Standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma

və Qorunması Haqqında” 1705 saylı qanunla Standartlaşdırma ilə bağlı ilk işlərə

Standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma haqqında ümumi arayış

səlahiyyətli təşkilat və ya orqanlar tərəfindən təsdiq edilən normativ sənəddir.

Standart kütləvi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş məhsulların (işlərin, xidmətlərin)

keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə dair tələbləri müəyyən edir. Standartın

hazırlanması zamanı elmi, texniki və təcrübi fəaliyyətlərin dəqiq nəticələri əsas

Standartlar hazırlanarkən ölkənin daxili şərtləri, insan sağlamlığı və

məhsulun təhlükəsizliyi, istehsalın və ixracın inkişafı, idxalın yoxlanması,

istehlakçı məsələləri, keyfiyyət və ətraf mühit mövzuları nəzərə alınaraq

beynəlxalq (ISO, İEC) standartlarla yanaşı, digər inkişaf etmiş ölkələrin milli

standartları əsas götürülür. Standartın əsas xüsusiyyəti onun dəyişən şərtlərə və

inkişaf edən texnologiyaya uyğunlaşa bilmə qabiliyyətidir.

Standartlaşmanın faydaları

İstehsalçıya

İstehsalın müəyyən bir plan və ya proqrama uyğun təşkil edilməsinə kömək edir

Münasib keyfiyyətə və davamlı emala şərait yaradır

İtkiləri və qalıqları minimuma endirir

Anbarda saxlanmanı və daşınmanı asanlaşdırır, qalıqların azalmasına gətirib çıxarır

İstehlakçıya

Məhsulun keyfiyyətinin təhlükəsizliyini təmin edir

Müqayisəni və seçimi asanlaşdırır

Qiymət və keyfiyyət cəhətdən aldanmanın qarşısını alır

İstehlakçının məlumatlandırılmasında vacib rol oynayır

İqtisadiyyata

Keyfiyyəti təşviq edir, keyfiyyət göstəricisi aşağı olan istehsalda meydana gələcək

əmək, zaman və xammal itkisini aradan qaldırır

Sənayeni müəyyən bir hədəfə istiqamətləndirir, istehsalda keyfiyyətin inkişafına

İqtisadiyyatda tələb və təklif tarazlığının yaranmasına kömək edir

İdxal və ixraca üstünlük gətirir

Sənayenin alt bölmələrinin yaranmasına və inkişafına kömək edir

Keyfiyyətsiz malı dövriyyədən çıxarır

Cədvəl 1. Standartlaşmanın faydaları

Standartların növləri aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

Standartların növləri

xüsusiyyətinə görə

əsas standartlar

məhsul alqı-satqısında və müxtəlif xidmətlərdə

etmək üçün istifadə edilən ümumi standartlar

törəmə standartlar

əsas standartlardan istifadə etmək üçün yaradılan

Tətbiqedilmə

sahələrinə görə

müəssisə standartları

müəssisələrin hər hansı ehtiyaclarını qarşılamaq

üçün yaratdıqları standartlar

sənaye standartları

eyni məhsul istehsal edən sənaye quruluşlarının

məhsulları üçün hazırladıqları standartlar

regional standartlar

ticarət əlaqələri quran ölkələrin qarşılıqlı fayda

əldə etmək üçün aralarında razılaşaraq tətbiq

milli standartlar

dövlət daxilində istifadə olunan standartlar

dövlətlər arası

standartlar

müəyyən qrupa üzv ölkələr tərəfindən hazırlanan

və bu ölkələrdə tətbiq edilən standartlar

xüsusiyyətlərinə

məcburi standartlar

əsasən məhsulun təhlükəsizliyi ilə birbaşa

qüvvəyə minən, yerinə yetirilmədiyi zaman cəza

tədbirləri tətbiq edilən standartlar

ixtiyari standartlar

məcburi standartlar istisna olmaqla digər

Cədvəl 2. Standartların növləri

Standartlaşdırma tarixi

Standartlaşdırmanın tarixi insanlıq tarixi qədər qədimdir. Sənayedə isə

standartlaşdırma 4500 il əvvəl Misirdə piramidaların tikilməsində istifadə edilən

daşların ölçüsündə və Romada su kanallarının çəkilməsində meydana gəlmişdir.

Burada dövlət tərəfindən alınan su vergiləri istifadə olunan su kanalının

diametrinə görə hesablanırdı. Babildə isə 1,2,4,8 və s. miqdarında artan çəki

Ticarət əlaqələri inkişaf etdikcə dövlət orqanları tərəfindən nəzarətin

aparılması üçün vahid ölçü və ağırlıq sisteminə keçməsi zərurəti yaranmışdır. Əl

işləri üçün qoyulan qaydalar, formalaşan adət və ənənələr kimi tədbirlər hazırkı

dövrdə müasir mənada standartları formalaşdırmağa başlamışdır.

Sənayedəki əsas standartların hazırlanması və bu standartlara görə

istehsalın uyğunlaşdırılması tarixi XVIII əsrdə İngiltərədəki sənaye inqilabı ilə

başlamışdır. Müasir standartlaşdırmanın ilk nümunəsi 1793-cü ildə ABŞ

ordusunda tüfəng sifarişi nəticəsində yaradılmışdır.

XX əsrdən başlayaraq standartlar üzrə xüsusiləşmiş orqan və təşkilatlar

yaranmağa başlamışdır. Belə ki, 1901-ci ildə İngiltərədə Standartlar Birliyi

(indiki Britaniya Standartlar Birliyi), 1917-ci ildə Almaniyada Almaniya

Standartlar Birliyi, 1918-ci ildə ABŞ-da ABŞ Standartlar Komitəsi (indiki ABŞ

Mühəndislik Standartlar Komitəsi), 1922-ci ildə İsveçdə İsveç Standartlar

Komissiyası, 1926-cı ildə Fransada Fransa Standartlar Birliyi yaradılmışdır.

Bundan əlavə, 1919-cu ildə Hollandiya və İsveçrədə, 1920-ci ildə

Avstriyada, 1921-ci ildə Yaponiyada və 1925-ci ildə Rusiyada Beynəlxalq

Standartlaşdırma Qurumları yaradılmışdır. Bu sahədəki işlər İkinci Dünya

Müharibəsindən sonra daha da sürətlənmişdir.

Hazırda beynəlxalq bazarlarda rəqabətqabiliyyətli olmağın yolu

standartlara uyğun keyfiyyətli mal istehsal etmək və xidmət təqdim etməkdən

Ticarət üzrə beynəlxalq təşkilatlar da öz fəaliyyətlərində bu məsələyə

xüsusi əhəmiyyət verirlər. Belə ki, ÜTT-nin (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı)

fəaliyyətinin 80%-i, İƏİT-nin (İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı)

fəaliyyətinin 50%-i, ASOİƏ-nin (Asiya və Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlığı)

fəaliyyətinin 25 %-i standartlarla bağlıdır.

Dünya standartlaşdırma təşkilatları və standartlar

ISO (International Organization for Standardization)

İnkişaf etmiş, qeyri-hökumət təşkilatı olan Beynəlxalq Standartlaşdırma

Təşkilatı (ISO) beynəlxalq standartları təmin etmək, beynəlxalq standartlar

yaratmaq məqsədilə 135 ölkənin beynəlxalq standart qurumlarının iştirakı ilə 23

fevral 1947-ci ildə qurulmuşdur.

Hazırlanan standartlar demək olar ki, sənayenin bütün sahələrini əhatə edir

(o cümlədən, materiallar texnologiyaları, mühəndislik texnologiyaları, xüsusi

texnologiyalar, kənd təsərrüfatı və qida sahəsindəki texnologiyaları, ərzağın

daşınması və bölüşdürülməsi, elektronika, informasiya texnologiyaları və

telekommunikasiya, tikinti, sağlamlıq və ətraf mühitin təhlükəsizliyi, ümumi

sahələr və infrastruktur, elm və xidmət sahəsi də daxil olmaqla 9 sahə).

ISO eyni zamanda standartların tərcüməsinə də məsuliyyət daşıyır. Hazırda

təşkilatın dünyanın bir çox ölkəsinin milli standartlar orqanlarından ibarət 166

Təşkilatın mərkəzi İsveçrənin Cenevrə şəhərində yerləşir və burada

(mərkəzi aparatda) 150-dən çox işçi daimi olaraq çalışır. Təşkilat daxilində

3.483 texniki orqan fəaliyyət göstərir. Təşkilat ilk standartını 1987-ci ildə nəşr

etmiş və 2013-cü ilin hesabatına əsasən indiyədək 19.977 standart və standart

tipli sənəd nəşr edilmişdir.

