S. M. Qocayeva

Plаtоn (b.е.ə. 427-347) təlim və tərbiyə hаqqındа.

VII. AZƏRBAYCANDA PEDAQOJİ FİKRİN YARANMASI VƏ İNKİŞAFI

İslama qədərki dövrdə tərbiyə və təhsilin əsas məzmunu və məqsədi.

Zərdüşt məktəblərinin yaranması, “Avesta”da tərbiyə məsələləri. “Kitabi-Dədə

Qorqud” dastanlarında pedaqoji fikirlər.

Azərbaycan xalq pedaqogikası elmi pedaqogikanın inkişafında ilkin mənbə kimi.

Azərbaycan xalq pedaqogikasında tərbiyə məsələləri və şəxsiyyətin mənəvi

XI-XII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA TƏRBİYƏ, TƏHSİL, VƏ

PEDAQOJİ FİKİR.

XI-XII əsrlərdə Azərbaycanda məktəb və mədrəsələr, onların quruluşu və

Qətran Təbrizi (1012-1088) və Xətib Təbrizinin (1030-1109) əsərlərində

pedaqoji ideyalar və onların müəllimlik fəaliyyətləri.

Xaqani Şirvani (1120-1199) tərbiyə və təhsil haqqında.

__________Milli Kitabxana__________

Nizami Gəncəvinin (1141-1209) “Xəmsə”sində pedaqoji fikirlər. Nizami

insan şəxsiyyətinin təşəkkülü, elm və təlim haqqında. Nizaminin oğlu Məhəmmədə

nəsihətləri. Nizami yaş dövrlərinin bölgüsü haqqında. Nizami əxlaq tərbiyəsi,

fiziki kamillik və sağlamlıq, mənəvi zənginliklər haqqında. Nizami elm, alim və

Əbülhəsən Bəhmənyarın (vəfatı 1065 ) didaktik fikirləri. Bəhmənyarın

sələfləri və xələfləri. Bəhmənyarın “Ət-təhsil” əsərinin pedaqoji əhəmiyyəti.

Bəhmənyar fəlsəfi-pedaqoji ideyalarının dvamçıları.

XIII-XVIII ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA PEDAQOJİ FİKİR.

Nəsirəddin Tusinin (1201-1274) pedaqoji ideyaları. N.Tusi və onun “Əxlaqi-

Nasiri” əsərinin pedaqoji əhəmiyəti. “Əxlaqi-Nasiri”də tərbiyə məsələlərinin

İmadəddin Nəsimi (1369-1417) azad şəxsiyyət tərbiyəsi haqqında.Nəsimi

“Divan”ında humanizm tərbitəsi məsəslələri. “Hürufilik”, onun mahiyyəti və

Şah İsmayıl Xətai (1487-1524).əxsiyyətin zənginlikləri və mənəvi kamillik

Məhəmməd Füzuli (1497-1556) “Divan”ında tərbiyə və təhsil məsələləri.

Füzulinin oğlu Fəzliyə nəsihətləri.

Qövsi Təbrizinin (XII əsr) və Saib Təbrizinin (1601-1676) əsərlərində elmin

fəziləti, tərbiyə və təhsil haqqında. Molla Vəli Vidadi (1709-1809), Molla Pənah

Vaqif (1717-1797) və Qasım bəy Zakir (1784-1857) tərbiyə haqqında.

XIX-XX ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANDA PEDAQOJİ FİKRİN İNKİŞAFI.

A.A.Bakıxanovun (1794-1817), Mirzə Kazım bəyin (1802-1870), M.F.

Axundovun (1812-1878) pedaqoji görüşləri və pedaqoji fəaliyyətləri.

__________Milli Kitabxana__________

Mirzə İsmayıl Qasirin (1806- 1900), S. Ə. Şirvaninin (1835-1888),

M.Ş.Vazehin (1792-1852), M.T.Sidqinin(1854-1904), M.M.Nəvvabın (1833-

1918) pedaqojio görüşləri və məktəbdarlıq fəaliyyəti. H.Zərdabinin (1837-1907)

Azərbaycan maarif və mədəniyyətinin inkişafında xidmətləri.

Mirzə Həsən Rüşdiyyənin (1850-1943)pedaqoji fəaliyyəti və təlim –

tərbiyə haqqında fikirləri

S.M.Qənizаdənin (1866-1937), H.Mаhmudbəyоvun (1864-1928)

mааrifçilik fəаliyyəti və yеni məktəb uğrundа mübаrizəsi.

R.Əfəndiyеvin (1863-1942), Firudin bəy Köçərlinin (1863-1920) həyаtı

elmi-pedaqoji fəaliyyəti. F.B.Köçərlinin Qori Müəllimlər Seminariyasında və

Qazax Müəllimlər Seminariyasında fəaliyyəti.

Cəlil Мəmmədquluzаdə (1866-1932),Hüseyn Cavid (1882-1941), Mirzə

Ələкbər Sаbir (1862-1911),Аbbас Səhhət (1874-1908), Məhəmmədаğа

Şаhtахtlı (1848-1930), Fərhаd Аğаzаdə (1880-1931) ,Üzеyir Hаcıbəyоv (1885-

1948), Nərimаn Nərimаnоv (1870-1925) və başqalarının Azərbaycan xalq maarif

və mədəniyyətinin inkişafında xidmətləri.

AZƏRBAYCAN DEMOKRATİK RESPUBLİKASI DÖVRÜNDƏ MƏKTƏB

VƏ PEDAQOJİ FİKİR.

Azərbaycan parlamentinin məktəblərdə ana dilinin (dövlət dilinin ) tədrisi

haqqında qərarı. Xalq Maarif Nazirliyinin təşkili. Zaqafqaziya Müəllimlər

Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin Qazaxa köçürülməsi. Bakı Dövlət

Universitetinin təşkili. Milli dərsliklərin yaradılması və yeni müəllim kadrlarının

ADR-in maarif sahəsindəki islahatları. Məmməd Əmin Rəsulzadənin

(1884-1955), Əhməd Cavadın (1892-1939) milli vətəndaşlıq və maarifçilik

__________Milli Kitabxana__________

SOVET HAKİMİYYƏTİ İLLƏRİNDƏ VƏ SONRAKI MÜSTƏQİLLİK

DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKRİN

Azərbaycanda Sovet məktəbinin təşkili və pedaqoji elmin təşəkkülü (1920-

1930-cu illər). Azərbaycanda 1940-1950-ci illərdə məktəb və pedaqogika elminin

inkişafına dair. 1960-1970-ci illərdə Sovet hakimiyyətinin süqutuna qədər olan

dövrdə Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikrin inkişafı. Sovet hakimiyyəti

illərində tanınmış pedaqoq və mütəfəkkirlərin Azərbaycanda məktəb və pedaqoji

fikrin inkişafına təsiri.

Sovet hakimiyyəti dağıldıqdan sonra Müstəqil Azərbaycan

Respublikasında təhsilin və pedaqoji elmin inkişafı.

AZƏRBAYCAN MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİNDƏ

HEYDƏR ƏLİYEV MƏRHƏLƏSİ.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, Ulu Öndər Heydər Əliyevin həyat

və fəaliyyəti (1923-2003) gənc nəslə örnəkdir. Azərbaycanda Heydər Əliyevlə

başlayan təhsil islahatları. Heydər Əliyevin təhsilə, elmə, ana dilinə, mədəni irsə

münasibəti. Azərbaycan təhsilinin, maarif və mədəniyyətinin inkişafında Heydər

Əliyevin xidmətləri. Heydər Əliyev gənc nəslin mənəvi tərbiyəsi haqqında. Heydər

Əliyevin Respublika Gənclərinin Birinci Ümumrespublika Forumunda nitqi və

gənclərin qarşısında duran vəzifələr. Heydər Əliyev müəllimlik peşəsi haqqında.

