Tarixi nece sile bilerem

İndi Ermənistanda baş verənlər ilk növbədə ölkənin dövlətçilik əsaslarını sarsıdıb və onun yenidən bərpası heç də effektli alınmayacaq. Təbii ki, vəziyyəti bu yerə gətirib çıxaran səbəb 30 ildə Ermənistana rəhbərlik edənlərin yürütdüyü siyasətdir. Qarabağın işğalı fonunda xalqın etibarından sui-istifadə edərək onu yalançı vədlərə inandıranların müharibədəki rüsvayçılığı nəhayət ki, Ermənistan cəmiyyətini acı reallıqla üz-üzə qoyub. Bu ölkənin yürütdüyü işğal siyasəti nəticəsində ölkə bütövlükdə müstəqillik dayaqlarını itirib və müstəmləkəyə çevrilib.

Talışların tarixi əraziləri və real sayı

Talış – Xəzərin sahilində, Azərbaycan Respublikasının cənub-şərq və İran İslam Cümhuriyyətinin şimalında yerləşən ərazinin coğrafi adıdır.

Bu ərazi Muğandan başlayıb, Əlborz dağlarına bənd olan eyniadlı Talış dağları boyunca yerləşir. Ərazinin yerli xalqı da buna uyğun olaraq talışlar adlanır. Bu xalqın hardan gəldiyi haqqda heç bir real fakta rast gəlinmir.

Talış xalqının dili hind-avropa dil ailəsində iran dil qrupunda yerləşir, tati(talış) dialektlərinə aid edilir.Sayları tam bilinməyən lakin öz milli xüsusiyyətlərini hələ də itirməmiş bu toplum əsrlərin süzgəcindən uğurla keçə bilmişdir.

Talışların ən yaxın qohumları Xəzərsahili digər irandilli xalqlar-giləklər və mazandaranlılardır. Öz folklor və adət-ənənələrinə görə bu xalqlar olduqca yaxındırlar.
Talış ərazisi və o cümlədən talışlar çox az tədqiq edilmişdir.

Tarixşünasların yekdil qənaətinə əsasən talışların bəlli əcdadları qədim çağın döyüşkən milləti olan kadusilər olmuşdur. İran şahlarının bu xalqla müharibədə uğursuzluqları onların hansı qüdrətə sahib olduğunu göstərir. “Kadus” sözü bildiyimiz “müqəddəs” sözünün ilk variantı hesab etmək olar. Bununla belə təkcə kadusilər talışların etnogenezində iştirak etməyib. Bura həmçinin kadusilərə yaxın olan maqları, kaspiləri, gelləri və madayları aid etmək olar. Bu adlar içində Muğan və Qəzvin adlarının necə yarandığını bəlli etmək olar.

Yuxarıda dediyimizə əsasən talışların həqiqi sayı tam bəlli deyil. Qeyri-rəsmi mənbələrdə talışların sayı Azərbaycanda 2 milyon, İranda isə 3 milyon civarında göstərilir. Biz bu sayı hələlik yalnız linqvistik olaraq talış olan əhalinin sayı ilə məhdudlaşdıra bilərik. Talış dilinin hazırki linqvistik sərhədləri təxmini olaraq Viləş çayı qeyd edilir ki, bu da Masallı rayonun Ərkivan qəsəbəsinin ərazisinə kimi olmağı deməkdir. Bununla belə bu zolaqdan şimalda da çoxlu anklavlara rast gələ bilərik.

Cənub sərhəddi Gilanda Ənzəli, Fumən və Deyləman bölgəsində hesab olunur. Buna baxmayaq bu zolaqdan kənarda da yenə çoxlu talış kəndlərinə rast gəlinir. Gilanda, Mazandaranda, Ərdəbildə, Qəzvində, Xalxalda yaşayan və tat adlanın etnos da talışlara aid edilir və bunu da nəzərə alsaq Talış zolağının Tehran və yaxud da köhnə Rey dərvazəsinə kimi gəldiyini görərik. İran Azərbaycanın müxtəlif nahiyyələrində də bu cür talışzəban məntəqələr çoxdur və hazırki çağda da qalmaqdadır. Bəs bu xalqın arealının tədricən kiçilməsinin nədəni nə olmuşdur?
Əgər əvvəldə çəkdiyimiz bölgələri araşdırsanız burda aktiv gedən “türkləşmə” prosesinin şahidi olacaqsız. Talış dili heç bir ölkədə heç bir xüsusi statusa malik deyil. Talış dilinin son əsrdə sürətlə sıradan çıxması prosesi gedir. Bu prosesi əhalinin şəhərə köçməsi, kəndlərin boş qalması, talış dilinə marağın olmaması, talışların öz tarixi haqqda heç bir tarixi biliklərinin olmaması, Türkiyədən gələn radikal islamçı türkçülüyə və manqurtlaşmağa hesablanmış tarix dərslikləri, talış dilinin “psevdotədrisi”dir. Hərçənd bu millətin tarixini bilmək Azərbaycanımızın yalnız xeyrinə olardı.

