Sxemotexnikanın əsasları

4
4
montajda ham uzilish, qisqa tutashuv kabi xatoliklar yuzaga kelar va tizimni darxol
ishga tushishini ta‘minlamas edi. Masalan, 50 yillar so‗ngida yaratilayotgan
EHMlar o‗nlab rezistor va kondensatorlarni hisobga olmaganda, 100 mingga yaqin
diodlar va 25 mingtacha tranzistorlardan iborat edi.
Diskret elementlar quyidagi xossalarga ega: o‗rtacha quvvati 15 mVt,
o‗lchamlari (bog‗lanishlari bilan) 1 sm
3
, o‗rtacha og‗irligi 1 g va

Elektronika va sxemotexnika

O‗quv qo‗llanmada yarimo‗tkazgichli elektronika qurilmalarining negiz
elementlari ko‗rib chiqilgan. Diodlar, tranzistorlarning sinflanishi, volt – amper va
boshqa xarakteristikalari, asosiy ulanish sxemalari va ularni turli ishchi rejimlarida
aniq bir qurilmalarda qo‗llanilish xossalari keltirilgan. Analog va raqamli
qurilmalarning yasalish prinsiplariga alohida e‘tibor qaratilgan. Ularning
ishlashining matematik ifodalash usullari, hamda berilgan texnik ko‗rsatgichlarga
ega bo‗lgan qurilmalarni analiz va sintez asoslari keltirilgan.
So‘nggi yillarda nanoelektronikada muhim amaliy natijalarga erishildi,
ya‘niy zamonaviy telekomunikasiya va axborot tizimlarning negiz elementlarini
tashkil etuvchi: geterotizimlar asosida yuqori samaradorlikka ega lazerlar va
nurlanuvchi diodlar yaratildi; fotoqabulqilgichlar, o‘ta yuqori chastotali
tranzistorlar, bir elektronlitranzistorlar, turli xil sensorlar hamda boshqalar
yaratildi. Nanoelektron o‘ta yuqori va giga yuqori integral sxemalar ishlab
chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
O‗quv qo‗llanma tegishli yo‗nalishlarda ta‘lim olayotgan talabalar uchun
mo‗ljallangan.

