Tələbələrin təqaüdləri necə hesablanır? Kimlər təqaüd ala bilər

Semestr bitdi və təqaüd alanların siyahısı müəyyən olundu. Lakin sonuncu yerə bir neçə tələbənin balı çatır. Bu zaman hansı tələbə təqaüd almalıdır?

Xasiyyət dəyişər?

Sual: Özümüzdə olan pis xasiyyətləri təsbit etmək üçün nə etməliyik?

CAVAB

Hədisi-şərifdə buyuruldu ki:

“Mömin möminin güzgüsüdür.” (Taberani)

İnsan öz qüsurlarını çətin anlayar. Etibar etdiyi yoldaşına soruşaraq da qüsurunu öyrənə bilər. Sadiq olan dost onu təhlükələrdən, qorxulardan mühafizə edən şəxsdir. Belə bir yoldaş tapmaq çox çətindir. Bunun üçündür ki, İmam Şafii həzrətləri buyurdu ki:

Sadiq dost və xalis kimya

Az tapılar, heç axtarma!

Həzrəti Ömər də buyurdu ki:

Yoldaşım ayıbım üçün xəbərdar etdi məni,

Qardaşlıq sünnətinin budur təməli!

Düşmənlərinin ona qarşı istifadə etdikləri sözlər də insanın ayıblarından xəbərdar olması üçün faydalı olar. Çünki düşmən insanın ayıblarını axtarıb üzünə vurar. Yaxşı yoldaşlar isə insanın ayıblarını çox görməzlər. Bir nəfər İbrahim Əthəm həzrətlərinə ayıbını, qüsurunu bildirməsi üçün xahiş edəndə, “Səni özümə dost etdim. Hər halın, hərəkətin mənə gözəl görünür. Ayıbını başqalarına soruş” dedi.

Başqasında bir ayıb görəndə bunu özündə axtarmaq, özündə taparsa, bundan xilas olmağa çalışmaq da pis xasiyyətlərin dərmanlarındandır. “Mömin möminin güzgüsüdür” hədisi-şərifinin mənası budur. Yəni, başqasının ayıblarında öz ayıblarını görər. Həzrəti İsadan, gözəl əxlaqını kimdən öyrəndin, soruşanda, “Heç kimdən öyrənmədim. İnsanlara baxdım. Xoşuma gəlməyən xasiyyətlərindən çəkinib, bəyəndiklərimi mən də etdim” buyurdu.

Həzrəti Loğmana da “Ədəbi kimdən öyrəndin” dedikləri zaman, “Ədəbsizlərdən” dedi.

Əshabı-kiramın, övliyaların həyat hekayələrini oxumaq da yaxşı xasiyyətli olmaya səbəb olur.

Sual: Özümüzdə olan pis bir xasiyyətdən xilas olmaq üçün nə etmək lazımdır?

CAVAB

Özündə pis xasiyyət olan kimsə buna tutulmağın səbəbini araşdırması lazımdır, bu səbəbi yox etməyə, bunun ziddini etmək üçün çalışması lazımdır. Pis xasiyyətdən xilas olmaq, bunun ziddini etmək üçün çox çalışmaq lazımdır. Çünki insanın vərdiş etdiyi şeydən xilas olması çətindir. Pis şeylər nəfsə şirin gəlir. İnsan pis şey edəndə, arxasından riyazət çəkməsi, nəfsə çətin gələn şey etməyi adət etməsi də faydalı əlacdır. Məsələn, bir pislik etsəm bu qədər sədəqə verəcəyəm və ya oruc tutacağam, gecə namazları qılacağam, deyə and içməsi lazımdır. Nəfs, bu çətin şeyləri etməmək üçün onlara səbəb olan pis adətini etməz. Pis əxlaqın zərərlərini oxumaq, dinləmək də faydalı dərmandır. Bu zərərləri bildirən hədisi-şəriflər çoxdur. İslam Əxlaqı kitabındakı hədisi-şəriflərdən bir neçəsi belədir:

“Allah qatında pis xasiyyətdən böyük günah yoxdur.” Çünki, bunun günah olduğunu bilməz. Tövbə etməz. İşlədikcə günahı qat-qat artar.

“İnsanların heç çəkinmədən, sıxılmadan etdikləri günah pis xasiyyətli olmaqdır.”

“Hər günahın tövbəsi vardır. Pis əxlaqın tövbəsi olmaz. İnsan, pis xasiyyətinin tövbəsini etməyib, daha pisini edər. “

“İsti su buzu əritdiyi kimi, yaxşı əxlaq da səhvləri əridər. Sirkə balı xarab etdiyi kimi pis əxlaq da xeyrat, yaxşılığı məhv edər.”

Sual: Xasiyyət dəyişər? Pis vərdişlərdə ətrafın rolu nədir?

CAVAB

Vərdiş, bir şeyi təkrarlayaraq asanlıqla edə bilmə mələkəsidir. Xasiyyət, qəlb ilə ruhun mələkəsi, vərdişidir. Yerləşmiş olan xasiyyətə mələkə deyilir. Keçici olan xasiyyətə hal deyilir. Məsələn gülmək, utanmaq, bir haldır. Comərdlik, cəsarət, bir mələkədir. Xasiyyət, mələkə deməkdir. Ara-sıra xeyr işləmək xasiyyət deyildir. Hər zaman xeyr işləyərsə, comərd xasiyyətli olar. Fəqət, özünü məcbur edərək edərsə, yenə comərd xasiyyətli olmaz. Asanlıqla, sevə-sevə edərsə xasiyyət deyilir. Xasiyyət, yaxşı və ya pis iş etməyə və ya yaxşı və pis olmayan şeyə səbəb olar. Bunlar üçə ayrılar. Birincisinə, fəzilət və ya gözəl xasiyyət deyilir. Comərdlik, igidlik belədir. İkincisinə rəzalət və ya pis xasiyyət deyilir. Xəsislik belədir. Üçüncüsünə sənət deyilir. Dərzilik, əkinçilik kimi.

Alimlər xasiyyətin dəyişib-dəyişməməsi haqqında deyirlər ki:

1- Xasiyyət dəyişməz. Çünki bir hədisi-şərifdə, “Bir dağın yerindən ayrıldığını eşitsəniz təsdiq edin. Amma bir adam xasiyyətini dəyişdirmiş desələr təsdiq etməyin. Çünki insanın fitrətindəki xasiyyət davam edər.” buyurulur. Bu baxımdan portağal çəyirdəyindən qoz olmaz. Hirs, şəhvət kimi insanın fitrətində olan şeylər yox edilə bilməz. Onun üçün can çıxar xasiyyət çıxmaz, deyilmişdir.

2- Xasiyyətin, insanla birlikdə yaradılmış olanı dəyişdirilə bilməz, sonradan hasil olanı dəyişə bilər. Bəli, qəzəb və şəhvət tərbiyə ilə yox edilə bilməz. Fəqət, dinimiz də bunların yox edilməsini deyil, tərbiyə edilməsini əmr edir. Tərbiyə ediləndə zərərlərinə mane olunur. Tərbiyə etmək başqa, yox etmək başqadır. Nəsihət ilə insan tərbiyə edilə bilər. Onun üçün Qurani-kərimdə məalən, “Nəsihət et, nəsihət möminlərə əlbəttə fayda verər” buyurulur. (Zariyat 55)

“İnsan xasiyyətini dəyişdirə bilməz. Çünki yaradılışdakı xasiyyət davam edər.” hədisi-şərifi, yaradılışda olan xasiyyətlərin dəyişməyəcəyini göstərər. Fəqət, “Xasiyyətinizi gözəlləşdirin”, “Hər kəs Müsəlmanlığa əlverişli olaraq dünyaya gələr. Bunları sonra ana-ataları, qeyri–müsəlman və imansız edər” hədisi-şərifləri də xasiyyətin dəyişə biləcəyini göstərir. Bəli, portağal çəyirdəyindən qoz olmaz. Fəqət, baxıb peyvənd edilərsə, çəyirdəksiz dadlı, iri portağal olar. Ağılsız heyvanı belə əhliləşdirmək, ona bəzi vərdişlər öyrətmək mümkündür. Məsələn, ov heyvanına, ovunu yeməməsi, tutduğu ovu gətirməsi öyrədilə bilir. Ağıllı insanın tərbiyəsi, xasiyyətinin dəyişdirilməsi isə daha asandır.

