gcl, mhkm demk- dir) b.e.. II minilliyin vvllrind Qafqazda, Orta Asiyada, Altay- Sayan dalarnn imali-qrb bolgsind, Yenisey cay boylarnda yaayrdlar. Tarix boyunca bir ox trk dvlti qurulmudur. lk trk dvltlrindn biri Hun imperatorluu olmudur. Onun n qdrtli dvr Mete xaqann hakimiyyt illrin tsadf edir. Trklrd el, obaya, xalqa ballq yksk olmudur. Aliml- rin dediyin gr qdim trklr hunlar zlrini Qun, Gn ad- landrmlar ki, bu da El-gn, Gn, Xalq mnalarnda iln- midir. Eramzdan vvl II srd meydana gln hunlar z qonular in sltntini v xsusil Tunqhu tayfalarn qorxuya salmdr. Hun dvltinin ilk bas Tmen xan olmudur ki, olu Mete xan 209-cu ild onun yerin kerk zn imperator adlandrm v trk adn btn dnyaya yaymaq, trk gcn btn alm tant- maq istmidir. Qdim trklr uaqlarn 3 inam zrind trbiy edirdilr: tbi- t qvvlrin inam; at kultu; Gy Tanrya inam (Gy Allah). De- mli trklrd tkallahllq islamdan ox vvl mvcud olmudur. Qdim trklrin orijinal, zngin, bitgin trbiy sistemi olmu- dur. Grkmli trkoloq alim Ziya Gyalp yazrd: Yunanlar esteti- kada, romallar hquqda, israillilr v rblr dind, franszlar d-
    - 22 biyyatda, . trklr is xlaqda birincilik qazanmlar. Trklrd vtn xlaq, mslk xlaq, ail xlaq cox gcl olmudur. Hunlar yz illrc atl, kri hyat srdyndn daim sa- valar keirdiyindn, onlarn lk tlimi v trbiysi hrbi tlim, fiziki trbiy olmudur. Salamlq, mhkm irad, dzmllk, csart, cat trbiy iinin nnd olmudur. Hun- trk uaqlar kiik ya- larndan at xyal il qoyun minr, ox atar, hddi bulua atarkn at apmaqda, ox atmaqda, cngavrlikd mahir olardlar. Qdim trk misalnda deyilir: Trk adrda doular, at stn- d lr. Hunlarn dvrnd atl qounlarnn tez bir zamanda hazrlan- mas lazm idi. li silah tutan v dmn qar mbariz apara bi- ln adamlar, harada v nec hans i aparacaqlarn ncdn bilmli idilr. Qadnlarn v uaqlarn harada qorunmalar dqiq qaydalara uyun olmal idi. Bunlar is topluma yalnz srlrdn bri nsildn- nsil davam edn, toplumun kkl nnsi olan dylk, sgr- lik hazrln tr, toplum z verirdi. Doum v ad gnlri xalq mrasimlri il keirilrdi. Uaqlar krplikdn at minmk xyali il yaar, qulara ox atardlar. Bir az bydkdn sonra onlarn at minmlri byk sevinc v mrasiml qeyd edilr v hmin gn ona at balanar, at yarlar keirrdilr. Olan uann yetimsind v dy sntinin yrnilmsind atann ox byk yrdici v tlimedici bir vzifsi var idi. Bel bir tlimd qzlar da olanlardan geri qalmrdlar. Onlar da hrbi tlim yiylnirdilr. Uaq yetidirm. Uaq sahibi olmaq qdim tklrd ox arzu- olunan olmudur. Olan v qz uaqlar arasnda frq qoyulmam- dr. Htta, qzlarn trbiy v tlimin daha byk diqqt gstrilir- di. Uaqsz aillrin hrmti az olmudur. nama gr oul atasna, qz anasna kmli idi. Yax oula Atac, yax qza Anac de- milr. Olan yetidirmkd atann, qz yetidirmkd is anann hdsin daha byk vziflr drd. Trbiy sistemi el qurulmal idi ki, oul bydkc daha all, daha qvvtli, daha mbariz olaraq atadan irli getsin. Nec ki, qdim trk misalnda deyildiyi kimi Atadan irli, ouldan geri fikri vladn daha ykskd olmasn ifad edir. Trk szn ilk df rsmi dvlt ad olaraq qbul etmi
    - 23 Trk dvlti Gytrk imperatorluudur. Gytrklrd trbiy v thsil sistemi Hun trbiy v thsilinin davam, daha tkmil formas olmudur. Thsil tr (tayfa) irisind v tr vasitsil verilmi- dir. Gytrklrd yaz v oxu mdniyytinin olmas bu cmiyytd trbiy v thsilin daha sistemli xarakter dadn gstrir. Orxon abidlri Gytrk impertorluunun mhur hkmdar Bilg xaqan dvrndn qalma abidlrdir. Bu abidlr trk millti- nin xarakterini, hrbi dhasn, nslini, yksk mdniyytini, mil- ltsevrliyini, trbiy v thsil nnlrini yaadr. Gyturk qbir dalar 13-dr. Bunlardan n mhurlar Tonyukuk, Gltkin, Bilg xaqan mzar dalardr. Bu kitablr trk pedaqoji fikrinin n qiymtli mnblridir. Trk dilli alqlarn islamiyytdn nc rn lifbas v ya Gytrk lifba v yazs da lmudur. rn Yenisey aylar tra- fnda taplm bu da kitablri ilk df uyan 1893-c ild Dani- marka alimi V.Tmsen lmudur. bu yazlarn trk alqlarna mnsub lduunu sbut etmidir. Azrbaycann imal yaltlrind runi lifbas, qdim trk lifbas, Gytrk lifbasnn da ttbiq edilmsi ehtimal vardr. Gr- kmli alim, prfessr Bkir banzad qdim trk yazlarndan bhs edrkn yazr: Bu gn btn mstriklrin (rqnaslarn) trk dbiyyatnn n birinci abidsi rn kitablridir adlandrlsa da, Miladi sadan vvl trklrin yazlar, srlri lduuna bh ydur. nki rn kitablrind tsadf etdiyimiz lisan v slub artq ilnmi bir lisandr. Bel bir ilnm bir sr irisind ancaq meydana gl bilrdi. Qdim trk lifbas trk alqlarnn, tbii ki, hm d Azr- baycan Trk alqnn cdadlarnn yaratd ilk sl sistemli milli lifbasdr. Trk alqlarnn umerlrdn balanan dbiyyat, dili, dini grlri, incsnti, maddi mdniyyti, ail-mit trzi, adt v nnlri v mumn mnvi almi, etik pedaqji fikirlri il ya- na yaz-lifba mdniyyti d bir-birini qarlql kild tamam- lam, inkiaf ylu kemi v buna gr d taridn silinmmidir. rn lifbasna Hun lifbas da deyilmidir.Gytrk lif- bas rnYenisey, Gltkin, Tnyukuk abidlri zrind yazl- dndan, buna rnYenisey, Gltkin, Tnyukuk lifbas da de- yilmidir. V.V.Bartld yazmdr ki, rnYenisey abidlri in-
    - 24 dn Bizansa qdr byk razini hat etmi v trk imperiyasnn yaradclarna aiddir. indn Bizansa dedikld Azrbaycan da nun iind gedir. Demk Gytrk lifbasndan Azrbaycan razisind d istifad lunmas ehtimal bykdr. rn abidlrinin n mhu- ru Tyukuk-Gltkin abidlridir ki, nlar stanbul universitetinin ustad, Azrbaycan silli Mhrrm Erkin umu, masir Trkc- y evirmi v ap etdirmidir. Mhrrm Erkinin limizd lan rhun abidlri kitabnda abidlr zrind ilnn szlrin, kl- mlrin bir unun bu gn masir Azrbaycan dilind ilndiyini grrk. Msln: Aclq, Amaq, Ar, Alt, A, Ad, Ay, Azca, Ba, Bil, Qan, ul, Yaz, Sekiz v s.. Bu lifba trkdilli alqlarn dalar zrind yazlm ilk tarii sndidir. Bu lifba trkdilli dbiyyatmzn, pedaqji fikrimizin, insanlara yd v nsihtlrimizin zmanmiz glib atm lduu ilk petik sri, qdim trk qbillrinin dalam tariidir, md- niyytidir, aqanlarn, srkrdlrin glck nsillr tvsiylri, ydlri, nlarn qazand bilik v tcrbnin gln nsillr t- rlmsidir. Bu trk laq v mnviyyat, trk trsinin qanunlar adt v nnlridir, ysk kamillik zirvsin yetimi trk tfkk- rnn mqdds shiflridir. Gytrk lifbas 38 hrflidir. Bunun drd ssli, 34- is ss- siz hrflrdir. Gytrk yazsnda sadan sla v istnilnd yuar- dan aaya da yazlr v hrflr bir-birin birldirilmir. Saylar is eyni il bu gn dilimizd ilnn saylardr. rn- Yenisey, Gl- tkin abidlri zrind yazlar gnc nsl, glck nsillr yd nsihtlrdir, onlar daha all, bilikli, frastli, lmaa arlar- dr. Msln, Gltkin abidlri zrind trk milltin itabn ya- zlr ki, qnularn dadl, irin szlrin kr-kran inanb zlrini blaya salmasnlar. Gltkin abidsi zrind yazlardan anlamaq lur ki, trk alqnn sayda atlar, illar, dv karvanlar l- mu, qdrtli, csur qunlar lmudur. nsanlar myyn edilmi laq nrmalarna ml etmilr, cmiyytin zvlri trnin adt v nnlrin, qayda-qanunlarn pzmamlar. Bu abidlr zrind yazlr: Byyn szn, aqann szn qulaq as, nun msl- htini dinl! Gltkin abidsi zrind trk alqnn bykly, qhrmanl bel anladlr: Bilg an milltin bel mracit etmi- dir: Ey trk bylri! Trk millti, eidin! stdn gy basmasa,