3
3
KIRISh

Elektronika – elektronlarni elektr maydoni bilan ta‘sirini va axborot
uzatish, qayta ishlash va saqlashda qo‗llaniladigan elektron asbob va qurilmalarni
yaratish usullarini o‗rganish bilan shug‗ullanadigan fan.
Elektronika, avvalambor inson jamiyatining axborotga bo‗lgan talablarini
qondirishga mo‗ljallangan. Ishlab chiqarish kuchlarining va ishlab chiqarish
munosabatlarining rivojlanishi texnika va texnologiyaning yangi turlarini
yaratishga asoslangan va axborot vositalarining rivojlanishi bilan kuchli ravishda
bog‗liq. Insonlar o‗rtasidagi axborot almashish qurilmalarining rivojlanish tarixi
bir necha bosqichlardan iborat: harakat va mimika, tovush, yozuv, kitob bosmasi,
elektronika. Hozirgi kunda axborot uzatish, qayta ishlash va saqlash
qurilmalarining barchasi inson jamiyati tomonidan ishlatilmoqda. Axborot
uzatishning yangi usuliga o‗tish doim jamiyatda ishlab chiqarish kuchlarini keskin
o‗sishiga olib kelgan. Elektronika uzoq masofalarga uzatilayotgan axborotning
uzatish tezligi va hajmini keskin orttirdi. Elektronika rivojlanish jaaryonida to‗rt
bosqichni bosib o‗tdi.
Birinchi bosqich 1895 yilda A.S. Popov tomonidan simsiz telegraf – radio
ixtiro qilinishi bilan boshlandi. Bu davrdagi aloqa qurilmalari passiv
elementlardan:
simlar,
induktivlik
g‗altaklari,
magnitlar,
rezistorlar,
kondensatorlar, elektromexanik qurilmalar (almashlab ulagichlar, rele va
boshqalar) dan iborat edi.
Ikkinchi bosqich 1906 yili L.de Forest tomonidan birinchi aktiv elektron
asbob – triod lampasining yaratilishi bilan boshlandi. Triod – elektr signallarini
turli o‗zgartirish usullariga ega bo‗lgan, asosan – quvvat kuchaytirish xossasiga
ega bo‗lgan birinchi aktiv elektron asbob bo‗ldi. Kuchsiz signallarni elektron
lampalari yordamida kuchaytirish hisobiga telefon orqali suhbatlarni uzoq
masofalarga uzatish imkoniyati yuzaga keldi. Elektron lampalari radio orqali
tovush, musiqa, keyinchalik esa televidenie orqali tasvirlarni ham uzatishga
o‗tishga imkon yaratdi. Ikkinchi bosqich elektronika apparaturalari elementlariga –
elektron lampalar, rezistorlar, kondensatorlar, transformatorlar kiradi.
Uchinchi bosqich 1948 yili Dj. Bardin, V. Bratteyn va V. Shoklilar
tomonidan qattiq jismli (yarim o‗tkazgichli) elektronikaning asosiy aktiv
(kuchaytirgich) elementi bo‗lgan – bipolyar tranzistorning kashf etilishi bilan
boshlandi. Tranzistor elektron lampaning barcha funksiyalarini bajarishga qodir.
Tranzistor yaratilishi bilan, uning almashlab ulagich vazifasini bajara olish
xossasi, kichik o‗lchamlari va yuqori ishonchliliga ko‗ra bir necha ming elektr
radioelementlardan (ERE) tashkil topgan murakkab elektron qurilma va tizimlarni
yaratish imkoniyati tug‗ildi. Bunday qurilmalarni loyihalash juda oson, lekin
xatosiz yig‗ish va ishlashini ta‘minlash esa deyarli mumkin emas edi. Gap
shundaki, har bir ERE alohida yaratilgan edi (diskret elementlar) va boshqa
elementlar bilan individual bog‗lanishni (montajni) talab qilar edi. Hatto juda aniq

4
4
montajda ham uzilish, qisqa tutashuv kabi xatoliklar yuzaga kelar va tizimni darxol
ishga tushishini ta‘minlamas edi. Masalan, 50 yillar so‗ngida yaratilayotgan
EHMlar o‗nlab rezistor va kondensatorlarni hisobga olmaganda, 100 mingga yaqin
diodlar va 25 mingtacha tranzistorlardan iborat edi.
Diskret elementlar quyidagi xossalarga ega: o‗rtacha quvvati 15 mVt,
o‗lchamlari (bog‗lanishlari bilan) 1 sm
3
, o‗rtacha og‗irligi 1 g va

buzilish
ehtimolligi 10
-5
s
-1
. Natijada diskret elementlardan tuzilgan EHMning sochilish
quvvati 3 kVt, o‗lchamlari 0,2 m
3
, og‗irligi 200 kg bo‗lib, har bir soatda ishdan
chiqar edi. Bu albatta EHM ish qobiliyatini kichikligidan dalolat beradi. Bunday
diskret tranzistorli texnika yordamida murakkab elektron qurilmalarni yaratish
imkoni mavjud emas. Demak, buzilishlar ehtimoli, o‗lchamlari va og‗irligi,
tannarxi va boshqalar bir necha darajaga kichik bo‗lgan sifatli yangi element baza
yaratish talab qilinar edi. Integral mikrosxemalar xuddi shunday element baza
talabalariga javob berdi.
To‘rtinchi bosqich integral mikrosxemalar (IMS) asosida qurilma va
tizimlar yaratish bilan boshlandi va mikroelektronika davri deb ataladi.
Mikroelektronikaning birinchi mahsulotlari – integral mikrosxemalar 60
yillar so‗ngida paydo bo‗ldi. Hozirgi kunda IMSlar uch xil konstruktiv –
texnologik usullarda yaratiladi: qalin pardali va yupqa pardali gibrid integral
mikrosxemalar (GIS) va yarim o‗tkazichli integral mikrosxemalar.
Integral mikrosxemalar radio elektron apparaturalarda elementlararo
ulanishlarni ta‘minlash bilan birgalikda, ularning kichik o‗lchamlarini, energiya
ta‘minotini, massa va material hajmini ta‘minlaydilar. Ko‗p sonli chiqishlar va
qobiqlarning yo‗qligi radio elektron apparaturalarning hajmi va massasini
kichraytiradi.