3- Xasiyyət sonradan əldə edilər və dəyişdirilə bilər. Alimlərin çoxu bu üçüncü görüşü mənimsəmişdirlər. Onlara görə,

“Övladınıza ikram edin, onları ədəbli, tərbiyəli yetişdirin!”

“Hamınız bir sürünün çobanı kimisiniz. Çoban sürüsünü qoruduğu kimi, siz də evinizdə və əmrləriniz altında olanları Cəhənnəmdən qorumağınız lazımdır! Onlara Müsəlmanlığı öyrətməsəniz məsul olarsınız” hədisi-şərifləri göstərir ki, insanlar yaxşılığa əlverişli olaraq doğular. Sonra nəfsin pis arzuları və gözəl əxlaqı öyrənməmək və pis yoldaşlarla ooturub-durmaq, ətrafın təsiri ilə pis xasiyyətləri meydana gətirər.

Pis vərdiş haram işləməyə alışmaq deməkdir. Haram olmayan şeydən istifadə etməyə, məsələn, çay içməyə pis vərdiş deyilməz. Spirtli içki, qumar, uyuşdurucu, zina vərdişi (asılılığı) bir pis vərdişlərdir. Pis vərdişlərə əlini verən qolunu ala bilməz. Onun üçün öyrəşmiş qudurmuşdan pisdir, deyilir.

Pis vərdişlərə ətrafın təsiri böyükdür. Ətrafı dəyişdirməli, yaxşı insanlarla birlikdə olmalı, hər haramdan çəkinməli və xüsusilə namazı əsla tərk etməmək lazımdır. Çünki Cənabı Haqq “Namaz insanı əxlaqsızlıqdan və münkərdən (yəni hər cür pislikdən) qoruyar” buyurur. Saleh insanların nəzarəti altında namaza davam edən pis vərdişdən xilas olar, tərtəmiz insan olar.

Oruc ilə, insan güclü bir iradə qüvvəti qazanar. Spirt, narkotik kimi pis vərdişlərindən oruc vəsiləsi ilə xilas olanlar çox görülür. Allahın əmri olduğu üçün, ramazanda bir ay oruc tutan bir Müsəlman, Allahu təalanın əmrlərini etmək vərdişini də qazanar. Beləliklə, Onun başqa əmrlərini etməyə də səy göstərər və qabiliyyət əldə edər.

Tənbəllikdən xilas olmaq üçün əvvəl bunun pis olduğunu bilmək, ondan sonra müalicəsinə baxmaq lazımdır. “İnsan, ancaq çalışdığının faydasını görər” məalindəki ayəti-kəriməni düşünmək lazımdır. Rəsulullah əfəndimiz tənbəllikdən Allahu təalaya sığınmış, “Ya Rəbbi, məni tənbəllikdən qoru!” deyə dua etmişdir. Tənbəlliyin dərmanı çalışqanlarla söhbət etmək, tənbəl, key insanlardan uzaq durmaq, Allahu təaladan həya etmək lazım gəldiyini və əzabının şiddətli olduğunu düşünməkdir. Dinini yaxşı bilən saleh kəslərlə görüşmək lazımdır. Sübh namazına oyanmaq üçün zəngli saat kimi bir tədbir almaq lazımdır. Bir neçə gecə qalxanda, artıq adət olar, oyanmaq asanlaşar. Bir insan bir işin özü üçün faydalı olacağına inanmadıqca, yeni bir şeyi qəbul etməz, köhnə vərdişindən də imtina edə bilməz.

Yaxşı işləri etməyə özünü məcbur edən gözəl xasiyyətləri əldə edə bilər. Məsələn, xəttatlıq qabiliyyəti olan, heç xəttatlıqla məşğul olmazsa, gizli qabiliyyəti meydana çıxmaz. Fəqət, bu sənətlə məşğul olmağa çalışarsa, gözəl yazı yaza bilər. Gözəl xasiyyətləri vərdiş halına gətirmək, gözəl xasiyyətli olmağı asanlaşdırar. Xəsis bir kimsə xeyir iş görməyi, tanışlarına ziyafət verməyi adət halına gətirərsə, xəsislikdən xilas olması mümkündür. Vərdişlik halına gələn kiçik günah da böyük günah ola bilər. Böyük günaha alışan da küfrə düşə bilər.

Sual: Əxlaq dəyişməzmi?

CAVAB

Hər kəsin əxlaqı dəyişə bilər. Heç bir kimsənin xasiyyəti yaradılışdakı kimi qalmaz, sonradan dəyişə bilər. Əxlaq dəyişməsəydi, Peyğəmbərlərin göndərilməsi, haşa faydasız, lüzumsuz olardı. Tərbiyə və cəza üsulları əbəs olardı. Elmin və tərbiyənin fayda təmin edəcəyi hər zaman görülmüşdür. O halda, əxlaqın dəyişdiyi günəş kimi meydandadır. Ancaq, bəzi xasiyyətlər çox yerləşmiş, ruhun xüsusiyyəti kimi olmuşdur. Belə xasiyyətləri dəyişdirmək, yox etmək çox çətin olar. Belə əxlaq ən çox cahil, pis kəslərdə olar. Bunu dəyişdirmək üçün ağır riyazət və çox mücahidə lazımdır. Nəfsin istəklərini etməmək üçün çalışmağa Riyazət, nəfsin istəmədiyi şeyləri etməyə Mücahidə deyilir.

İnsanlar yaxşılığa, yüksəlməyə əlverişli olaraq doğulur. Sonra, nəfsin pis arzuları və gözəl əxlaqı öyrənməmək və pis yoldaşlarla oturub-durmaq pis xasiyyətləri meydana gətirər. Hədisi-şərifdə buyuruldu ki:

“Hər uşaq Müsəlmanlığa əlverişli olaraq doğular. Bunları sonra ana-ataları, yəhudi, xristian və ya dinsiz edər.” (Tabərani)

Sual: Yaxşı xasiyyətli olmaq və yaxşı əxlaqı mühafizə edə bilməyin çarəsi nədir?

CAVAB

Pis niyyət ilə olmayan hikmət, ədalət, iffət və şücaət, yaxşı əxlaqın qaynağıdır. Yaxşı xasiyyətli olmaq üçün və yaxşı əxlaqı mühafizə edə bilmək üçün, saleh kəslərlə, yaxşı xasiyyətlilərlə yoldaşlıq etmək lazımdır. İmam Rəbbani həzrətləri buyurur ki:

“Xilas olmağın tək çarəsi vardır, o da xilas olanlarla birlikdə olmaqdır.”

İnsanın əxlaqı yoldaşının xasiyyəti kimi olar. Əxlaq, xəstəlik kimi yoluxucudur. Pis xasiyyətli ilə yoldaşlıq etməmək lazımdır. Hədisi-şərifdə, “İnsanın dini yoldaşının dini kimi olar” buyuruldu. Faydasız şeylərdən, oyunlardan, zərərli zarafatlaşmalardan və münaqişə etməkdən çəkinmək lazımdır. Elm öyrənmək və faydalı işlər etmək lazımdır.

Əxlaqı pozan, şəhvəti hərəkətə gətirən seks, əxlaqsız kitabları oxumamaq, belə radio və televiziyadan çəkinmək lazımdır. Yaxşı xasiyyətlərin faydalarını və haramların zərərlərini və Cəhənnəmdəki əzablarını həmişə xatırlamaq lazımdır.