__________Milli Kitabxana__________

“PEDAQOGİKA TARİXİ” FƏNNİNƏ DAİR TƏLƏBƏLƏRİN “SƏRBƏST

İŞ” MÖVZULARININ YAZILMASINA DAİR METODİK MƏSLƏHƏT

Tələbələrin “Sərbəst iş” mövzuları üzərində işləməsi fənnin daha dərindən

mənimsənilməsinə kömək etdiyi kimi, onların tədqiqatçılıq bacarığını da inkişaf

etdirir, elmə həvəsini artırır, müstəqil çalışmaq vərdişlərini möhkəmləndirir.

Ali məktəblərimizdə Bolonya prosesinin tətbiqi, təhsilin kredit sisteminə

keçidi tələbələrin daha çox müstəqil çalışmasını tələb edir. Müstəqil çalışan, əməli

fəaliyyət göstərən tələbə daha çox bilik qazanır və öyrənir.

Psixologiyadan məlumdur ki, insan bilik üzərində nə qədər hərtərəfli işləsə,

ona müxtəlif cəhətlərdən yanaşsa, o hafizədə daha möhkəm yer tutur. Çünki, tələbə

material üzərində müstəqil işləyərkən onu hərtərəfli təhlil edir, şüurunda eyni bir

məsələyə bir neçə dəfə qayıtmalı olur. Bütün bunlar həmin materialın hafizədə

uzun müddət qalmasına, praktik əhəmiyyət kəsb etməsinə səbəb olur.

Müasir gənc mütəxəssis yüksək bilik və dünyagörüşə malik olmaqla

bərabər, həm də tədqiqatçılıq qabiliyyətlərinə malik olmalı, müstəqil düşünməyi,

müstəqil qərarlar çıxarmağı bacarmalıdır. Bunun üçün də indiki şəraitdə – təhsilin

qlobal xarakter aldığı bir dövrdə tələbənin proqram materialına sahib olması

minimum tələb hesab edilə bilər, geniş nəzəri bilik və dünyagörüşə sahib olmaq

üçün isə daha çox oxumalı, əlavə və ilk mənbələrdən istifadə etməli və bilikləri

genişləndirmək və tətbiq etmək lazımdır.

Bu baxımdan fənni tədris edən müəllim tələbələrə müstəqil çalışmağı, daha

çox düşünməyi məsləhət görməli, onların tənqidi və yaradıcı təfəkkürünü inkişaf

Təcrübələrdən məlum olur ki, tədris işi yüksək təşkil edilən ali məktəblərdə

tələbələr elmi-tədqiqat işlərinə də böyük həvəs göstərir, “Sərbəst iş” üzərində də

“Sərbəst iş” mövzuları tələbələr tərəfindən sərbəst şəkildə seçilir. Fənn

müəlliminin təklifi ilə də tələbə mövzu götürüb üzərində işləyə bilər. “Sərbəst iş”

tələbənin kiçik elmi tədqiqat işi hesab edilə bilər. Tələbə mühazirədən eşitdiklərini,

__________Milli Kitabxana__________

seminar məşğələlərindən öyrəndiklərini, əlavə materiallardan mənimsədiklərindən

istifadə edərək, sərbəst iş üzərində müstəqil olaraq yaradıcı, elmi fəaliyyət göstərir.

Tələbənin sərbəst, müstəqil şəkildə çalışması bir tərəfdən proqram materialının nə

dərəcədə mənimsədiyinin, o biri tərəfdən isə öz biliyini təcrübədə tətbiq etmək

bacarığına malik olub-olmadığının bariz göstəricisidir.

Ali məktəblərdə fənlərin tədrisi prosesində, tələbələr müstəqil işləməyi, ilk

mənbələrdən baş açmağı bacarmalıdırlar. Aparılan elmi-pedaqoji tədqiqatlardan

məlum olur ki, ali məktəb tələbələri hər gün 5-6 saat müstəqil zehni işlə məşğul

olmalı, mütaliə etməli, elmlə məşğul olmalıdır.

Tələbə kitab və ya başqa material üzərində sərbəst çalışan vaxt oradakı

faktlar, həqiqətlər artıq onun malı olur; o əldə etdiyi biliklərə möhkəm inanır.

Belə bilik isə tədricən əqidə və inama çevrilir. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar

ki, biz ali məktəb tələbələrini biliklər üzərində dərindən, sərbəst, müstəqil

işləməyə sövq etməklə, eyni zamanda onlarda elmi dünyagörüş də formalaşdırmış

oluruq. Yalnız məsələdən müstəqil surətdə baş çıxararkən adam öz qüvvəsinə

inanır və bunu başqalarının qarşısında müvəffəqiyyətlə müdafiə edir. Tələbə kitab

üzərində bu və ya digər material üzərində sərbəst çalışan vaxt oradakı həqiqətlər

onun bilik və əqidəsinə çevrilir və onda biliyə möhkəm inam yaranır. Tələbələrin

öz üzərində müntəzəm və müstəqil işləmələri onlarda geniş dünyagörüş

formalaşdırmaqla bərabər, həm də faydalı vərdişlər yaradır.

Tələbələrə bir deyil, bir neçə mənbədən istifadə etməyi öyrətmək lazımdır.

Çünki təcrübə göstərir ki, orta məktəbi qurtaran şagirdlərin heç də hamısı sərbəst

şəkildə elmi mənbələr üzərində, müxtəlif kitablar üzərində işləməyi bilmirlər.

Ona görə də birinci kurs tələbələrinə fənn müəllimi tələbələrə müstəqil çalışmaq

üçün, elmi mənbələrdən istifadə etmək üçün lazımi məsləhətlər verməli, tədris

etdiyi mövzularla bağlı ədəbiyyat siyahısı verməli və onlardan istifadə yollarını

Təcrübələrdən aydın olur ki, birinci kurs tələbələrinin ilk mənbələr üzərində

işləmələri və onların çıxardıqları nəticələr zəif olur, bəzən səthi və bəzən də

kitabın, jurnalın üzü köçürülür. Lakin, doğru, düzgün məsləhətlər, tövsiyələr

__________Milli Kitabxana__________

nəticəsində və tələbələrin də müstəqil işləməsi sayəsində tədricən bu proses inkişaf

edir və tələbələr müstəqil və sərbəst şəkildə mənbələr üzərində işləməyə alışırlar

ki, bu da gələcəkdə onların elmi işlər yazmasına, buraxılış işləri üzərində daha

yaxşı işləmələrinə xeyli köməklik etmiş olur.

Tələbə mövzunu seçdikdən sonra fənn müəllimi ilə birlikdə plan və

ədəbiyyat siyahısını müəyyənləşdirməlidir. Mövzu ilə bağlı ədəbiyyat oxunur,

təhlil edilir, qeydlər götürülür, çıxarışlar edilir, məntiqi nəticələr çıxarılır,

ümumiləşdirmələr aparılaraq yazıya alınır.

Sərbəst iş yaradıcı şəkildə yerinə yetirilməlidir. Kitabların, qəzet və jurnal

məqalələrinin üzü köçürülməməli, müəlliflərin fikirləri olduğu kimi

götürülməməlidir. Bütün mətnin başlıca məzmununu səciyyələndirən fikrin əsas

məqamları aşkarlanmalı, oxunan materiala, müəllifin fikirlərinə yaradıcı münasibət

göstərilməli, ümumiləşmiş fikirlər, lakonik ifadələr yazılmalıdır.