5
5
I BOB. ELEKTRVAKUUM VA YARIM O‟TKAZGICHLI ASBOBLARDA
KECHADIGAN FIZIK JARAYONLAR

1.1. Gazlarda elektr toki

Gazlar orqali elektr tokning o‘tishini tekshirish uchun 1–rasmda tasvirlangan
shema asosida elektr zanjir tuzaylik. Bu zanjirning bir qismi, ya‘ni M va N
plastinalar (elektrodlar) orasidagi qismi biror gazdan iborat
bo‘lsin. Shemadagi gal vanometr zanjir bo‘ylab elektr tok
oqmayotganligini ko‘rsatadi, chunki oddiy sharoitlarda gazda
zaryad tashuvchilar bo‘lmaydi. Demak, zanjir M va N elektrodlar
orasida uzilgan bo‘ladi. Shuning uchun zanjir orqali elektr tok
oqishini ta‘minlamoqchi bo‘lsak, elektrodlar oralig‘iga zaryad
tashuvchilar kiritish yoki biror usul bilan elektrodlar orasidagi
gazda zaryad tashuvchilar vujudga keltirish kerak. Gazda zaryad
tashuvchilar vujudga keltirishning barcha usullarini ikki
gruppaga ajratish mumkin:
a) gazdagi zaryad tashuvchilar tashqi faktorlar tufayli vujudga kelishi
natijasida kuzatiladigan elektr tokni nomustaqil gaz razryad deyiladi;
b) M va N elektrodlar orasidagi elektr maydon ta‘sirida vujudga kelgan
zaryad tashuvchilar tufayli kuzatiladigan elektr tokni mustaqil gaz razryad
deyiladi.
Nomustaqil gaz razryad. Agar M va N elektrodlar orasidagi gazni qizdirsak
yoki

,

,

, rentgen, ul trabinafsha nurlar bilan nurlantirsak, gaz molekulalarining
ionlashuvi sodir bo‘ladi. Ionlashuv jarayonining mohiyati quyidagidan iborat.
Tashqi faktorlardan olgan energiya tufayli gaz molekulasidagi bir yoki bir necha
elektron molekuladan ajralib chiqadi. Natijada molekula musbat zaryadlangan
ionga aylanib qoladi. Ajralib chiqqan elektronlarning bir qismi neytral molekulalar
bilan birlashib manfiy zaryadlangan ionlarni vujudga keltiradi. Shuning uchun ham
gazdagi (ionlashish jarayoniga sababchi bo‘lgan tashqi faktorni ionizator
(ionlashtiruvchi) deb ataladi.
Ionlanish jarayoni bilan bir qatorda gazda rekombinatsiya jarayoni ham sodir
bo‘ladi. Rekombinatsiya ionlanishga teskari jarayon bo‘lib, bunda musbat va
manfiy ionlarning yoki elektron va musbat ionning to‘qnashuvi natijasida neytral
molekulalar hosil bo‘ladi.
Shunday qilib, gazlarda ionlanish jarayonida manfiy zaryad tashuvchilar
(elektronlar va manfiy ionlar) hamda musbat zaryad tashuvchilar (musbat ionlar)
teng miqdorda hosil bo‘ladi, rekombinatsiya jarayonida esa teng miqdorda
yuqoladi.
1–rasm