Mal, vəzifə arxasından gedənlərin heç biri muradına qovuşa bilməmişdir. Malı, vəzifəni xeyir üçün axtaran və xeyir işlərdə istifadə edən rahata, hüzura qovuşmuşdur.

Mal, vəzifə məqsəd olmamalı, xeyrə vasitə olması lazımdır. Mal, vəzifə bir dəryaya bənzəyər. Çok kimsə bu dənizdə boğulmuşdur. Allahu təaladan qorxmaq, bu dəryanın gəmisidir. Hədisi-şərifdə, “Dünyada qalıcı deyil, yolçu kimi yaşamaq lazımdır! Öləcəyini heç unutmamaq lazımdır!” buyuruldu. İnsan dünyada baqi deyildir. Dünya zövqlərinə daldıqca dərdlər, kədərlər, çətinliklər artar.

Aşağıdakı hədisi-şərifləri heç unutmamaq lazımdır:

“İnsan az ibadət etsə də, gözəl əxlaqı ilə ən yüksək dərəcəyə çatar.” (Tabərani)

“İnsan gözəl xasiyyəti ilə Cənnətin ən üstün dərəcələrinə qovuşar. (Nafilə) ibadətlərlə bu dərəcələrə qovuşa bilməz. Pis xasiyyət insanı Cəhənnəmin ən aşağısına sürükləyər.” (Tabərani)

“İbadətlərin ən asanı az danışmaq və yaxşı xasiyyətli olmaqdır.” (İbni Əbid-dünya)

Birinin gündüzləri oruc tutduğunu, gecələri namaz qıldığını, fəqət, pis xasiyyətli olduğu, dili ilə qonşularına, yoldaşlarına əziyyət etdiyi deyildikdə, Peyğəmbər əfəndimiz cavabında, “Belə olmaq yaxşı deyildir. Gedəcəyi yer Cəhənnəm alovudur.” buyurdu.

İnsan günahını nə qədər çox böyük görərsə o qədər yaxşıdır. Fəqət, günahı üzündən Allahu təalanın sonsuz rəhmətindən ümid kəsmək caiz deyildir. Hədisi-şərifdə buyurulur ki:

“Allahu təala buyurdu ki: İşlədiyi günahı əfvimdən böyük görənlərə qəzəblənərəm. Əgər tələsmək şanımdan olsaydı, tələsik cəza versəydim, rəhmətimdən ümid kəsənlərə tələsik cəza verərdim.” (Deyləmi)

Allahu təala tövbə edilən günahları əfv edər.

Sual: Can çıxar, xasiyyət çıxmaz, deyilir, pis xasiyyət dəyişməzmi?

CAVAB

Can çıxar, xasiyyət çıxmaz sözü hirs, şəhvət kimi insanın fitrətində olan şeylərin tamamilə yox edilə bilməyəcəyini bildirmək üçün deyilmişdir. Tərbiyə etmək başqa, yox etmək başqadır. Nəsihət ilə insan tərbiyə edilə bilər. Onun üçün Qurani-kərimdə məalən buyurulur ki:

“Nəsihət et, nəsihət möminlərə əlbəttə fayda verər.” (Zariyat 55)

Xasiyyəti dəyişdirmək mümkün olduğu üçün uşaq tərbiyəsi haqqındakı hədisi-şəriflərdə buyuruldu ki:

“Uşağı gözəl tərbiyə övladın atasındakı haqlarındandır.” (Beyhəqı)

“Uşaqı tərbiyə etmək tonlarla sədəqədən daha savabdır.” (Tirmizi)

Peyğəmbər əfəndimiz, “Əxlaqınızı gözəlləşdirin” buyurdu. “Din nədir?” deyə sual ediləndə də, “Din, gözəl əxlaqdır” buyurdu.

Bu halda dinin əmrlərinə itaət edib qadağan etdiklərindən şəkinən, xasiyyətini dəyişdirib gözəl əxlaqa sahib olar. Gözəl əxlaqın nə olduğu soruşulduğu vaxt da buyurdu ki:

“Gözəl əxlaq, gəlməyənə getmək, verməyənə vermək və zülm edəni əfv etməkdir.” (Hakim)

Ağılsız heyvanı belə əhliləşdirmək, bəzi vərdişlər öyrətmək mümkündür. Məsələn, ov heyvanına, ovunu yeməməsi, tutduğu ovu gətirməsi öyrədilə bilər. Ağıllı insanın tərbiyəsi isə daha asandır. Dinimiz də nəfsimizi tərbiyə etməyimizi, nəfsini tərbiyə edənlərin iki dünya səadətinə qovuşacağını bildirir. Nəfsimizlə cihadın əhəmiyyəti böyükdür. Hədisi-şərifdə buyuruldu ki:

“Əsl mücahid, Allahu təalaya itaət uğrunda nəfsi ilə cihad edəndir.”(Tirmizi)

Bir ərik çəyirdəyi nə almadır, nə də ərikdir. Bu çəyirdək torpağa qoyulur, sulanıb gübrələnərsə ərik ağacı ola bilər. Bu ağacdan da ərik alına bilər. Bu ağaca nə qədər baxılarsa baxılsın, ərik çəyirdəyindən alma olmaz.

Elə bunun kimi, qəzəb və şəhvət tərbiyə ilə yox edilə bilməz. Onsuzda dinimiz də bunların yox edilməsini deyil, tərbiyə edilməsini əmr edir. Tərbiyə ediləndə də zərərlərinin önünə keçilir. Məsələn, qəzəbin vurub-dağıtmaq dərəcəsində olması pis olduğu kimi, qəzəbin tamamilə yox olması da zərərlidir. Təhlükələrə qarşı çıxa bilməz. Tərbiyə ilə doğru insan oluna bilər. İsraf da, xəsislik də pisdir. İkisinin ortası comərdlikdir. Tərbiyə ilə dinə tabe olmaqla insan comərd ola bilər. Dinimiz həddi aşmaqdan uzaq olmağı, orta yolda olmağı əmr edir. Qurani-kərimdə məalən buyurulur ki:

“Sizi vasat bir ümmət qıldıq” (Bəqərə 143)

Hədisi-şərifdə də buyuruldu ki:

“İşlərin xeyirlisi vasat olanıdır.” (Beyhəqı)

[Vasat, ifratdan və həddi aşmaqdan uza olan deməkdir.]

Qüsurları bilmək üçün

Sual: Qüsurlarımı öyrənib düzəltmək istəyirəm. Fəqət, qüsurlarımı necə öyrənə bilərəm?

CAVAB

İmam Qəzali həzrələri buyurur ki:

İnsanların bəziləri, hətta çoxu, öz qüsurunu görə bilməz. Elin gözündəki çöpü görər, öz gözündəki tiri görə bilməz. Vərdiş halına gətirdiyimiz qüsurlarımızın səhv olduğunu belə düşünmərik. Qüsuru öyrənməyin bir neçə yolu var:

1- Bir şey öyrənmək istəyən, o barədə özünü tələbə qəbul etməsi lazımdır. Yaşı özündən kiçik də olsa, bilmədiyi xüsuslarda bilənlərə soruşması lazımdır. Qəlbin qüsurlarını bilən, elmi ilə amil saleh birindən qüsurlarını və müalicə çarələrini öyrənməsi lazımdır.

2- Özünə qüsurlarını göstərəcək saleh və bəsirət sahibi bir yoldaş tapması lazımdır, qüsurlarını söyləməsi üçün ona xahiş etməsi lazımdır. Həzrəti Ömər Əshabi-kiramdan bəzilərinə qüsurlarını soruşardı.

Ağıllı kimsə, daim özünü qüsurlu görməsi lazımdır. Həqiqi dostlarımızdan başqasına qüsurumuzun nə olduğunu soruşmaq faydasızdır. Kimi yaltaqlıq edər, qüsurlarımızı gizləyib söyləməz. Kimisi də həsəd edər, qüsur olmayan şeyi qüsur kimi göstərər.