Əlbəttə, hər hansı bir “Sərbəst iş” mövzusu girişlə başlayır, sonra

mövzunun əsas hissəsi işlənilir, sonda isə mövzuya nəticə vurulur, istifadə

olunmuş ədəbiyyat siyahısı göstərilir.

Tamamlanmış “Sərbəst iş” fənn müəlliminə təhvil verilir. Müəllim onu

oxuyur və qiymətləndirir.

Bunu da xüsusi olaraq qeyd edək ki, təklif olunan “Sərbəst iş”

mövzularından tələbələr elmi iş, kurs işi, referat, yaxud hər hansı bir

pedaqoji konfransda, Tələbə Elmi Cəmiyyətində məruzə mövzusu kimi də

götürüb işləyə bilər.

__________Milli Kitabxana__________

“SƏRBƏST İŞ” MÖVZULARI

Tərbiyənin meydana gəlməsi və mənşəyi ilə bağlı konsepsiyalar

(təkamül, bioloji, psixoloji).

İnsanın mənşəyi və tərbiyənin yaranması ilə bağlı müxtəlif nəzəriyyələr.

İbtidai icma quruluşunda tərbiyə və onun səciyyəvi cəhətləri.

Quldarlıq dövründə təlim-tərbiyə ocaqları, tərbiyə sistemi, pedaqoji

Antik filosoflar şəxsiyyətin inkişafı və tərbiyəsi haqqında.

Feodalizm dövründə məktəblər, pedaqoji fikir və nəzəriyyələr.

Qədim Şərqdə tərbiyə.

Qədim Şumerdə məktəb və tərbiyə.

Qədim türklərdə – Hunlarda, Göytürklərdə tərbiyə.

Orxon – Yenisey abidələri üzərində yazılar və onların pedaqoji

Qədim türk dastanlarında tərbiyənin məqsəd və məzmunu.

Qədim Yunanıstanda tərbiyə və məktəb. Sparta və Afinada tərbiyə

Sокrаt (b.е.ə. 469-399) şəxsiyyətin inkişafı və tərbiyəsi hаqqındа.

Təlimdə Sокrаt mеtоdu.

Plаtоn (b.е.ə. 427-347) təlim və tərbiyə hаqqındа.

Аristоtеl (b.е.ə. 384-322) tarixdə “İlk müəllim” kimi.

Аristоtеlin müəllimliк fəаliyyəti.

Аristоtеlin yaş dövrləri (0-7- bitкi dövrü; 7-14- hеyvаni dövr, 14-21-

Qədim Rоmаdа məкtəb və pеdаqоji idеyаlаr.

Erkən orta əsrlərdə şərqdə tərbiyə, təhsil və pedaqoji fikir.

İslam müqəddəslərinin tərbiyə haqqında fikirləri.

__________Milli Kitabxana__________

Məhəmməd Peyğəmbərin (s) tərbiyə, təhsil, bilik və elm haqqında

İslamıyyətdə ilk məktəblər. Suffə, kuttab və məktəblər.

«Nizаmiyyə» mədrəsəsinin yaranması.(ХI əsr).

Nizаmiyyə mədrəsələrinin Şərqdə yаyılmаsı.

Mədrəsələrdə təhsilin məzmunu.

Xətib Təbrizinin, Şihabəddin Suhrəverdinin “Nizamiyyə” mədrəsəsində

İslamda elmin inkişafı və əsas istiqamətləri.

Dünya elm və mədəniyyətinin inkişafına müsəlman alimlərinin töhfələri.

Erkən orta əsr şərq, türk mütəfəkkirlərinin pedaqoji ideyaları.

Ümumislam və ümumşərq maarif və mədəniyyətinin inkişafında erkən

orta əsr şərq mütəfəkkirlərinin tərbiyə, təhsil və şəxsiyyətin mənəvi, əxlaqi

keyfiyyətləri haqqında fikir və ideyaları.

Mahmud Kaşqarlının (XI əsr) “Divanü-Lüğət-it-türk” əsərində tərbiyəvi,

Balasaqunlu Yusif xas Hacibin “Qutadqu – bilik”(“Xoşbəxtliyə aparan

bilik”)əsərində tərbiyəvi, əxlaqi fikirlər.

Əhməd Yüknəkinin “Atabətül-Həqayiq” (“Həqiqətlərin

astanasında”; “Həqiqətlər heybəsi”) əsərində tərbiyəvi, əxlaqi fikirlər, şəxsiyyətin

mənəvi aləmi məsələləri və bu əsərlərin pedaqoji fikrin inkişafında əhəmiyyəti.

Əbu Əli İbn Sinanın (980-1037) “Qanun-e–Tibb” və “Şəfa” əsərlərində

tərbiyə məsələləri və didaktik fikirlər.

Biruninin, Qəzzalinin və başqa Şərq mütəfəkkirlərinin pedaqoji ideyaları.

Farabinin pedaqoji fikir tarixində yeri.

Cəlaləddin Ruminin “Məsnəvi”sində şəxyyətin inkişafı və mənəvi

Y.A.Komenskinin pedaqoji görüşləri.

Y.A.Komenski (1592-1670) elmi pedaqogikanın banisidir.

Y.A.Komenskinin “Böyük didaktika” əsərinin pedaqoji əhəmiyyəti.

__________Milli Kitabxana__________

Y.A.Komenskinin didaktik fikirləri.

Y.A.Komenski sinif-dərs sistemi haqqında.

Y.A.Komenskinin didaktik fikirlərində təbiətə müvafiqlik prinsipi.

Y.A.Komenski uşaqların yaş dövrləri haqqında.

Y.A.Komenski təlimin prinsipləri haqqında.

Y.A.Komenskinin “Qızıl qayda”sı – əyanilik prinsipi.

Y.A.Komenski təhsilin məzmunu haqqında.

Y.A.Komenski müəllimin pedaqoji fəaliyyətinə verilən tələblər

Con Lokkun pedaqoji görüşləri.

C.Lokkun “Ağ lövhə” nəzəriyyəsi.

Jan Jak Russonun pedaqoji görüşləri.

Jan Jak Russonun (1712-1773) həyatı və pedaqoji fəaliyyəti.

J.J.Russonun “Təbii tərbiyə”, “Azad tərbiyə” nəzəriyyəsi.

Russonun “Emil və ya tərbiyə haqqında” əsərində tərbiyə məsələləri.

J.J.Russо uşаqlаrın yаş dövrləri və inкişаf mərhələləri hаqqındа.

XVIII əsr fransız maarifçilərinin pedaqoji ideyalari.

Кlоd Аdriаn Hеlvеtsinin (1715-1771) «Аğıl hаqqındа», “İnsan haqqında,

onun zehni qabiliyyətləri və onun tərbiyəsi haqqında” əsərləri haqqında.

K.A.Helvetsi təhsilin dünyəviliyi haqqında.

K.A. Helvetsinin qadın və kişilərin bərabər təhsil alması haqqında

Dеni Didrоnun (1713-1784) еlm, incəsənət və sənət еnsiкlоpеdiyаsının

D.Didrо tərbiyə və rеаl təhsil hаqqındа.

Didronun tərbiyə haqqında materialist ideyaları.

İ.H.Pestalotsinin (1746-1827) həyatı və pedaqoji fəaliyyəti.

Pestalotsinin Neyqofda yaratdığı uşaq müəssisəsində pedaqoji fəaliyəti.

__________Milli Kitabxana__________

Pestalotsinin Burqdorfda uşaq müəssisəsində pedaqoji fəaliyyəti və

İ.H.Pestalotsinin “Həyatda atılmışların axşam saatları”, “Linqard və

Gertruda” əsərlərində əsas pedaqoji ideyalar.