Təşkilatın bir çox məqsədi vardır:

Beynəlxalq əmtəə və xidmət mübadiləsini asanlaşdırmaq;

Elmi, texniki, iqtisadi sahələrdə qarşılıqlı razılaşmaları təmin etmək

üçün dünyada standartlar formalaşdırmaq;

Beynəlxalq standartları uyğunlaşdırmaq, birləşdirmək və tövsiyələr

Bütün üzvlərin razılığı ilə beynəlxalq standartlar yaratmaq;

Beynəlxalq aləmdə istifadə üçün əlverişli olan yeni standartların

Beynəlxalq və texniki qurumların işlərinə dair məlumat mübadiləsini

Standartlaşma ilə bağlı digər beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq etmək,

standartlaşdırma ilə əlaqədar bu qurumların işini asanlaşdıracaq işlərdə

ISO-da standartların yaranma mərhələsi aşağıdakı kimidir:

ISO standartlarının əsasını idarəetmə sisteminin standartları təşkil edir.

İSO-nun əsas standartlar qrupu

Ətraf mühitin idarəedilməsi

Ərzaq təhlükəsizliyinin idarəedilməsi

Məlumat təhlükəsizliyinin idarəedilməsi

Davamlı tədbirlərin idarəedilməsi

Zaman və tarix format

Cədvəl 3. ISO standartlarının əsas qrupları ( Mənbə:

(International

Electrotechnical

– Beynəlxalq

Elektrotexniki Komissiya 1906-cı ildə Cenevrədə fəaliyyətə başlamışdır.

Elektrik, elektronika və elektromexanika sahələri üzrə beynəlxalq standartlar

hazırlayır. 51 üzvü vardır və bu günədək 4.500 standart hazırlanmışdır.

IFAN – Standartların Tətbiq Edilməsi üzrə Beynəlxalq Federasiya 1974-cü

ildə Parisdə yaradılmış və 21 üzvü mövcuddur. Beynəlxalq Standartların tətbiq

edilməsi üçün müvafiq konfranslar və tədbirlər təşkil edərək əməkdaşlığın

artırılması kimi fəaliyyətlərlə məşğuldur.

WPO (World Packaging Organization) – Qeyri-kommersiya və qeyri-

assosiasiyalarından, regional qablaşdırma federasiyalarından, digər maraqlı

tərəflərdən və ticarət assosiasiyalarından ibarət beynəlxalq federasiyadır. Dünya

Qablaşdırma Təşkilatının əsası 6 sentyabr 1968-ci ildə Tokio şəhərində

qoyulmuşdur. Təşkilatın 48 üzvü vardır. Məqsədi beynəlxalq səviyyədə

qablaşdırma və qablaşdırma məhsulları mövzularında fəaliyyət göstərmək,

yarışmalar və sərgilər təşkil edərək ətraf mühiti qoruyan ən yaxşı

qablaşdırmanın istifadəsini təşviq etməkdir.

Standardization)

Standartlaşdırma Komitəsi ISO-nun məqsədlərinə uyğun şəkildə 1960-cı ildə

qurulmuşdur. Mərkəzi Brüssel şəhərində yerləşir. Elektrik və elektrotexnika

mövzuları istisna olmaqla, digər mövzular üzrə standartlar hazırlayan regional

bir qurumdur. Təxminən 1.400 standartı mövcuddur.

CENELEC (European Committee for Elektrotecnical Standardization) –

Elektrotexniki Standartlar üzrə Avropa Komitəsi IEC-in məqsədlərinə oxşar

məqsədləri əsas tutaraq 1973-cü ildə qurulmuşdur. Mərkəzi Brüssel şəhərində

yerləşən bu regional qurum elektrik və elektrotexnika ilə əlaqədar standartlar

hazırlayır. Təşkilatın 1.200-ə yaxın standartı vardır.

ETSI (European Telecommunications Standars Institution) – Avropa

Telekommunikasiyalar Standartları İnstitutu telekommunikasiya sahəsində

standartlar hazırlayan regional təşkilat kimi fəaliyyət göstərir. 5 qitənin 64

ölkəsindən hökumətlər, hökumət orqanları, milli standartlaşdırma orqanları,

mobil operatorlar, istehsalçılar, istehlakçılar, xidmət təchizatçıları, elmi-tədqiqat

orqanları, universitetlər, məsləhətxanalardan ibarət 750 üzvü vardır.

təxminən 2.000-2.500 standart nəşr edir. Fəaliyyətə başladığı gündən (1988-ci

ildən) bu yana təxminən 30.000 standart nəşr etmişdir.

EOQ (European Organization for Quality) – Avropa Keyfiyyət Təşkilatı

1957-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Regional bir quruluş olan EOQ-nun məqsədi

keyfiyyət, keyfiyyətli məhsul istehsalı və istifadəsi üzrə istehlakçılara və

istehsalçılara məlumatları çatdırmaq üçün müvafiq işlər görməkdir. Təşkilatın

hazırda 25 üzvü var.

Regionlararası Standartlar Birliyi – SSRİ-nin dağılmasından sonra Türkiyə

Standartlar İnstitutunun başçılığı ilə 1991-ci ilin 9-11 sentyabr tarixlərində

yaradılmışdır. 20 üzvü vardır.

SMIIC (Standardization and Metrology İnstitution of Islamic Countries) –

İslam Ölkələrinin Standartlaşdırma və Metrologiya İnstitutu İslam Əməkdaşlıq

Təşkilatının İqtisadi və Ticarət Əməkdaşlığı üzrə Daimi Komitəsinin təşəbbüsü

ilə yaradılmışdır. İnstitutun Əsasnaməsi COMCEC-in 15-ci görüşündə

İstanbulda 1999-cu ildə imzalanmışdır. Təşkilatın yaranmasında məqsəd bu

ölkələr arasında ticarət əlaqələrini inkişaf etdirməklə ümumi standartlar

yaratmaq, standartlar təşkilatı olmayan ölkələrin təşkilatını yaratmaq tədris işləri

ilə məşğul olmaq idi. Hazırda institutun 31 üzvü və 7 texniki komitəsi var.

Türkiyədə standartlaşdırma

XIII yüzilliyin ortalarından etibarən Türk cəmiyyətinin sosial, iqtisadi və

mədəni həyatında böyük rol oynamış Ağsaqqallar Şurası, tacirlər və sənətkarlar

arasında peşə əxlaqının qorunması, hiyləli işlərin qarşısının alınması üçün təsirli

bir mexanizm qurmuşdu.

Ancaq bugünkü standartlara uyğun ilk standart Türkiyədə 1502-ci ildə

Sultan II Bəyazit tərəfindən imzalanmış “Qanunnamə-i İhtisab-i Bursa” (Bursa

Bələdiyyə Qanunu) fərmanıdır. Standart və istehlakçı ilə bağlı münasibətlər

XVII əsrdən etibarən bazar nizamnamələri ilə tənzimlənmişdir. Respublika elan

olunduqdan sonra 1930-cu ildə “Ticarətdə Təğşişin Mən-i və İxracın Mürəkkəbə

və Qorunması Haqqında” 1705 saylı qanunla Standartlaşdırma ilə bağlı ilk işlərə

II Dünya müharibəsindən sonra isə bütün dünyada iqtisadiyyatın inkişaf

etdirilməsi ilə əlaqədar standartlaşdırma və keyfiyyətə nəzarət mövzuları

yenidən vaciblik qazandı və 1954-cü ildə Türkiyə Standartlaşdırma İnstitutu

yaradıldı. Hazırkı vəziyyətə 1960-cı ildə qəbul edilmiş 132 saylı qanunla

gətirilmişdir. Mərkəzi Ankara şəhərində yerləşən qurumda 1.500-ə yaxın işçi

çalışır. 40-a yaxın standartı vardır.