Qüsurumuzu səmimi olaraq söyləyən çıxarsa, asan qəbul edə bilmərik. Halbuki başqalarının xəbərdarlığı ilə qüsurlarımızı düzəltməyimiz böyük fəzilətdir.

Pis xasiyyətlərimiz zəhərli ilan və əqrəb kimidir. Biri, pencəyimizdə bir əqrəb olduğunu söyləsə, doğru söyləyib söyləmədiyinə baxmadan dərhal pencəyi çıxardarıq. Pis xasiyyətlər isə əqrəbdən daha təhlükəlidir. Əqrəb ən çox bizi zəhərləyib öldürə bilər. Fəqət, pis xasiyyətlər sonsuz fəlakətimizə səbəb ola bilər. Pis xasiyyətlərimizi xəbər verənə təşəkkür etmiriksə, bizi xəbərdar etdiyi üçün sevinmiriksə, həqiqətən qüsurlu olduğumuz aydın olar.

Hələ bir də, “Sənin də bu qüsurların var. Bir də mənə nəsihət edirsən?” deyərək nəsihəti qəbul etmədiyimizi göstərərsək, pis olduğumuz daha çox meydana çıxar.

Bu hal günahlarımızın çoxluğu səbəbiylə qəlbimizin qaraldığını göstərir. Daha açığı iman zəifliyindən meydana gəlir. Qüsurlarımızı söyləyənə təşəkkür və dua etməyimiz lazımdır!

3- Düşmənlərimiz də qüsurlarımızı söyləyə bilər. Çünki kin və nifrət gözü ilə baxan, qüsurları daha asan görər. Belə bir düşmən qüsurlarımızı gizləyən yaltaqdan daha yaxşıdır. İnsan təbiəti düşmənin tənbehini xoş görməz. Fəqət, ağıllı kimsənin düşmənin sözlərindən istifadə etməsi, söylədiyi qüsurları düzəltməyə çalışması lazımdır.

4- Qüsurlarımızı öyrənməyin bir başqa yolu da başqa müsəlmanlara baxmaqdır. Hədisi-şərifdə buyuruldu ki:

“Mömin möminin güzgüsüdür.” (Tabərani)

Başqasının qüsurlarında öz qüsurlarını görər. Başqasında görüb xoşlanmadığı şeylərdən özünü təmizləyər. Bir çox saleh kimsə pis insanın pisliyini görüb özlərini islah etmişdirlər. Bir əyyaş düşünün, çox içdiyi üçün yol kənarında yatıb, qusduğunu itlər yalayırlar. Bu halı görən kimsə əyyaşlığa qibtə etməz. Bunun kimi qumarbazın oğrunun halına qibtə etməz. Yaxşıların yaxşılıqlarına qibtə edər. Bildirilən bu yollarla qüsurlarımızı düzəltməyimiz mümkündür.

5- İnsan öz qüsurlarını çətin anlayar. Etibar etdiyi yoldaşına soruşaraq da, qüsurunu öyrənər. Sadiq dost yoldaşını, təhlükələrdən, qorxulardan qoruyan kimsədir. Belə bir yoldaş olarsa, bunu böyük nemət bilmək lazımdır. Onun tövsiyəsinə və nəsihətlərinə hirslənməmək lazımdır, əksinə çox sevinmək lazımdır. Məsələn, qeybətin zinadan pis olduğu, savabları atəşin quru odunu yandırdığı kimi yox etdiyi hədisi-şəriflərlə bildirilmişdir. Biz qeybət etməyə başlayanda bir yoldaşımız, “Sus savabların yanacaq, Cəhənnəmə gedəcəksən” desə, bizə yaxşılıqmı, pislikmi etmiş olar? Yaxşılıq etdiyinə görə belə yoldaşa hirslənməkmi, yoxsa minnətdar olmaqmı lazımdır? Yanımızda bir yoldaşın qeybəti ediləndə, dərhal müdaxilə etməyimiz lazımdır. Çünki hədisi-şərifdə buyuruldu ki:

“Qeybət edilən yoldaşını gücü çatdığı halda himayə etməyəni Haqq təala dünya və axirətdə zəlil edər.” (İ.Əbiddünya)

Pis xasiyyətlər qəlbi, ruhu xəstə edər. Xəstəliyin artması, qəlbin, ruhun ölməsinə səbəb olar. Müsəlmanın əvvəl qəlbini təmizləməsi lazımdır. Çünki hədisi-şərifdə buyuruldu ki:

“İnsanın bədənində bir ət parçası vardır. Bu yaxşı olarsa, bütün üzvləri yaxşı olar. Bu pis olarsa bütün orqanları pozuq olar. Bu qəlbdir.” (Beyhəqı)

Qəlb, ürək deyilən ət parçasındakı könüldür. Pis xasiyyətlər çoxdur. Hamısı üçün müştərək dərman xəstəliyi, zərərini, səbəbini, ziddini və dərmanın faydasını bilməkdir. Bu xəstəliyi özündə diaqnoz etmək, axtarmaq, tapmaq lazımdır. Bu diaqnozu hər kəs özü etməsi lazımdır. Özü etməzsə, yaxşıların, saleh kəslərin bildirməsi ilə anlaması lazımdır.

Bizə qarşı pislik edən zalımları əfv etmək, onlara yaxşılıq etmək bir fəzilətdir. Fəqət, başqalarına zülm edən, Allahu təalaya üsyan edənlərə ehsan edilməz. Çünki zalıma ehsan edincə məzluma haqsızlıq edilmiş olar. Zalımlara, bidət sahiblərinə və başqalarına zərəri toxunan kəslərin günahlarını aşkar etməkdə zərər yoxdur. Bəzən lazımdır.

Uşaq ateist doğular?

Sual: Bir ateist professor deyir ki: “Mən doğulduqdan sonra anam ölmüş, atamı heç tanımıram. Kimsəsiz böyüdüm. Ətrafımın heç bir təsiri altında qalmadım. Öz ağılıma görə yetişdim və ateist oldum. Bu da mənə göstərir ki, hər uşaq ateist olaraq doğulur. Sonra ətrafı onu dindar edir.”

Bunun elmi bir tərəfi vardır?

CAVAB

Bu elmi deyil, subyektiv bir şərhdir. Xristianlar da, “Uşaqlar günahkar doğular” deyə, şərabla vəftiz edirlər. Halbuki hər uşaq, günahsız və yaxşılığa, gözəlliyə əlverişli olaraq doğular. Sonra ətrafı onu pozar. Uşağın yetişmə şəkli çox əhəmiyyətlidir. Necə yetişərsə elə böyüyər, elə yaşayar. Kimi doğuluşdakı gözəl fitrətini tamamilə itirər, Əbu Cəhil kimi kafirliyinə davam edər. Kiminin də fitrəti yox olmaz, üzəri örtülər, İslamiyyəti görəndə Həzrəti Ömər kimi sevər və beləcə fitrəti meydana çıxar. Kafirlər içində olduğu halda İslamiyyəti qəbul edərlər.

Peyğəmbər əfəndimiz buyurur ki:

“Hər uşaq, İslam fitrəti üzərinə doğular, yəni Müsəlmanlığa əlverişli olaraq dünyaya gələr. Sonra bunları anaları, ataları (və ətrafı), Yəhudi, Xristian və ya dinsiz edər.” (Tabərani)

Demək ki, anası ölən və atası bilinməyən professor, ətrafındakı pis insanların təsirində qalaraq doğuşdakı gözəl fitrətini itirmiş və ateist olmuşdur.

Tələbələrin təqaüdləri necə hesablanır? Kimlər təqaüd ala bilər?

Dövlət hesabına və ödənişli əsaslarla təhsil almasından asılı olmayaraq, ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinin əyani formada təhsil alan tələbələrinə təqaüd onların ümumi orta müvəffəqiyyət göstəricisinə (ÜOMG) görə verilir.