İ.F.Herbartın (1776-1841) həyatı və pedaqoji fəaliyyəti.

Herbart pedaqogikasının fəlsəfi və psixoloji əsasları.

Herbartın təlim və tərbiyə haqqında fikirləri.

Fridriх Frеbеlin (1782-1852) pеdаqоji idеyаlаrı və fəаliyyəti.

Аdоlf Distеrvеqin (1790-1866) pеdаqоji idеyаlаrı və fəаliyyəti.

А.Distеrvеqin didакtiк fiкirləri.

R.Ouenin pedaqoji fikirləri və pedaqoji fəaliyyəti.

ХIХ əsrin I yаrısındа Rusiyаdа təhsil siyаsəti.

ХIХ əsrin I yаrısındа Rusiyаdа pеdаqоji fiкrin inкişаfı.

V.Q.Bеlinsкinin (1811-1848) və А.İ.Gеrtsеnin (1812-1870) təhsil-

tərbiyə hаqqındа fiкirləri.

Niкоlаy İvаnоviç Pirоqоvun (1810-1881) pеdаqоji idеyаlаrı və fəаliyyəti.

Niкоlаy Аlекsаndrоviç Dоbrоlyubоv (1836-1861) təlim və tərbiyə

Коnstаntin Dmitriyeviç Uşinsкi (1824-1870) rus еlmi pеdаqоgiкаsının

K.D.Uşinskinin anа dili təlimi idеyаsı və «Аnа dili» məqаləsi.

K.D.Uşinskinin xəlqilik ideyası.

S. M. Qocayeva

həqiqətlər Saibdə ağıl və hikmət nəzəri ilə dəyərləndirilmişdir (5, 7).

Güclü müşahidə qabiliyyətinə sahib olan ustad təbiəti sevməklə yanaşı,

təbiətdə baş verən hadisələri diqqətdən qaçırmamış, düşüncələrini oxucusuna daha

aydın çatdırmaq üçün təbiət hadisələrinə müraciət etmişdir. Lirik parçalarından

birində baharın gözəlliklərindən vəcdə gələrək düşüncələrə dalan şair təbiətdə baş

verənlər fonunda həyat həqiqətlərini görməyə səsləyir: “Gül tufanına, baharın coş-

ğunluğuna baxın. Baxın ki, günəş nə qədər fəaliyyətlə doludur. Gözləri qamaşdıran

bu aynalar hansı ayinədarın əlindədir. Görün, gül, yaşıllıq axar su pərdəsi ardında

oturmuşdur. Bu yaşıl qumaşda Ayı görün. Baxın, o düzgün boylu ilə qucaq-qucağa

olmaq şövqündən güllər ətrafa qucaq açmışdır. Xəttatın xəttini oxumaqla kifayət-

lənməyin, yarın xəttinin arxasında gizlənən gözəlliyi də görün. Cahanın mahiyyətində

bu bir rayihədir, qoxlayın. Cahandakı bu gözəlliyi görün. Kirpiklərinizi açıb, dilinizi

bağlayın. Üfüqlərin yarın cilvəsilə dolu olduğunu görün. Atəşi görəcək gözünüz

yoxsa, barı baharın mahiyyətindəki qaynaşmanı görün”.

Saib “hind üslubu”nun ən böyük şairi olduğundan onun yaradıcılığına

təsəvvüfün təsiri göstərir ki, N.İ.Priqarinanın “hind üslubu”nun varlığın vəhdəti haq-

qında sufi konsepsiyasını aradan çıxarması fikri məntiqə uyğun deyil. Şairin

yaradıcılığına müraciət edək:

Zərrədən günəşədək (bütün şeylər) “ənəlhəqq”

-deyə fəryad edir.

Eşq ahəngində sazın xaric nəğməsi yoxdur.

Priqarina ilə razılaşmayan M.Məhəmmədi şairin lirikasından bu beyti örnək

gətirərək, “hind üslubu”nun vəhdəti-vücud təlimini aradan çıxarması fikrinin düzgün

olmadığını qeyd edir (11, 135).

Saib təsəvvüfə meyl edən bütün şairlər kimi eşqi mütləq həqiqətə çatmağın

əsas vasitəsi hesab edərək, eşq təriqətinə mənsub olduğunu bildirir. Məhz bu eşq –

ilahiyə olan ülvi məhəbbət onu məzhəblərin qeybindən azad etmişdir. Sufiliyin belə

dəyər verdiyi eşq nədir? Nəsib Göyüşovun “Təsəvvüf anlamları və dərvişlik rəmzləri”

kitabına nəzər salaq: “eşq məhəbbətin yüksəliş və ifrat dərəcəsinə deyilir. Eşq ilahi

nurdur, təlimlə deyil, Haqq tərəfindən verilir. Eşq ruhun batini aləmdə qopardığı

mənəvi tufandır” (7, 72). S.Şıxıyeva isə “eşq” sözünün mənşəyinə diqqət yetirərək

yazır ki, “Eşq” üzüm tənəyinin xüsusi bir növüdür ki, ağaca sarılaraq onun şirəsini

sorur və nəticədə ağac quruyaraq məhv olur. İlahi eşq də maddi olan hər şeyi məhv

edir və yalnız o ilahi Varlıq qalır. Təsəvvüf nümayəndələri bu mülahizələrində “hər

şey məhv olacaq, onun simasından başqa” (Küllü şeyin həlakə illa vəchəhi) ayəsinə

əsaslanmışlar” (16, 37).

Sufilərə görə, əslində köhnə bir xarabalıqdan ibarət olan maddi dünyanın özünü

də canlandıran məhz eşqdir. Eşqin yüksəlişi qəlbi mərifətlə doyurur və nəticədə salik

Yaradanla bir anlıq vüsal naminə maddi varlığından keçməyə can atır. Saib yazırdı:

Hüsni-cövlanından əl kəsməkdir arvadlar işi,

Keç özündən mərdlər təki Yusifi-Kənan üçün.

Allah gözəldir. Ona aid olanlar, Onun yaratdıqları da gözəldir. Mərifət şəra-

bını dadan hər bir qəlb təmasda olduğu hər şeydə Allahdan bir işarə gördükdə arifanə

məstlik halına gələrək, Haqla birbaşa ünsiyyətə can atır. İlahi varlığa qovuşmaq

üçünsə, ““öz” “mən”ini dəf etməli, qəlbindəki təkəbbürü, qüruru öldürməli, iradə-

sindən keçib Allaha tabe etməli, onu dünyaya bağlayan əlaqələri kəsməli, daxilini

güzgü tək saflaşdırmalı, bir sözlə, özünü unudub fərdi şüurdan universal şüura

keçməlidir” (11, 124). Saibə görə, elə bu “özü”ndən çıxış da eşq yolçusu qarşısında

duran əsas şərtdir. Yuxarıda örnək gətirdiyimiz beytdə şair gözəllik timsalı olan

Yusiflə bağlı rəvayətə eyham edərək öz təsəvvüfü dünyagörüşünü açıqlamışdır.

Beləliklə, “eşq” təsəvvüf yolçusunu mütləq həqiqətə aparan əsas vasitədir.

Eşq sayəsində insan qəlbi paklaşır, bəşərə məxsus “mən” məhv olur, yalnız Allaha

məxsus olan “Mən” qalır. Bu “Mən” isə “insanda Allahdan olan ilahi zərrədir və ya

insanı Allahla vasitəsiz olaraq bağlayan ilahi bağdır” (3, 94). Buna əsaslanaraq Əbu-

həfs Ömər Sührəvərdi Həllacın məşhur “Mən haqqam” kəlamını misal gətirib bildirir

ki, burada “Mən” anlayışı Allahı ifadə edir.