İnformasiya texnologiyaları, ətraf mühit, eletrik, elektrotexnika və

təhlükəsizlik, elektrik istehsalı, çatdırılması və bölüşdürülməsi, işıqlandırma,

binaların daxilinin köməkçi təchizat, keçiricilər, kabellər və izolyasiya

materialları, yüksək gərginlik ləvazimatları və ildırımdan qorunma sistemləri,

elektronika, sənaye xidmətləri, sosial xidmətlər, tikinti materialları, izolyasiya,

örtük və köməkçi vasitələr, akustika vasitələri, tikinti təhlükəsizliyi, kimya,

mədən, emal maşınları və dəstləri, avtomatika, maşın təhlükəsizliyi, təsisat,

isitmə, soyutma və havalandırma sistemləri, təzyiqli qablar, ərzaq, halallıq,

metallurgiya, milli təhlükəsizlik, şəxsi qoruyucu və oyun sahələrinin təchizatı,

yanğın, qablaşdırma, idarəetmə sistemləri, enerji və enerji sistemləri, meşə və

meşə məhsulları, neft-kimya, neft və neft məhsulları, sağlamlıq, tibbi, tekstil,

aqrar, elektrik və elektronika xidmətləri və mexanika və elektromexanika

xidmətləri üzrə standartlar hazırlayır.

Azərbaycanda standartlaşdırma

1906-cı ildə Bakıda 4 nəfərdən ibarət tərkibdə 25 №-li yoxlama köşkü

fəaliyyətə başlamışdır. Elə həmin ildə Qafqazda ilk dəfə olaraq, Bakı şəhərində

ölçmə və çəki vasitələrinin yoxlanması məntəqələri təşkil olunmuşdur. 1926-ci

ildə bütün ölkə ərazisində elektrik sayğaclarının dəqiqliyinin məcburi

yoxlanması barədə qərar qəbul olunmuşdur. 1931-ci ildə ölçmə və çəki

vasitələrinin yoxlanması palatası standartlaşdırma üzrə büro şəklində təşkil

olunmuş, 1966-cı ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti tərkibində yaradılmış

standartlaşdırma üzrə Komitəyə respublika əhəmiyyətli standartlara və ölçmə

vasitələrinə dövlət nəzarəti laboratoriyası, eyni funksiyalı Kirovabad rayonu

(hazırkı Gəncə şəhəri) laboratoriyası və 39 müvəqqəti məntəqə daxil edilmişdir.

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra respublikada standartlaşdırma

və metrologiya üzrə dövlət siyasəti Nazirlər Kabineti tərkibində fəaliyyət

göstərən Standartlaşdırma və Metrologiya Mərkəzi tərəfindən aparılmışdır.

2001-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və

Patent üzrə Dövlət Agentliyi yaradılmışdır. 2008-ci ildə isə Dövlət Agentliyinin

bazasında Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsi

Komitə texniki tənzimləmə, standartlaşdırma, metrologiya, uyğunluğun

qiymətləndirilməsi, akkreditasiya, keyfiyyətin idarə edilməsi və sənaye

mülkiyyəti obyektlərinin mühafizəsi sahələrində dövlət siyasətini və

tənzimlənməsini həyata keçirir.

2012-ci ildə isə Komitə yanında Texniki Tənzimləmə və Standartlaşdırma

üzrə Dövlət Nəzarəti Xidməti, Komitə yanında Dövlət Metrologiya Xidməti,

Komitə yanında Dövlət Akkreditasiya Xidməti və 2013-cü ildə isə Azərbaycan

Standartlaşdırma və Sertifikatlaşdırma İnstitutu yaradılmışdır. Komitənin 7 sahə

üzrə texniki komitəsi vardır.

Respublikada standartlaşdırma üzrə aşağıdakı normativ sənədlər tətbiq

1) Azərbaycan Respublikasının dövlət standartları;

2) texniki-iqtisadi və sosial informasiya təsnifatları;

3) sahə standartları;

4) müəyyən edilmiş qaydada tətbiq olunan beynəlxalq (regional) və

dövlətlərarası standartlar, normalar, qaydalar və tövsiyələr;

6) müəssisə standartları;

7) elmi-texniki və mühəndis cəmiyyətlərinin və digər ictimai birliklərin

Azərbaycan Respublikası dövlət standartlaşdırma sisteminin əsasını təşkil

edən 6 Dövlət standartı mövcuddur:

1. AZS 1.0-96, 4. AZS 1.4-96,

2. AZS 1.2-96, 5. AZS 1.5-96

3. AZS 1.3-96, 6. AZS 1.6-96

Komitənin normativ sənədlər fondunda 22.000 sənəd mövcuddur. Onlardan

720-i milli standartdır. Hazırda respublika ərazisində 4 beynəlxalq standart

(bank işi sahəsində) tətbiq edilib. 2013-cü ildə müxtəlif sahələr üzrə 81 standart

qəbul edilmişdir. 2014-cü il üzrə isə 138 standart hazırlanmışdır.

Ümumiyyətlə bir standartın hazırlanması təxmini olaraq 4-5 ay tələb edir

və 3 forma əsasında hazırlanır:

Beynəlxalq standartlar olduğu kimi, heç bir dəyişikliyə məruz

qalmadan tərcümə edilir,

Beynəlxalq standartlar əsasında milli standartlar hazırlanır,

Tamamilə ölkəyə xas olan qanunlar və xüsusiyyətlər nəzərə alınaraq

hazırlanır. Məsələn, dönər əti və şadlıq sarayları ilə bağlı olan

Sertifikatlaşdırma

Sertifikatlaşdırma latın dilindən təxmini tərcümədə “düzgün edilmiş”

mənasını verir. Beləliklə “sertifikat” istehsal edilmiş məhsulun və ya təqdim

edilən xidmətin bu sahədə mövcud olan standarta uyğunluğunu təsdiq edir.

İstehsalat müəssisəsi və ya xidmət göstərən müəssisə tərəfindən sertifikatın

alınması prosesinə sertifikatlaşdırma deyirlər. Bu termin ilk dəfə olaraq ISO-nun

Sertifikatlaşdırma Məsələləri üzrə Komitəsi (CASCO) tərəfindən istifadə

Məhsulun sertifikatlaşdırılması əhalinin həyatının, sağlamlığının, əmlakının

və ətraf mühit üçün təhlükəli olan məhsulun buraxılmasının və satışının

qarşısının alınması, istehlakçılara məhsulun səriştəli seçilməsində köməkliyin

göstərilməsi və müəssisələrin beynəlxalq-iqtisadi, elmi-texniki əməkdaşlıqda və

beynəlxalq ticarətdə iştirakı üçün şəraitin yaradılması üçün aparılır.

Sertifikatlaşdırmanın növləri

Uyğunluğun sertifikatlaşdırılması – lazımi tərzdə eyniləşdirilmiş məhsulun,

prosesin və ya xidmətin konkret standarta və ya digər normativ sənədə uyğun

olduğuna zəmanətin üçüncü tərəfin (istehsalçı – birinci tərəf, istehlakçı – ikinci

tərəf) inamlı sübut etməsidir.

Məcburi sertifikatlaşdırma – xüsusi səlahiyyət verilmiş orqan tərəfindən

məhsulların, proseslərin və ya xidmətlərin normativ sənədlərin məcburi

tələblərinə uyğunluğunun təsdiqidir.

Könüllü sertifikatlaşdırma – istehsalçının (ixracatçının, satıcının,

tədarükçünün), istehlakçının (istehlakçı cəmiyyətlərinin), həmçinin dövlət

orqanlarının (sifarişçinin) təşəbbüsü ilə könüllülük əsasında həyata keçirilən

Sertifikatlaşdırmanın tarixi

1920-ci ildə Alman Standartlaşdırma İnstitutu (DIN) Almaniyada DIN

standartlarına uyğunluq nişanı təsis etmiş və bu qaz avadanlıqlarından, su

təchizatı avadanlıqlarından və bir neçə digər məhsullardan başqa bütün növ

məhsullara şamil edilmişdir. Elə həmin illərdə Alman Elektrotexniki

Assosiasiyası tərəfindən (VDE) məişət elektrotexnika avadanlıqları,

elektrotexniki kabellər və şnurlar, elektromaqnit şüalanma avadanlıqları və

elektron texnikası məmulatları üzrə sertifikatlaşdırma sistemi yaradıldı.

Fransada NF (Fransız Standart) nişanının milli

sertifikatlaşdırma sistemi yaradıldı. Sistem ikinci dünya müharibəsindən sonra

praktiki fəaliyyət göstərməyə başladı. Hazırda bu sistem 75-dən çox

sertifikatlaşdırma sistemlərini özündə birləşdirir ki, onların da hər biri konkret

məhsul qruplarına aid edilir. Məsələn, məişət, cihaz və maşınlar üzrə 15

sertifikatlaşdırma sistemi fəaliyyət göstərir. 1981-ci ildən başlayaraq 18 milli

təşkilat Fransa hökuməti tərəfindən sertifikatlaşdırma üzrə səlahiyyətli orqan

kimi tanınmışdır. Onların içərisində ən nüfuzlusu AFNOR təşkilatıdır.