    - 25 altdan yer dlinms, trk millti mhv olmaz, snin elini, adtini he ks pza bilmz. Buradak, mzar dalarndak vsiyytlr daha da ibrtamizdir: Mn milltin ya vatnda na aqan l- madm, trk milltinin, trk dvltinin ad-san y lmasn dey geclr uyumadm, gndzlr turmadm, lncy qdr aldm. Az millti , ac millti t etdim. Ysul millti zngin, dustaq millti by etdim. Bu vsiyytlrd ox almaq, intizaml lmaq, slh raitin- d yaamaq, sadlvhlk edib dmn hiylsin dmmk, nfsini, dilini, adt-nnni qrumaq kimi dyrli tvsiylr vardr. aqan- larn vsiyytind balarn elmli, igid, druul, tdbirli lmas tlb lunur. “Bilg aqan” abidsind deyilir: aqan atalarmz alim imi, igid imi. Buyruqular da (vzirlri d) alim imi, igid imi. Bylr d, millti d dru imi. nun n eli qrumular. Eli qruyub nsil yetidirmilr. Gn glinc cllriyl lmlr. Abid st yazlardan mlum lr ki, hl dvrd hl VI- VII srlrd trklrd rssamlar, bnnalar, memarlar varm: Mn bdi da yndurtdum rssam gtirtdim, rsm etdim. na baqa rsm vurdurdum. Kitablrd trk qhrmanlndan bhs edilir, glck nsillr sanki rnk gstrilir: Babam Kaan qr yeddi df rdu svq etmi, iyirmi sava yapm. Tanr ltf etdiyi n eli elsizldirmi, kaanl kaanszlatm, dmn tabe ql- m, dizliy diz kdrm, balya ba ydirmi. Babam Kaan elc eli, trni qazanb uub getmidir. rn Yenisey abidlri irisind Tnyukuk abidlrinin d trbiyvi bamdan hmiyyti bykdr. Tnyukuk trk alqnn varln saladna, lknin razisini genilndirdiyin gr nun rfin abid ucaldlmdr. Bu abid zrind elm, biliy yksk qiymt verilmidir. rada Tnyukukun vziri ltrs aqan deyirdi: Allah mn elm verdiyi n aqan ldum v dmnlri qvaraq Qara Quma qdr gedib dm. Abid zrind gstrilir ki, ql- b qazanmaq n elmli, bilikli, iradli, yksk laq v mnviy- yata sahib lmaq lazmdr. Bu bamdan abid zrind grkli bir yaz vardr: Trk rdusunu nizamlamaq n btn mhrumiyyt- lr dzdm, l heyvanlar yiyrk acla, susuzlua qalib gldim. Elmim saysind uzaqgrn plan cza bildim. Abid zrind yantkar, sata, dst cildin girmi dmnlrdn ehtiyatl lmaq
    - 26 mslht grlr. Abidd gstrilir ki, gr biz irimizi v arici siyastimizi mhkmltmsk tk qalarq.Tarii faktlardan da mlumdur ki, Tnyukuk all v mdrik bir srkrd lmu v trk elini dmnlrdn qhrmancasna qruyub salamdr. r- n-Yenisey, Gltkin abidlri zrindki yazlar zngin, elm- li, sistemli, myyn qrammatik qayda v prinsiplr uyun yazl- mdr. Bel bir sistemli, qrammatik yazya, mntiqli fikirlr mn- sub lan alqn yqin ki, bir tlimi, mktbi, mllimi d lmudur. Qdim trklrin byyn nslin trbiysi il bal istk v arzularn, praktik faliyytlrini yrnmk bamndan da kitab- lr kimi “Alp r Tunqa”, “u” (Saka), “uz aqan”, “Bzqurd”, “rknkn” dastanlar da mhm rl ynayr. Qdim trklrin inanc yeri gy v yer lmu, nlar n canl, n d cansz btlr sitayi etmmilr. nlarn ata, qurda, qartala mhbbtlri ibadt deyil, mqddslik, tmizlik, paklq (ata inam), gc, qvvt (qurda, qartala inam) rmzi kimi dyrlndirilmlidir. Hmi at belind yrlrd lan, vtnini yadellilrdn qruyan trklrin uaqlar da qurd kimi qrmaz, at kimi dzml v qartal kimi evik lmal idi. na gr d uaqlarn fiziki trbiysin susi fikir verilir, nlara at apmaq, qlnc ynatmaq, atmaq, vurumaq yrdilir, dyd qalib glmk n zruri lan keyfiyytlr, cldlik, eviklik, gc v bacarq tlb edn tmrinlr alanrd. Hyatda, mitd, dyd, mkd qazandqlar tcrbni gnc nsl alama vacib bilirdilr. Hrbi tlim, vurumaq, cngavrlik trbiyd mhm yer tu- turdu. li silah tutan v dmn qar mbariz aparanlar ncdn hazrlanrd. Qadnlar v uaqlar harada qymaq, mhafiz etmk dy zaman dqiq planladrlrd. Bunlar is gnc nsl yrdn tayfa asaqqallar v uaqlarn valideynlri (susil atalar) idi. Tayfa byyn nslin fiziki chtdn salam, trk adt-nnlri ru- hunda yetimsin, ya bir sgr lmasna ciddi nm verirdi. n- lar hyat sevn, gzllikdn hzz alma bacaran, estetik zvq v vtn laqna malik insanlar kimi trbiy etmk mqsdil frdi, dini v milli bayramlardan, mtlif yun v alq mahnlarndan tsirli trbiy vasitsi kimi istifad edilirdi. Hrbi tlim zaman lanlarla qzlara frq qyulmurdu. Htta qzlara daha byk diqqt v qay gstrilirdi. Qadnlar da kiilr kimi at minr, tp ynayar, glr v savalarda itirak edrdilr. Eyni zamanda lduqca hyal
    - 27 v ismtli idilr. gr savalarda qadn dmn sir ds idi, bu, byk hqart saylrd. vlad lan aillr byk hrmt var- d. “Dd Qrqud” dastannda da bu msllr z ifadsini tap- mdr. Qdim trklrin bnzrsiz hyat trzi nlarn fiziki salaml- na, byyn nslin fiziki trbiysin byk nm verirdi. Trkl- rin qrmazl, dzmly, qeyri-adi qhrmanl dmnlri heyrt salrd. Bu keyfiyytlr uaq vatndan nlara alanrd. Qdim trklr hr trfdn dmnl hat lunduundan uaqlar n srt qanunlarla trbiy lunurdular. ul vladlarn igid kimi bytmk trkn ideal idi. Beli zkdn ken, enlikrk, aslan durulu, ir bilkli igid vlad arzusu trk laqnn trkib hisssidir. Qdim trklr savada lmyi, hid lma rf bilr, st- lnrk lmkdn utanarmlar. Grndy kimi, gytrklrin tr- biy sistemi, laqi ideallar hunlarnkndan qdr d frqlnmir, ksin nu tamamlayr, daha da znginldirir. Bu da sbbsiz de- yil. Gytrklr z kklri etibar il birbaa hunlarla bal idilr. Uaqlar kiik yalarndan aild my aldrlrd. Uaqlarn tlim-trbiy almas n susi tkil lunmu mssislr y idi. Hr ks z pesini vladna yrdirdi. Milli pelr susi diqqt yetirilirdi. Htta bunun n susi tlimat da hazrlanmd. Bu tlimata gr pe yrtmkd vicdanszla, liyriliy, yalanla yl vernlr brdarlq, thmt, mvqqti v yaud mrlk z snti il mul lma qadaan etmk kimi czalar verilirdi. Qdim trk atalar szlrind deyilir: “Siz ancaq atanzn mal deyil, hm d nun rf v lyaqti qalr”. Trk alqlarnda uaqlar hmi atalarna hrmtl yanam, nlarn qulluunda durmu, ehtiram gstrmi, dbsiz danqlara yl vermmi, atadan qabaq sfry turmam, nlarn pesini yrnmi, zlrin hyat ideal hesab etmilr. Atann yluundan snra nun a vladlar n mqdds hesab lunmudur. Bu gn lduu kimi qdim zaman- larda da ata evi he zaman b qalmamal, radan tst mal idi. ul vladlarndan biri ata evinin ran yandrmal, keiyini kmli idi. Ail ann mqddsliyini qbul edn trklr bir adama qar etdikd “Grm evinin ra snsn” deyrlrmi. Qdim trklr uaqlarna kiik yalarndan sma cisimlrini d yrtmy almlar. Uaqlar btlr deyil, Gy Tanrya scd