Şair yuxarıda nümunə gətirdiyimiz beytlə yanaşı başqa şeirlərində də Quran

qissələrinə və dini rəvayəvlərə, o cümlədən hədislərə eyham edərək təsəvvüfü

görüşlərini açıqlamağa müvəffəq olmuşdur:

Elə yüngüldü yüküm, Nuh məni almış gəmiyə,

Çör-çöpəm sanki, tufandan xəbərim yoxdu mənim.

Bu beytdə Saib Nuh peyğəmbərin qissəsindən təsirlənmişdir. Həmin heka-

yətdə Nuhun qövmündəki imansızların cəzalandırılması məqsədilə Allahın əmri ilə

baş verən dəhşətli tufandan və iman gətirən əməlisaleh insanların Nuhun düzəltdiyi

gəmidə nicat tapmasından bəhs olunur. Həmin hadisəyə eyham edən şair qəlbinin

maddiliklə bağlı olan nəfsani ehtiraslara tabe olmadığını, mənəviyyatca saf olduğunu

bəyan edərək tufandan qorxmadığını bildirir. İslami inanca görə də, gəmidə imanı

təmiz olan insanlar toplaşarsa, həmin gəminin dəniz fəlakətlərindən heç bir qorxusu

İsanın iynəsini sən yaxana taxma nahaq,

Bir tükün siqlətinə tab eləməz, bil, o bədən.

Bu beytin birinci misrasında İsa peyğəmbərin Allahın dərgahına gedərkən

əynindəki köynəyin üzərində dünya malından yalnız bir iynənin olduğuna işarə edilir.

Beytin ikinci misrasında isə təsəvvüfdən təsirlənən şair, “fənafillah”a çataraq dünyəvi

zövqlərdən azad olan aşiqin maddi aləmin bir iynəsinə də ehtiyacı olmadığını, maddi

vücudu ilə bağlı olan tükün belə onun zərif bədəninə ağırliq gətirəcəyini bildirir.

Beytin birinci misrası ikinci misra üçün giriş təsiri bağışlayır. Qeyd etməliyik ki, sufi

təliminə görə, saç, o cümlədən tük, rəmzi mənada dünyəvi həvəslərin təzahürü olaraq

insanı Haqdan uzaqlaşdırır. Maddi aləmə bağlılığı təmsil etdiyi üçün həqiqətə doğru

yürüyən aşiqə ağırlıq edir.

Dünyaya od yayan o eşq də bir gün soyuyar,

Onda İbrahim üçün od da dönüb reyhan olar.

Bu beytin birinci misrasında Saib bu dünya ilə bağlı olan bütün məhəb-

bətlərin məcazi olduğuna işarə edərək onların əbədi olmadığını vurğulayır. Sufi

təliminə görə, gerçək və həqiqi məhəbbət Allaha olan məhəbbətdir.

Saib Allaha müraciətlə yazır ki, “Baxmayaraq ki, yaradılmışlar sənin qapının

dilənçisidir, heç bir məxluq bilmir ki, sənin sarayın haradadır!” (11, 118). Hədislərdən

birində deyilir: “Allahın mənzili sevimli bəndəsinin qəlbindədir”. Sufi təsəvvürünə

görə, “Lahut ilahi məqam olmaqla bütün aləmlərdən yüksəkdir” (6, 30).

Süfilər nəfsin cisimlə ruh arasında vasitə olduğunu yaxşı bilir və onun tama-

milə məhvinin qeyri-mümkün olduğunu anlayırdılar. Saib Təbrizi elə buna görə də

nəfsi saflaşdırmaqla (tərbiyə etməklə) maddiliklə bağlı nəfsani arzulardan xilas olma-

ğı təqdir edir. Çünki insanı haqq yoldan sapdıran nəfsin maddiliklə bağlı arzularıdır.

“Nəfsin sənin əlində əsir və aciz ikən ona mərhəmət edib də arzularını ger-

çəkləşdirməyə çalışma! Zira sən ona nə qədər yaxşılıq etsən də o, daima səni təhlükəli

yollara sövq edər. Sən onu tərbiyə edərək öldürməyə çalış!” – deyə bəşərə müraciət edən

Saib Təbrizi öz fikrini məntiqi baxımdan da isbatlamaq məqsədilə məşhur atalar sözünü

xatırladır: “Sahibinin və tanıdıqlarının ayağını dişləyən köpək öldürülməyə layiqdir”.

Əzəli və əbədi olan ruh pak olsa da, bədənin maddi və fiziki tələbatları onu

korlayır, “çirkli dünya işlərinə bulaşdırır”. Ruh ilk yaradılış bağçasındakı günlərini

yada salaraq öz əslinə qayıtmağı arzulayır: “Ah o günlər ki, təcrid iqlimində və ələst

bağçasında öz başımın sultanı idim. Bilmirəm nə etdim, nə günahım vardı ki, bu

bədən zindanına düşüb də çirkli dünya işlərinə bulaşdım”.

Saibə görə, kamil insan o şəxsdir ki, qarışıq torpaqda da həqiqət cövhərini və

mərifətini görə bilsin. Şair yenə də təbiətə müraciət edərək bildirir ki, Ayın suyun

üzərindəki əksini uşaqlar belə çətinlik çəkmədən görə bilirlər.

Məhəmməd peyğəmbərin kəlamlarından birində deyilir: “Şöhrət bəladır,

lakin hər kəs onu istəyir. Təvazö rahatlıqdır, lakin insanlar ondan qaçır”. Saib Təbrizi

öz yaradıcılığında insanları bu dünyanın şan-şöhrətinə və rahatlığına uymamağa

çağırır, bunun insanın xoşbəxtliyi yolunda bir maneə olduğunu bildirir. Saibə görə,

barmaqla göstərilmək və məşhur olmaq üçün nəfsi qıraraq “qənaətlə yaşamaq və

çətinliklərdən keçərək hilal kimi nazilmək lazımdır. Ayın ən çox diqqət çəkdiyi

zaman onun sap kimi ən nazik olduğu zamandır”.

Saib ölümdən qorxmurdu, çünki bütün ömrünü insanlığa xidmətə sərf etmiş,

öz ideyalar silsiləsilə bədii təfəkkürü zənginləşdirmişdi. İnsanlarla xoş davranmış,

ürək sındırmamışdı. Saibə görə, “Həşr sabahından ən çox qorxanlar xarakter və

vicdanlarından, əməllərindən şübhəsi olanlardır. Çünki hesabı təmiz olanlar hesab

günündən qorxmaz. Necə ki, çirkin olanlar aynaya baxdıqları zaman üzülər və utanar,

Yusif peyğəmbərsə heç zaman belə duyğulara qapılmaz”. Elə buna görə də, “cə-

hənnəmə getməsi lazım gələn kimsədə cənnət açarını axtarma” deyən şair məşhər

günü sorğusuz-sualsız cənnətə daxil olacağına inanırdı:

Sanmasın heç kim fəna dünyada mövcud özünü,

O, əcələ insanı Allaha qovuşduran bir vasitə kimi baxırdı:

Ömür keçdi, səfər əsbabını amadə qılın,

Hər nə sizdən kəsə tiği-əcəl andan kəsilin.

Gülzümi eşqdən ey ayrı düşən həmdəmlər,

Düşmüşkən yola seylabi bahari yığılın.