Burada vahid sertifikatlaşdırma qaydaları və ya sertifikatlaşdırma üzrə

vahid milli orqan yoxdur, müxtəlif istehsalçı assosiasiyalarının, şəxsi

kompaniyaların nəzdində yaradılmış yüzlərlə sistem fəaliyyət göstərir. ABŞ-da

sertifikatlaşdırma milli və beynəlxalq səviyyədə keyfiyyətə zəmanət rolunu

oynayır. Sertifikatlaşdırmanın məcburiliyini təyin edən qanunvericiliyin

olmamasına baxmayaraq, sığorta kompaniyasının milli laboratoriyası, Amerika

Qaz Sənaye müəssisələrinin laboratoriyası, Nebraska Ştatında yerləşən kənd

təsərrüfatı texnikasının sınaq mərkəzi kimi ümumi tanınmış təşkilatların

nəzdində yaradılmış sertifikatlaşdırma sistemləri böyük nüfuza malikdir.

Türkiyə Standartlar İnstitutunda 1964-cü ildə “Standarta Uyğunluq

Sertifikatlaşdırma (TSE MARKASI)” mexanizminin tətbiqi ilə standartlara

uyğunluq sertifikatlaşdırılması başlanılmışdır. Hazırda burada sertifikatlaşdırma

bir sıra istiqamət üzrə tətbiq edilir. Bu istiqamətlərin arasında istehsal yerlərində,

əmtəələrdə (maddə, məmulat, məhsul), idxal mallarında, laboratoriyalarda,

xidmət yerlərində, keyfiyyət sistemlərində, ətraf mühitin idarəedilməsi

sistemlərində sertifikatlaşdırma mövcuddur.

Azərbaycanda sertifikatlaşdırma

Nazirlər Kabinetinin 343 saylı 1 iyul 1993-cü il tarixli qərarı ilə

sertifikatlaşdırmanı həyata keçirmək üçün 1993-cü ildə Azərbaycan Dövlət

Sertifikatlaşdırma sistemi yaradılmışdır.

Sertifikatlaşdırma üzrə milli orqan, oxşar məhsulun sertifikatlaşdırılması üzrə

akkreditləşdirilmiş orqanlar, akkreditləşdirilmiş sınaq laboratoriyaları, keyfiyyət

akkreditləşdirilmiş orqanlar, məhsulun istehsalçıları və tədarükçüləri daxildir.

Ümumilikdə Azərbaycanda 20 akkreditləşdirilmiş orqan, 170 akkreditasiya

edilmiş laboratoriya (78 yeyinti məhsulları üzrə, 22 neft-kimya sahəsində, 17

maşınqayırma sahəsində, 12 inşaat materialları sahəsində, 40 kalibrləmə

laboratoriyası, 21 digər sahələr üzrə) fəaliyyət göstərir.

Azərbaycanda sertifikatlaşdırma sahəsində son illərdə sürətli inkişafın

olduğu müşahidə olunur. Sertifikatlaşdırma üzrə şirkətlərin fəaliyyəti 1993-cü

ildən başlamasına baxmayaraq, beynəlxalq standartlar üzrə sertifikatlaşdırma

demək olar ki, yalnız 2000-ci ildən etibarən başlamışdır. 2003-cü ilə qədər

beynəlxalq standart tətbiq edən şirkətlərin sayı 5, 2003-cü ildə 30, 2004-cü ildə

42, 2005-ci ildə 85, 2006-cı ildə 68, ümumilikdə isə 230 şirkət olmuşdur.

Ölkəmiz standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma sahəsində Ümumdünya

Ticarət Təşkilatı (WTO), BMT-nin Sənaye İnkişafı Təşkilatı (UNIDO),

Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (ISO), Avropa Standartlaşdırma Komitəsi

(CEN), Codex Alimentarius və Beynəlxalq Elektrotexnika Komitəsi (IEC),

Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatı (WIPO), Avropa Patent İdarəsi (EPO),

Avropa Patent Təşkilatı (EAPO), İslam Ölkələrinin Standart və Metrologiya

İnstitutu (SMIIC), Regionlararası Standartlaşdırma Birliyi (BASB), Avropa

Akkreditasiya Təşkilatı (EA) və Beynəlxalq Laboratoriya Akkreditasiyası

Əməkdaşlıq Təşkilatı (ILAC) ilə sıx əməkdaşlıq edir.

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma

Sertifikatlaşdırma fəaliyyəti bazar iqtisadiyyatının obyektiv tələblərindən olub beynəlxalq, dövlətlərarası və milli standartların tələblərinə uyğun olaraq obyektivlik, şəffaflıq və qərəzsizlik prinsipləri əsasında istehlakçılara təqdim olunan məhsul və xidmətlərin müvafiq normativ sənədlərin tələblərinə uyğunluğunu müəyyən etmək və nəticədə də müştəri məmnunluğuna nail olmaq kimi mühüm məqsədlər daşıyır. Bu baxımdan məhsul və xidmətlərin sertifikatlaşdırılması aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir:

– bazarda insan həyatı və ya sağlamlığına, ətraf mühitə və dövlətin əmlak maraqlarına birbaşa və mühüm təhlükə yaradan və ya mühüm zərər vuran məhsulun (proseslərin, xidmətlərin) mövcudluğunun qarşısının alınması üçün məlumatlılıq;

– istehlakçılara məhsulun (proseslərin, xidmətlərin) səriştəli seçilməsində köməklik;

– Respublikada müəssisələrin və sahibkarların beynəlxalq iqtisadi, elmi-texniki əməkdaşlıqda və beynəlxalq ticarətdə iştirakı üçün şərait yaratmaq.

Azərbaycan Respublikasında milli sertifikatlaşdırma sistemi aşağıdakı normativ hüquqi sənədlər əsasında tənzimlənir:

Sertifikatlaşdırmanın növləri

Sertifikatlaşdırma işləri AZS 498-2010 “Oxşar məhsulların sertifikatlaşdırma sistemi” milli standartında müəyyən edilmiş tələblərə, həmçinin beynəlxalq normalara müvafiq olaraq aşağıdakı sertifikatlaşdırma sxemlərinə uyğun olaraq həyata keçirilir.

– məhsul partiyasından götürülən nümunələrin sınaqlarının aparılması yolu ilə;

– ticarətdən götürülmüş nümunələrin nümunələrin sınaqlarının aparılması yolu ilə ;

– istehsal müəssisəsindən götürülmüş nümunələrin sınaqlarının aparılması yolu ilə ;

– həm ticarətdən, həm də istehsal müəssisəsindən götürülmüş nümunələrin sınaqlarının aparılması yolu ilə ;

– həm istehsalatın sertifikatlaşdırılması və həmçinin nümunələrin sınaqlarının aparılması yolu ilə ;

– k eyfiyyət idaəretmə sisteminin sertifikatlaşdırılması və ya istehsalatın sertifikatlaşdırılması (attestasiyası) yolu ilə.

İstehsal edilən məhsulların sertifikatlaşdırılması üçün tələb olunan sənədlər:

– Sifarişlə bağlı müraciət məktubu;

– Hüquqi və fəaliyyət göstərdiyi faktiki ünvanı;

– Sertifikatlaşdırılacaq məhsulun (xidmətin) adı;

– məhsula dair normativ, konstruktor və texnoloji sənədlər;

– keyfiyyəti idarəetmə sisteminin sertifıkatı (olduğu halda); (İSO)

– istehsalçının apardığı sınaqların protokolları: (zərurət olduğu halda)

İdxal və ixrac edilən məhsulların sertifikatlaşdırılması üçün sifarişçidən tələb olunan sənədlər:

– Sifarişlə bağlı müraciət məktubu;

– Hüquqi və faktiki ünvan;

– Xidmət müqaviləsinin surəti;

– Məhsula dair normativ, konstruktor və texnoloji sənədlər;

– Keyfiyyəti idarəetmə sisteminin sertifıkatı (olduğu halda);

– Məhsula dair laborator sınaq protokolları (zərurət olduğu halda).