    - 28 etmy aldrmlar. Trklrd Gy Tanrya inam yalann, urlu- un, mnvi pzunluun qarsn almaq n n ksrli mnb lmudur. Trklr Gy Tanrn btn gy z hesab edir v uaqla- rn inandrrdlar ki, btn hyata can vern, nu geri alan, insanlar czalandran v balayan da Gy Tanrdr. Trklr z uaqlarna trbiy verrkn deyrmilr:Vtn atalardan qalan mqdds bir varlqdr. na gr d Vtn trpa- n qyub getmk qeyrtsizlik, namussuzluq hesab lunub. Trk v- ladlar vtn, dma el-baya drin kklrl bal lduundan n ar dqiqlrd bel z trpaqlarndan he yer trpnmmilr. Gytrklrd mqdds trpaqlarna ibadt etmk, ata ruhlarna qurban ksmk kimi gnclri vtn balayan rituallar da lmudur. Vtn trpa mqdds sayldndan qdim trklrd qzlar r gedrkn, qaynata v qaynanann idiyi bula ziyart edr v ra gm pul atarmlar. tirilmi Vtn trpann hr qar n gz ya adar, a deyr, nun qaytarlmasn mqdds vzif hesab edrlrmi. “Dd Qrqud” dastannda bunun bariz nmunlrini grrk. Vtn laq bu gn trk alqlarnn, susil azrbaycanlla- rn n byk istinadgah nqtsidir. Ziya Gyalp haql laraq yazr- d: Vtn laqmz qvvtli lmasa, n mstqilliyimizi, n azad- lmz, n d vtnimizin btvlyn qruya bilrik. Qdim trklrd mslk laq, mhkm saslara syknn ail laq, si v beynlmill laq da gcl lmudur. Trklrd ail qan qhumluu sasnda qurulurdu. Adtn bir qadnla evlnir- dilr. lan evlndikdn snra z payn alb, ata evindn ar v yeni ev qurard. Qdim trklrd qanuna hrmt gcl lub. Tabqaclar zaman ninki halinin, hm d aqann qanuna riayt etmsi tlb lu- nurdu. Yksk mdniyyti lan trk dvltlrindn biri d Uyur aqanldr. Uyurlarn aqan Kl Bilg aqan 745-ci ild snun- cu Gytrk aqan Kulun byi ldrm, Uyur aqanlnn sas- n qymudur. Uyur trklri elm, snt, idar etmk bamndan btn Asiyaya tsir etmi, rblr v qrblilr bir sahd r- nk lmular. Bu da sbbsiz deyil. Uyur trklri btn dnyaya elm v mdniyyt nmunlri vermi qdim inin razisind yaa-
    - 29 m, z mdniyyt nmunlrini in mdniyyt nmunlri il birldirrk yeni v hm d rijinal bir mdniyyt yaratmlar. Uyurlar kaz v nun emaln v ildilmsini bilmi, kitab a- pn avrpallardan vvl yrnmilr. Htta, rblr d kaz v ap iini uyurlardan yrnmilr. nlar Altay dil qrupunun “aqa- niy” lhcsind danrmlar. Qdim trk dbiyyatnn n dyrli srlri Mahmud Kaqarlnn “Divani-lt-it-trk”, Yusif as Hacibin “Qutadqu-Bilik”, dib hmd Yknkinin “Atabtl Hqayiq” kitablar trkcnin bu lhcsi il yazlmdr. Uyurlar bir mddt trklrin milli yazs lan rn lifbasn iltdikdn snra mani dininin tsiri il sqd lifbasna kemilr. slam dininin qbu- lundan snra rb lifbasn mnimsmilr. nlar memarlq, musiqi, rqs, heykltralq snti sahsind uurlar qazanmdlar. hrsalma iind zngin tcrby v geni biliy malik lmular. qtisadiyyat v mdniyyt sahsind qazanlm nailiyytlr nla- rn yksk elmi biliy, bacara v tcrby malik lduqlarna dlalt edir. Uyur trklri kinilik, ticart v tuculuq kimi vacib lan pelri uaqlarna yrtmk n nlar bu sahnin sntkarlarnn yanna gndrirdilr. Uaqlar hmin pey yiy- lnn qdr ustalarn yannda yirdlik edirdilr. Uyur trklrinin n dyr verdiklri vtn laq lmudur. Biz qdr glib a- tan uyur dbi srlrind Vtn trpa, nun birliyi v bu birli- yin qrunmas, na lan sdaqt, Vtn vurunluq yksk snt- karlqla trnnm lunmudur. Ana trpaa, Vtn mhbbt, nun yadellilrdn qrunmas, trk rdusunun v elc d ayr-ayr dylrin catlrinin trnnm bu dbi nmunlrin sas mvzusu, leytmtivi lmudur. Uyurlarn trbiy sistemi gytrk- lrinkindn qdr d frqlnmir. Uyurlar da nslin davam- larnn ul vladlarnn fiziki chtdn salam, mnvi chtdn yetkin, laql, db-rkanl, csartli, elmli v bilikli lmasn arzu edirdilr. Thsil almaa, elm v bilik qazanmaa nlar byk diqqt yetirirdilr. Elmi iq, zr, gn kimi qiymtlndirrk nu drindn y- rnmyi mslht grrdlr: Elm yrnin, ey byim Bilik siz dst lur. Bilik sahibi rlr
    - 30 Bir gn dvlt yar lur. Bilikli insan belind Da ylsa, zr lur Nadannsa yanna Qzl ds, da lur. Yaratdqlar btn mdniyyt nmunlri elmi saslar z- rind qurulmudur. Uyurlarn dvrmz qdr glib atan maddi v mnvi mdniyyt nmunlri dediklrimizi sbut edir. Yazlar 18 hrfdn ibart idi ki, nun da 3- sait, 15-i samit idi. Szlr sa- dan sla yazlrd. Yan sslr n tk v eyni hrf ildilirdi. Uy- urlar XII srdn etibarn buddizmi mnimsdilr. Uyurlarn “T- ryi dastan”, “K dastan” v atalar szlri byyn nslin trbi- ysi bamndan byk aktuallq ksb edir. Gnc nsli elmli, bilikli, lyaqtli, laql, db-rkanl, all, drrakli, rftarl, qr- maz, vtnprvr lmaa sslyn atalar szlrin diqqt yetirk: Alicnab adam gvhr, nadan adam km iindki daban astarna bnzr. Lyaqtsiz adam by lsa hr keid bir zpal qyar. hrt layiq lmayan adam hrt tapsa, hr dan stn z niann vurar. gidin dyri qrulu zamanda, suyun dyri drinliyind. Min adamn zn tanynca, bir adamn adn bil, insanlar zlri il deyil, biliklri v srlri il tan. Bldi azmaz, bilikli yanlmaz, al unutmaz. IX srin vvllrind (840-c il) Uyur dvlti squt etdi. Qrzlar hakimiyyti l aldlar. Qrz trklri hakimiyytd uzun mddt qala bilmslr d mdniyyt tariin hmiyaar trk dastan lan “Manas” b etdilr. Kri v mslman qrz trklrinin inlilrl, Buddist kalmklar v bzi trk bylar il mbarizsindn bhs edn “Manas” dastan dil, tari, mtali v mdniyyt zinsidir. Trilgiya tkil edn bu dastan nslin – Manasn, lu Semeteyin, nvsi Seytekin mr fnunda qrz hyat – mitinin geni epik mnzrsini, tarii hadislr fnunda alq taleyini canlandrr. Qrz alqnn byyn nslin trbiysi il bal grlri “Manas” dastannda v digr flklr nmunl- rind z ksini tapmdr.
    - 31 Taprqlar II fslin mzmununa daxil edilmi material yrnin. Aada- klar bard dnn. Qnatinizi blmy znz hazrlayn. 1. Qdim rqd trbiy. 2. umerlrd trbiy v thsil. 3. Qdim Misir, in, v Hindistanda trbiy v thsil. 4. Qdim trklrd v trk dastanlarnda trbiy msllri . 5. Qdim Hunlarda trbiy. 6. Qdim Gytrklrd trbiy. 7. Uyurlarda mdniyyt v trbiy. dbiyyat 1. Yqubi . R. Azrbycanda tlim-trbiy mdniyyti, thsil v pedaqoji fikir tarixi. Bak: Nurlan, 2005. 2. Rstmov F.A. rqd pedaqogika tarixi. Bak: Nurlar, 2002. 3. Rstmov F.A. Pedaqogika tarixi. Bak: Nurlar, 2010. 4. fizad B.C. Azrbaycan dbiyyat tarixi. Bak: Adilolu, 2003. 5. Seyidov F.. Soy kkmzdn gln pedaqoji fikir. Bak: 2004. 6. Seyidov F.. Trk xalqlarnn trbiy v mktb tarixin dair. Bak: Sevinc, 1997. 7. Mmmdov T. M. Azrbaycan psixoloji fikir tarixind xsiyyt problemi. Bak: Mtrcim, 2011. 8. Mmmdov K.A. rq pedaqoji fikir tarixindn (Tdris vsaiti). Bak: Mtrcim, 2011. 9. Qumilyov L.N. Qdim trklr. Bak: Gnclik, 1993. 10. krl . Qdim trk yazl abidlrinin dili. Bak: Maarif, 1993. 11. Zkiyev .. Azrbaycan kitab IX-X srlrd // BDU, Dil v dbiyyat, 2006, 5, s.183-188.
    - 32 III fsil QDM AZRBAYCANDA TRBY V THSL MDNYYT. AZRBAYCANDA ZRDTLK TRBY V THSL hat olunan msllr: 3.1. Qdim Azrbaycanda trbiy v thsil mdniyyti. 3.2. Zrdt mktblri v Avestada trbiy msllri.