6
6
Ionizator ta‘sirida gazning birlik hajmida birlik vaqtda n

dona musbat va n
–

dona manfiy zaryad tashuvchilar vujudga kelayotgan bo‘lsin. Odatda n


n
–

bo‘lganligi uchun, oddiygina qilib, n juft zaryad tashuvchilar vujudga kelyapti,
deylik.
Rekombinatsiya jarayoni tufayli

n

juft ion kamayayotgan bo‘lsin. Elektr
maydon tufayli musbat zaryad tashuvchilar manfiy zaryadlangan N elektrodga,
manfiy zaryad tashuvchilar esa musbat zaryadlangan M elektrodga tortiladi va
ularda neytrallanadi. Buning natijasida

n

juft ionlar kamayotgan bo‘lsin. U holda
gazning birlik hajmida birlik vaqtda kamayayotgan ionlarning umumiy soni

n

n

n

(1.1)
ifoda bilan aniqlanadi. Bu ifodadagi qo‘shiluvchilarning hissalari elektr maydonga
bog‘liq. Ikki chegaraviy holni ko‘raylik.
1. Elektrodlarga berilgan kuchlanishning ancha kichik qiymatlarida, ya‘ni
kuchsiz elektr maydonlarda ionlar asosan rekombinatsiya tufayli kamayadi
(

n

>>

n

). Lekin bir qism ionlar elektr maydon tufayli qarama-qarshi
zaryadlangan elektrodlarga etib boradi va kuchsiz elektr tokni vujudga kelishiga
sababchi bo‘ladi. Elektr maydon ta‘sirida musbat va manfiy zaryad tashuvchilar
mos ravishda quyidagi tezliklar bilan harakat qiladi:
v


u

E,
v
–

u
–
E, (1.2)
bu ifodalarda E – elektr maydon kuchlanganligi, u

va u
–
lar esa mos ravishda
musbat va manfiy zaryad tashuvchilarning harakatchanliklari. Ionning
harakatchanligi – kuchlanganligi 1 V bo‘lgan elektr maydon ta‘sirida ion erishgan
tezlik bilan harakterlanib, turli gazlar uchun turlicha qiymatlarga ega bo‘ladi.
(1.2) ifoda bilan aniqlanuvchi tezliklar bilan tartibli harakat qiluvchi ionlar

t vaqt ichida plastinalarga quyidagi zaryadlarni yetkazadi:
Q


qnv

S

t

qnu

ES

t,
Q
–

qnv
–
S

t

qnu
–
ES

t, (1.3)
Bunda Q

va Q
–
– mos ravishda manfiy va musbat zaryadlangan elektrodlarga
ionlar tashib yetkazayotgan zaryad miqdorlari, q – ionning zaryadi, S –
elektrodning yuzi. Elektr maydon tomonidan ko‘chirilgan umumiy zaryad miqdori
Q

|Q

|

|Q
–
|

qn(u


u
–
)ES

t (1.4)
ifoda bilan aniqlanadi. Birlik yuz orqali birlik vaqtda ko‘chirilgan zaryad tok
zichligi j ni ifodalar edi. Shuning uchun
j

t
S
Q


qn(u


u
–
)E, (1.5)
bu ifodadagi q, u

, u
–
– lar ayni tajriba sharoiti uchun doimiy kattaliklardir. n esa
unchalik katta bo‘lmagan elektr maydonlar uchun o‘zgarmas hisoblanadi. Demak,

7
7
kuchsiz elektr maydonlarda (1.5) ifodadagi qn(u


u
–
)

ko‘paytuvchini o‘zgarmas
kattalik deb hisoblash mumkin. U holda (1.5) ifoda gazlar orqali o‘tuvchi elektr tok
uchun Om qonunini ifodalaydi:
j