Yeyinti məhsullarının üçün sertifikatlaşdırılması üçün sifarişçidən tələb olunan əlavə sənədlər:

– Gigiyenik və ya qida təhlükəsizliyi sertifikatının surəti;

– Heyvan mənşəli məhsullar üçün baytarlıq şəhadətnaməsinin surəti;

– Emal olunmuş bitki mənşəli məhsullar üçün fitosanitar sertifikatın surəti.

Xarici uyğunluq sertifikatlarının tanınması üçün sifarişçidən tələb olunan sənədlər:

– Sifarişlə bağlı müraciət məktubu;

– Hüquqi və faktiki ünvan;

– Xidmət müqaviləsinin surəti;

– Xarici uyğunluq sertifikatının əslini və ya onun qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada təsdiq edilmiş surəti;

– Əsasında sertifikatlaşdırma aparılmış normativ sənədlər;

– Sertifikatların qarşılıqlı tanınması haqqında tərəflər arasında müqavilədə nəzərdə tutulduğu halda sertifikatlaşdırma sınaqlarının protokolları (zərurət olduğu halda);

– İstehsalçının keyfiyyət şəhadətnaməsi (sertifıkatı);

QEYD: Xarici dildə olan bütün sənədlər Azərbaycan dilinə tərcümə edilməli və notarial qaydada təsdiq olunmalıdır.

Əlaqəli şəxs: Səbinə Məmmədli – Baş direktorun müavini- Uyğunluğun qiymətləndirilməsi departamentinin direktoru

Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003 A. M. Qafarov Standartlaşdırmanın əsasları

С тандартлашдырманын елементл әри о заман мейдана чыхмышды ки, hәлә бу барöдə hеч бир термин yох иди. Буна ашаьыдакылары мисал э юстәрмәк олар. Мисирдә фараонлар пирадималарын тикинтисиндә 410x200x130 мм юлчцйя малик кәрпичлярдəн истифадя етмяляри, г әдим Ромада су чархларынын катапултларынын ( həрби учуcу машын) йарадылмасы заманы мцтянасип әдәдләр методунун т әтбиги, ромалылыр тяряфинд ән шәщярин су кәмәринин тикинтисиндә мцәййән диаметрляря малик борулардан истифадә олунмасы, парчаларын юлчцляринин кейфиййят кюстәрижиләринин мцәййәнләшдирилмәси вә с.инсан фәалиyyәтинин елə бир саhəси йохдур ки, стандартлар

она тохунмасын. Стандартлашдырма щямишя инсанлара йашаmагда вә ишл ә м ә кд ә к ö м ә к етмишдир.

Стандартлашдырманын методик әсасларынын важиб принсипляриндән бири олан “нисби юлчцл әр прннсипи беля баш парметрә әсасланыр ки, машынын истәнилән щиссясинин бцтцн юлчцляри юз араларында бир сыра амилләрдән иряли эәлән асыллыгларла баьлыдыр. Бу принсипляр илк д әфя 4200 ил бундан яввял г әдим Мисирдә иншаат техникасында катапултун hазырланмасында тәтбиг едилмишдир. Стандартлашдырмаyа әсасланмыш гурулмасыны геyд едирляр. Истифадя едил ән дашлар дәгиг юлчцләрә малик дир вә бунсуз мцhәндис ф әалиййәти саhәсиндә тарихчиләр адәтян гяим Мисирд ә пирамидаларын пирамидаларын дцзэцн hәндәси формасыны, онларын узун мцддят сахланылмасыны тямин етмә к мцмкцн олмазды.

Вавилон гüлләсинин hцндцрлцйц 90м-дир. Онун тикинтисиндö 85 млн. дәгиг юлчцлц бишмиш кәрпич истифад ә едилмишдир. Пирамидалардан фәргли олараг бурада баьлайыжы кими асфалтдан истифадә едилмишдир. hüндüрлüyü 15 м олан гцллöнин йухары мәртәбәсинә кöy ширәләнмиш кәрпиждән цз чякилмишдир ки, бунун да щазырланмасы няинки стандарт юлчцлярин, щям дя стабил ресептуранын дцрцст эюзлянилмясинин нятижясидир.

Мцасир тарих щесабы юлкялярин чоху цчцн стандартдыр. Бир сыра юлкялярин юз тарих щесабы системи мювжуддур вя онлар бу вя йа диэяр юлкя мигйасында стандартдыр.

Əlverişli qiymətə lazımi keyfiyyətli mal əldə etmək, eləcə də, təhlükəsiz və komfortlu əmək hüquqlarını təmin edən, yerinə yetiriləsi məcburi və yaxud tövsiyə xarakteri daşıyan tələblərin, pozulmaların, qaydaların və xassələrin işlənib təyin edil-məsinə yönələn fəaliyyətə standartlaşdırma deyilir.

2. Standartlaşdırmanın mahiyyəti

Beləliklə, standartlaşdırmanın məqsədi real mövcud olan, planlaşdırılan və potensial məsələlərin həlli üçün təsbit edilmiş qaydaların, tələblərin, normaların

geniş və çox-miqyaslı istifadə olunması vasitəsilə bu və ya digər sahədə qaydaya salınmanın optimal dərəcəsini əldə etməkdən ibarətdir.

Standartlaşdırmanın məqsədi ümumi və konkret ola bilər.

Normaların, tələblərin və qaydaların işlənməsi ümumi məqsədlərə aiddir:

• məhsulun, işlərin, insanların həyatı və sağlamlığı üçün qulluqların, ətraf mühitin və əmlakın təhlükəsizliyi ;
• məmulatların uyğunluğu və qarşılıqlı əvəz olunması;
• elmi- texniki tərəqqinin səviyyəsinə müvafiq olaraq məhsulun, işlərin və qulluqların keyfiyyəti;
• ölçülərin vəhdətini;
• bütün vəsait növlərinə qənaət;
• təsərrüfat obyektləri və fövqaladə halların təhlükəsizliyi;
• ölkənin müdafiə qabiliyyəti və səfərbərliyə hazırlığı.

Standartlaşdırma iki anlayışla bağlıdır: – standartlaşdırma obyekti və standartlaşdırma sahəsi.

Bu və ya digər tələbləri, xarakteristikaları, parametrləri, qaydaları və s. işlənən məhsula, prosesə və ya qulluğa standartlaşdırma obyekti deyilir. Standartlaşdırma bütövlükdə obyektə, yaxud onun ayrı- ayrı xarakteristikalarına aid ola bilər.

Qarrşılıqlı əlaqədə olan standartlaşdırma obyektləri toplusuna standartlaşdırma sahəsi deyilir.

Məsələn: maşınqayırma sənayesi standartlaşdırma sahəsidir, ancaq maşınqayırmada standartlaşdırma obyektləri, texnoloji proseslər, mühərriklərin növləri, maşınların təhlükəsizliyi və ekoloji təmizliyi və s. ola bilər.

Standartlaşdırma müxtəlif səviyyələrdə həyata keçirilir və üç növə bölünür:

• beynəlxalq standartlaşdırma, istənilən dövlətin uyğun təşkilatına standartlaşdırmada iştirak etmək mümkündürsə;

–regional standartlaşdırma, dünyanın bir coğrafi, siyasi və yaxud iqti-sadi regionuna daxil olan dövlətlərin uyğun təşkilatları üçün mümkün olan fəaliyyətdir.

• milli standartlaşdırma, konkrekt bir dövlətdə aparılan standartlaşdır-madır. Milli standartlaşdırma müxtəlif səviyyələrdə yerinə yetirilə bilər: dövlət səviyyəsində, sahə səviyyəsində, iqtisadiyyatın bu və ya digər sektorunda (məsələn, nazirliklər səviyyəsində), assosiasiyalar is-tehsaat firmaları, müəssisələr (fabriklər, zavodlar) və idarələr).
• inzibati- ərazi standartlaşdırması, inzibati ərazi tərkibində aparılır.

1996-жы илдән гцввәйә минмиш “Стандартлашдырма hаггында” ганунда öз әксини тапмышдыр.

1. мәhсулларын (ишләрин, хидмәтләрин) инсанын hяйаты, саьламлыьы, әмлакы вә әтраф мцщит цчцн тәhлцкәсизлийини;
2. мящсулларын техники, технолоъи вя информасийа уйьунлуьу
3. технолоъи вә информасийа уйьунлуьуну, еләжә дә гаршылыглы әвәз олунмасыны;
4. мәhсулларын (ишләрин, хидмәтләрин) елм, техника вә технолоэийанын инкишафына уйьунлуьуну вә онларын рогабәт габилиййәтинин йцксәлдилмәсини;

1. юлчмәләрин дәгиглийини вя вәhдәтини:
2. бцтцн нов ресурсларын гәнаәтини;

6) истеhлакчыларын мәhсулларынын (ишләрин, хидмәтләрин) номенклатурасы вә кейфиййәти hагqында там вә сәhиh информасийайа малик олмаларыны.

С тандарт – мараглы тәрәфләрин әксәриййәтинин разылыьы әсасында hазырланмыш вә мцвафиг сәлаhиййәтли тәшкилат вә йа органлар тәрәфиндән тәсдиг едилән кцтлəви

истифад ә цчцн нязәрдә тутулмуш мәhсулларын (ишләрин, хидмöтләрин) кейфиййәтинә вә тәhлцкәсизлийинö даир тәләбләри мцәййәнләшдирән норматив сяняддир.

Стандартлашдырма цзря норматив сянәд – мцяййән нюв фәалиййәтин, йахуд онун нәтижәләринин цмуми олан ижра вә истифадә норма, гайда вә характеристикаларыны әкс етдирән норматив hугуги актдыр.

Беyнялхалг стандартлар – дцнйа дöвләтләринин әксәриййәтинин гәбул вә истифадә етдийи стандартлар, норма, гаyда вә тöвсиййәләрдир.

Рекионал (щювзя) стандартлар – техники-иггисади әмәкдашлыг едән бир груп рекионал (hювзә) дöвләтләринин гәбул вә истифадö етдикләри стандартлар, норма, гаyда вә тöвсиййәләрдир.

Дöвл әтларарасы стандартлар – ики дöвләтин гаршылыглы разылыг әсасында гöбул вә бир-бири илә мцвафиг мцнасибöтләрдә истифадә етдийи стандартлар, норма, гаyда вә тювсиййәләрдир.

Милли стандартлар – аyры-аyры мцстәгил дöвләтин әразисиндә мцвафиг гайдада hазырланыб истифадә едилән стандарт­лар, норма, гаyда вә тöвсиййәләрдир.

Стандартлашдырма обyектляри – стандартлашдырма цзрә ишләрин предмети олан вә шәрти ваhидләрин, ишарәләрин вә анлаyышларын кöмәйи илә кейфиййәтжә вә кәмий-йятжя характеризә едилә билән мямулатлар, просесләр, гайдалар, методлар вә истеhсал васитәләридир. Стандартлашдырма беyнәлхалг мигyасда, юлкәдә, игтисади район, с әнаyе саhәләри, трест, фирма, мцәссисә вә hәтта сех дахилиндә апарыла биләр.
6

Стандарт кюстәричиләри – шәрти ваhидләр, ишарәләр вә йа анлайышларын кюмәйи илә ифадә едилән стандартлашдырма обйектләринин характеристикаларыдыр. Юлчц, кимyәви т әркиб,физики хассә, кцтлә, истисмар кейфиййәтлöри, сәмәрәлилик, давамлылыг,

е’тибарлылыг вә с. стандарт кюстәричиләри ола биләр.

Параметр – мямулатын (просесин, hадисәнин) hәр щансы хасс әсини характеризя сдән гиймəтдир. Параметрлöр стандартларда адәтән параметрик сыралар шәклиндә кюстәрилир.

Параметрик сыра – гәбул едилмиш дәрәчәләр системи әсасында параметрин мцяййән диапазону даирәсиндя онун әдәди гиймәтинин ардыжыл сырасыдыр.

Стандартладщырылан обйект-ләрин параметрик сыралары цстцн тутулан ядядләр системи әсасында гурулур.[ртандартлашдырма обyектләринин параметрик сыраларынын әсасыны онларын юлчцләри, йцкэютцрмә габилиййәти, истеhсалат эцжц, суряти вя с. тяшкил едир.

Mühazirə 2.
Mövzu: Standartlaşdırmanın məqsədləri, prinsipləri, funksiyaları və

metodları

1. N.R.Məmmədov Standartlaşdırmanın əsasları,

2. A.M.Qafarov Standartlaşdırmanın əsasları,

Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003

3. A.M.Qafarov Sertifikattlaşdırma , Dərs vəsaiti,

1. N.H.Fərzanə və b. Standartlaşdırmanın əsasları,

5. Ş.İ.Həsənov və b. Beynəlxalq standartlaşdırma və

məhsulların keyfiyyət ekspertizası

Dərs vəsaiti, Gəncə- 2003
Plan:

1. Standartlaşdırmanın məqsədi.

2. Standartların növləri.

3. Standartların metodları.

4. Obyrktlərin eyniləşdirmə üsulları.
Standartlaşdırmanın ümumi məqsədi məhsulların, işlərin və xidmətlərin keyfiyyət məsələləri üzrə istehlakçıların və dövlətin maraqlarının mühafizə edilməsindən ibarətdir. “Standartlaşdırma haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanu-nunun 1-ci fəslinin 1-ci maddəsində aşağıdakı anlayışlar verilir:

Stanlaşdırma – məhsullar, (işlər, xidmətlər) üçün norma , qayda və xarakte-ristikaları müəyyənləşdirən fəaliyyət olub aşağıdakıları təmin etmək məqsədi daşı-yır:

– məhsulların (işlərin, xidmətlərin) insanın həyatı, sağlamlığı, əmlakı və ətraf mühit üçün təhlükəsizliyi;

– məhsulların (işlərin, xidmətlərin) texniki, texnoloji və informasiya uyğunluğunu, eləcə də qarşılıqlı əvəz olunmasını;

– məhsullarm (işlərin, xidmətlərin) elm, texnika və texnologiyanm inkişafına uyğunluğunu və onların rəqäbət qabiliyyətinin yüksəldilməsini;

– ölçmələrin dəqiqliymi və vəhdətini;

– bürün növ resurslära qənaəti;

– təbii və texnogen qəzaların və habelə digər fövqaladə vəziyyətlərin” yaranması ehtimallan nəzərə alınmaqla təsərrüfat obyektlərinin təhlükəsizliyini;’

– ölkənin müdafiə qabiliyyətmi və səfərbərliyə hazırlığmı;

Stan dart – maraqlı tərəflərin əksəriyyətinin razılığı əsasında hazırlanmış və müvafıq səlahiyyətli təşkilat və ya orqanlar tərəfmdən təsdiq edilən kiitləvi istifadə üçün nəzərdə turulmuş məhsulların (işlərin,: xidmətlərin)- keyfiyyət və təhlükəsizliyinə dair tələbləri . müəyyənləşdirən normativ sənəddir.

Ştandartlaşdırma üzrə nonnativ sənəd – müəyyən növ
fəaliyyətin, yaxud onun nəticələrinin .ümumi olan icra və
istifadə norma, qayda və xarakteristikalarını əks etdirən
normativ hüquqi aktdır.

Beynəlxalq stand artlar – dünya dövlətlərinin əksəriyyətinin qəbul və istifadə etdiyi standartlar, norma, qayda və tövsiyyələrdir.

Regional, (hövzə) standartlar – texniki-iqtisadi əməkdaşlıq edən bir qrup regional (hövzə) dövlətlərinin qəbul və istifadə etdikləri standartlar, norma, qayda və töysiyyələrdir.

Dövlətlərarası standartlar – iki dövlətin qarşılıqlı razılığı əsasında qəbu1 və bir-biri ilə müvafiq münasibətlərdə istifadə etdiyi standartlar, norma, qayda və tövsiyyələrdir.

Milli standartlar – ауп-ауп müstəqil dövlətlərin ərazisində müvafiq qaydada hazırlanıb istifadə edilən standartlar, norma, qayda və tövsiyyələrdir.

Standartlaşdırma obyektləri – standartlaşdırma üzrə işlərin predmeti olan və şərti vahidlərin, işarələrin və anlayışların köməyi ilə кеуfiyyət və kəmiyyətcə xarakterizə edilə bilən məmulatlar, proseslər, qaydalar, metodlar və istehsal vasitəİəridir. Standartlaşdırma beynəlxalq miqyasda, regionda, ölkədə, iqtisadi rayonda, sənaye sahələrində, treşt, fırma, müəssisə və hətta sex daxilində aparıla bilər.

Standart göstəriciləri – şərti vahidlər, işarələr və ya anlayışların köməyilə ifadə edilən staııdartlaşdırma obyektlərinin xarakteristikalarıdır. Ölçü, kimyəvi tərkib, fıziki xassə, kütlə, istismar keyfıyyətləri, semərəlilik, davamhlıq, etibarhlıq və s. standart göstəriciləri ola bilər.

Parametr – məmulatın (prosesin, hadisənin) hər hansı xassəsini xarakterizə edən qiymətdir. Parametrlər standartlarda adəten parametrik sıralar şəklində göstərilir.

Standartlaşdırma sahəsində yuxarıda göstərilən əsas terminlər (anlayışlar) standartlaşdırmanın elmi prinsiplərini öyrənən beynəlxalq İSO təşkilatı tərəfmdən müəyyən edilmiş və dünyanın əksər ölkələri tərəfındən qəbul edilmişdir.

Məhsulun və xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin edən normativ sənədlər sistemində standartlar əsas yerlərdən birini tutur. Standartlarda keyfıyyətin əsas göstəriciləri və göstəricilərin ölçülərinin xarakteristikaları müəyyənləşdirilir.

Standartlar elm və texnikanın son nailiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Ona görə də onlar ölkəni u iqtisadiyyatının inkişafında böyük rol oynayır. Çünki, standartlar qabaqcıl təcrübənin mütərəqqi və üsulların geniş yayılmasına imkan yaradır.

Standartlaşdırma elmin, texnikanın və qabaqcıl təcrübənin nəticələrinə əsaslanaraq nəinki hazırkı, həmçinin gələcək inkişafın əsasını təşkil edir və elmi-texniki tərəqqi ilə bağlı olaraq daim iııkişafdadır.

Elmi-texniki və iqtisadi tərəqqinin sürətlənməsində standartlaşdmnanın böyük əhəmiyyəti vardır. O, elmin və texnikanın son nailiyyətlərinin, optimal həllərinin və nəticələrinin isfehsalata tətbiqini təmin edir, maşın hissələrinin qarşılıqlı əvəz olunmasına zəmanət verir, xammal və materiallardan səmərəli istifadəni, məhsulun keyfiyyətinin yaxşı nümunələr səviyyəsində saxlanmasını və bazar iqtisadiyyatının inkişafına imkan yaradır.

İstehsal texnologiyalarmm intensiv olaraq təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq bazarların qloballaşdınlması, kapitalın konsentrasiyası və istehlak bazarinin

inkişafma təsir göstərən digər amillər əmtəə rəqabətini kəskin surətdə gücləndirir. İstehlakçılarm konkret tələb-lərinə tam cavab verən əmtəə üstünlük əldə edir. İstehsalçılar də-yişkən bazarda öz məhsullarının rəqabətə dözümlülüyünü təmin etmək üçün onlann növünü, parametrlərini və tip ölçülərini istehlak bazarının və ya konkret istehlakçılar qrupımun tələblərinə uyğun olaraq tez-tez dəyişdirilməsinə məcbur olurlar. Bu prosesi təmin etmək üçün müəssisələr standartlaşdırma metodlarından geniş isti-fadə edirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, standartlaşdırma eyni zamanda müəs-sisədə təkrarlanan məsələlərin optimal həlli və onlarm norma və qayda kimi qanunlaşdırılması üzrə metodlar kompleksidir.

Standartlaşdırma metodu – standartlaşdırma məqsədlərinə nail olmaq üçün üsul və ya üsullar toplusudur.

1. Standartlaşdırma obyektlərinin qaydaya salınması
2. Parametrik standartlaşdırma
3. Məhsulun unifıkasiyası
4. Aqreqatlaşdırma
5. Kompleks standartlaşdırma
6. Qabaqlayıcı standartlaşdırma

Standartlaşdmna obyektlərinin sistendəşdirilməsi – konkret standartlaşdırma obyektləri məcmusunun elmi əsaslandırılmış və ardıcıl olaraq əhəmiyyətinə görə

təsnifatlaşdırılmasıdır. Məhsulun sistemləşdirilməsi nəticəsi kimi sənaye və kənd təsərrüfatı məhsul-larının təsnifatlaşdırıcısı ola bilər. Təsnifatlaşdırıcı bütün əmtəə məhsullarını (əsasən sahələr üzrə) sistemləşdirərək müxtəlif təsni-fat qruplarına bölür.

Təsnifat sistemləri əşyalan, hadisə və anlayışlan onların ümumi əlamətlə-rindən asılı olaraq siniflər, yarımsiniflər və qruplar üzrə yerləşdirilməsi məqsədini güdür. Adətən, təsnifatı onluq sistemi üz-rə apanrlar. Onun əsasmda məhsulun

ümumrespublika təsnifçisi ya-radıla bilər. Universal onluq təsnifat (UOT, rusca Универсальная десятичная классификация – УДК) texniki və humanitar ədəbiyya-tın beynəlxalq indekslərlə fəsillərə bölmə sistemi kimi qəbul edilib.

Standartlaşdırma obyektlərinin seleksiyası – gələcək istehsal üçün məqsədəuyğun sayılan konkret obyektlərin təyin olunması və seçilməsi ilə bağlı olan fəaliyyətdir.

Simpliııkasiya – gələcək istehsal üçün məqsədəuyğun sayılma-yan konkret obyektlərin təyin olunması ilə bağh olan fəaliyyətdir. Məsələn, polad istehsah müəssisəsində qəbul olunmuş standartlara uyğun olaraq müxtəlif bərkliyə və digər xassələrə malik olan У7, У7А, У8, У8Г və У8ГА markalı alət poladı buraxılır. Fərz edək ki, müəssisəyə konkret sifarişçilərdən У8ГА markalı polada uzun müddətdir ki, sifarişlər qəbul olunmur. Bu halda müəssisənin rəh-bərliyi konkret У8ГА markah poladın standartının ləğv olunması haqda milli standartlaşdırma agentliyinə müraciət edərək onun ləğvinə nail ola bilər. Seleksiya və simplifıkasiya prosesləri paralel olaraq aparılır. Bundan qabaq obyektlərin əhəmiyyətinə görə təs-nifatlaşdırılması aparılır və təhlil edilərək onların gələcək istehlak tələblərinə uyğun olması perspektivi müəyyən olunur.

Standartlaşdmna obyektlərinin tipləşdirilməsi – obyekt tipləri-nin (nümunələrinin) konstruksiyalarının. texnoloji qaydalarının, sə-nəd formalanmn yaradılması üzrə fəaliyyətdir. Seleksiyadan fərqli olaraq, verilən konkret obyektlər, onlann keyfıyyətinin və univer-sallığımn yüksəlməsinə yönəlmiş müəyyən texniki dəyişikliklərə məruz qalırlar.

Məmulat konstruksiyalannm tipləşdirilməsi – bir sıra məmulat-lar, onlarm tərkib hissələri üçün ümumi konstruktiv parametrlər daxil edən birtipli konstruksiyalann işlənib hazırlanması və müəy-yən edilməsidir. Tipləşdirilmə zamanı məmulatların mövcud olan tipləri və tip ölçüləri, onların tərkib hissələrinin təhlili ilə yanaşı elm və texnikanın nailiyyətlərini və sənayenin inkişafını nəzərə alan yeni perspektivlərini də işləyib hazırlayırlar. Məsələn, 1960-cı illərin başlanğıcında istismarda televizorların 100-dən çox növ müx­təlifliyi mövcud idi. Özünü doğrult-

mayan növ müxtəlifliyini aradan qaldırmaq məqsədi ilə onların konstruksiyalarını tipləşdirdilər və nəticədə özünü doğrultmuş konstruktiv sxemlər təkmilləşdirildik-dən sonra yeni tip konstruksiyalar (unifıkasiya olunmuş) istehsal olunmağa başlandı – УНТ-35, УНТ-47, УНТ-59.

Obyektlərin eyniləşdirilməsi – hər bir obyekt, hadisə, xassə onun mahiyyətini təyin edən əlamətlər toplusuna malikdir, bu isə öz növbəsində onu digər bir çox ona bənzər obyektlərdən fərqlən-dirir. Bu halda insan intuitiv olaraq minimal sayda əsas xassələri və yaxud bir xassəni (nişan, qeyd, xüsusiyyət) eyniləşdirici kimi seçir.

Adlar, soyadlar, ləqəb, nömrələr, xassələr, göstəricilər, təsvir və s. obyektlərin eyniləşdiriciləridir.

• obyektin birmənalı təyin olunması;
• obyektin onunxassələri əsasında tanınması;
• obyektləri təyin olunmuş xassələri əsasında qruplaşdırma;
• özünə oxşarların daxilindən obyektinseçilməsi və s.

Minimal yığun – məmulatın xarakteristikasını təyin edən nor-mativ və ya texniki sənədin işarəsini (nömrəsini), məmulatın adını, onun şərti işarəsini, kodunu və nömrəsini daxil edir.

Maksimal yığmı – məmulatın eyniləşdirilməsi üçün lazım olan informasiyanın minimal yığımına əlavə edilərək alınan maksimal yığım onun bütün fiziki (kimyəvi, bioloji) və istismar (istehlakçı) xa-rakteristikalarını daxil edir.

Daha çox istifadə olunan eyniləşdirmə üsullan aşağıdakdardır: ad, rəqəmli nömrələr, təsnifat, şərti işarələr, istinad etmə, təsvir et-mə, təsvir etmə-istinad etmə, avtomatik indeksləşdirmə, biometriya.

Ad metodu. Ad metodu qədimdən istifadə olunur, çünki obyek­tin meydana çıxması ilə birgə ona müəyyən ad verilir. Ona görə də müxtəlif obyektlərin termin

və təriflər standartlarının işlənməsi -beynəlxalq mübadilə və informasiya uyğunluğunda informasiyanm birmənalı mənimsənilməsinə zəmin yaradır .

Kompyuter sistemlərində obyektlərin adlan vasitəsilə axta-nlması obyektlərin eyniləşdirilməsində xüsusi məna daşıyır.

• obyektin əsas adı, onun mahiyyətini təyin edən və isim ilə ifadə olunan (cay, yağ, avtomobil, restoran və s.);
• obyektin mahiyyətini ifadə edən minimal sayda sözlər və əsas adlar (kərə yağı, mühərrik yağı, qarğıdalı yağı və s.);
• obyektə verilən xüsusi adı və əsas adı (Gəncə çayı, Moskva restoranı, «Mersedes» avtomobili və s.).

Rəqəmli nömrələr üsulu. Rəqəmli nömrələr obyektlərə verilir və üsul kimi geniş yayılmışdır. Obyektin adı ilə birlikdə onun nömrəsi obyekti birmənalı eyniləşdirmək üçün imkan yaradır.

Nömrələr vasitəsilə eyniləşdirmənin iki üsulu mövcuddur: sıravi və seriyalı-sıravi.

Sıravi nömrə nömrələməni həyata keçirən orqan müəyyən olun-muş ardıcıllıqda obyektə verilir. Mənfi cəhəti – qeyri-informativ-liyidir. Bu çatışmazlıq

seriyalı-sıravi nömrənin istifadə olunması halda aradan qaldınlır. Məsələn: tədris binasmda auditoriyaların nömrəsi 1413, 1420, 1520 və s. (1-korpusun nömrəsi, 4-mərtəbə, 13-auditoriyanın nömrəsi).

Təsnifatlaşdmna üsulu – bir qrup oxşar obyektlərin eyniləşdiril-məsini həyata keçirmə zamanı istifadə olunur. Təsnifatlaşdırılan obyektləri siniflərə, qruplara və növlərə bölürlər. Bölünmə «ümu-midən xüsusiyə» prinsipi əsasında obyekti xarakterizə edən xassə-lər əsasında aparılır, yəni obyektlərin iyerarxik təsnifatı

qurulur. İyerarxik təsnifatın üstün cəhəti onun məntiqiliyində, informasiya-nın maşm və əl vasitəsi ilə emalı üçün yaxşı uyğunlaşma qabiliyy-ətinə malik olmasındadır.

Şərti işarələr üsulu – sənədlərin və məhsulun eyniləşdirilməsində geniş istifadə olunur. Daha çox şərti işarələr üsulunun iki növü isti-fadə olunur: mnemonik və təsnifat-nömrələmə.

Şərti işarələrin mnemonik üsulu insanm lazım olan məlumatların başa düşməsini və yadda qalmasını yüngülləşdirir. Məsələn, «Е1ек- tronasos ГНОМ 100-25» : Elektronasos – adı və mnemonik işarəsi, Г – çirkab sular üçün, H-nacoc, O-birpilləli, M-monobloklu, 100 -100 m 3 /saat, 25 – 25 m təzyiqlə.

Bu üsul əlavə olaraq metalların və metal ərintilərinin eyniləşdiril-məsi üçün istifadə olunur. Məsələn, Polad 45.

Təsnifat-nömrələmə üsulu. Bu şərti işarələrin qurulma üsulu bir qrup məhsula aid sənədlərin axtarılmasına imkan yaradır. Məsə lən: ТУ 4511-003-05804803-96 «Avtomobil-samosval 2502» daxil edir: 4511- təsnifatlaşdırma qrupu, yəni «Avtomobillər yük üçün», 003-qeydiyyat nömrəsi (istehsalçı tərəfindən verilir), 05804803-müəssisənin kodu, 96- texniki şərtin qeydiyyat tarixi.

İstinad etmə üsulu – obyektlərin konkret xarakteristikaları (xas-sələri, göstəriciləri və s.) normativ və ya texniki sənədlərdə göstəril-dikləri hallarda onun

eyniləşdirilməsi üçün istifadə olunur. İstinad etmə üsulu daha çox konkret məhsulun onun sifarişi zamanı istifa-də olunur.

Eyniləşdirmə məmulatın adını, şərti işarəsini və sənədə istinad etməsini daxil edir. Məsələn, fosfat turşusu ГОСТ 3118-77; Butil-kauçuk БК-1675У ТУ 2294-010-17187505-95.

Təsvir etmə üsulu – konkret obyektin xarakteristikalarının (xas-sə, parametr, göstərici) eyniləşdirmə zərurəti yarandığı halda istifa-də olunur.

• hündürlüyü 278, 220, 265 mm-dən çox olmamaq şərti ilə;
• uzunluğu 18, 185, 225 mm-dən cox olmamaq şərti ilə;
• eni 125, 170, 225 mm-dən çox olmamaq şərti ilə;
• kütləsi 0,33; 0,4; 0,7 kq-dan çox olmamaq şərti ilə.

Təsvir-istinad etmə üsulu. Bu eyniləşdirmə üsulu obyektin əsas xarakteristikalanndan bir qismini sənədə istinad etməklə birgə is-tifadə edir. Sənəddə onun bütün xarakteristikaları göstərilir.

Avtomatik indeksləşdirmə üsulu – elektronikanın və mənimsəmə (skanerləşdirmə) vasitələrinin yaradılması obyektlər üzrə informa-siyanın emalı və tanınması üsullarının inkişafı nəticəsində geniş is-tifadə olunur. Avtomatik indeksləşdirmə üçün, məsələn, ştrixli kodlar, radioetiketlər, maqnit zolaqlan, smart-kartlar, səs və siq-nallar, optiki üsulla tanman işarələr və s. istifadə olunur.

Biometriya üsulu – elektron cihazlar vasitəsilə insanm barmaq iz-lərinin, səsinin, gözünün tor qişasının şəklinin; istilik simasımn, in- san sifətinin şəklinin və s. istifadə olunması ilə konkret adamm tanınması, yəni eyniləşdirilməsidir. Yuxarıda göstərilən hər bir gös-təricinin ölçülməsi ilə insanı tanımaq, yəni eyniləşdirmək olar. Bio-metrik eyniləşdirmədən aeroportlarda, gömrük keçid məntəqələ-rində, hospitallarda geniş istifadə olunur.

Standartlaşdırma obyektlərinin optimauaşdınlması – optimal əsas parametrlərin (təyinat parametrlərinin), həmçinin bütün digər key-fiyyət və səmərəlilik göstəricilərinin təyin olunmasmdan ibarətdir. Çox mürəkkəb olmayan qiymətləndirmə və qəbul olunan qərarla-rm əsaslandınlma metodlarma arxalanan seleksiya və simplifikasi-ya işlərindən fərqli olaraq, standartlaşdırma obyektlərinin optimal-laşdınlması xüsusi iqtisadi-riyazi metodlar və optimallaşdırma mo-dellərinin istifadə olunması ilə həyata keçirilir. Optimallaşdırmanm məqsədi seçilmiş meyar üzrə mümkün olan maksimal effektivliyə və optimal dərəcədə qaydaya salınmaya nail olmaqdır.

Mühazirə 3

Related posts:

1. 10 sinif azrbaycan dili bsq
2. 11-ci sinif azrbaycan dili
3. Azrbaycan tarixi metodik vsait
4. Azrbaycan tarixi üzr qaynaqlar