Saib Təbrizi əslindən ayrı düşən ruhların hicran əzabını anlayır, “qəfəsdə quş

kimi çırpınan” ruhun cism zindanından qurtulduqdan sonra təskinlik tapacağını bəyan

XII əsrdə yaşamış Azərbaycan mütəfəkkiri Ş.Sührəvərdi öz varlığının bir

ruhdan ibarət olduğunu bildirir, dünyanı bu ruh quşu üçün bir qəfəs sayırdı. Bildirirdi

ki, həqiqətə çatmaq üçün insan varlığındakı ilahi başlanğıca dəlalət edən ruh maddi

olan cismi tərk etməlidir:

Mən bir quş bu (bu dunya) isə qəfəsim idi,

Oradan uçaraq (qəfəsimi başqaları üçün boş qoydum)

Ruhları öz bədənlərindən çıxarın ki,

Haqqı olduğu kimi açıq-aydın görəsiniz (10 , 129).

Bu fikir İ.Nəsimi beytlərində eyni ilə Ş.Sührəvərdi yaradığılığında olduğu

kimi ifadə olunmuşdur:

Gəl, ey Nəsimi – sərgəştə, canı tərk eylə

Ki, can qəfəsdən uçar, əzmi-cavidan eylər.

İ.Nəsimiyə görə də, Tanrıya qovuşaraq həqiqətə çatmaq üçün ruh cismi tərk

Ruhi-qüts oldu Nəsimi, cismini tərk eylədi,

Gövhəri fərd oldu düşdü vəhdətin dəryasinə.

Göründüyü kimi, S.Təbrizi sələflərindən təsirlənsə də, onları təkrarlamamış,

eyni fikri yeni çalarda təqdim etməyə müvəffəq olmuşdur.

İnsan nə qədər yaşayırsa-yaşasın ölümə məhkumdur. “Kitabi-Dədə Qorqud”

dastanında deyildiyi kimi “Gəlimli-gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya”. Dünya

dolur-boşalır, nəsillər bir-birini əvəz edir. Qəribədir ki, bu dünyanın övladı olan insan

doğulur, boya-başa çatır, ömrünü-gününü sürdükdən sonra, bəzən də çox erkən kai-

natı tərk edir. Dünya isə əsrlər keçsə də elə bir ciddi dəyişikliyə uğramır, qocalmır, öz

uzun ömrünü yaşayır. Professor Malik Mahmudovun “Klassik ərəb ədəbiyyatı” ki-

tabında maraqlı bir əhvalatdan bəhs olunur. Belə ki, Əməvilər dövründə yaşamış ərəb

şairi Fərəzdək nəqaid şeirinin ən böyük ustadı kimi tanınan müasiri Cərirə qasid

vasitəsilə bir şeir göndərir:

Mən sənin üstünə gələn bir ölüməm.

İndi bax gör özünü ondan necə xilas edəcəksən?

Fərəzdək ölümün qarşısına çıxa biləcək bir qüvvə olmadığından Cəririn bu

şeirə cavab yaza biləcəyini ehtimal etmirdi. Cərirsə şeiri oxuyaraq bədahətən deyir:

Mən ölümə üstün gələn kainatam.

Sən mənə elə bir şey göstərə bilərsənmi ki, onun ömrü

kainatdan uzun olsun (9, 60).

Təsadüfi deyildir ki, “Sirlər xəzinəsi”ndə Şamla Zalın rəvayətinə eyham edən

Nizami Gəncəvi dünyanı – kainatı qarasaçlı Zala – ataya, bəşəri isə anadan ağsaçlı

doğulan körpə Zala bənzətmişdi.

Təsəvvüfdə mürşid-piri muğan salikə mənəvi yol göstərəndir ki, onun kömə-

yilə insan qəlbinə ilahi feyz və nur nazil olur. Əgər Şah İsmayıl Xətai “Mürşidsiz,

rəhbərsiz yollar açılmaz” deyirsə, Saib dirilik suyu ilə bağlı rəvayətə eyham edərək,

həqiqətə yetmək istəyən insanın son məqsədə çatmasını qismətə və həmin şəxsin

mətinliyinə, iradəsinə, mənəvi saflığına, bir sözlə, öz cəhdinə və səyinə bağlayır:

“Qisməti olmayanlara mürşid-i kamil nə edə bilər ki! Xızır əleyhissəlam İskəndəri

“abi-həyat” çeşməsindən susuz gətirmədimi?

Saib Təbrizinin böyük sələfi Ş.Sührəvərdi tərki-dünyalığa meyl etməmiş, bu

fikirdə olmuşdur ki, “Allaha qovuşmaq, əbədiyyətə çatmaq yalnız öldükdən sonra

mümkündür. Bunun üçün isə heç də həyatın nemətlərindən əl çəkib tərki-dünyalığa

qapılmaq lazım deyildir” (10, 130).

Saib də bu dünyanın şan-şöhrətinə, sərvətə aludə olmamağa çağırmaqla

yanaşı tərki-dünyalığı təqdir etməmişdir. Həqiqi dostlarla ünsiyyətdə olmağı daim

tənha bir küncə çəkilərək dua və ibadətlə məşğul olmaqdan üstün tutmuşdur. Saibə

görə, insan fəal olmalı, durmadan bəşərə xidmət göstərməlidir. Həmcinslərin mənə-

viyyatına təsir göstərərək onları haqq yola dəvət etmək, cəmiyyət üçün faydalı bir işlə

məşğul olmaq, bilik və bacarığı xeyirxah əməllərə yönəltmək tərki-dünyalıqdan də-

yərlidir. Kamilliyə çatmaq üçün heç də tərki-dünyalıq əsas deyil. Bu da M.Məhəm-

mədinin belə bir fikrinə haqq qazandırmağa əsas verir ki, “sufizm bir çox başqa

sənətkarlardan fərqli olaraq, Saibi həyatdan uzaqlaşdırmır, əksinə gerçəkliyə aydın və

kəskin münasibətin formalaşmasına kömək edir” (11, 136).

Qeyd etməliyik ki, S.Təbrizi Ş.Sührəvərdidən fərqli olaraq, əbədiyyətın

insanın bu dünyadakı yaşamı boyu qazanılacağına inanır və əqidəcə “əbədiyyət və

puça çıxmaq insanın öz əlindədir. Ey insanlar, gəlin yaxşılıq edib ölməməzlik suyu

içək. ” (8, 503) deyərək bəşərə səslənən ustad Xaqaniyə yaxınlaşır.

Öz zəmanəsində ağıl və dərrakəyə dəyər verilməməsindən şikayətlənən şair,

eyni zamanda Heraklit (e.ə.544-480) və Demokritdən (e.ə.460-IV əsrin əvvəli) fərqli

olaraq, ağlı dünyanın və həqiqətin dərkində mühüm amil kimi qəbul etmirdi. Mə-

lumdur ki, yunan mütəfəkkirləri və orta əsr Şərq filosofları ağlı bir növ fəlsəfə ilə

eyniləşdirir, Aristotel ağılı elmin başlanğıcı hesab edir, əslən türk olan Əbu Nəsr əl-

Fərabi (840-950) zəkanı kainatın nizamlayıcısı səviyyəsinə qaldırırdı. İdrak ruhun ən

yüksək kamilliyi kimi qəbul olunduğundan ağıl insanı xoşbəxtliyə çatdıran əsas vasitə

sayılırdı (9, 169).

İslami təsəvvüfə görə, insan hislərlə qavraya bilmədiyi şeyləri ağılın kömə-

yilə anlayır. Səbəblə nəticə arasındakı münasibəti onun sayəsində idrak edir. Ağıl heç

bir duyğu orqanının vasitəsinə ehtiyac duymadan öz-özünə müxtəlif fikir və müla-

hizələr yürüdə bilən ruhun əhəmiyyətli bir tamamlayıcısıdır. Ağıl Allahın xitabını

anlamağa müsait yaradılmış bir vasitədir. O, varlığa baxarkən onu hər kəsdən fərqli

görür və düzgün mühakimə yürüdür. Duyub hiss etdiklərini, görüb öyrəndiklərini

mərifətə çevirərək qəlbə əmanət edir.