Talış öz xanlığını itirib Rusiya və Qacar İranı arasında bölündükdən sonra bu xalqa “sahib” çıxan olmadı. Çar dövrü dəyişiklikləri və Sovetin repressiyaları bu bölgədən də yan keçmədi. Talış şairi Zülfüqər bəy və neçə-neçə görkəmli din, ictimai xadimlər öz yurdlarından didərgin düşdü. Yardımlı, Lerik, Astarada neçə-neçə talış kəndləri sürgünə məruz qaldı. Talış bu günə də dözdü və indi İran və Azərbaycanda digər xalqlarla bərabər müstəqil ölkədə yaşayır. Lakin yenə də bu xalqın dadına çatan yoxdur. Azərbaycanda Türkiyədən gəlmə radikal şovinist yığınları bu milləti “görmək” istəmir. Bu cür şəraitdə belə biz deyə bilərik ki, ölkənin bir ayrılmaz hissəsi kimi talışın da digəri kimi tam haqqını almaq ixiyarı var. Niyədə olmasın.

Məgər biz Finlandiyada yaşayan dili rəsmi olan 5% isveçlidən əskik olduq? Ya da Birləşmiş krallıqda yaşayan uelslilərdən? Əlbəttə ki, yox…

Tarixi nece sile bilerem

Bizim “Qarabağ Azərbaycandır” kəlməsini Azərbaycan tarixinə əbədi həkk edən Liderimiz var

27 SENTYABR 2020-Cİ İLDƏ Azərbaycan xalqı, dövləti və ordusu elə bir tarix yazdı ki, bu, bütöv bir millətin ləyaqət rəmzinə, milli qeyrət nümunəsinə çevrildi. Biz yağı düşmənin üstümüzə atdığı ləkəni təmizlədik, biz qamətimizi düzəltdik, biz 30 ildir itirdiyimiz dəyərləri özümüzə qaytardıq, biz illərlə həsrətində olduğumuz torpaqlarımıza qovuşduq. Biz heç nəyi unutmadıq, unutmadıqca da möhkəmləndik, gücləndik və nəhayət, dünyanın illərdir göz yumduğu ədalətsizliyi özümüz təkbaşına aradan qaldırdıq. Prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin ətrafında sıx birləşən Azərbaycan xalqı 30 illik mərhumiyyətə cəmi 44 günə son qoydu. Tariximizdə yeni səhifə yazıldı. Vətən müharibəsi Azərbaycan xalqının Zəfər məramına, milli kimlik mücadiləsinə, torpaq və Vətən sevgisinə şahidlik etdi.

Tarixi torpaqlarımızı 30 ildir işğal altında saxlayan Ermənistanın hərbi təxribatları müntəzəm xarakter alanda Azərbaycan cavab vermək məcburiyyətində qaldı. Şanlı aprel döyüşlərindən sonra dərs almayan Ermənistan rəhbərliyi ötən ilin iyul və avqust aylarında yenidən hərbi təxribatlara əl atanda yəqin düşünürmüş ki, bu, onlara itirilmiş ictimai nüfuzu qaytaracaq və yaxud Azərbaycan üzərində kiçik qalibiyyət belə onlara erməni cəmiyyətindəlovğlanmaq üçün bir xeyli vaxt qazandıracaq. Amma bu dəfə onların fikirləşdiyi kimi olmadı, Vətən müharibəsi Ermənistanın siyasi konyukturasının bütün mənfur planlarını alt-üst etdi, 27 sentyabr tarixi onların dırnaqarası arzularının tükənən günü oldu. Azərbaycan xalqıöz Prezidentinin ətrafında sıx birləşməklə bütün dünyaya sübut etdi ki, Qarabağ millətimizin milli ləyaqət rəmzidi və Azərbaycan xalqı 30 ildə bir an da olsun Qarabağ arzusundan bir addım geri çəkilməyib. Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi millət quruculuğu prosesi ona gətirib çıxardı ki, Xalq-Prezident-Ordu birliyi qalib gəldi, düşmən 30 ildir işğal altında saxladığı torpaqlarımızdan qovuldu.

Vətən müharibəsi bir xalq kimi bizim gücümüzü göstərdi, Azərbaycanın bir dövlət kimi potensialını nümayiş etdirdi. Bu müharibədə Azərbaycan xalqı da, dövləti də Qarabağın işğaldan azad olunması ilə bağlı var-qüvvəsini ortaya qoydu. Əsgər və zabitlərimiz döyüş tapşırıqlarını şərəflə yerinə yetirdi, strateji yüksəklikləri götürərək daha əlverişli mövqelərə sahib oldu. Bütün dünya gördü ki, 30 il ərzində Ermənistan rəhbərliyi “güclü ordusu” haqqında uydurmalar ortalığa atanda, “yenilməz Ermənistan ordusu” barədə miflər yaradandaAzərbaycanda dünya standartlarına uyğun ordu yaradılıb və bu ordunun gücü döyüş meydanında göründü. Baxmayaraq ki, biz 30 il səbrlə gözləmişdik. Danışıqlar prosesinə sadiq qalmışdıq. Bütün bunlar münaqişənin dinc yolla, müharibəsiz həllinə hesablanmışdı və Azərbaycan hər dəfə status-kvonun dəyişdirilməsinin vacibliyini vurğulayanda məqsəd münaqişəsinin fəal hərbi əməliyyatlar mərhələsinə keçməsinin qarşısını almaq idi.Ancaq ermənilərin illərlə qoruyub saxladığı həmin status-kvo bir neçə günün içində darmadağın oldu. Təmas xətti yarıldı və rəşadətli Azərbaycan ordusu torpaqlarımızı düşmən tapdağından xilas etdi.