Hər növbəti semestrdə tələbənin təqaüd alması, yaxud alacağı təqaüdün miqdarı onun əvvəlki semestr imtahanlarının nəticələrinə əsaslanır. Ödənişsiz əsaslarla təhsil alan tələbə kimi ödənişli təhsil alan tələbə də təqaüd ala bilər, ancaq bu o tələbənin imtahan nəticələrinə bağlıdır.

Verilən təqaüd sayı dövlət sifarişi ilə (ödənişsiz) təhsil alan tələbələrin sayına əsasən müəyyənləşir. Məsələn, bir kurs üzrə qəbul olunan 75 tələbənin 54-ü ödənişsiz əsaslarla təhsil alır. Bu o deməkdir ki, ümumi olaraq 54 tələbənin təqaüd alma şansı var. Hər semestr imtahanlarına həmin 75 tələbə arasında ÜOMG balı ən yüksək olan 54 tələbə təqaüd almaq imkanı əldə edir. Nəticəsi digərlərindən yüksək olacağı təqdirdə ödənişli əsaslarla təhsil alan tələbə də təqaüdə düşə bilər.

ÜOMG – bir semestr ərzində keçirilən bütün fənlər üzrə tələbənin topladığı balların ümumi ortalamsıdır.

ÜOMG aşağıdakı düsturla hesablanır:

b1,b2,…,bn = tələbənin fənlər üzrə topladığı ballar;

k1,k2,…,kn= həmin semestrdə keçirilən fənlərə görə nəzərdə tutulan müvafiq kreditlər;

k1*, k2*,…, k3* = fənlər üzrə qazanılan kreditlər.

Əgər tələbə imtahandan kəsilərsə, o, krediti qazanmamış hesab edilir və bu əmsal sıfır olur.

İmtahan nəticələrinə əsasən, tələbələr “Əlaçı”, “Zərbəçi və “Adi” təqaüd əldə edir. Bəs bu necə tənzimlənir?

-fənlər üzrə göstəriciləri 91- 100 bal olan tələbələrə “əlaçı” təqaüdü;

– fənlər üzrə göstəriciləri 71-100 bal olan tələbələrə “həvəsləndirici” təqaüdü (bu halda ən azı bir fəndən akademik göstəricisi 91-100 olmalıdır.);

– fənlər üzrə göstəriciləri 51-100 bal olan tələbələrə “adi” təqaüd.

Yəni, kəsiri olmayan və göstəriciləri 51-dən yuxarı olan tələbələrə adi təqaüd verilir.

Əsasən, bir fənn üzrə imtahandan 91-100 arası bal toplayan tələbə A, 81-91 arası bal toplayan tələbə B, 71– 81 arası bal toplayan tələbə C, 61- 71 arası bal toplayan tələbə D, 51 – 61 arası bal toplayan tələbə isə E ilə qiymətləndirilir.

Bəzi universitetlərdə təqaüdlərin verilməsi fərqli formada tənzimlənir, bu universitetin daxili nizamlamasından asılıdır.

Semestr bitdi və təqaüd alanların siyahısı müəyyən olundu. Lakin sonuncu yerə bir neçə tələbənin balı çatır. Bu zaman hansı tələbə təqaüd almalıdır?

I kursun ikinci semestrində DİM balı, sonrakı semestrlərdə isə əvvəlki semestrin orta balı (ÜOMG) yüksək olan tələbəyə təqaüd ödənilir.

Qeyd edək ki, bakalavriat səviyyəsinə dövlət sifarişi ilə qəbul olunan, 600 və daha çox bal toplayan tələbələrə I kursun I semestrində “əlaçı”, digər halda isə “adi” təqaüd verilir.

Təməli necə dəyişə bilərəm

Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona Salmanova, Südabə Həsənova (məruzəçi-hakim), Ceyhun Qaracayev, Rafael Qvaladze, Mahir Muradov, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən ibarət tərkibdə, məhkəmə katibi Fəraid Əliyevin, maraqlı subyektlərin nümayəndələri Bakı şəhəri Xətai Rayon Məhkəməsinin hakimi Pərviz Zamanlı və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Aparatının İqtisadi qanunvericilik şöbəsinin baş məsləhətçisi Fərid Hacıyevin, mütəxəssislər Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin hakimi Elşanə Vəliyeva və Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin hakimi İkram Şirinovun iştirakı ilə, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsinə müvafiq olaraq xüsusi konstitusiya icraatı qaydasında açıq məhkəmə iclasında Bakı şəhəri Xətai Rayon Məhkəməsinin müraciəti əsasında Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 23-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair konstitusiya işinə baxdı.

FED.az-ın məlumatına görə, iş üzrə hakim S.Həsənovanın məruzəsini, maraqlı subyektlərin nümayəndələrinin və mütəxəssislərin çıxışlarını dinləyib, ekspertin rəyini nəzərdən keçirib, iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu

MÜƏYYƏN ETDİ:

Bakı şəhəri Xətai Rayon Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət edərək Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin (bundan sonra – Mülki Məcəllə) 21.1 və 23-cü maddələrinin Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının (bundan sonra – Konstitusiya) 29-cu maddəsinin müddəaları baxımından şərh edilməsini xahiş etmişdir.

Müraciətdə şəxsin ölməsi nəticəsində onun bütün ailə üzvlərinin mənəvi zərərə görə kompensasiya almaq hüququnun olub-olmaması, belə halda daha kimlərin kompensasiya almaq hüququnun olması, eləcə də ölmüş şəxsin ailə üzvlərindən birinin mənəvi zərərə görə kompensasiya aldığı halda, digər ailə üzvlərinin kompensasiya tələblərinin hansı qaydada həll edilməli olması məsələlərinə aydınlıq gətirilməsinin zəruri olduğu qeyd edilmişdir. Həmçinin Konstitusiyanın 29-cu maddəsinin VII hissəsinə istinad edilərək, ailə üzvünün ölümü ilə əlaqədar mənəvi zərərin ödənilməsini tələb etmək hüququnun vərəsəlik subyektləri ilə bağlılığının olub-olmasının müəyyənləşdirilməsi məsələsi də qaldırılmışdır.

Müraciətdə göstərilmişdir ki, Ə.Mirzəyeva həyat yoldaşı B.Mirzəyev Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin “Azəriqaz” İstehsalat Birliyinin (bundan sonra – “Azəriqaz” İB) Lənkəran Regional qaz istismarı idarəsinin Cəlilabad Xidmət Sahəsinin Təmir-Bərpa Xidmətində usta işləyən N.Həsənovun təqsiri üzündən 14 dekabr 2014-cü il tarixində evin hamam otağında qaz sızmasından yaranmış partlayış nəticəsində vəfat etdiyindən “Azəriqaz” İB-ə qarşı dəymiş mənəvi zərərə görə 900.000 manat məbləğində pulun tutulması tələbinə dair iddia ərizəsi ilə məhkəməyə müraciət etmişdir.

İddia ərizəsi onunla əsaslandırılmışdır ki, cavabdehin işçisinin hüquqazidd əməli nəticəsində Ə.Mirzəyevanın ailə başçısını itirməsi, stress, narahatlıq, mənəvi sarsıntı keçirməsi səbəbindən ona maddi və mənəvi zərər dəydiyindən pul təzminatı ödənilməlidir.

Müraciətə əlavə edilmiş hökmün surətindən görünür ki, cinayət işi üzrə zərərçəkmiş şəxsin hüquqi varisi qismində mərhum B.Mirzəyevin birinci nikahdan olan oğlu N.Mirzəyev tanınmışdır. Onun “Azəriqaz” İB-ə qarşı mənəvi zərərin ödənilməsi tələbinə dair iddiası Bakı şəhəri Xətai Rayon Məhkəməsinin 26 sentyabr 2017-ci il tarixli qətnaməsi ilə qismən təmin edilərək “Azəriqaz” İB-dən 20.000 manat məbləğində pulun tutulması qət edilmiş və qətnamə qanuni qüvvəyə minmişdir.