Sufilərə görə, ağıl salikə həqiqətə gedən yolu tapmaqda yardımçı olur. Salik

hallar və məqamlar silsiləsini keçərkən “yalnız kamil insanın (mənəvi mürşid – S.Q.)

əqlindən faydalanır” (12, 267).

Lakin Adəm övladının cəmiyyətdəki həyatında, fərdlərlə əlaqəsində mühüm

əhəmiyyət kəsb edən ağıl insanı fəlakətə də sürükləyə bilər. Nəfsini saflaşdırmağa can

atan insan öz ağlına güvənməməlidir. Belə ki, “bəzi insanlar nəfisləri ilə vuruşarkən

nəfsin istəklərinin bir qismini özlərinə ram edincə bunu öz əqllərinin sayəsində əldə

edə bildiklərinə inanırlar. Beləcə meydana çıxan əqil mənliyi nəfs mənliyindən daha

betər, daha güclü olur” (12, 267) ki, bu da həqiqətə gedən yolda açıq-aşkar bir ma-

neəyə çevrilir. Mövlana “Əgər ağlın haqq yolunda sənin ayağında ip olursa, o ağıl

deyil, bir ilan və əqrəbdir” deyərkən, “əqil” sözünün ərəbcə mənasına işarə etmişdir.

“Əqil” dedikdə, ərəblər dəvənin ayağına bağladıqları ipi nəzərdə tuturdular. Həmin ip

dəvənin hərəkətini məhdudlaşdırırdı. Qəlbi məhdudiyyət və bağlılıq kimi təqdim

olunan ağıla qarşı qoyan mötədil sufilər heç də məntiqi və ağılı inkar etmir, qəlb nuru

və mənəviyyatla uzlaşmayan ağılı kor kimi tanıyırdılar (6, 39).

Saib bu baxımdan qəlbin həqiqətlərini duymada birinciliyi “eşq”ə verir. Ağıl

xilqət və yaradılandır. Saib də sələfi Füzuli kimi, Allahı əqli dərk etməni qəbul

etməsə də duyğular vasitəsilə belə bir səviyyəyə yüksəlmənin mümkünlüyünə inanır.

Biz dünyanı ağıl vasitəsilə öyrənirik. Təsəvvüfdə birinci mərhələ elmdir ki, ağıl elmin

başlanğıcı sayılır. Saib hikmətlərindən birinə nəzər salaq: “Ağıl ilə bir küçə boyu

məsafəyə qədər yol yoldaşı oldum. Dəli tikanlarından ətəyim parça-parça oldu”.

Təsəvvüfdəki ağıl-qəlb qarşılaşması Saib yaradıcılığında da özünə yer almış-

dır. Sufilər qəlb dedikdə heç də insan bədəninin ən vacib orqanı sayılan ürəyi nəzərdə

tutmurlar. Ürək cismlə, yəni maddiliklə bağlıdırsa, qəlb düşüncə, şüur, idrak və mə-

nəvi aləmimizin mərkəzi sayılır ki, insanın axtardığı həqiqət burada əks olunmuşdur.

Türk alimlərinin fikrincə, qəlblə ürək arasında cismlə ruhun bir-birinə münasibətinə

bənzər sirli bir münasibət vardır ki, elm bunu açıqlamaqda acizdir.

Sufilərə görə, məhz eşqin yüksəlişi ilə nəfsi paklaşdırmaq, həqiqətə – son

məqsədə gedən yolda maneələri yox etmək mümkündür. İnsanın öz “mən”ini dəf

etməsində eşq əsas vasitədir.

Ağıl yaradılandır, öz xaliqinə nisbətdə məhduddur, qüdrət və əzəmət sahibi

olan Yaradanı dərk etməkdə acizdir. Eşq isə mərifət qaynağıdır. O, ruhlar aləmin-

dəndir, ilahi mənşəlidir. Beləliklə, ağıl maddi aləmə, eşq isə ruhani aləmə mənsubdur.

Ağıl qeybə dair bilgilərdən xəbərsizdir, Allahı ağılla dərk etmək qeyri-mümkündür.

Eşq nurunun qəlbə axması insanı mənən yüksəldir ki, qəlbin bəslənmə qaynağı da

imandır. Qəlb ancaq Allahı anmaq və zikr etməklə rahatlıq tapır, başqa sözlə, “qəlb

anlamı mənəvi saflıq və ruhi paklığa əsaslanır” (6, 152).

Saib yaradıcılığında ağıl – eşq qarşılaşması onun sufizmə dərindən bələd

olduğundan xəbər verir. Sufilərə görə, qəlb inamına əsaslanmayan ağıl hiylə alətinə

çevrilir. Saib yazır: “Hiyləgər ağlın tədbiri eşqin nəyinə gərəkdir? Aslan tülkü

quyruğundan yapılmış əsadan istifadə edərmi heç?”

Göründüyü kimi, şair birinci misradakı mülahizəsinə oxucusunu inandırmaq

məqsədilə ikinci misrada maraqlı bənzətmələr təqdim edir. “Eşq” türklərdə müqəddəs

sayılan, güc rəmzi olan aslana, hiylə və mərk alətinə çevrilmiş ağılsa, hiyləgərliyi ilə

məşhur olan tülkünün quyruğundan hazırlanmış əsaya bənzədilir. M.C.Rumi yaradı-

cılığına diqqət yetirək. Rumi bu fikirdə idi ki, “Haqqın camal sifətlərini bəsirət gözü

ilə görməyən adam kordur, onun üçün əsa çıraqdan üstündür” (12, 153). Saib də ağılı

yarasaya, eşqi günəşə bənzədir. O, ağıl əhli ilə eşqdən danışmağı mənasız sayaraq

bəyan edir ki, sağlamlıq və gözəllik üçün əhəmiyyətli olan sürməni kor gözə çəkmək

olmaz. Saibin bu fikirlərində təsəvvüfün və Mövlananın təsiri aydın duyulur.

Saib yaradıcılığında rast gəldiyimiz bu bənzətmə (eşq-sürmə) onun Nizami

yaradıcılığına da dərindən bələd olduğundan xəbər verir. “Leyli və Məcnun” poe-

masının “Atasının Məcnunu Kəbəyə aparması” bəhsində Məcnun “məni eşqdə ən

yüksək dərəcəyə çatdır” deyərək Yaradana yalvararkən, Allahdan “bu sürməni

gözümdən əsirgəmə” – deyə rica edir:

O ürəkdə ki, eşq yoxdur,

Onu qəm seli aparsa yaxşıdır.

İlahi, allahlığının böyüklüyü naminə,

Bir də padşahlığının kamalı naminə,

Məni eşqdə elə bir dərəcəyə çatdır ki,

Mən qalmasam da, o qalsın

Eşq çeşməsindən (günəşindən) mənə nur ver!

Bu sürməni gözümdən əsirgəmə! (13, 81)

Eşqlə sürmə arasındakı bənzəyişə gəlincə, burada eşqin qəlbi saflaşdıraraq

nura qərq etməsi, buradakı qaranlıq pərdələri sıradan çıxararaq onu genişləndirməsi

və işıqlandırması, sürmənin isə qəlbin zahirə açılan güzgüsü olan gözlərə sağlamlıq-

nur, füsünkarlıq verməsi, eləcə də gözlərin həcmini qabarıq əks etdirməsi nəzərdə

tutulur. İnsanın daxili aləmində qəlb aparıcıdırsa, zahiri görkəmin cəzbediciliyində

əsas rol gözlərə məxsusdur. “Göz ürəyin aynasıdır” məsəli də təsadüfi deyilməmişdir.