Prezident İlham Əliyev müharibənin gedişində dəfələrlə bəyan etdi ki, “dünyada heç bir qüvvə bizi haqq yolumuzdan döndərə bilməz. Dünyada heç bir ölkə bizim iradəmizə təsir edə bilməz. Biz haqq yolundayıq, biz qalib gəlirik, biz zəfər çalırıq və biz öz torpaqlarımızı geri alacağıq, ərazi bütövlüyümüzü bərpa edəcəyik!”.Bu əminlik 44 günlük müharibədən Azərbaycanın qalib ayrılmasını şərtləndirdi. Ermənistan bütün hərbi resurslarını itirdi, döyüşdə uduzduğunu görən düşmən xilas olmaq üçün bütün vasitələrə əl atdı. Dinc əhalini atəşə tutdu, gecə vaxtı yatan insanların başına ballistik bombalar yağdırdı. Azərbaycan isə onların cavabını döyüş meydanında verdi. 1992-ci ildə Xocalı soyqırımını törədəndə də düşmənin məqsədi dinc əhalini qırmaqla Azərbaycan xalqının ruhunu sındırmaq, onu psixoloji böhrana salmaq idi. Bu dəfə də bu mənfur plan alınmadı, Azərbaycan xalqı öz haqlı davasında axıra qədər getdi.

Prezident İlham Əliyev hər dəfə yeni kənd və şəhərlərimizin işğaldan azad olunması xəbərini xalqa çatdıranda bu, insanlarda qələbəyə böyük ümid yaradırdı. Hətta azad olunmuş ərazilərdə bütün infrastrukturun dağıdılması belə xalqımızın qələbə əzminə təsir etmədi, indi onlar səbirsizliklə doğma torpağa qayıdacaqları günü gözləyir. Prezident İlham Əliyev həmişə deyirdi ki, o, nəyi nə vaxt edəcəyini yaxşı bilir. Bir il öncə döyüş meydanında baş verənlər Azərbaycan Prezidentinin uzaqgörənliyini, onun hadisələrə fərqli yanaşma bacarığını ortaya qoydu. Bu, həm də xalqın öz liderinə sonsuz inamının, ona etimadının təntənəsi idi.

Vətən müharibəsi regional və qlobal miqyasda Azərbaycana dəstəyi də nümayiş etdirdi. Biz kimin kim olduğunu gördük və çoxları nəhayət, anladılar ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü başqa ölkələrin ərazi bütövlüyü qədər əhəmiyyətli və önəmlidir. Azərbaycan Ermənistandan fərqli olaraq heç kimdən kömək istəmədi. O, yalnız öz gücünə arxalandı, dost və qardaş ölkələrin siyasi-mənəvi dəstəyi xalqımızın və dövlətimizin iradəsi ilə birləşib düşmənə sarsıdıcı zərbə vurdu. Bu da ondan irəli gəldi ki, Prezident İlham Əliyevin yürütdüyü xarici siyasətin əsas özəlliyi onun Azərbaycanın milli maraqlarını ehtiva etməsidir. Onun hakimiyyətdə olduğu illərdə ölkəmizin xarici siyasət kursunda yalnız bu prinsiplər üstünlük təşkil edib: Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmləndirmək, müstəqil siyasətə sadiq olmaq, heç vaxt heç kimdən asılı olmamaq, heç kimin qarşısında baş əyməmək, öz qürurumuzu qoruyub saxlamaq və ölkənin ərazi bütövlüyünü bərpa etmək. Və bu da nəticə: Azərbaycan 30 ildir məruz qaldığı təcavüzü aradan qaldırdı, döyüş meydanında olduğu kimi, diplomatiya arenasında da qalib gəldi.

Prezident İlham Əliyev vurğulayır ki, biz bu qələbəyə hər zaman hazırlaşırdıq. Dövlət başçısı bu sözləri deyəndə həm də ölkəmizin iqtisadi gücünü də nəzərdə tutur. Bu illər ərzində Azərbaycanda formalaşan iqtisadi potensial bizi bu qələbəyə addım-addım yaxınlaşdırdı. Bir vaxtlar “neftin pulları hara gedir” sualını verənbədxahlara 44 günlük Vətən müharibəsinin qalibiyyəti ən yaxşı cavab idi. Biz o pulları düşmənin başına yağış kimi yağan müasir silahlarda gördük. Biz o pulları Azərbaycanın güclü, bütün dünyanı mat qoyan samballı ordu quruculuğunda, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin dünyanın 50 ən güclü ordusundan birinə çevirdiyi Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin rəşadətində, Vətən sevgisində gördük. Amma elə dəyərlər də var ki, onlar nə pulla alınır, nə də satılır. Bizim bu müharibədəki ən böyük üstünlüyümüz mənəvi bütövlüyümüz idi. Hakimiyyətdə olduğu dövrdə Azərbaycanda həm də millət quruculuğu prosesini həyata keçirən Prezident İlham Əliyev bizi mənən də qalib etdi. Biz bundan sonra başı dik, üzü ağ gəzəcəyik! Çünki biz qalib ölkənin vətəndaşlarıyıq. Bizim Qalib Ordumuz var! Bizim xalqın övladları – müstəqillik dövründə yetişən gənc nəsil tariximizi də, taleyimizi də ən ağır töhmətdən xilas edib, inanılmazı gerçəyə çevirib, bizə böyük Qələbəni yaşadıb!