    - 33 3.1. Qdim Azrbaycanda trbiy v thsil mdniyyti ox qdim tarix v zngin mdniyyt malik olan, corafi chtdn trk islam dnyasnn mrkzind yerln Azrbaycan v bu yurdun qdim sakinlri olan azrbaycanllar hl qdim zaman- lardan yaz v oxu mdniyytin sahib olmu, dvrn, ictimai h- yatn xsusiyytlrin uyun thsil ocaqlar yaratm, insanlar in- kiafa, trqqiy, yksk xlaqa sslyn mdrik fikirlr sylmi- lr. Zaman-zaman lkmiz ediln basqnlar zndn ulu babalar- mzm yaratdqlar zngin elmi, dbi v pedaqoji irsin mhm bir qismi tlf edilmi, byk bir mnvi xzin vtnimizdn xarlm, baqa lklr aparlm v bir qismi d itirilmidir. Zngin ifahi xalq dbiyyatmz Kitabi Dd Qorqud, Bilqams, Alp r Tunqa, Ouz, rknqun kimi dastan- larmz, Ouznamlr, Ustadnamlr xalqmzn qdim tarixindn, onun ictimai-mdni hyatndan, zkasndan, istk v arzularndan, trbiy v thsil sviyysindn xbr verir. Qobustan, Gmiqaya, Olanqala, Kltp, Orxon kitablri v daha bir ox qayast yazl abidlrimiz xalqmzn yaz yazmaq, oxumaq, hesablamaq, rsm kmk, rqs etmk v s. mdni, thsil vrdilrin sahib ol- masndan xbr verir. Tariximizin ox qdimliyini gstrn arxeo- loji qazntlar, ld edilmi maddi, mdni nmunlr, xaraba hr v qsblr Azrbaycann ayrlmaz bir paras olan Naxvanda hl da dvrndn istifad ediln duz mdni v buradan taplm da baltalar, buradak duz malicxanas ox uzaq kemiimizdn xbr verir. Btn bunlar Azrbaycan xalqnn hl miladdan vvl mdniyyt, yazya, oxuya, tlim-trbiy mdniyytin sahib ol- duqlarn tsdiq edir. Arxeoloqlar indiki Azrbaycanda ilk insan msknlrini Da dvrn aid edirlr. Azrbaycanda hl tunc v dmir dvrnd (e..XIV-VIII srlr) hali kinilikl, taxllqla, dmirilikl mal- darlqla mul olmular. Qdim insanlarmz taxil kmi, taxl ehtiyatn xsusi quyularda saxlam, torpa umlam, taxl dy- m, onu ytmlr. axmaq da icad etmi, od ld etmi, da v
    - 34 dmir altlr hazrlam, texnoloji sulla misi, dmiri ritmi qalay, quruun ld etmi, sobalar yaratmlar. Onlar mxtlif mqsdli baltalar, yaba, oraq, baq, qanadl ox, niz, xncr, qlnc, silah, at slhlri hazrlamlar. nsanlarn estetik ur v mdniyyti, bdii tfkkr ykslmi, saysz-hesabsz bzk yalar – tuncdan qol- baq, zk, sra, qiq, da v mrmrdn muncuqlar, zk qalar hazrlam, smkdn, metaldan, dmirdn, tuncdan istifad edrk mxtlif altlr, toppuzlar hazrlam, bir rngli, oxrngli saxs qablar, kplr dzltmi, ona gzl naxlar vurmu, mnal cizgilr v rsmlr kmi, daha sonralar da qzldan, gmdn istifad edrk stnd piktoqrafik iarlr qoymu, yazlar yazmlar. Tdricn sntkarlq, xttatlq, rssamlq inkiaf etmi, byk- lr yrndiklrini, tcrbi yolla ld etdiklrini yetin nsl y- rtmi, onlar tlimlndirmi, trbiy etmilr. nsanlarmz at hli- ldirmi, srt ld etmi, mhndislik edrk iki tkrli, drd t- krli at arabalar yaratm, ondan yk damaq v nqliyyat vasitsi kimi istifad etmilr. adrlar qurmu, qaya paralarndan evlr, abidlr tikmi, kin sahlri, ba v bostanlar yaratm, meyvlr yetidirmi, xsusi texnologiya il onu qurutmu, heyvandarlqla mul olaraq heyvan drisindn, yunundan istifad etmi, dri a- lama, dabbaqlq, toxuculuqla mul olmu, qida mhsulu kimi t, sd, yourt ld etmi, hyat raitlrini gn-gndn yaxladr- mlar. Kiiklr d byklrin yannda olmu, onlarn ilrini m- ahid etmi, onlarn snt v pelrini daha tkmil formada davam etdirmilr. Btn bunlar insanlarn bir- birin yrtm v yrnm prosesi il mahid edilmi v demk olar ki, bunlar qdim dvrn bsit kild d olsa tlimini v trbiysini sciyylndirn cht- lrdir. Azrbaycan razisinin dnyanm n qdim insan msknlrin- dn biri olduu artq sbt edilmidir. Azx, Talar, Damcl, Da- salahl, Qazma maaralarnda, habel baqa abidlrd akar olunan maddi- mdni arxeoloji tapntlar, o cmldn 1968-ci ild Qara- bada, Fzuli rayonunun 17 km-d taplm Azx maaras v bura- dan akar edilmi l8-20 yal qadn alt n smy tdqiq edilmi v sbut edilmidir ki, 350-400 min il bndan vvl burada qdim insanlarmz – Azx adam (Azxantrop) yaam v bu fakt Azr- baycann ibtidai insanlarn formaladqlar raziy daxil olduunu
    - 35 gstrir. Dnyada tapntdan biri olan bu nadir tapntya gr Azrbaycan razisi Avropann n qdim sakinlri xritsin daxil edilmi v dnyann n qdim sivilizasiya ocaqlarndan biri hesab edilmidir. Bu dvrn tarixi 700-150 min il arasndadr. Erkn orta v Ael dvrnd mk altlri, ictimai mnasibtlr xeyli tkmil- lmi, yeni nv altlr meydana glmi, yeni mk mnasibtlri yaranmdr. Azx maarasndan 850-900 min illik tarixi olan el v Ael dvrlrinin n universal altlri -rk v badam qurululu l ksrlri, itiuclular, qaovlar, dili-kzli iskny bnzr altlr v onlarca baqa nv altlr akar edilmidir. Mxtlif dalardan hazr- lanm hmin altlr mitd istifad edilmidir. btidai insanlar bu altlr vasitsil zlrini vhi heyvanlardan qorumu, ov ovlam, balq tutmu, geyim tikmi, toxuculuqla mul olmular. Xalqmzn ulu torpa olan Cnubi Azrbaycann bir sra yer- lrind d qdim insanlarmzn yaayna dair qiymtli tapntlar olmudur. Urmiya glnn trafnda Rizay hrindn 20 km. i- malda yerln Tamtama maarasndan neandartala mxsus bzi qalqlar dnya elmin bu gn d mlumdur. Baknn 50 km-d yerln Qobustan insanln n qdim yaa- y mskni olmudur. Qayalarn stnd 1000-dn artq kil v yaz iarlri vardr. Bu rsmlrd mxtlif heyvanlar, qayqlar, mk, ov v rqs shnlri tsvir edilmi, insanlar nyi is baqalarna yrt- mk v ya bildirmk istmilr. Qobustan rsmlri srasnda Mezolit dvrn (Miladdan vvl XII-X minilliklr) aid olan rsmlr, iar- lr, dini ayinlr hsr edilmi fiqurlar, rqs kompozisiyalar, hl Me- zolit v Enolit dvrlrind Azrbaycanda bdii zvqn, rsm md- niyytinin, tsviri sntin varln, nqqaln, rssamln sviy- ysini, inkiafn gstrn sasl bir dlildir. Qayalarda hkk olunmu qayq rsmlri o dvrn mhndis alndan, hesablama ilrinin dqiqliyindn xbr verir. Qayq bir trfdn insanlarn qida ehtiya- cn dmk mqsdi gdrds, digr trfdn bu bir nqliyyat nv idi ki, baqa yerlr sfrlr, ticart v mdni laqlr demk idi. Btn bunlar qdim qobustanllarn tfkkr trzini, mdni sviyy- sini, dvr mxsus yrtm-yrnm prosesinin, tlim-trbiy m- dniyytinin ilkin formalarda varln bildirir. Qobustan qayast rsmlrinin thlilindn mlum olur ki, buradak trbiy msllri sas etibari il ovuluq, mksevrlik,
    - 36 vtnprvrlik, pey, snt mhbbt, fiziki trbiy, tsviri snt, rqs, musiqi, estetik trbiy kimi keyfiyytlr gnc nsl alanm- dr. Ovlanacaq heyvan dzgn nian almaq, atmaq, silah (ox, niz, kaman) hazrlamaq v ondan bacarqla istifad etmk, elc d mk altlri hazrlamaq v istifad etmk, qida ld etmk kimi bacarq v vrdilri gnc nsl yrtmk olmudur. Qobustan m- txssislri qeyd etmilr ki, burada byk kz rsmlrind niz v ox izlri indi d grnr. Bu o demkdir ki, qdim qobustanllar vhi kz ovlama yrnmk n qayann stnd rsm edilmi kz fiquruna niz, yaxud ox atmaqla gnc nsl tcrbi olaraq mqlr kemi, onlar buna yrtmilr. Yetin gnc nsil mxtlif oyun, rqs, mrasimlr, adt v nnlr vasitsil xalqn myyn etdiyi xlaq normalarna yiyl- nirdilr. Rqs v mrasimlr zaman gnclrd mksevrlik, hyat- sevrlik, kollektivilik, insanprvrlik, birlik, qarlql yardmlama, qoaqlq, eviklik v bir sra xlaqi, iradi keyfiyytlr trbiy edilib formalard. Qayalardak rsmlr, rqs shnlri, da qaval, piktoqra- fik iarlr maarif v mdniyyt tariximizin qdimliyindn, insan- larn estetik v bdii trbiysindn xbr verir. Uaqlar v gnclr oyun v rqslri mahid etmkl v ya praktik olaraq bu nsillr trrdlr. Qayalar stnd tsviri- sjetli kli prosesd itirak etmkl qbil v ya tayfann adt v nnlrini mnimsyir, onlar yadda saxlayb digr gln yazlar, dmir mmulatlarndan istifad edrk dym sulu il rsmlr, iarlr qdim qobustanllarn bdii tfkkr trzini v bilik v dnyagrn, insanlarn yrtm v yrnm aktlarn, savad sviyysini gstrn dlillrdir. 1979-1994-cu illrd bu qayast rsmlri tdqiq etmk n Qobustana xsusi sfrlr elan edn mhur Norve tdqiqats Tur Heyerdal (znn dediyin gr Azrbaycan sillidir) ilk nvbd z Qobustana sfr etmidir. Onu maiyt edn Qobustann tdqiqats C.Rstmov sylyir ki, o ox maraql adam idi.Yol boyu fikirli idi, dinib danmrd. El bil harasa tlsir, nyis gr- mk istyirdi, hrdnbir Xzr baxr v Gzldir deyirdi. Arzu- suna atd. Qobustan gzdi, dolad. Heyranlqla tsvirlri nzrdn keirdi. Lakin qayq rsmlrinin qarsnda duranda el bil z dn- yasna – gmilr almin qaytd, qayqlar alminin seyrin dald. Gah piano alan kimi barmaqlarn qayqlarn stn qoydu, oynat-