Eşq qəlbi işıqlandırır, müalicəvi xüsusiyyət kəsb edən sürmə isə gözün nurunu artırır.

Məntiq elmini yaxşı bilən, bunun sayəsində lakonik deyim tərzinə malik olan, yara-

dıcılığında fikir dərinliyini ön plana çəkən Nizami də bu əlamətlərdən faydalanaraq

“Leyli və Məcnun” əsərində orijinal bir bənzətmə təqdim etməyə müvəffəq olmuşdur.

“Ağıl insana könül aynasının hamarlanması və onunla edilən ibadətlərlə qəlbə

şəfa gəlməsi üçün verilmişdir. Əgər könül aynası yaranışdan əyridirsə, ya cila götür-

mür, ya da hamar olması üçün xeyli vaxt tələb olunursa, cula qəbul edən, seçilmiş və

gözəl aynaya isə azacıq cila da yetərlidir” deyən Rumi ağılı məhvə aparan 4 səbəb

göstərir: şəhvət, acgözlük, yüksək mövqelər ardınca qaçma və çox istəkdə bulunma.

Mövlanaya görə, “Qəlb inamına əsaslanan ağılın önündən qəflət buludları qalxar və o,

Haqqın təcəllisini görən bir nur dalğasına çevrilərək digər ağıllar üçün də faydalı

olar” (12, 153). Allah tərəfindən bir feyz kimi insana əta olunan ağıl Rumi nəzərində

hiylə alətinə çevrilmiş ağıldan fərqləndirilir. Mənəvi saflığa deyil, zahirə əsaslanan

ağıl Rumi tərəfindən korun əsasına bənzədilir.

Saib Təbrizi də sələflərinin yolu ilə gedərək “Kirpiklərinizi açıb dilinizi

bağlayın. Üfüqlərin yarın cilvəsilə dolu olduğunu görün” müraciətilə insanları

mərifətə səsləyirdi. Müqəddəs Quranın “İsra” surəsinin 72-ci ayəsində deyilir: “Bu

dünyada [Allahın dəlillərini, möcüzələrini görməyib gözü və qəlbi] kor olan axirətdə

də kor olar və haqq yoldan daha da çox azar!”

Bu dünyadan əliboş gedənlər, axirətdə də əliboş qalırlar. Saibə görə, insan bu

dünyadakı qısa ömrünü qənimət bilməli, “dünya keçicidir” deyərək ömrünü bada

verməməlidir. Həyatı dəyərləndirməli, vaxtın hər şeydən qiymətli olduğunu anlama-

lıdır. Bu sınaq meydanında əsl insan olmağa səy göstərməli, durmadan bəşəriyyətə

Öz hikmətləri ilə Saib insanları qəflət yuxusundan ayıltmağa can atır. “Ey dost,

yoxluq çölü ancaq əməl toxumu ilə şənlənir, belə əliboş axirət dünyasına getmə!” deyən

şair müasirlərini ölümdən qafil olmamağa, axirəti düşünməyə, yəni bu dünyada Allah və

bəşər qarşısındakı vəzifəsini başa düşərək əbədi həyata nail olmağa çağırır.

Hələ XII əsrdə sufi olmayan, lakin şəxsiyyətində sufiyanə bir keyfiyyət hiss

edən Xaqani Şirvani yazırdı ki, “Mənə safi deyin, mən onların təmizliyinin nökə-

riyəm” (8, 32). Batininin saflığı ilə öyünən, “batinimin saflığındandır ki, hər xalq

məni özündən bilir” deyən Saib Təbrizinin diqqətini də təsəvvüf məhz bu xüsusiyyəti

ilə – mənəvi saflığa dəyər verməsi ilə cəlb etmiş, şair onu düşündürən bəşəri ideyaları

təqdim edərkən həmin fikri axından bədii özünüifadə vasitəsi kimi faydalanmışdır.

Quran (ərəb dilindən tərcümə edənlər Z.Bünyadov və V.Məmmədəliyev). Bakı: Azərnəşr,

Azəroğlu B. Saib Təbrizinin sənət dünyası. Bakı: Elm, 1961, 286 s.

Bünyadzadə K. “Mən” və cəmiyyət fəlsəfə tarixi kontekstində // Fəlsəfə və sosial- siyasi

elmlər. № 4, Bakı: 2008, s. 91-102

Qasımova A. Quran qissələri XIV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının ideya-bədii

qaynaqlarından biri kimi. Bakı: Nurlan, 2005, 246 s.

Əli Fuad Bilkan. Saib Təbrizidən hikmət damlaları. İzmir. Basqı: Çağlayan A.Ş. 2003, 72 s.

Cümşüdoğlu N. Füzulinin sənət və mərifət dünyası. Bakı-Tehran: Süruş Beynəlxalq

nəşriyyatı, 1997, 386 s.

Göyüşov N. Təsəvvüf anlamları və dərvişlik rəmzləri. Bakı: Tural-Ə Nəşriyyat poliqrafiya

mərkəzi, 2001, 240 s.

Kəndli-Herisçi Q. Xaqani Şirvani (həyatı, dövrü, mühiti). Bakı: Elm, 1988, 592s.

Mahmudov M. Klassik ərəb ədəbiyyatı. Bakı: Bakı Universiteti nəş-tı, 2001, 258s.

Mahmudov M. Ərəbcə yazmış azərbaycanlı şair və ədiblər. Bakı: Elm, 1983, 208 s.

Məhəmmədi M. Saib Təbrizi və farsdilli poeziyada “hind üslubu”. Bakı: Elm, 1994, 187 s.

Mövlanə Cəlaləddin Rumi. “Məsnəvi”dən olan seçmələr. Bakı: YOM yayımları, 2007, 232 s.

Nizami Gəncəvi. Leyli və Məcnun (Filoloji tərcümə). Bakı: Elm, 1981, 290 s.

Nəsimi İ. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Maarif, 1985, 438 s.

Təbrizi S. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Maarif, 1980, 402 s.

Şıxıyeva S. Orta əsrlər ədəbiyyatında “eşq” anlayışı // Cahan, 1997, № 2, s.36-39

СУФИЗМ КАК СПОСОБ ХУДОЖЕСТВЕННОГО САМОВЫРАЖЕНИЯ В

ТВОРЧЕСТВЕ САИБ ТЕБРИЗИ

Одним из поэтов, живших и творивших в XVII в., является Саиб Тебризи. В

статье рассматривается лирика поэта, говорится об идех-тематических источниках его

Приходим к выводу, что, находясь под влиянием азербайджанской устной

литературы, тюркского фольклора, устного творчества народов Ближнего и Среднего

Востока, Тебризи все же смог внести новшества в своих стихах.

Поэт воспользуясь суфизмом, как способом художественного самовыражения,

отражает мысли об общественности и индивида.

SOPHISM AS THE MEANS OF ARTISTIC SELF –EXPRESSION IN THE

CREATIVE WORK OF SAIB TABRIZI

Saib Tabrizi is one of the poets, who lived and created in the XVII century. The article

deals with the lyrics of the great poet of the XVIII century – Saib Tebrizi, and refers to the

idea-subject sources of his creativity.

Despite being under the influence of the Azerbaijan verbal literature, Turkic folklore,

verbal folk art of the Middle East peoples, Tabrizi could introduce a fresh note into the content

The article concludes that profiting by sophism as a means of self expression, the poet

expressed his opinions about the society and personality.