Prezident İlham Əliyev savaşın gedişində millətin öndərliyini edərək elə bir tarix yazıb ki, bundan sonra Azərbaycanın gələcək inkişafı məhz həmin tarix üzərində bərqərar olacaq. Bundan sonra biz ölkəmizin gələcəyi ilə bağlı bütün planlarımıza parlaq Zəfərimizin rakursundan baxacağıq. Çünki Prezident ləyaqətli, qürurlu, heç kimdən asılı olmayan, heç kimin sözü ilə oturub durmayan xalq formulunun müəllifi kimi müasir Azərbaycanın unudulmaz salnaməsini yaradıb. Müharibənin ilk saatlarından həm də informasiya cəbhəsində üstünlüyü ələ alan dövlət başçısı az qala hər gün beynəlxalq media orqanlarına verdiyi müsahibələrdə haqlı davamızla yanaşı, Azərbaycanı da, xalqımızı da bütün dünyaya tanıdıb. Dünya bizim gücümüzü görüb. Dünya həm də Azərbaycan Prezidentini yenidən kəşf edib.

Prezident İlham Əliyev deyir ki, “Bayrağı qaldıran, bayrağı düşmənin mövqeyinə sancan, azad edilmiş torpaqlara sancan əsgərdir, zabitdir. Bizim əsgər və zabitlərimiz aslan kimi vuruşdular”. Ona görə də bu gün tam əminliklə deyə bilərik ki, Prezident İlham Əliyevin ordusu tarixi missiyanı şərəflə yerinə yetirdi, işğal edilmiş torpaqları düşməndən azad etdi. Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı rayonları, Hadrut və Suqovuşan qəsəbələri, Şuşa şəhəri döyüşlə azad olundu. Hərb meydanında əldə edilən qələbə imkan verdi ki, Ağdam rayonu, eyni zamanda, Kəlbəcər və Laçın rayonları bir güllə atmadan, bir şəhid vermədən işğaldan azad edilsin. Bununla da Prezident İlham Əliyev minlərlə övladımızı itirməkdən xilas etdi.

İndi biz torpaqlarımıza Azərbaycan xalqının, şəhidlərimizin canı, qanı bahasına, qəhrəmanlarımızın şücaəti, milli şərəf lövhəmizibəzəyən igidlərin hesabına qayıdırıq. Ali Baş Komandanın bir sözünə minlər olub hərbi komissarlıqların önünə növbəyə düzülən, arxaya baxmadan, tərəddüd belə etmədən Vətəni qucaqlamağa gedən, silahına sarılıb canıyla-qanıyla “Qarabağ Azərbaycandır” hayqıran igidlərin sayəsində tarixi Zəfərə qovuşduq. Xalqımız öz şəhidlərini qürurla, “Vətən sağ olsun!” deyib qarşıladı, millət öz mənəvi dünyasının böyüklüyünü ortaya qoydu, bütöv vətən fəlsəfəsinə dəyərli tövhə verdi. Vətən uğrunda şəhid olan balasının tabutuna girən ananın, həyat yoldaşının nəşinə çiyin verən gənc qadının timsalında xalqın qeyrət hünəri kükrədi.

Prezident İlham Əliyev Hərbi Qənimətlər Parkının açılışında hərbçilərimizə xitabən dedi ki, siz öz qəhrəmanlığınızla xalqımızın üzünü ağ eləmisiniz! Bu, təkcə onların igidliyinə verilən qiymət deyildi. Prezident bununla həm də bundan sonra ictimai fikirdəki şəhid, qazi statusunu müəyyənləşdirdi. Qazilərimizin sağlamlıq durumlarının hər zaman nəzarətdə saxlanması, şəhid ailələrinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması ilə bağlı dövlət siyasəti yeni müstəviyə qədəm qoydu. Dövlət qurumları, ictimai-siyasi təşkilatlar, qeyri-hökumət təşkilatları, bütün cəmiyyət bu prosesə cəlb olundu, bu məsələ milli həmrəylik səviyyəsinə qaldırıldı.

İşğaldan azad olunmuş torpaqlarımızdakı mənzərə ürək dağlayır. Düşmən hər şeyi dağıdıb, Azərbaycan xalqının malını, mülkünü talayıb aparıb, daş daş üstündə qalmayıb. Onlar ən çirkin üsullara əl atıblar. Xalqımızın dini-mənəvi dəyərlərini təhqir ediblər. İşğal dövründə məscidlərimizi donuz tövləsinə çeviriblər. Düşünürəm ki, bu, yalnız dini fərqlilik məsələsi deyil. Bu, həm də əxlaq məsələsidir. Əxlaqı süqut etmiş bir millətin özgə yadigarlarına xain xislətinin təzahürü, daha gözəli, daha mükəmməli həzm edə bilməmək küdurətidir. Bu, təkcə Azərbaycan məsələsi də deyil, bu, ermənilərin həm də İslama, müsəlman dünyasına münasibətidir. Ona görə də Azərbaycan Prezidenti işğaldan azad edilmiş torpaqlardan dünyaya insanlıq və sülh mesajı verəndə bu, 30 ildir dini-mənəvi dəyərlərimizə qarşı ermənilərin törətdiyi vandalizmə susan Qərbin islamafob dairələrinə tutarlı cavab idi. Çünki prezident ermənilərin dağıtdığı, təhqir etdiyi məscidləri ziyarət edirdi. Bu, alicənablıq idi! Bu, keçmişə və mənəvi dəyərlərə sayqıdan qanynaqlanırdı. Və təbii ki, bu, Ağdamda salamat qalan yeganə tikilinin – tarixi məscidin qarşısında bütün dünyaya ünvanlanan ibrət dərsi idi.