    - 37 d, gah llrini gtrd, gah gendn durdu boyland, sonra da soru-suala balad. Dnyada qaya tsvirlrind ksini tapan qa- yqlarn ya 3500 ildn ox deyil, bs n n sizinkilrin sora skkiz minilliklrdn glir- dedi. Biz ona qayalarn dibind apard- mz arxeoloji qazntlardan akar etmi tsvirlri gstrdik. Gzlrin inanmad. Sevinck llrini qaldrd v bax, indi mn tslim. Bu qaya tsvirlri dnya mdniyytinin beiklrindn saylan beynlnhrdn daha qdimdir. Grnr Azrbaycan bel qdim sivilizaysiya ocaqlarndan biri olub. Bu danlmaz faktlardan sonra he bir bhy yer yoxdur – dedi. Tur Heyerdal z ehtimallarnn sasl sbutunu tkc Qobus- tandak qayast tsvirlrd deyil, bu tsvirlrin eynil srlrl sonra vikinqlr trfindn Norve maaralarnn divarlarnda hkk olunmas v hminin orta srlrd yazlm saqalarda ks olunmas il myynldirmidir. Qobustan qayast rsmlrin aid olan qa- yq v zrindki gn tsvirlri qdim Azrbaycann insan ms- knlri il, xsusil yksk mdni irs malik olan Mesopotami- yann umer sivilizasiyalar il sx laqlrindn xbr verirdi. Tur Heyerdal z alim tdqiqat qrupu il hminin kinin Ki kn- dind olmu v buradak qdim mbd drin maraq gstrmidir. Tur Heyerdaln Azrbaycana glii tsadfi olmamdr. O z kkn Azrbaycanla balayr. Bu bard Azrbaycan Mllimlr nstitutunun ba mllimi V.C.Aslan mqalsind bel yazr: As-r v ya Az-r mnli tayfalarn Skandinaviyaya gedib xmasna mnasibtlr mahiyytc eynidir. kinin Ki kndind bst qoyulan, 1981, 1994, 1997, 1999-cu illrd lkmizd sfrd olan, imali Avropaya Az-r adlanan yerdn gldiklrini mifologiya yox, sli tarix v corafiya hesab edn, 1999-cu ilin maynda Azr- baycanda olarkn syldiyi nitqind. zn d Az-ri adlandran Tur Heyerdal bu miqrasiyan tarixi kkmzn mnyi e..800-c il gedib xr- klind aqlayr v Snordan (Snorri Sturlusondan) bel bir misal gtirir: Odin z torpanda yaayanda Romallar baqa dvltl mharib aparrdlar v sonra da Azr trf ynl- mli idilr. Odin eidnd ki, Romallar Azr torpana glcklr, adamlar gtrb Avropann imal hisssin gedir (V.C.Aslan. Azrbaycan Norve mifik dnc trzi: mqayis v paralellr. AM. Xbrlr. 2012, 1).
    - 38 Naxvanda tunc dvrn aid Gmiqaya abidsi eramzdan vvl I-III minilliklr aid edilir ki, zrindki rsmlr, yaz, iarlr insanlarn bir-biri il nsiyyt v laq, yrtm-yrnm prosesini ks etdirir. Qayast tsvirlrd rqs shnlri o dvrn estetik zvqn bildirir, ov shnlri, r sahlri, kei, maral, qu, habel mk altlri dvrn pelri olan ovuluqdan, kinilikdn, maldarlqdan xbr verir, at, dv, ulaq, araba tsvirlri insanlarn istifad etdiklri nqliyyat nvn gstrir. Gn, aac, ay kimi rsmlr qdim insanlarmzn inancndan xbr verir, dalar zrin- d dz xtl kilmi bir ne xt v ya ox xt Gmiqayallarn say anlayndan xbrdar olmalarn bildirir. Gmiqayallarn bbir, canavar, ilan, dv kimi rsmlrin mxtlif vziyytlrd dalara dym sulla byk mhartl ilmlri bir trfdn o dvrn rssamln, nqqaln gstrirs, digr trfdn d bhsiz in- sanlara traf mhiti, razini onun flora v faunasn yrdir. Gmi- qaya rsmlrind bir atlnn ba v ayanda geyim olmas o dvrn pelrini (toxuculuq, kmilik v s.) txmin etmy imkan yaradr. bhsiz byklr d ld etdiyi bilik v tcrblri, qazan- dqlar pelri kiiklr yrtmilr v yaxud da kiiklr byklri mahid etmkl myyn bilik, bacarq v tcrb ld etmilr. Gmiqayann ilk tdqiqats akademik Vli liyevin tdqi- qatlarndan mlum olur ki, Gmiqayada 1500- yaxn yaz, rsm da v metal altlrl dym, qazma, srtm yolu il hkk olun- mudur. Onlar aadak kimi qrupladrlmdr: 1) nsan rsmlri; 2) Araba rsmlri; 3) Heyvan rsmlri; 4) Mxtlif mvzulu shn- lr; 5) arlr; 6) Qeyri-myyn tsvirlr. Gmiqayallar nqliyyat vasitsi kimi at, dv, ulaq v arabadan istifad etmi, maldarlq, ovuluq, kinilikl mul olmular. Buradak araba rsmlri diqqtimizi clb edir. Bel ki, qdim tarixi mnblrdn, Ouzna- mlrdn mlum olur ki, araban kf ednlr Kanql tayfalar ol- mular: . Ouz Kaann eriyind bacarql, cssli, yax bir kii vard. Bu kii bir araba apd. Arabalar gednd Kana, kana dey ss xarrdlar. Onun n arabaya Kana ad qoydular. Ouz Kaan kanalar grd, gld, aytd.. Qoy ykl arabalar sirlr ksin. Sn veriln Kanalu ad qoy kanan yada salsn. Bu ad Dd Qorqudda Kanql Qoca v ya baqa bir yaz- lda Qanl Qoca kimi ilnmidir. Gmiqayallar mxtlif tbit
    - 39 hadislrin, aya, aaca, heyvana inanm, onlarn tsvirlrini k- mi, Gn sitayi etmilr. Gmiqayada gn sitayii ifad edn dair ortasna nqt qoyulmu rsmlr vardr ki, bu da gni ifad edir. Gmiqaya, Olanqala, Kltpd, elc d Klbcr, Zng- zur, Gym dalarnn (indiki Ermnistan razisind), habel Cnu- bi Azrbaycan abidlrinin, xsusil Qarada zrindki qayast tsvirlrind insanlarn iqtisadi, mdni, mnvi hyatn ks etdirn mxtlif iarlr, simvollar, damalar (dair formal, dz, snq xt, haakilli, qarmaqkilli, aypara killi, P, T killi iarlr, hyat aac tsvirlri) akar edilmidir ki, onlara pedaqoji yndn yanadqda dey bilrik ki, onlar qdim insanlarn bilik, savad v mdni sviyysini, yaz mdniyytini, rssamlq, heykltaralq bacarn, inancn gstrn dlillrdir. Digr trfdn bu iarlrin mxtlif yerlrd oxarl regionun qdim insanlarnn bir-biril iqtisadi-mdni laqlrindn xbr verir. Qdim insanlarmzn dalar zrind qoyduqlar mxtlif mzmunlu izlr, iarlr, rsmlr maariflndirici, inkiafetdirici, trbiyedici olmaqla qdim insanlarn yrtm-yrnm mexanizmini, trbiy v thsil ilri- ni bsit kild d olsa biz bildirir. Qdim dvr-ibtidai icma quruluunda yetin nslin trbiy- sin, icmann xlaq normalarna ml edilmsin bhsiz qbil v tayfann asaqqallar, atalar, ddlri, tcrbli, bilikli insanlar rhbrlik edir, icmaya v onun zvlrin mslht v istiqamtlr, yd v nsihtlr verirdi. Buna gr d atalar, ddlr, asaqqallar bir trbiyi kimi hrmtli xs hesab edilir, onlara prsti edilir, htta sitayi ayinlri d meydana glmidi ki, bunu tunc dvrnn da kitablrind grmk mmkndr. btidai icma quruluunda asaqqal ata v babalarn qbri zrind bir uzun da aquli olaraq yer basdrlrd. Bu cr abidlr oban da da deyirlr. Bel abidlr da v da tyi yerlrd rast glmk olar. Naxvann Nehrm kndinin aa hisssind ln hr deyiln yerd qbir st dalar mhz dediyimiz oban dalarndandr. Hmin uca dalara insanlar bdi varlq kimi baxm, onlar mqddsldirilmi, arzu v niyytlr, r qvvlrdn xilas olmaq bu dalardan istnmi, bu dalar asaqqal ata v babalarn ruhunu bu dnyada yaatmaq, ondan yen d kmk v mslhtlr almaq dncsini damdr.