Müraciətedən Mülki Məcəllədə mənəvi zərərin ödənilməsi əsaslarını müəyyən edən hüquq normasının olmaması və məhkəmələrdə belə mübahisələrin həlli zamanı qeyri-müəyyənliyin yarandığını nəzərə alaraq vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması məqsədi ilə qaldırılan məsələ üzrə müvafiq şərhin verilməsinin zəruriliyi qənaətinə gəlmişdir.

Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müraciətdə göstərilənlərlə bağlı aşağıdakıların qeyd olunmasını zəruri hesab edir.

Hüquqi dövlət üçün insan hüquq və azadlıqlarının layiqincə təmin edilməsi əsas göstərici amildir. Konstitusiyanın 12-ci maddəsi ilə insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədi elan edilərək, hər kəsin həyat və sağlamlığının, şərəf və ləyaqətinin müdafiəsinə təminat verilir.

Konstitusiyanın 24-cü maddəsinə əsasən, insan ləyaqəti qorunur və ona hörmət edilir. Hər kəsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları və azadlıqları vardır. Hüquqlar və azadlıqlar hər kəsin cəmiyyət və başqa şəxslər qarşısında məsuliyyətini və vəzifələrini də əhatə edir. Hüquqlardan sui-istifadəyə yol verilmir.

Konstitusiyanın 26-cı maddəsinə görə, hər kəsin qanunla qadağan olunmayan üsul və vasitələrlə öz hüquqlarını və azadlıqlarını müdafiə etmək hüququ vardır. Dövlət hər kəsin hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinə təminat verir.

Konstitusiyanın 68-ci maddəsinin II hissəsi cinayət, habelə hakimiyyətdən sui-istifadə nəticəsində zərər çəkmiş şəxsin hüquqlarının qanunla qorunmasını bəyan edir və zərər çəkmiş şəxsin ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində iştirak etmək və ona vurulmuş zərərin ödənilməsini tələb etmək hüququnu müəyyən edir. Həmin maddənin IV hissəsində qeyd edilir ki, dövlət, dövlət qulluqçuları ilə birlikdə, dövlət qulluqçularının qanuna zidd hərəkətləri və hərəkətsizliyi nəticəsində insan hüquq və azadlıqlarına dəymiş ziyana görə və onların təminatının pozulmasına görə mülki məsuliyyət daşıyır.

Konstitusiyanın bu norması insan hüquq və azadlıqlarının pozulduğu təqdirdə zərərçəkmiş şəxsə dəymiş ziyana görə kompensasiyanın ödənilməsini ədalətli sayaraq bu öhdəliyin yerinə yetirilməsində dövlətin də məsuliyyətini müəyyən edir.

Mənəvi zərər insanın anadangəlmə və ya qanun əsasında ona mənsub olan şəxsi qeyri-əmlak xarakterli hüquq və azadlıqlarının, habelə əmlak hüquqlarının pozulması nəticəsində mənəvi sarsıntı və iztirab keçirməsini ifadə edir və yaxın şəxsin itirilməsi, fəal ictimai həyatın davam etdirilməsinin qeyri-mümkünlüyü, əmək qabiliyyətinin itirilməsi, ailə və şəxsi həyat sirrinin ictimailəşməsi, şərəf və ləyaqəti alçaldan məlumatların yayılması, müəyyən hüquq və azadlıqların qanunsuz məhdudlaşdırılması, fiziki əzab, sağlamlığa zərər vurulması və s. nəticəsində yarana bilər.

Mənəvi təzminat isə hüquqazidd əməl ilə zərərçəkənin mənəvi və ya fiziki bütövlüyünə edilən təcavüz nəticəsində meydana gələn ağrı və iztirabın, mənəvi sarsıntının unudulması, yaşama sevinci və arzusunun təkrar qazanılması, pozulan mənəvi tarazlığın yenidən bərpa edilməsi üçün bərabərləşdirmə vasitəsidir.

Mənəvi zərərin əvəzinin ödənilməsi tələbi maddi zərərin ödənilməsi tələbindən fərqləndirilməlidir. Maddi zərərin həcmi vurulmuş ziyanın həcmi ilə şərtlənsə də, mənəvi zərərin həcmi zərərçəkmiş şəxsin mülahizəsinə əsasən iddiada müəyyən edilir və məhkəmələr tərəfindən mənəvi zərərin həcmi (miqdarı) ədalətlilik və mütənasiblik meyarları baxımından qiymətləndirilməlidir.

Belə ki, Mülki Məcəllənin 21-ci maddəsinə müvafiq olaraq, zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququna malik olan şəxs ona vurulmuş zərərin əvəzinin tam ödənilməsini tələb edə bilər, bu şərtlə ki, qanunda və ya müqavilədə zərərin əvəzinin daha az miqdarda ödənilməsi nəzərdə tutulmasın. Zərər dedikdə, hüququ pozulmuş şəxsin pozulmuş hüququnu bərpa etmək üçün çəkdiyi və ya çəkməli olduğu xərclər, əmlakından məhrum olması və ya əmlakının zədələnməsi (real zərər), habelə hüququ pozulmasaydı, həmin şəxsin adi mülki dövriyyə şəraitində əldə edəcəyi gəlirlər (əldən çıxmış fayda) başa düşülür.

Həmin Məcəllənin 23-cü maddəsinə uyğun olaraq, fiziki şəxs onun şərəfini, ləyaqətini və ya işgüzar nüfuzunu ləkələyən, şəxsi və ailə həyatının sirrini və ya şəxsi və ailə toxunulmazlığını pozan məlumatların məhkəmə qaydasında təkzib olunmasını tələb edə bilər, bu şərtlə ki, həmin məlumatları yaymış şəxs onların həqiqətə uyğun olduğunu sübuta yetirməsin. Faktiki məlumatlar natamam dərc edildikdə də, əgər bununla şəxsin şərəfinə, ləyaqətinə və ya işgüzar nüfuzuna toxunulursa, eyni qayda tətbiq edilir. Marağı olan şəxslərin tələbi ilə fiziki şəxsin şərəf və ləyaqətinin müdafiəsinə onun ölümündən sonra da yol verilir. Əgər fiziki şəxsin şərəfini, ləyaqətini, işgüzar nüfuzunu ləkələyən və ya şəxsi və ailə həyatının sirrinə qəsd edən məlumatlar kütləvi informasiya vasitələrində yayılmışdırsa, həmin kütləvi informasiya vasitələrində də təkzib edilməlidir. Əgər göstərilən məlumatlar rəsmi sənədə daxil edilmişdirsə, həmin sənəd dəyişdirilməli və bu barədə marağı olan şəxslərə məlumat verilməlidir. Digər hallarda təkzib qaydasını məhkəmə müəyyənləşdirir. Kütləvi informasiya vasitələrində hüquqlarına və ya qanunla qorunan mənafelərinə toxunan məlumatlar dərc edilmiş fiziki şəxsin həmin kütləvi informasiya vasitələrində öz cavabının dərc edilməsi hüququ vardır. Şərəfini, ləyaqətini və ya işgüzar nüfuzunu ləkələyən məlumatlar yayılmış fiziki şəxsin həmin məlumatların təkzibi ilə yanaşı, onların yayılması nəticəsində vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququ vardır. Əgər fiziki şəxsin şərəfini, ləyaqətini və ya işgüzar nüfuzunu ləkələyən məlumatları yaymış şəxsi müəyyənləşdirmək mümkün deyildirsə, barəsində bu cür məlumatlar yayılmış şəxsin ixtiyarı var ki, həmin məlumatların həqiqətə uyğun olmayan məlumatlar sayılmasını tələb etsin. Bu maddənin fiziki şəxsin işgüzar nüfuzunun müdafiəsinə dair qaydaları müvafiq olaraq hüquqi şəxsin işgüzar nüfuzunun müdafiəsinə də tətbiq edilir.