İndi Ermənistanda baş verənlər ilk növbədə ölkənin dövlətçilik əsaslarını sarsıdıb və onun yenidən bərpası heç də effektli alınmayacaq. Təbii ki, vəziyyəti bu yerə gətirib çıxaran səbəb 30 ildə Ermənistana rəhbərlik edənlərin yürütdüyü siyasətdir. Qarabağın işğalı fonunda xalqın etibarından sui-istifadə edərək onu yalançı vədlərə inandıranların müharibədəki rüsvayçılığı nəhayət ki, Ermənistan cəmiyyətini acı reallıqla üz-üzə qoyub. Bu ölkənin yürütdüyü işğal siyasəti nəticəsində ölkə bütövlükdə müstəqillik dayaqlarını itirib və müstəmləkəyə çevrilib.

Görün, bu 30 ildə kimlər bizimlə mübarizə aparıb. Mədəniyyətə xor baxan mədəniyyətsizlər, dini əlində bayraq edən dinsizlər, oğrular və uşaq qatilləri. Azərbaycan ordusunun qarşısında diz çökən həmin qatillər öz acıqlarını Kəlbəcərin meşələrindən çıxdı, meşə zolaqlarını yandırdı, ağacları kütləvi sürətdə qıraraq ekologiyaya zərər verdi. Əsrlik təbiət abidələrini, ekosferanı qəsdən məhvə məruz qoydu. Ermənilər bu yerlərin əzəli sakinləri olan azərbaycanlıların əlindən zorla aldıqları evlərə od vuraraq yandırmaqlarının isə yalnız bir adı vardı: qəbilə təfəkkürlü canlıların barbar düşüncə tərzi. Amma unutmuşdular ki, millətimiz üçün ev-eşiyin heç bir əhəmiyyəti yoxdur, bizə doğma torpağımız lazımdır və bu torpaqlar bizə yenidən qurub yaratmaq, bəxtiyar olmaq, onun köksünü xan çinarlarla bəzəmək üçün lazımdır.

Prezident İlham Əliyev “bayrağımızı bir gün Qarabağa sancacağıq” deyəndə düşmən elə bilirdi ki, bu, sadəcə bir sözdü. Amma onlar anlamadı ki, bu, xalqın hüzurunda verilən sözdü, içilən anddı. Bu əhdi yerinə yetirmək bu dövrün insanlarının, qəhrəmanlarının nəsibi oldu. Deməli, millət həm də ümmət kimi birlikdə olanda güclüdür. Xalqımızın inamı və imanı biləşib düşmənə elə sarsıdıcı zərbə vurdu ki, bir də çətin özlərinə gələrlər. Bir vaxtlar müqəddəs Şuşa şəhərində qastrola gedibmiş kimi diskoteka təşkil edən Paşinyanın rəqsi, onun “Qarabağ Ermənistandır” ifadəsi dünya erməniliyinin böyük fəlakətinə çevriləndə artıq Cıdır düzünü Vətən müharibəsində qalib gələn Azərbaycan ordusunun əsgərlərinin əzəmətli rəqsi əvəzləmişdi.

Bəzən deyirlər ki, xoşbəxtlik an məsələsidir, o, heç vaxt əbədi olmur. Amma bizim qəhraman ordumuz Vətən müharibəsindəki parlaq qələbəmizin tacı olan Şuşanı əsil sahiblərinə qaytarmaqla xalqımızı əbədi xoşbəxtliyinə qovuşdurdu. Şuşa Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı oldu. 30 illik işğal dövründə millətin taleyinə, xalqın qədərinə çevrilən Şuşa bir an da olsun unudulmadı. Bu illər ərzində insanlar, bütün xalq, böyüyündən kiçiyinə qədər hamı Şuşa deyib durdu. Biz mənəvi dünyamızın ən özəl yerini, xalqın and yerini bir an da olsun unutmadıq. Və Vətən müharibəsindəki qələbəmiz bir daha sübut etdi ki, torpağı arzulamaq, onu sevmək ancaq bu qədər olarmış. Çünki Şuşanı işğaldan qurtaranlar əslində, xalqın ruhunu, mənəvi dünyasını da əsarətdən xilas etdilər. Onlar 30 il öncə ayağı yalın, başı açıq öz torpaqlarından qovulan, hər şeyləri əlindən alınan atalarının qisasını aldılar. Onlar hicranla vüsal arasındakı o dərin uçurumu bir göz qırpımında keçərək 30 ilin sürgünlüyünə son qoydular.

İndi bu şəhərdə həyata keçirilən abadlıq-quruculuq işləri Şuşanı yenidən öz əvvəlki görkəminə qaytarır. Prezident hər Şuşaya gedəndə hər şeyi öz əvvəlki yerinə qoyur, bununla onu həm də öz əvvəlki simasına qovuşdurur. Şuşanı xalqın milli-mədəni sərvətinə çevirən ulu öndər Heydər Əliyevdən qalan quruculuq ənənəsi bu gün daha təsirli formada davam edir. Artıq “Xarı bülbül” festivalı, Vaqif poeziya günləri uzun fasilədən sonra bərpa olunub, Üzeyir bəyin adını daşıyan musiqi günləri artıq Şuşada keçirilir, dahi Bülbülün ev muzeyi öz qonaqlarını qarşılayır. Şuşada aparılan sürtəli quruculuq işləri bizi müqəddəs hədəflərimizə daha da yaxınlaşıdırır. O, hədəflər arasında uzun illərdir blokada şəratində yaşayan Naxçıvan Muxtar Respublikasının tarixi Vətənlə birləşdirilməsi də var. Zəngəzur dəhlizinin işə düşməsini qarşıya mühüm məqsəd kimi qoyan Prezident İlham Əliyev bu hədəfə çatmaq üçün var gücü ilə çalışır. İşğaldan azad edilmiş digər torpaqlarımızda başlayan infrastruktur işlərimüasir Azərbaycanın gücünə güc qatır.