    - 40 Ov, yr, qida ld etmk, tbii flaktlrdn qorunmaq kimi hyati proseslrd qdim insanlarn inanc, nys inam formalar, get-ged bu inanc mrkkblir, insanlarn dnclri inkiaf edir.Yetimkd olan nsl, uaqlar btn bunlar mahid edir, yrnir, byklr onlara yrdir. Bel qnat glmk olar ki, qdim insanlarda trbiynin aadak mqsdlri olmudur: l) Qbil, tayfa, ail uaqlar praktik olaraq hyata hazrlamal, onlara mrkkb hyat v tbit hadislrindn ba xarma, tbii fla- ktlrdn, vhi heyvanlardan qorunma, qida ld etmyi, balq tutma, da altlrdn istifad etmyi v onu hazrlama, ov etmyi v ovlanm heyvann drisindn istifad etmyi, heyvan mhsullarndan mxtlif qida mhsullar hazrlama, daha sonralar da heyvanlardan mxtlif mqsdlr n minik, yk damaq, nqliyyat vasitsi kimi istifad etmyi yrtmli, bunlara mvafiq onlar lazm olan bilik, bacarq v vrdilrl silahlandrmal v uaqlar da ld etdiklri bilik, bacarq v vrdilri mli ilrd nmayi etdirmlidirlr; 2) Uaqlara ilahi qvvy, ruha, surt inanma, xeyir sitayi, prsti v ibadt etmyi, onlara dua etmyin yollarn, formalarn yrtmk v uaqlar da praktik ilri il onlarn icrasn qbil basna, asaqqala, ddlr atdrmal idilr.Btn bunlar trbiynin mqsdlri olsalar da onlarn yerin yetirilmsi n ciddi yrtm- yrnm prosesi tlb edilir, mli ilri hyata keirmk n asaqqal mslhti, tvsiysi grkirdi. Btn bunlar da onu gstrir ki, qdim dvrlrd d, icma quruluunda da asaqqallar, ata v babalar, ddlr icma zvlrinin tlimi v trbiysi qeydin qalm, dvrn trbiy v tlim mq- sdindn irli glrk byklr ld etdiklri tcrbni yetimkd olan nsl yrtmilr. btidai icma dvrnd Azrbaycann bir ox yerlrind dulusuluq, misgrlik, dmirilik inkiaf etmidir. Qa- raba, Qazax, Naxvan, Mildz, Aran rayonlarnda dulusuluq, misgrlik v dmirilik eramzdan vvl hl ikinci minillikd inkiaf etmidir. Mezolit v Enolit dvrlrind ritmik v simmetrik anlaylarn ortaya xmas, rqs kompozisiyalarnn, naturadan kiln rsmlrin mvcudluu onu gstrir ki, n qdim dvrlrd bel rsm v incsnt mdniyyti olmu, mxtlif yazlar olmu v buna mvafiq d tlim mdniyyti olmudur.
    - 41 Azrbaycan xalq, eyni zamanda dnyann n qdim dvlti- lik nnlrin malik olan xalqlardandr. Azrbaycan xalq tqribn 5 min illik dvltilik tarixin malikdir. Azrbaycan razisind ilk dvlt qurumlar v ya etnik-siyasi birliklr hl eramzdan vvl IV minilliyin sonu – V minilliyin vvllrindn balayaraq Urmiya hvzsind yaranmd. Burada meydana glmi n qdim Azrbay- can dvltlri btn regionun hrbi-siyasi tarixind, gnclrin hrbi vtnprvrlik trbiysind mhm rol oynayrdlar. Hmin dvrd Azrbaycanda Dcl v Frat vadilrind yerln v dnya tarixin- d drin iz qoymu qdim umer, Akkad v Assur (Assuriya) dv- ltlri, habel Kiik Asiyadak Het dvlti arasnda sx qarlql laqlr mvcud olmudur. Eramzdan vvl I minillikd – bizim erann I minilliyinin v- vllrind Azrbaycan torpaqlarnda Manna, skit (Skit, Skif) ah- l, Atropatena v Albaniya kimi qvvtli dvltlr mvcud olmu- dur. Bu dvltlr Azrbaycanda dvlt idariliyi mdniyytinin daha da yksldilmsind, lknin iqtisadi-mdni tarixind, elc d vahid xalqn tkkl prosesind mhm rol oynamlar. lbt- t btn bunlar elmin, maarifin, tlim v trbiynin inkiaf il m- aiyt edilmidir. Azrbaycanda feodal mnasibtlri tdricl inkiaf edirdi. Azrbaycan dalarndan qzl gm, mis, civ, quruun, oxra xarlr, lkd bol pambq, zm, taxl, zeytun yetidirilir, neft v duz istehsal edilirdi. Bol aylar, mnbit torpaqlar olan Azrbaycan kinilik tsrrfat n geni imkanlara malik idi. lknin btn yaltlrind heyvandarlq inkiaf etmidi. Ticart yollarnn stn- d yerln Azrbaycan bir ox lklrin tacirlrini zn clb et- midi. Azrbaycandan xarici bazarlara pambq, ipk, boyaq mad- dlri, ya v quru meyv, balq mhsullar aparlrd. lkd snt- karlq inkiaf edir, yeni hrlr meydana glir, elm, maarif inkiaf edirdi. Orta v On Asiya, Yaxn rq lklri il mdni v ticart laqlri genilnirdi. Azrbaycann bir ox hrlri xarici ticart laqlrinin inkiafnda da byk rol oynayrd. Drbnd, abran, Tbriz, Brd, Beylqan, Naxvan v baqa hrlr ticart yollar- nn stnd olduqlar n daha geni imkanlara malik idilr. Azr- baycan 100 hri olan lk adlanrd. amax, ki, mkir, Gnc hrlrind d ticart laqlri genilnirdi. Azrbaycan hrlri
    - 42 irisind Brd hrtrfli yksk inkiaf etmsi il seilirdi. Xilaftin Cnubundan v rqindn imala snaye v ticart mallar aparan karvanlar Brddn glib keirdi. Brd demk olar ki, bir ox syyahlarn da dediyi kimi o zaman Xilaft tabeliyind olan ikinci Badad hesab olunurdu. Byk rb alimi, 1213 v 1220-ci illrd iki df Azrbay- cana syaht etmi Yaqut Hmvi (1179-1229) Mucm l-Buldan (lklrin adl siyahs) adl srind yazr ki, Azrbaycann srhdlri rqd Brddn rzincana qdr, imaldan Deylm, Gilan, Tara qdr uzanr ki, bu ox byk bir lkdir. Azrbaycan nhng lk v qdrtli dvltdir. Mn he yerd bu qdr qalalar, hdsiz znginlik v mhtm meyv balar grmdim. Azrbay- can halisi qrmzyanaq v a drili, xo sift insanlardr. Onlar azri dilind danrlar, yax mracitlri, yumaq xarakterlri il seilirlr. rblr Azrbaycana glnd paytaxt rdbil idi Urmiya glnn trafndan balayaraq, zaman-zaman Dcl v Frat vadilri d daxil olmaqla, ran krfzin qdrki razilrd e.. III-II minilliklrd Aratta, Lullubi v Kuti qbil tayfalar yaayrd. Bu yaltlrdki tlim trbiy mdniyyti haqqnda da myyn mlumatlara sahibik. Aratta inkiaf etmi umer dvlti il hmi sx iqtisadi, siyasi, mdni laqlrd olmudur. Bu la- qlr haqqnda bir ne umer dastannda, o cmldn En-Merkar v Aratta hkmdar dastannda trafl mlumat verilmidir. Bu dastanlarda Aratta saf, tmiz nnlr lksi adlandrlr. umerin Uruk hr dvltinin hkmdar En -Merkar il Arattada hkmdar arasnda gah dostluq, gah da dmnilik mnasibtlri mvcud olmudur. Bu hr iki hkmdarn bir-biri il yazmalarndan blli olmudur. Arattada yaz ilrini aparan xsusi mirzlr alrd. Onlar umer hkmdarna mktublar yazr v umerdn gln mk- tublar trcm edirdilr. Bu fakt onu gstrir ki, artq Arattallar umer mixi yazlar v umer dili il tan idilr. Bir halda ki, qar- lql ticart laqlri varsa onda dey d bilrik ki, umerlrd Arat- tallarn, Gmiqayllarn, Qobustanllarn mixi yazlar il, piktoq- rafik yaz, nsiyyt iarlri il, habel Gmiqayallarn yaratdqlar araba il, Qobustanllarn yaratdqlar qayqlarla tan imilr. Salyan rayonunun uxanl kndi razisindki Babaznan da- nda bizim erann 2-ci srini hat edn 20-dn ox kp qbr, 200-