Mülki Məcəllənin mülki hüquq pozuntusunun anlayışını müəyyən edən 1096-cı maddəsinə əsasən, mülki hüquq pozuntusu (delikt) hüquqla və ya qanunla müdafiə edilən başqa şəxsə (zərərçəkənə) birbaşa ziyan və ya zərər vurulmasına gətirib çıxaran təqsirli, hüquqa zidd (mülki qanunvericiliyin normalarını pozan) əməldir (hərəkət və ya hərəkətsizlikdir). Delikt törətmiş şəxs mülki hüquq məsuliyyəti daşıyır.

Mülki Məcəllənin 1097.1 və 1097.3-cü maddələrinə görə, mülki hüquq pozuntusu (delikt) nəticəsində fiziki şəxsin şəxsiyyətinə və ya əmlakına vurulmuş zərərin, habelə hüquqi şəxsin əmlakına və işgüzar nüfuzuna vurulmuş zərərin əvəzi zərərvuran tərəfindən tam həcmdə ödənilməlidir. Qanunla zərərin əvəzini ödəmək vəzifəsi zərəri vurmayan şəxsin öhdəsinə qoyula bilər. Qanunla zərərvuranın təqsiri olmadıqda da (obyektiv surətdə hüquqazidd əməl üçün) zərərin əvəzinin ödənilməsi nəzərdə tutula bilər.

Məcəllənin 1099-cu maddəsinə müvafiq olaraq, hüquqi və ya fiziki şəxs öz işçisinin törətdiyi mülki hüquq pozuntusu (delikt) üçün məsuliyyət daşıyır və əmək (qulluq, mənsəb) vəzifələrinin icrası zamanı işçisinin vurduğu zərərin əvəzini ödəməlidir. Bu Məcəllənin 59-cu fəslində nəzərdə tutulan qaydalara tətbiqən, işçi əmək müqaviləsi əsasında iş görən fiziki şəxsdir, habelə mülki hüquq müqaviləsi üzrə iş görən fiziki şəxsdir, bir şərtlə ki, bu zaman o, müvafiq hüquqi və ya fiziki şəxsin tapşırığı ilə və işlərin təhlükəsiz aparılmasına onun nəzarəti altında fəaliyyət göstərsin və ya fəaliyyət göstərməli olsun.

Göründüyü kimi, mülki qanunvericiliyin qeyd edilən normaları ilə hüquqazidd hərəkət nəticəsində vurulmuş zərərə görə mülki məsuliyyət müəyyən edilmişdir. Mülki Məcəllənin 21-ci maddəsi ilə isə hüquqazidd əməl nəticəsində yaranan maddi zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququ yaranırsa, həmin Məcəllənin 23-cü maddəsinə uyğun olaraq şəxs mənəvi zərərin ödənilməsini tələb edə bilər.

Qeyd edilməlidir ki, mülki qanunvericilikdə şəxsin ölümü və ya sağlamlığına zərər yetirilməsi ilə əlaqədar mənəvi zərərin ödənilməsi əsaslarını müəyyən edən konkret hüquq normasının nəzərdə tutulmaması bu barədə iddia tələbinin rədd edilməsi üçün əsas ola bilməz və belə tələb Mülki Məcəllənin 23-cü maddəsinə əsaslanmaqla mənəvi zərərin ödənilməsi qaydasında irəli sürülə bilər.

Mülki Məcəllənin 14-cü maddəsinə əsasən, mülki hüquqlar və vəzifələr mülki qanunvericilikdə nəzərdə tutulan əsaslardan, habelə fiziki və hüquqi şəxslərin qanunvericilikdə nəzərdə tutulmasa da, mülki qanunvericiliyin prinsiplərinə görə mülki hüquqlar və vəzifələr doğuran hərəkətlərindən əmələ gəlir. Başqa şəxsə zərər vurulması həmin maddə ilə hüquq və vəzifə doğuran əsas kimi nəzərdə tutulmuşdur (Mülki Məcəllənin 14.2.6-cı maddəsi). Bu hüquq normasındakı “qanunvericilikdə nəzərdə tutulmasa da” ifadəsi isə bilavasitə Məcəllə ilə nəzərdə tutulmayan hallarda belə mənəvi zərərin ödənilməsi ilə bağlı tələbin irəli sürülməsi üçün əsas yaradır.

Qeyd edilməlidir ki, qanunverici bəzi hallarda mənəvi ziyanın ödənilməsini xüsusi sahəvi qanunlarda nəzərdə tutur. Belə ki, “İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 12-ci maddəsi istehlakçıların bu Qanunda nəzərdə tutulan hüquqlarının istehsalçı (icraçı, satıcı) tərəfindən pozulduğu halda istehlakçıya dəyən mənəvi ziyanın günahkar tərəfindən ödənilməsini nəzərdə tutur. Ödənilən ziyanın dəyəri, qanunla başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, məhkəmə tərəfindən müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikası Ailə Məcəlləsinin 28.6-cı maddəsinə uyğun olaraq, nikahın etibarsız sayılması nəticəsində, ər (arvad) ona vurulmuş maddi və ya mənəvi ziyanın mülki qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydalar üzrə ödənilməsini tələb edə bilər. “Turizm haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 6-cı maddəsinə əsasən, turist turizm məhsulunun pərakəndə alqı-satqı müqaviləsi şərtlərinin turoperator və ya turagent tərəfindən yerinə yetirilmədiyi hallarda ona dəymiş maddi və mənəvi zərərlərin əvəzinin Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada ödənilməsini tələb etmək hüququna malikdir. Lakin ictimai münasibətlərin çoxaspektliyi və zaman ilə bu münasibətlərin daha da mürəkkəbləşdiyi nəzərə alınarsa, mənəvi zərər yetirilə biləcək ictimai münasibətlərin dairəsinin və kompensasiyanın ödənilməsi əsaslarının qanunvericilik ilə tam əhatə olunması qeyri-mümkündür.

Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 21 və 23-cü maddələrinin şərh edilməsinə dair” 2002-ci il 31 may tarixli Qərarında göstərilmişdir ki, mənəvi zərər adətən vətəndaşların şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının pozulması nəticəsində əmələ gəlir. Mənəvi zərər qeyri-əmlak zərəri olmaqla, iqtisadi məzmun və dəyər kəsb etməyən hüquq pozuntusudur. Belə zərər vətəndaşa anadangəlmə və ya qanun əsasında ona məxsus olan qeyri-maddi nemətlərə aid (şərəf, ləyaqət, işgüzar nüfuz, şəxsi ailə sirri, hərəkət etmək azadlığı, yaşayış yeri seçmə, ad hüququ, müəlliflik hüququ, sair şəxsi qeyri-əmlak hüquqlar və digər maddi nemətlər) hüquqlarını pozmaqla fiziki şəxsə mənəvi sarsıntı, iztirab verir. Mənəvi zərər bilavasitə zərər vuran şəxsin hərəkətlərindən sonra zərərçəkmişin şüuruna təsir göstərməklə mənfi psixoloji reaksiyaya səbəb olur. Mənəvi zərər fərdin hüquqlarının pozulmasının müstəqil nəticəsidir. O, həm vurulmuş əmlak zərəri ilə birlikdə, həm də əmlak zərəri vurulmadığı hallarda kompensasiya edilir.

Şəxsin yaxınlarının, o cümlədən ailə üzvlərinin ölməsi və ya sağlamlığına zərər vurulması halında mənəvi zərərə görə ödənilən təzminat şəxsin keçirdiyi sarsıntı və iztirabın müəyyən dərəcədə yumşaldılmasına, pozulan mənəvi tarazlığın bərpa edilməsinə yönəlmiş olur. Belə halda zərərçəkmiş şəxsi müəyyən miqdarda təzminat ilə təmin etməklə yaxınının itirilməsi nəticəsində keçirdiyi sarsıntı və iztirabın unutdurulması, yaşama sevincindəki azalma və mənəvi hüzursuzluğun aradan qaldırılması məqsədi ilə ona mənəvi cəhətdən dəstək olunmasına xidmət edilmiş olur.