E (1.6)
2. Endi M va N elektrodlarga berilgan kuchlanish yetarlicha katta bo‘lgan
holni ko‘raylik. Bu holda elektr maydon ta‘sirida ionlar ancha katta tezliklarga
erishadi. Shuning uchun ionizator ta‘sirida vujudga kelayotgan ionlarning deyarli
hammasi rekombinatsiyalashishga ulgurmasdanoq elektrodlarga etib oladi.
Ionizator ta‘sirida gazning birlik hajmida birlik vaqtda n juft ion vujudga
keladi, deb hisoblangan edi. U holda bir-biridan l uzoqlikda joylashgan S yuzli ikki
elektrod orasidagi hajm S

l ga teng bo‘lganligi uchun, bu ikki elektrod oralig‘ida

t
vaqt ichida umumiy zaryadi
Q

qnSl

t (1.7)
bo‘lgan ionlar vujudga keladi. Bu ionlarning hammasi tok tashishda
qatnashayotganligi uchun gaz orqali o‘tayotgan elektr tokning qiymati to’yinish
toki deyiladi va bu tuyinish tokining zichligi uchun quyidagi ifoda o‘rinlidir:
j
tuy

t
S
Q


qnl (1.8)
2–rasm da nomustaqil gaz razryadda elektr maydon kuchlanganligi
qiymatiga bog‘liq ravishda tok zichligining o‘zgarishini tasvirlovchi grafik
chizilgan. Grafikning Oa qismi kuchsiz elektr maydonga mos keladi. Bunday
maydonlarda zaryad tushuvchilar kichik tezliklar bilan harakatlanib, ko‘pincha
elektrodlarga etib bormasdanoq, rekombinatsiyalashadi. Lekin elektr maydon
kuchaygan sari ionlar tezligi ortib ularning rekombinatsiyalashuv ehtimolligi
kamayib boradi. Bu esa tokning ortishiga sabab bo‘ladi.
Bu sohada j va E orasidagi bog‘lanish Om qonuniga
bo‘ysunadi, ab qismda esa j ning E ga chiziqli
bog‘liqligi buziladi. Grafikning bu qismini oraliq soha
yoki o’tish sohasi deyiladi. bs qismi to‘yinish tokiga
mos keladi. Maydon kuchlanganligi E
b

E

E
c
bo‘lganda
ionizator ta‘sirida vujudga kelgan ionlarning hammasi
tok tashishda qatnashadi. Lekin maydon kuchlanganligi
E
c
dan ortganda zarbdan ionlanish tufayli tok keskin
ortib ketadi (rasmdagi cd qism).
Mustaqil gaz razryad. Tashqi ionizator ta‘sir qilmasa ham, nihoyat kuchli elektr
maydonlar ta‘sirida zaryad tashuvchilar vujudga kelishi mumkin. Zaryad
tashuvchilarning vujudga kelishini ta‘minlovchi asosiy jarayonlar quyidagilardan
iborat.
1. Zarbdan ionlanish. Oddiy sharoitlardagi gazda turli sabablar tufayli
2–rasm

8
8
vujudga kelgan elektronlar va ionlar mavjud. Lekin ularning soni nihoyat darajada
kam bo‘lganligi uchun oddiy sharoitlardagi gaz amalda elektr tokni o‘tkazmaydi,
deyish mumkin. Kuchlanganligi E bo‘lgan elektr maydonga q zaryadli tok
tashuvchi (ion yoki elektron) ga qE kuch ta‘sir etadi. Bu kuch ta‘sirida tok
tashuvchi ikki ketma-ket to‘qnashuv orasida erkin bosib o‘tilgan l yo‘lda
W
k

qEl (1.9)
kinetik energiyaga erishadi. Agar bu energiya gaz molekulasining ionlanishi uchun
bajarilishi lozim bo‘lgan A
i
ishdan katta bo‘lsa, ya‘ni
W
k