    - 43 yaxn digr maddi-mdniyyt nmunlri taplmdr. Bu tapnt Salyann 2800 illik tarix malik olduunu tsdiqlyir. Maraqls bu- dur ki, Qdim umerd d bel kp qbirlr mvcud olmudur. Bu hr iki mdniyytin oxarln, yaxnln, birbirin qaynayb qardn sylmy imkan verir. Arattada mahir ustalar, sntkarlar, yksk pe sahiblri var idi. Bu pelri onlara byklr lap kiiklikdn yrdirdilr. umer hkmdar En Merkar qiymtli metallarn, yalarn, mrmr v lacivrdin, habel ustalarn gndrilmsini Aratta hkmdarndan xahi edirdi, vzind is Arattaya taxl gndrcyini vd edirdi. Mazandaranda, Kirmanda, Tbriz yaxnlnda xarlan lacivrd umerlr ixrac edilirmi. Aratta v umer arasnda sx ticart la- qlri hyata keirilirdi. Mnblr Aratta v umer dvlti arasda bel sx laqlrdn xbr verirs onda he bhsiz umerlrd mvcud olan maarif v mdniyyt, dbiyyat umer dastanlar Arattada da tannm v yrnilmidir. Qdim Azrbaycan tayfalarndan olan Urmiya glnn cn- ubunda Lullubum tayfa ittifaq, sonra is is Lullubi dvlti yarand ki, bu Azrbaycan razisind yaranm ikinci erkn dvlt quruluu idi. Mnblrdn aydn olur ki, Lullubum v inkiaf etmi Akkad dvlti arasnda mharib v savalar olmudur. Lullubumlr Anu- baninin hkmdarlar dvrnd daha da qvvtlnmidilr. Cnubi Azrbaycanda taplm Da stnu abidsind bu bard mixi yazlarla qeyd edilmidir: Anubanini qdrtli Lullubum hkmdar, z tsvirimi v tar ilahsinin tsvirini Batir danda qoy- durdum. Byk bir abid yondurub qoydurmaq, stund yazlar yazmaq bu dvltin inkiafndan, mdniyytindn, yazsnnn, arxitektorlarnn, mhndislrinin, ustalarnn olmasndan bizi xbrdar edir ki, bu da bhsiz sistemli thsil v tliml mmkn ola bilrdi. Burada Akkad dilini biln, onu yazb-oxuma bacaran v baqalarna yrdn mirzlr d olmudur. Lullubumlularn hkmdar (e.. 2170-2150) z yazlarn mixi lifbas il mirzlr yazdrrd. Mixi yazlar burann halisin yuxarda gstrdiyimiz kimi hl varislri Aratta dvrndn tan idi. Lullubumlarn gr mixi yazlar olmudursa, demk oxular da olmu, kims nyis yrtmilr – demk burada da tlim mdniyyti, trbiy prosesi, yrdnlr v yrnnlr mvcud olmudur.
    - 44 Kutilrd is qvvtli hrbi dstlrin olmas burada hrbi tlimin sviyysindn, vuru texnikasmdan xbr verir. Kuti hrbi dstlrinin basna Nippur hrind mixi yazlarla yazlm bir abid d qoyulmudur ki, stnd yazlmdr: Qdrtli Kutium v dnyanm drd smtinin hkmdar. Yen d mhtm bir abidnin qoyulmas bhsiz xsusi tlim, thsil grm bir memarn, mhndisin iidir. Bel bir abidnin yaradlmas v oradak mntiqi yazlar insanlarn xsusi bir thsil kediyini demy sas verir. Zaman kedikc Azrbaycanm dvltilik mdniyyti daha da ykslmi, lk razilrind daha tkmil v daha geni razilri hat edn yeni dvltlr yaranmdr. Eramzdan vvl I minillikd – bizim erann I minilliyinin vvllrind Azrbaycan torpaqlarnda Manna, skit (Skit, Skif) ahl, Atropatena v Albaniya kimi qvvtli dvltlr yaranmdr. Bu dvltlr Azrbaycanda dvlt idariliyi mdniyytinin, maarifinin daha da yksldilmsind, lknin iqtisadi- mdni tarixind, mhm rol oynamlar. Manna razisind taplm eramzdan vvl VIII sr aid qab- lardan birinin zrind saz v v ya tnburu xatrladan bir musiqi altind alan insan kli tsvir olunmudur. Musiqiinin alti tutma qaydas v onun al maneras ifann Azrbaycan razisind yaadna bh yeri qoymur. Urmiyann trafnda miladdan vvl IX-VIII srlr aid ld edilmi arxeoloji tapntlar – qzl cam, qzl dlk, qzl bilrzik, gm piyal v onlarn zrindki naxlar Mannada rssamln, sntkarln, incsntin olmasndan xbr verir. Mannallarn lif- bas v yazs olmudur. Manna-Mad dvltinin bilavasit qonulu- unda umer, Akkad, Babil, lam, Assur, Hurri, Urartu kimi byk xalqlar, hkmtlr olmudur ki, onlarn hrsinin znmxsus rsmi dvlt dili, lifbas, yazs, mdniyyti, thsili olmudur. Be- l bir dvr, mhit v raitd Yaxn rq mntqsinin n qdrtli hkmti olmu Assur hkmti il yana yaam, hmi onlara qar uurla mbariz aparm Manna dvlti kimi mtrqqi xalq daxilindn doan qdrtli bir dvltin rsmi idari dvlt dili, yazs v lifbasnn olmamas mmkn ola bilmzdi. Cnubi Azrbaycan alimi Doktor Mhmmdta Zhtabi ran trklrinin ski tarixi (Tbriz,1379 hicri) adl kitabnda yazr ki, Mannallarn myyn yaz v lifbaya malik olmalarn bzi
    - 45 Assur mnblrindn grmk olur. Bu lifbann v yaznn nec olduu mlum olmasa da, hr halda Assur mnbyi gstrir ki, Manna hakim dairlri v ahlarnn myyn yazs olmudur. Zhtabi yazr ki, bu lifba mixi, yaznn is lam dilind olmas eh- timal gcldr. Mannallarn yazs olmas haqqnda taplm maddi – md- niyyt nmunlri d bunu tsdiq edir. Urmu glnn qrbind Zeyv mntqsindn taplm xzin eylri irisind olan bir gm boqabdak yaz diqqti clb edir. Rus alimi .Dyakonovun ehtimalna gr bu heroqlif yaz Mannallara aiddir. Ola bilsin ki, bu heroqlif deyil myyn lifbadan ibart yazdr, blk d heroq- lifdn lifbaya keid dvrn aid tarixi bir yazdr. Grkmli Qazax alimi, airi, trkoloq Oljas Sleymenov Az- ya srind trk xalqlarna mxsus maraql bir mlumat yazr ki, onun bilavasit xalqmzn yaz mdniyyti il ball vardr: Eramzdan vvl III sr in salnamisi gstrir ki, Kanqyu (Kanql) xalq nnvi in yazsndan frqli olaraq enin – hori- zontal xtl yazrm. Kanql tayfas bu gn Azrbaycanda yaayan Kngrlilrin qdim addr. Onlar bard hl bizim eradan vvl I srd v bizim eranm I srind Strabon v Plini yazmdr. Eramzn ilk srlrind in, Bizans, Alban, rb tarixilri z srlrind Kngrlilr haqqnda maraql mlumatlar vermilr. Kngrlilr Kitabi-Dd-Qorqudda Kanql ad altnda xatrlanr. Trk u- meroloq alimi lmiyy Mzzz internet xnda v Kngrlr adl kitabnda maraql bir msly toxunmu v demi ki, umerlr zlrin Kngr demilr. Mannallarn zngin ifahi xalq dbiyyat – az dbiyyat olmudur. Bu xalqn mxtlif mzmunlu nallar, dastanlar, mx- tlif janr xalq eirlri, bayatlar olmudur ki, bu dbiyyat nmun- lri gnc nslin mnvi trbiysind demk olar ki, dyrli pedaqoji srlr sayla bilr. limizd o dvrn dbiyyatna dair nmunlr olmasa da qdim alimlrin yazlarndan onlar bard myyn m- lumat, tsvvr ld etmk mmkndr. Qdim yunan v rum tarix- ilri yazrlar ki, Manna ahlarnn saraylarnda airlr olmudur ki, onlar mvzularn, z eirlrini milli, ifahi xalq dastanlar v rvaytlrindn almlar.