Vətən müharibəsi Prezident İlham Əliyevin 2003-cü ildə prezident seçkiləri zamanı xalqa verdiyi vədlərin real həyatda öz təsdiqini tapmasıdır. Bu, həm də Heydər Əliyev yoludur və bu yolun uğuru ondadır ki, onu İlham Əliyev kimi təcrübəli dövlət xadimi gedir. 1993-cü ildə Azərbaycan dərin böhranlar içərisində dağılmaq və məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşəndə Heydər Əliyev Azərbaycan üçün kim idisə indi həmin missiyanı Prezident İlham Əliyev yerinə yetirir. Ona görə də bu gün qüruru kədərindən böyük olan xalqımızın düşmənlə döyüşdə göstərdiyi misilsiz qəhrəmanlıq heç vaxt unudulmayacaq. Bu, öz hüququnu, mənliyini heç nəyə qurban verməyən, ədalətsizliklə heç vaxt barışmayan, öz torpağını namusu qədər müqəddəs bilən bir millətin şərəf məsələsi idi. Millət şərəfinə qovuşub.

Artıq həyatımızda yeni dövr başlayıb. Bu dövrün özünəməxsus özəllikləri var. Biz Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərdə yürütdüyü siyasətin yeni konturlarını görürürük. İkitərəfli və çoxtərəfli əlaqələrdə yeni əməkdaşlıq parametrləri müşahidə olunur. Ən önəmli məqam isə ondan ibarətdir ki, dünya bu müharibənin gedişində Azərbaycanı yenidən kəşf edib, ölkəmiz haqqında, onun malik olduğu güc barədə beynəlxalq birlikdə dəqiq təsəvvür formalaşıb. Onlar görürlər ki, müstəqillik tarixi dövründə inanılmaz dərəcədə güclənən Azərbaycanla heç bir halda təhdid dilində danışmaq olmaz. Çünki onun xalqın maraqlarını bütün dəyərlərdən üstün tutan, ölkənin bütün potensialını Vətən naminə səfərbər edən, “Qarabağ Azərbaycandır” kəlməsini Azərbaycan tarixinə əbədi həkk edən Lideri var.

ARİF ALIŞANOV

Azərbaycanlıların etnik tarixi

Azərbaycan Respublikasının (Şimali Azərbaycan) və Cənubi Azərbaycanın (İran İslam Respublikasının şimal-qərb əyalətləri) əsas əhalisi, türk qrupunun oğuz qoluna mənsub olan xalq – özlərini azərbaycanlı adlandırırlar. Azərbaycan türkləri azəri türkləri kimi də tanınırlar və müxtəlif dövrlərdə türklər, qafqaz türkləri, tatarlar, Qafqaz tatarları, adlandırılmışdır. Onlar ağ (Avropa) İrqin xəzər (kaspi) tipinə Aid edilirlər. Müsəlmandırlar. Bir həssəsi sünnü, qalaqları isə şiədirlər. Soyköklərində başlıca olaraq iskit (skit, skif) sak, hun, bulqar, xəzər, barsil, peçeneq, suvar habelə başqa türk etnosları iştirak etmiş və oğuz türkləri (qaraqoyunlular, ağqoyunlular, səlcuqlar və b.) həlledici rol oynamışlar. Sayları təqribən 50 milyondur. O cümlədən Azərbaycan respublikasında –9 milyondan yuxarıdır, Cənubi Azərbaycanda və digər bölgələrində təqribən 30 milyondur.
Azərbaycan ərazisinin Avropanı Asiya ilə, Rusiyanı Yaxın və Orta Şərqlə əlaqələndirən çox əlverişli hərbi-strateji mövqedə yerləşməsi, həm də zəngin yeraltı və yerüstü sərvətlərə malik olması azərbaycanlıların tarixi müqəddaratında dərin iz buraxmışdır. Ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə Azərbaycanın torpaqlarını işğal etməyə və burada möhkəmlənməyə çalışan böyük dövlətlərin (İran, Bizans İmperiyası, Ərəb xilafəti, Rusiya imperiyası, SSRİ və b.) Qafqazı azərbaycanlılardan «təmizləmək» siyasəti nəticəsində daim təqiblərə, repressiyalara, sürgünlərə, repressiyalara, soyqırımlara məruz qalan azərbaycanlılar dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmişlər.
Hazırda azərbaycanlılar doğma vətənləri olan Azərbaycan respublikası (Şimali Azərbaycan) və Cənubi Azərbaycanla yanaşı,toplu halda ən qədim zamanlardan başlayaraq İranın müxtəlif bölgələrində, İraq, Şərqi Anadolu, Gürcüstan (əsasən ölkənin cənub şərqindəki tarixi Borçalı mahalı ərazisində), Dağıstan və başqa yerlərdə yaşayırlar. Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda apardığı işğalçılıq müharibələri və müstəmləkəçilik siyasəti nəticəsində azərbaycanlılar, Azərbaycanı Türkiyədən ayrı salmaq məqsədi ilə, Türkiyə ilə həmsərhəd olan qərbi Azərbaycan torpaqlarından zorla sürgün olunmuş, həmin ərazidə əvvəlcə «Erməni vilayəti» , sonra isə erməni dövləti yaradılmışdır.
Azərbaycanlıların vahid bir xalq kimi formalaşması prosesi şimaldan Baş qafqaz dağları, cənubdan Sultaniyyə-Zəncan-Həmədan hüdudları, qərbdən Anadolu aə Göycə gölü hövzəsi də daxil olmaqla Alagöz dağ silsiləsi, şərqdən Xəzər dənizi ilə əhatə olunan tarixi Azərbaycan torpaqlarında baş vermişdir.

Azərbaycan ərazisi, bu diyarın dünyanın Ən qədim insan məskənlərindənbiri olduğunu sübut edən arxeoloji abidələrlə son dərəcə zəngindir. Azıx, Tağlar, Damcılı, daşsalahlı, Qazma (Naxçıvan) mağaralarında, habelə başqa abidələrdə aşkar olunan arxeoloji tapıntılar, o cümlədən 300-400 min il bundan əvvəl yaşamış aşel dövrünə Aid qədim insanın (Azıx Adamı və ya azıxantrop) çənə sümüyü Azərbaycanın ibtidai insanların formalaşdıqları əraziyə daxil olduğunu sübut edir. Bu nadir tapıntıya görə Azərbaycan ərazisi «Avropanın Ən qədim sakinləri» xəritəsinə daxil edilmişdir.
B.e.əvvəl III-II minilliklərdə indiki cənubi Azərbaycan ərazisində Lullubey və Qutilər yaşamışlar. Sonralar bu ərazidə onların varisləri olan Mannalılar məskunlaşmışdır. Onlardan bir qədər cənub-şərq tərəfdə Midiyalılar yerləşirdilər. Lullubeylərin şərq qonşuları kassitlərə qohum olan Kaspilər yaşayırdılar ki, bu ərazi də həmin tayfaların adı ilə Kaspiana adlanırdı. Araz çayının cənub qolu olan Qarasu çayı vadisində kadusi tayfaları yaşayırdılar.
Azərbaycan dünyanın ən qədim dövlətçilik ənənələrinə malik olan xalqlarındandır. Azərbaycan xalqı tənqribən 5 min illik dövlətçilik tarixinə malikdir. Azərbaycan ərazisində ilk tafa birlikləri, dövlət qürumları hələ e.ə. I minilliyin əvvəllərində Azərbaycan torpaqlarında Manna, İskit (Skit-Skif) şahlığı, albaniya, Atropatena kimi qüvvətli dövlətlər mövcud olmuşdur. Bu dövlətlər Azərbaycanın etnik-siyasi tarixində, ölkə ərazisində vahid xalqın təşəkkülü prosesində mühüm rol oynamışlar.
III əsrdə Azərbaycanı Sasani-İran imperiyası, VII əsrdə isə Ərəb xilafəti işğal etdi. İşğalçılar ölkəyə İranın və Ərəbistanın içərilərində çoxlu İran və ərəb mənşəli əhali köçürüb gətirdilər. Gəlmə əhali mühüm hərbi strateji əhəmiyyətə malik olan məntəqələrdə və məhsuldar torpaqlarda yerləşdirildi. Yadellilər Azərbaycanın yerli əhalisini əridib yox etmək siyasəti yeritməyə başladılar. Lakin təqribən 600 il ərzində aramsız olaraq davam etmiş İran və Ərəb zülmü Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesini dayandıra bilmədi. İşğalçıların yerli əhalini assimilyasiyaya uğratmaq siyasətinə baxmayaraq, uzun tarixi dövr ərzində Azərbaycanın bütöv halda həmin imperiyaların tərkibində olması nəticəsində, ölkənin bütün bölgələri arasında daxili əlaqələr, ilk növbədə ticarət əlaqələri genişləndi. Azərbaycanın şimal və cənub, şərq və qərb bölgələri arasında etnik siyasi və mədəni birliyin yaranması yolunda mühüm irəliləyiş baş Verdi. İran və ərəb işğalçılarına qarşı uzun sürən birgə azadlıq mübarizəsi ölkənin türk və qeyri türk əhalisini daha sıx birləşdirdi, onların qaynayıb qarışmasına müsbət təsir göstərdi. Vahid xalqın yaranması prosesi surətləndi.
Eramızın ilk yüzilliklərində ölkə əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən və hərbi siyasi cəhətdən daha mütəşəkkil və daha qüvvətli olan türk etnosları vahid xalqın təşəkkülü prosesində mühüm rol oynayırdılar. Türk etnosları içərisində oğuz türkləri üstünlük təşkil edirdilər. İlk oğuzlar Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan ərazisinə qədim türklərin Dərbənd keçidi vasitəsilə, habelə Böyük qafqazın başqa dağ aşırımlarından keçərək yayılmışlar.
YII əsrdə islam dininin qəbul olunması vahid xalqın və Dinin təşəkkülünə təkan verdi və bu prosesin surətlənməsinə həlledici təsir döstərdi.
Xilafət ağıldıqdan sonra IX əsrin ortalarından azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələri yenidən dirçəldi. Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər dövlətləri yarandı. Azərbaycan türk dili bütün ölkə ərazisində əsas ünsiyyət vasitəsinə çevrildi. IX əsrin 70-ci illərinin sonlarından başlayaraq (879-941) Azərbaycan torpaqlarının türk dövlətinin- Sacilər dövlətinin tərkibində olması bütün ölkə miqyasında iqtisadi və mədəni əlaqələrin dahainləşməsinə, etn6ik fərqlərin aradan çıxması və vahid Azərbaycan türk xalqının formalaşması prosesinin sürətlənməsinə müsbət təsir göstərmişdir.
XI əsrin ortalarında Yaxın və Orta Şərq tarixində mühüm dönüş dövrü başlandı. Orta asiyadan aralıq sahillərinə və Dərband keçidindən İran körfəzinə qədər geniş əraziləri əhatə edən böyük səlcuq iperatorluğu yarandı. Səlcuq dövü Azərbaycanın tarixi müqəddaratında tarixi bir rol oynadı. Xristian amili ümumiyyətlə Cənubi Qafqazda tənəzzülə uğradı. Səlcuq axınları zamanı oğuz türklərinin yeni-yeni toplumları Azərbaycanda məskən saldılar.Eyni kökdən olan oğuz səlcuq türkləri ilə Azərbaycan türkləri tez bir zamanda qaynayıb qarışdı. Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesi başa çatdı. Azərbaycan türk dili bütün Cənubi qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda başlıca ünsiyyət vasitəsinə çevrildi.
Böyük səlcuq imperatorluğunun süqutundan sonra qüvvətlənən şirvanşahlar və eldənizlər dövlətləri Azərbaycan xalqının dövlətçilik ənənələrinin davam etdirilməsində mühüm rol oynadılar. Yaxın və Orta Şərqin Ən qüdrətli dövlətinə çevrilən Eldənizlər dövləti Azərbaycan xalqının etnik siyasi tarixində xüsusitlə böyük rol oynadı.
XY-XYIII əsrlərdə Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi və Əfşar imperiyaları bilavasitə Azərbaycan sülalələri tərəfindən idarə olunurdu. Bu mühüm amil Azərbaycanın daxili və beynəlxalq əlaqələrinə müsbət təsir göstərir, azərbaycanlıların hərba siyasi təsir dairəsini, Azərbaycan dilinin fəaliyyət meydanını genişləndirir, Azərbaycan xalqının maddi və mənəvi tərəqqisinə əlverişli şərait yaradırdı.
XYIII əsrin II yarısında Azərbaycan xırda dövlətlərə- xanlıqlara parçalandı. Ölkənin hərbi siyasi tənəzzül dövrü başlandı. Bundan istifadə edən İran və rusiya Azərbaycanı öz aralarında qanlı müharibələr meydanına çevirdilər. Gülüstan (1813), və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən Azərbaycan iki imperiya arasında bölüşdürüldü. Şimali Azərbaycan rusiyaya, Cənubi Azərbaycan isə İrana qatıldı. Azərbaycan xalqının şimalda ruslaşdırılması, cənubda isə farslaşdırılması dövrü başlandı. Rusiya şərqə doğru daha da irəliləmək üçün azərbaycanlıları Qafqazdan sıxışdırıb çıxartmaq siyasəti yeritməyə başladı. Bunun üçün Cənubi Qafqazın xristian əhalisinə – ermənilərə və gürcülərə arxalandı. Burada xristian amili yenidən dirçəldi. Rusiya Cənubi qafqazda özünə dayaq nöqtəsi yaratmaq üçün Azərbaycan porpaqlarına xüsusən Qarabağın Dağlıq rayonlarına, keçmiş irəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisinə qonşu ölkələrdən kütləvi surətdə erməni əhalisini köçürtdü. Qərba Azərbaycan torpaqlarında «Erməni vilayəti» yaradıldı. Bununla da Azərbaycan torpaqlarında gələcək erməni dövlətinin əsası qoyuldu.
Bir çox mubarizələrdən sonra 1918-ci il mayın 28-də Şimali Azərbaycanda Şərqdə ilk Demokratik respublika- Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti yaradıldı. Lakin bolşevik Rusiyası Azərbaycan dövlətini qan içində boğdu. Sovet rusiyası tərəfindən işğal olunan Azərbaycan torpaqlarında Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında isə Ermənistan SSR yaradıldı. Beləliklə 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlılar – öz torpaqları olan Qərbi Azərbaycandan kütləvi surətdə sürgün olunmağa başladılar. Bundan başqa 1988-1989 cu illərdə yüz minlərlə azərbaycanlı Qərbi Azərbaycandan qovuldu. Qərbi Azərbaycan ın «azərbaycanlılardan» təmizlənmə prosesi başa çatmış oldu. 1990-cı ilin 19-20 yanvarında Ən müasir silahlarla silahlanmış sovet qoşunları Bakıya yeridildi. İşğalçılar silahsız xalqa divan tutdular. İhğalçılara qarşı ümumxalq nifrəti daha da alovlandı.Bununla da Şimali Azərbaycanda 1991-ci il oktyabrın 18-də – Müstəqil Azərbaycan Respublikası yarandı. Çox təəssüflər olsun ki, hal hazırda torpaqlarımızın 20% erməni işğalı altındadır.

Müəllif: Həvilova Fəxriyyə Həvil qızı
Mənbə: Şərq mədəniyyəti və etnoqrafiyası

• Teqlər:
• azərbaycanlılar
• , etnoqrafiya