A
i
(1.10)
shart bajarilsa, tok tashuvchining neytral molekula bilan to‘qnashishi natijasida
molekula ikki qismga – erkin elektronga va musbat zaryadlangan ionga ajraladi.
Bu jarayonni zarbdan ionlanish deyiladi. Yangi vujudga kelgan tok tashuvchilar
ham o‘z navbatida elektr maydon tomonidan tezlatiladi. Shuning uchun ular yana
ionlanishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Shu tariqa gazda ionlanish nihoyat katta
qiymatlarga erishadi. Bu hodisa tog‘lardagi qor ko‘chkisini eslatadi. Ma‘lumki, qor
ko‘chkisining vujudga kelishiga bir siqimgina qor sababchi bo‘la oladi. Shuning
uchun yuqorida bayon etilgan jarayon ionlar ko‘chkisi (quyuni) deyiladi.
2. Ikkilamchi elektron emissiya. Gazdagi musbat zaryadli ionlar elektr
maydon ta‘sirida ancha katta energiyalarga erishgach, manfiy elektrodga urilishi
natijasida elektroddan elektronlar ajralib chiqadi. Bu hodisani ikkilamchi elektron
emissiya deyiladi.
3. Avtoelektron emissiya. Bu hodisa nihoyat kuchli elektr maydonlarda
(E

10
8
V

m) sodir bo‘ladi. Bunda nihoyat kuchli elektr maydon metallardan
elektronlarni yulib (tortib) oladi, deyish mumkin.
4. Fotoionlanish. Zarbdan ionlanish natijasida vujudga kelgan ion
uyg‘otilgan holatda bo‘lishi mumkin (uyg‘otilgan holatdagi sistemaning energiyasi
asosiy holatdagiga qaraganda kattaroq bo‘ladi). Bu ion uyg‘otilgan holatdan asosiy
holatga o‘tayotganda qisqa to‘lqin uzunlikli nur chiqaradi. Bunday nur energiyasi
molekulaning ionlanishiga yetarli bo‘lib qolganda fotoionlanish hodisasi ro‘y
beradi.
5. Termoelektron emissiya. Manfiy elektrod temperaturasi yetarlicha yuqori
bo‘lgan hollarda termoelektron emissiya tufayli anchagina elektronlar vujudga
keladi.
Mustaqil gaz razryadlarning ba‘zi turlari bilan tanishaylik. Oldin oddiy
atmosfera bosimlaridagi gazlarda ro‘y beradigan razryadlarni tekshiramiz.
1. Toj razryad. Razryadning bu turi vujudga kelganda elektrodlar yaqinida
huddi quyosh tojiga o‘hshagan nurlanish kuzatiladi. Toj razryad vujudga kelishi
uchun nihoyat kuchli notekis elektr maydon mavjud bo‘lishi shart. Masalan, katta
kuchlanishli elektr toklarni o‘tkazuvchi simlarni ko‘raylik. Sim va erni

9
9
kondensatorning ikki qoplamasi deb qarash mumkin. Bu kondensatordagi elektr
maydon notekis bo‘lib, maydon kuchlanganligi sim yaqinida juda katta qiymatga
erishadi. Bu sohadagi gaz elektr maydon ta‘sirida nihoyat intensiv ravishda
ionlashadi. Shuning uchun bu sohada simni qar tomondan o‘rab olgan nurlanish,
ya‘ni mustaqil gaz razryad kuzatiladi. Bu esa elektr energiyaning isrof bo‘lishiga
sabab bo‘ladi. Toj razryad faqat simlar atrofidagina emas, balki kuchli va notekis
elektr maydon vujudga kelgan elektrodlar atrofida ham vujudga keladi. Masalan,
elektrodning biror qismi egrilik radiusi kichik bo‘lgan uchlikka ega bo‘lsa, bu
sohada (uchlikda) elektr zaryadning kontsentratsiyasi juda ortib ketadi. Shuning
uchun bu uchlik atrofida nurlanish kuzatiladi. Toj razryad kema machtalarining,
darahtlarning uchlarida ham kuzatiladi. Qadim vaqtlarda bu hodisalarni «avliyo El
ma chiroqlari» deb atashgan.
2. Uchqunli razryad (uchqun). Kondensator qoplamalari yoki induksion
g‘altak chulg‘amining ikki uchi orasidagi kuchlanish nihoyat katta (3