    - 46 Eramzdan vvl VI srin vvllrind artq Midiya dvltinin qdrti artm v razilri xeyli genilnmidi. Jan arden Syaht- namsind yazr ki, Midiya ahlarnn mhrnd yunan yazlar v tsvirlri var idi. Mhrdki yaznn Dayanus olduu xatrlanr. Midiya iki yer – Byk Midiya v Kiik Midiyaya b- lnd. Kiik Midiya Atropatena adland ki, bu Azrbaycann c- nubunda yerlirdi. Atropatenann xeyli inkiaf etmi knd tsrr- fat, snayesi var idi. Atropatenann qonu lklrl geni ticart laqlri mvcud idi. Bu lknin 30-dan artq iri hrlri yaran- md, xalqn yksk xlaq, mnviyyat v mdniyyti var idi. Atropatenann znmxsus dili, yazs, adt v nnsi var idi. halisi kinilikl, maldarlqla, ticartl, toxuculuqla mul idi. Atropatena dvltind sinfi cmiyyt, tbqlm srtl inkiaf etdiyindn yksk sviyyli mtxssislr ehtiyac duyulurdu. Bu sahd lazmi ixtisasl kadr Saray mktbind hazrlanrd. Bura- da hakim sinfin uaqlar 16 yadan balayaraq mvafiq ixtisas thsi- li alrdlar. Atropatena il brabr Azrbaycann imalmda Albaniya dv- lti d mvcud idi ki, burann mrkzi vvlc Qbl sonra Brd hri olmudur. Albaniya dvrnd Azrbaycann dvlt idarili- yi, maarif v mdniyyti xeyli yksldi. Alban hkmdarlar lk- nin dnyvi v dini bas hesab olunurdular. Onlar, eyni zamanda, qanunlar verir, lknin hrbi qvvlrin balq edirdilr. Dvl- tin ordusu 80 min nfrdn artq idi. Alban dvlti hrbi-fiziki ha- zrla xsusi diqqt yetirir, onun dylri dz qlnclarla d- mnlr qar amansz olmu, vurulardan rfl xmlar. D- mnlr qar dyd kiilrl brabr qadnlar da dyr v igid- lik gstrirdilr. Albanlar be yandan balayaraq iyirmi drd ya- na kimi kamandan ox atma, niz tullama v at apma, htta qa hrktlrini d yrnirdilr. O dvrd Sasanilrin siyastin qar Zrdt dinin qar xristianlq geni yaylrd v IV srd Albaniyda xristianlq dvlt dinin evrilmidi. Burada kils mktblrind ncil Alban dilin trcm edilrk ana dili zr drs vsaiti kimi istifad edilir v Al- ban lifbasnn yaranma prosesi qvvtlnirdi. Bellikl V srd 52 hrfdn ibart alban lifbas meydana gldi v VI-VII srlrd artq zngin alban dbiyyat yaranmd.
    - 47 VII srd yaam Davdan mrsiylri, eirlri buna misal ola bilr. Davdan yksk bdii slubda yazlm mhur bir mrsiysi Albaniyann istiqlaliyytini qorumaq n cann fda vern, traf dmn mvqelrinin hcumlarna baxmayaraq byk siyastl z lksini beri srhdlrindn Drbnd v Araz ayna qdr olan torpaqlar hakimi-mtlq kimi idar edn vtnprvr Azrbaycan hkmdar Cavanirin qhrmanlna hsr edilmidir. Bu qsid – mrsiy mllifinin daha bir ox srlr yazdn, o dvrn dbiy- yatn, mdniyytini gstrn sasl dlillrdndir. Strabonun dediyin gr Albaniyada 26 tayfa yaayrd. Bu tayfalarn zlrin mxsus mdniyyti, adt v nnlri, dili var idi ki, onlar siyasi, iqtisadi v mdni chtc birlrk lkni bir- likd inkiaf etdirir, mumalban maarif v mdniyytini zngin- ldirirdilr. Albaniyada mxtlif tayfalar, mxtlif dini inanca mnsub olanlar yaad kimi mxtlif mktblr v thsil ocaqlar da faliyyt gstrmidir. Albaniyada Mehranilr dvrnd (altnc srin sonlar, yed- dinci srin vvllrind) Zrdt mktblri geni yaylm, xsusil Girdman mbdinin ali thsil mrkzi olmasn da gman etmk olar. Sonrak dvrlrd Albaniyann ad Aran v ya Avan kimi d ildilmidir. Aranda da mktblr var idi v burada da tdrisi xsu- si hazrlql xslr yerin yetirir, savad tlimi yaz v oxu il ma- yit edilir, uaqlar ana dilind thsil alr v alban lifbasnda yazr- dlar. Savad tlimi yaz v oxu il mayit edilirdi. Bu dvrd Zrdt mktblrinin geni yaylmasna baxmayaraq xristian mktblri d mvcud idi. Bu mktblrd tlimin mzmunu v tlim sullar bir-birindn frqli olmudur. Bel ki, Zrdt mk- tblrind daha ox ifahi, sz metodlarna yer verilir, Avesta ma- teriallar ifahi yolla oxudulur, zbrldilir v yalnz bundan sonra yaz tlimin keilir, savad tlimi v oxu vrdilri yrdilirdi. Xris- tian mktblrind is yaz v oxu vvlc yrdilir, ondan sonra zbrlm, nqletm v s. yrdilirdi. Bellikl mktblr getdikc genilnir v yeni tdris sullar meydana xrd.
    - 48 3.2. Zrdt mktblri v Avestada trbiy msllri Zrdtlk qdim v erkn orta srlrd Azrbaycan, ran Orta Asiya, n Asiya v bir sra baqa lklrd geni yaylm bir flsf, dbi abid, pedaqoji fikir v din olmudur. Zrdt dininin mqdds dini kitab Avesta (Qanun) adlanr. Avestann ilkin variant biz glib atmamdr. Bu kitabn yalnz myyn hisslri bzi lavlrl, dyiikliklrl biz glib atmdr. Azrbaycanda sistemli mktb thsili dvrn Zrdt mk- tblri il balandn dey bilrik. Mnblrdn d mlum olur ki, islamiyytin yaylmasna qdr Azrbaycanda Zrdt mktblri daha geni faliyyt gstrmi atkd v atgahlar Zrdtlyn hm ibadt yeri, hm d tlim, tdris mrkzlri kimi faliyyt gs- trmidir. Bunlar da Azrbaycanda mktb thsilinin sasn tkil etmi v tml amillrdn olmudur. Sasanilr dvrnd Zrdtlk qvvtlnrk lknin rsmi dinin evrilmidi. Bu dvrd ibtidai thsil vern mktblrl brabr, pe tmayll mktblr olmu, htta Sasanilr dvrnd bzi Phlvi dbiyyatnda ali thsil almaq n grln tdbirlrdn danlmas burada ali thsil vern tdris mrkzlrinin d olmasndan xbr verir. Mnblrdn bu da aydn olur ki, bu dvrd thsil sinfi xarakter dam, hali myyn zm- rlr, silklr blnm v mktb tiplri d buna mvafiq olaraq drd tbqy- kahinlr, dylr, katiblr, sntkarlar tbqsin blnmdr. halinin drd silkdn birinin katiblr olmas v bu silk mktublar, protokollar trtib edn mirzlr hesabdarlar, h- quqnaslar, hkimlr, yaz v airlr, corafiyanaslar v m- nccimlrin daxil olmas onu gstrir ki, burada savadl, thsil gr- m elm adamlarna xsusi diqqt yetirilmidir. Bu da ona sas ve- rir ki, Sasani dvltinin trkibin daxil olan Azrbaycanda (Atropa- tend) thsil, elm, elm adamlarna, savadl adamlara xsusi hr- mt gstrilmi, byk hmiyyt verilmidir. Bu dvrd yksk silk malik olan ahzadlrin, rtb sahib- lrinin uaqlar Saray mktblrind thsil alrdlar. Saray mktbl- rind gnclrin tlim-trbiysi il ahzadlr v yksk sviyyli
    - 49 mllimlr mul olurdular. Bu mktblrd dvlt n kadrlar hazrlanrd Zrdt tlimi v trbiysi Zrdt mbdlrind, at- kdlrd aparlrd. Dvrn n byk atkdsi-Azrqonsb Azrbaycan diyarnda yerlirdi. Dvrn byk alimlri olan l- Msudinin, l-Hmvinin srlrindn d mlum olur ki, qdim Azrbaycann paytaxt hrlrindn olan iz (Gnck) hrind yerln zmtli mdniyyt, elm, thsil mrkzi, Zrdt mbdi Azrqonsb olmudur. Azrqonsb mbdinin iz hrind yer- lmsi onu gstrir ki, qdim Azrbaycann paytaxt olan bu hr byk elm, maarif v mdniyyt mrkzi olmudur. Avestann iki nsxsindn biri iz Atkdsind saxlanlrd. Sasanilr dv- rnd Zrdtn mqdds kitab Avesta mhz iz nsxsi sa- snda trtib edilmidir. ran, Azrbaycan, Trkstan, Hindistan Zr- dt mbdlrind almaq n ruhani kadrlar mhz iz hrind hazrlanb yerlr gndrilirdi. Azrqonsb kompleksi o dvrd Yaxn rq v Orta Asiya lklri n n mhm mdniyyt, yksk elm v ali thsil mrkzi hesab olunmudur. Yuxarda adn kdiyimiz rb tarixisi Msudi bu hr haqqnda yazmdr ki, burada heyrt douran binalarn qalqlar, elc d sma krsini, ulduzlar, dnyan, quru v dnizlri, yaay yerlrini, bitki v can- llar ks etdirn rngarng v ox gzl rssamlq lvhlri vardr. X srd yaam corafiyanas alim, syyah bu Dulf iz hri haqqnda yazr ki, bu hr qzl, c
    Related posts:

Pedaqogİka dərslik ii cild bakı 2012

Rüfət hüseynzadə pedaqogika 1 cild

pedaqogİka dərslik ii cild bakı 2012

Documents

Related posts: