Su anbarlarının çirkli sularla çirklənmədən mühafizəsi

Ölkənin ən böyük elektrik stansiyaları Kür (Şəmkir SES, Mingəçevir SES, Varvara SES, Yenikənd SES), Tərtər (Sərsəng SES) və Araz (Araz su qovşağı) çayı üzərində tikilmişdir.

Su çirkliliyi: səbəbləri, təsirləri və həlləri

Planetimiz əsasən sudan ibarətdir. Su ekosistemləri Yer səthinin üçdə ikisindən çoxunu əhatə edir. Dünyadakı bütün həyat, bildiyimiz kimi sağ qalmaq üçün suya güvənir.

Ancaq suyun çirklənməsi həyatımız üçün çox real bir təhdiddir. Əksər alimlər və siyasətçilər tərəfindən dünyanın ən böyük sağlamlıq riski sayılır və yalnız insanları deyil, yaşamaq üçün suya güvənən saysız-hesabsız bitki və heyvanları da təhdid edir. Dünya Vəhşi Təbiət Fonduna görə:

“Zəhərli kimyəvi maddələrin çirklənməsi bu planetdəki həyatı təhdid edir. Tropiklərdən bir vaxtlar təmiz qütb bölgələrinə qədər hər okean və hər qitə çirklənmişdir.”

Bəs suyun çirklənməsi nədir? Bunun səbəbi nədir və dünyanın su ekosistemlərinə necə təsir göstərir? Və ən əsası – Bunu düzəltmək üçün nə edə bilərik?

Su çirkliliyinin tərifi

Suyun çirklənməsi suyun bir hissəsi çirkləndikdə baş verir. Çirklənməyə plastik su şüşələri və ya rezin təkərlər kimi fiziki zibillər səbəb ola bilər və ya fabriklərdən, təsərrüfatlardan, şəhərlərdən, avtomobillərdən, kanalizasiya təmizləyici qurğulardan və havanın çirklənməsindən su yollarına axışan yol kimi kimyəvi maddələr ola bilər. Suyun çirklənməsi, çirkləndiricilərin onları udmaq və ya təmizləmək gücünə malik olmayan su ekosistemlərinə atıldığı zaman baş verir.

Su mənbələri

Suyun çirklənməsinin səbəbləri barədə düşünəndə bunun haradan gəldiyini düşünməliyik. Planetimizdə iki fərqli su mənbəyi var. Birincisi, səth suyu var – okeanlarda, çaylarda, göllərdə və gölməçələrdə gördüyümüz su. Bu su yaşamaq üçün yalnız suyun miqdarına deyil, keyfiyyətinə də güvənən bir çox bitki və heyvan növünə ev sahibliyi edir.

Yeraltı sular – Yer səthinin səthinin altında yığılmış su daha az vacibdir. Bu su mənbəyi çaylarımızı və okeanlarımızı qidalandırır və dünya içməli suyun böyük hissəsini təşkil edir.

Bu iki su mənbəyi də yer üzündə həyat üçün vacibdir. Hər ikisi də müxtəlif yollarla çirklənə bilər.

Yerüstü Suyun Çirklənməsinə səbəb olan səbəblər

Su hövzələri müxtəlif yollarla çirklənə bilər. Nöqtə mənbəyi çirklənməsi tullantı su arıtma borusu və ya fabrika bacası kimi bir, müəyyən edilə bilən mənbədən su yoluna daxil olan çirkləndiricilərə aiddir. Qeyri-nöqtə mənbəyi çirklənməsi çirklənmə çox səpələnmiş yerdən gəldiyi zaman. Qeyri-mənbə mənbəyi çirklənməsinə misal olaraq çaylara və çaylara süzülən əkin sahələrindən azot tökülməsini və ya dayanacaqlardan şəhər kanalizasiyasına yağları göstərmək olar.

Yeraltı suların çirklənməsinə səbəb olur

Yeraltı sular da nöqtə və qeyri-mənbə mənbəli çirklənmədən təsirlənə bilər. Kimyəvi tökülmə birbaşa torpağa sızaraq aşağıdakı suyu çirkləndirə bilər. Ancaq əksər hallarda, yeraltı sular çirklənməyə səbəb olur, məsələn kənd təsərrüfatı axını və ya reçeteli dərmanlar kimi çirklənmə mənbələri yer üzündə suya yol tapırlar.

Suyun çirklənməsi ətraf mühitə necə təsir edir?

Su yaxınlığında yaşamırsınızsa, dünya sularının çirklənməsindən təsirləndiyinizi düşünə bilməzsiniz. Ancaq suyun çirklənməsi bu planetdəki hər canlıya təsir edir. Ən kiçik bitkidən ən böyük məməliyə və bəli, aradakı insanlar belə, hamımız sağ qalmaq üçün suya etibar edirik. Kranınızdakı su sizə çatmazdan əvvəl bir su təmizləyici qurğu tərəfindən süzülmüş ola bilər, amma nəticədə səth və ya yeraltı su mənbələrindən gəlir.

Çirkli sularda yaşayan balıqlar özləri çirklənir. Çirkləndiricilər səbəbiylə dünyanın bir çox su yollarında balıq ovu artıq qadağandır və ya qadağandır. Su yolu çöplə və ya toksinlərlə çirkləndikdə, həyatı dəstəkləmək və davam etdirmək qabiliyyətini azaldır.

Su çirkliliyi: həll yolları nədir?

Su təbiətinə görə çox maye bir şeydir. Sərhədlər və sərhədlər nəzərə alınmadan, dövlət xətlərini və ölkə sərhədlərini eyni şəkildə keçərək dünyaya axır. Bu o deməkdir ki, dünyanın bir hissəsində yaranan çirklənmə digər bir bölgədə bir topluma təsir göstərə bilər. Bu, dünya suyundan istifadə və qorumaq yollarımıza uyğun bir standart tətbiq etməyi çətinləşdirir.

Təhlükəli su çirkliliyinin qarşısını almağı hədəfləyən bir sıra beynəlxalq qanunlar mövcuddur. Bunlara 1982-ci il Dəniz Qanununa dair BM Konvensiyası və 1978-ci il MARPOL-un Gəmilərdən Çirklənmənin qarşısının alınması üzrə Beynəlxalq Konvensiyası daxildir. ABŞ-da 1972-ci il Təmiz Su Aktı və 1974-cü ildə Təhlükəsiz İçməli Su Aktı həm səth, həm də yeraltı su ehtiyatlarını qorumağa kömək etmək üçün yaradıldı.

Su çirklənməsinin qarşısını necə ala bilərsiniz?

Suyun çirklənməsinin qarşısını almaq üçün edə biləcəyiniz ən yaxşı şey, özünüzü dünyanın su təchizatı haqqında məlumatlandırmaq və həm yerli, həm də dünyada qorunma layihələrini dəstəkləməkdir.

Stansiyadakı qaz tökülməsindən qazonunuza kimyəvi maddələr səpilməsinə qədər dünya suyunu təsir edən seçimlərinizi öyrənin və hər gün istifadə etdiyiniz kimyəvi maddələrin sayını azaltmağın yollarını axtarın. Çimərliklərdən və ya çaylardan və okeanlardan zibil təmizləməyə kömək etmək üçün qeydiyyatdan keçin. Çirkləndiricilərin çirkləndirməsini çətinləşdirən dəstək qanunları – Xüsusilə Təmiz Su Qanunu tez-tez siyasi hücumlara məruz qalır.

Su dünyanın ən vacib mənbəyidir. Hamımıza aiddir və onu qorumaq üçün hər kəsin öz işidir.

Azərbaycanın su anbarları və kanalları

1. Respublikada çaylardan müxtəlif məqsədlərlə – suvarma, məişət, sənaye və balıqçılıqda istifadə olunur. Bəzi çayların üzərində SES-lər tikilmişdir. Həmçinin su idman yarışlarının keçirilməsi üçün müəyyən qurğular quraşdırılmışdır.

2. Respublikada su anbarlarının əksəriyyəti suvarma işlərində istifadə olunur. Bu məqsədlə su anbarlarından kanallar çəkilmişdir. Su kanallarının ümumi uzunluğu respublika üzrə 50 min km-ə yaxındır. Suvarılan torpaqların ümumi sahəsi 1,4 milyon hektardan çoxdur.

Azәrbaycan Respublikasının iri suvarma kanalları

3. Azərbaycan ərazisində olan çaylardakı su-elektrik stansiyalarından hazırda istehsal edilən enerjinin miqdarı 2,4 milyard kV/saat-dır. Lakin bu rəqəm 16 milyard kVt/saat ola bilər.

Ölkənin ən böyük elektrik stansiyaları Kür (Şəmkir SES, Mingəçevir SES, Varvara SES, Yenikənd SES), Tərtər (Sərsəng SES) və Araz (Araz su qovşağı) çayı üzərində tikilmişdir.

Orta ölçülü SES-lərin tikintisi də ölkənin iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır. Belə stansiyalara Ordubad SES, Taxtakörpü SES misal göstərilə bilər.

SES-lərin tikintisi baha başa gəlir, bu stansiyaların işində ekoloji cəhətdən təmiz olan su mənbələrindən istifadə olunur. Neft-qaz ehtiyatının böyük olmasına baxmayaraq, son illər kiçik SES-lərin tikintisinə start verilmişdir. Bu da mazutun qənaətinə səbəb olmuş, sel axınlarını nəzarətdə saxlamaq və yeni suvarma sistemlərinin yaradılmasına gətirib çıxarmışdır. Kiçik SES-lərə nümunə kimi Balakən (“Balakən-1”), Göyçay (“Göyçay-1”), İsmayıllı, Oğuz və Astarada tikilən stansiyaları göstərmək olar.

Su anbarları və çaylar, həmçinin balıqçılığın inkişaf etdirilməsində istifadə olunur. Balıq sənayesi heyvandarlıq sahəsinin qollarından birini təşkil edir. Bu sahə yeyinti sənayesinin ən mühüm sahələrindən biridir. Su anbarlarında balıqçılığın inkişafı əhalinin təzə balıq ətinə tələbatını ödəməklə yanaşı, balıq konservlərinin hazırlanması üçün xammal ehtiyatını yaradır. Balıqçılığın inkişaf etdirilməsi üçün, ilk növbədə, balıq fermaları yaradılır ki, bu müəssisələrdə kürülər saxlanılır, sonra xüsusi hovuzlarda yetişdilir və satılır. Bu fermalardan biri Qəbələ rayonundadır. Fermada alabalıq və digər qiymətli balıq növləri yetişdirilir.

Mənbə: Coğrafiya – 9. Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik.
Müəlliflər: Elbrus Əlizadə, Nərminə Seyfullayeva, İrkən Aktoprak, Yelena Şabanova

• Teqlər:
• su kanalları
• , su anbarı
• , Azərbaycanın coğrafiyası