10
6
V

m)
bo‘lganda gazning turtki ravishda zarbdan ionlanishi natijasida qisqa vaqtli razryad
– uchqun vujudga keladi. Eng ulkan uchqun razryad – yashindir. Yashin bulutlar
orasida yoki bulut bilan Yer oralig‘ida katta poteptsiallar farqi vujudga kelishi
natijasida paydo bo‘ladi. Uchqun yaqinidagi gaz yuqori temperaturalargacha
qiziydi va keskin kengayadi. Bu esa o‘z navbatida tovush to‘lqinlarining vujudga
kelishiga sababchi bo‘ladi. Yashinning uzunligi 50 kilometrgacha, tok kuchi 20000
A gacha etadi. Shuning uchun ham yashin tufayli vujudga keladigan tovush, ya‘ni
momaqaldiroq juda kuchli bo‘ladi.
3. Ey razryad (elektr yoyi). Agar 3–rasmda tasvirlangan elektrodlarni bir-
biriga tegizsak va elektr tok o‘tkazsak, elektrodlarning bir-biriga
tegib turgan uchlari qiziydi. So‘ng ularni bir-biridan bir oz
uzoqlashtiraylik. Katod. bo‘lib hizmat qiluvchi elektrod juda ko‘p
termoelektronlar
chiqaradi.
Bu
termoelektronlar
elektrodlar
oralig‘idagi gazni ionlashtiradi. Natijada elektrodlar orasida yoy
shaklidagi kuchli (ko‘zni qamashtiradigan darajada yorug‘) shu‘la
paydo bo‘ladi. Buni elektr yoyi yoki Petrov yoyi deyiladi. Elektr
yoyi uchqundan farqli o‘laroq, uzluksiz davom etadi. Tajribalar
asosida yoy razryad unchalik katta bo‘lmagan kuchlanishlarda
(

40 V) sodir bo‘lishi aniqlandi. Lekin tok kuchi katta (

3000 A) bo‘lishi mumkin.
Elekgrodlarning
temperaturalari
(2500

4000)°C
gacha
ko‘tariladi.
Temperaturaning bu qadar ko‘tarilishi metallarni elektr payvandlashda, kuchli
yorug‘lik tarqatilishi esa yoy lampalarda foydalaniladi.
Endi siyraklashtirilgan gazlarda kuzatiladigan razryad bilan tanishaylik. 4a–
rasmda tasvirlangan shisha naychaning ikki tomoniga metall elektrodlar
kavsharlangan. Bu naycha ichidagi gaz bosimi 0,1 mm simob ustuniga,
3–rasm

10
10
elektrodlarga berilgan kuchlanish bir necha yuz voltga
teng bo‘lganda naychadagi gazda mustaqil razryad
kuzatiladi. Razryad tuzilishining mayda tafsilotlari bilan
qiziqmay, uni ikki qismdan iborat deb ko‘rishimiz
mumkin. Katodga yaqin joylashgan nurlanish sodir
bo‘lmayotgan sohani katod qorong‘i fazosi deyiladi.
Razryadning qolgan (anodgacha davom etgan) qismida
miltillagan nurlanish kuzatiladi. Razryadning bu qismini
nurlanuvchi anod ustuni deyiladi. Yolqin razryad deb
nomlangan bu razryadda katod hamma vaqt sovuqligicha qoladi. U holda ionlar
qanday vujudga keladi? Bu savolga javob berish uchun katod bilan anod
oralig‘idagi nuqtalarda potensialning o‘zgarishi bilan tanishaylik. 4b–rasmda katod
va naycha ichidagi tekshirilayotgan nuqta orasidagi kuchlanish U ni katoddan
ushbu nuqtagacha bo‘lgan masofa l ga bog‘liqlik grafigi tasvirlangan. Bu grafikdan
ko‘rinishicha, potensialning asosiy tushuvi katod qorong‘i fazosiga to‘g‘ri keladi.
Shuning uchun ham uni katod potensial tushuvi deb ataladi. Katod tomon
tortilayotgan musbat ionlar bu sohada katta energiyalarga erishadi va katodga
urilgach, undan bir necha elektron ajralib chiqishiga sababchi bo‘ladi. Bu
elektronlar o‘z navbatida katod potensiali ta‘sirida tezlashib gaz molekulalari bilan
to‘qnashganda zarbdan ionlanishni vujudga keltiradi. Vujudga kelgan yangi ionlar
yana katod tomon intiladi, katod potensiali ta‘sirida yana tezlashadi, katoddan
elektronlarni urib chiqaradi va hokazo. Demak, elektrodlar oralig‘ida kuchlanish
mavjud bo‘lsa, razryad uzluksiz davom etaveradi. Shuni ham qayd qilib o‘taylikki,
fanda elektronlar bilan birinchi tanishuv yuqorida bayon etilgan tajribadagi
katoddan ajralib chiqayotgan elektronlar oqimini tekshirish natijasida ro‘y bergan.
Shuning uchun bu elektronlar oqimi katod nurlari deb atalgan. Katoddan
elektronlarni urib chiqarayotgan musbat ionlar esa anod nurlari deb atalgan.
Naychadagi gazni o‘zgartirganda nurlanishning rangi qam o‘zgaradi.
Masalan, neon – qizil, argon – ko‘kish, geliy – sariq rangdagi nurlanish beradi.
Yolqin razryadning bu xususiyatlaridan kunduzgi yorug‘lik lampalarida,
vitrinalarni yoritish, bezash maqsadlarida foydalaniladi.

Sxemotexnikanın əsasları

–>

Adabiyot [561]

Arxitektura [40]

Astranomiya [38]

Axborot [71]

Biologiya [387]

Biznes [47]

Bojxona [42]

Davlat Huquq Asoslari [4]

Dunyo din tarixi [32]

Ekologiya [109]

Estetika va Etika [30]

Falsafa [48]

Fizika [254]

Fransuz-Tili [22]

Geografiya [141]

Geometriya [6]

Huquqshunoslik [281]

Informatika [643]

Texnologiya [274]

Internet [43]

Ingliz tili [680]

Iqtisodiyot [1133]

Jahon tarixi [276]

Jamiyatshunoslik [24]

Kimyo [82]

Kasbiy Ta’lim [11]

Konsitutsiya [60]

Ma’naviyat [48]

Matematika [89]

Milliy G’oya [128]

Musiqa [2]

Nemis-tili [30]

Ona-tili [50]

Oshpazlik [39]

O’zbekiston tarixi [197]

Pedagogika [104]

Prezident Asarlari [17]

Psixologiya [149]

Rus-tili [44]

Qishloq xo’jaligi [92]

Siyosatshunoslik [25]

Soliq va Soliqga tortish [18]

Tilshunoslik [9]

Tibbiyot [64]

Turizm [172]

va Boshqalar. [332]

Sport [7]

Sxemotexnika [13]

–>
–>

–>Bosh bet » –>Referatlar » O’zbek tilida » Sxemotexnika

–>Bo’limdagi referatlar soni : 13 –>Ko’rsatildi : 1-13

–>Sortirovka : Дате · Названию · Комментариям · Загрузкам · Просмотрам