Nəzərə alınmalıdır ki, mənəvi təzminat tələbi vərəsəliklə əlaqəli deyil. Belə ki, mənəvi təzminat tələbi ilə çıxış edən iddiaçı ölən şəxsin vərəsəsi olsa da, onların ölümdən əvvəl emosional yaxınlığı olmadığı, iddiaçı şəxsin ölməsi ilə əlaqədar ağrı və kədər hissi və ya mənəvi sarsıntı keçirmədiyi təqdirdə onun mənəvi təzminat almaq tələbi də istisna edilir.

Mənəvi təzminatı tələb etmək hüququ olan şəxslərin dairəsinə gəlincə isə qeyd edilməlidir ki, bu hüquqa ölən və ya sağlamlığına zərər vurulan şəxsin yaxınları malik ola bilər. Şəxsin “yaxını” dedikdə onun məhz ailə hüququ çərçivəsində qohumu deyil, ölmüş və ya sağlamlığına zərər vurulmuş şəxslə xüsusi bağlılığı ilə səciyyələnən, səmimi münasibətinin və mənəvi yaxınlığının olduğu, həyatında mühüm yer tutan, uzun müddət birgə yaşadığı və birgə təsərrüfat apardığı, ölümündən və ya sağlamlığına vurulan zərər nəticəsində həyat şəraiti dəyişmiş, həqiqətən mənəvi sarsıntı, əzab və iztirab keçirmiş insan nəzərdə tutulur.

Məhkəmələr mənəvi zərərə görə təzminat müəyyən edərkən hər baxılan iş üzrə sosial, psixoloji və iqtisadi qiymətləndirməni mütənasiblik və ədalətlilik prinsipləri əsasında aparmalıdırlar.

Mənəvi təzminatın həcmi (miqdarı, məbləği) müəyyən edilərkən iddia irəli sürən insanla ölən və ya sağlamlığına zərər vurulmuş şəxs arasındakı şəfqət və mənəvi bağlılığının möhkəmliyi, keçirilmiş iztirabın və sarsıntının dərəcəsi, onların birlikdə və ya ayrı yaşamaları, ər-arvad olduqları təqdirdə, həmçinin evlilik həyatının müddəti və s. amillər nəzərə alınmalıdır.

Ana və atanın uşaqlarının, nənə və babanın nəvələrinin ölümü və ya sağlamlığına zərər vurulması səbəbi ilə mənəvi təzminat tələblərində zərərçəkmişin tək uşaq (nəvə) olması, valideynlərin yenidən uşaq dünyaya gətirəcək yaşda olub-olmamaları kimi amillər də diqqətə alınmalıdır. Uşaqların ana və atalarının ölümü və ya sağlamlığına zərər vurulması səbəbi ilə mənəvi təzminat tələblərində onların ata və analarına möhtac yaşda olmaları, fiziki və ya əqli məhdudiyyətli olmaları əsas götürülməlidir. Hüquqazidd hərəkətdən zərərçəkmiş qardaş və ya bacıların mənəvi təzminat tələbinə baxılarkən onlar arasında doğmalıq və sevgi hislərinin, mütəmadi və sıx ünsiyyətlərinin olub-olmaması kimi məqamlar nəzərdən keçirilməlidir.

Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, həqiqətən mənəvi sarsıntı keçirmiş hər bir şəxs keçirdiyi mənəvi iztirabın və zərərçəkmişlə yaxınlıq dərəcəsinə müvafiq olaraq digər iddiaçılarla birgə və ya ayrı-ayrılıqda təzminat almaq hüququna malikdir. Yəni bu halda təzminat hər bir iddiaçıya ayrı-ayrılıqda da müəyyən edilə bilər.

Əlavə olaraq qeyd edilməlidir ki, ölənin yaxınının mənəvi təzminat tələbi ailə başçısını itirməyə görə zərərin əvəzi tələbi ilə eyniləşdirilməməlidir. Belə ki, Mülki Məcəllənin 1121-ci maddəsi ilə tənzimlənən ailə başçısının ölümü nəticəsində zərər çəkmiş şəxslərə zərərin əvəzinin ödənilməsi məhz maddi zərərin qarşılanması məqsədli olub müvəqqəti əvəzləşdirici xarakter daşıyır. Həmin Məcəllənin 1122.1-ci maddəsinə əsasən, ailə başçısının itirilməsi ilə əlaqədar zərərin əvəzinin ödənilməsinə hüququ çatan şəxslərə zərərin əvəzi ölənin bu Məcəllənin 1119-cu maddəsinin qaydalarına əsasən müəyyənləşdirilmiş qazancının (gəlirinin) o hissəsi miqdarında ödənilir ki, həmin hissəni onlar ölənin sağlığında öz dolanacaqları üçün alırdılar və ya almaq hüququna malik idilər. Həmin şəxslərə ödənilən zərərin əvəzi müəyyənləşdirilərkən ölənin gəlirinin tərkibinə qazanc (gəlir) ilə yanaşı onun sağlığında aldığı pensiya və digər bu cür ödənclər də daxil edilir.

İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi (bundan sonra – Avropa Məhkəməsi) “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” Konvensiyanın 41-ci maddəsinə, habelə digər normalarına əsaslanaraq mənəvi zərərin müəyyən edilməsinə dair müvafiq təcrübə formalaşdırmışdır.

Avropa Məhkəməsi mənəvi zərəri “nigarançılıq, ruhi sarsıntı və iztirab”, “həyəcan, acizlik və sarsıntı”, “məyusluq, ədalətsizlik hissi və uzunmüddətli qeyri-müəyyənlik” kimi səciyyələndirmişdir (Luluyev və digərləri Rusiyaya qarşı iş üzrə 2006-cı il 9 noyabr tarixli, Pelipenko Rusiyaya qarşı iş üzrə 2014-cü il 16 yanvar tarixli, Şiborş və Kuzmina Rusiyaya qarşı iş üzrə 2014-cü il 16 yanvar tarixli Qərarlar).

Avropa Məhkəməsi Varnava və digərləri Türkiyəyə qarşı iş üzrə 2009-cu il 18 sentyabr tarixli Qərarında mənəvi zərəri şəxsin fiziki və ya psixoloji ağrı və əzabı, sıxıntı, narahatlıq, məyusluq, ədalətsizlik və ya alçalma hissi, uzun müddət davam edən qeyri-müəyyənlik, həyatın pozulması və ya real imkansızlıqdan əziyyət çəkən vəziyyəti kimi müəyyən etmiş və qeyd etmişdir ki, maddi zərərin müəyyən edilməsi zamanı məhkəmənin əsaslandığı obyektiv hallardan fərqli olaraq, mənəvi zərərin müəyyən edilməsində subyektiv və hissi ünsürlərə əsaslanaraq qərar qəbul edildiyindən məhkəmə təcrübəsi baxımından nəzərə alınmalı olan ümumi qiymətləndirmə meyarlarının müəyyən edilməsi vacibdir. Mənəvi zərər müəyyən edildikdə məhkəmələr tərəfindən hüquqazidd əməlin növü, dərəcəsi, şiddəti, davam etdiyi müddət nəzərə alınmalıdır. Bu zaman hüquqazidd hərəkətin hansı şəraitdə, mühitdə baş verməsinin müəyyən edilməsi də zəruridir.

Avropa Məhkəməsinin yuxarıda qeyd olunan Luluyev və digərləri Rusiyaya qarşı iş üzrə Qərarında, həmçinin göstərilmişdir ki, şəxslərin mənəvi iztirablarının dərəcəsinin müəyyən edilməsi üçün qohumluq əlaqələrinin yaxınlıq dərəcəsi, qohumluq münasibətlərinin spesifikası, qohumun hadisənin şahidi olub-olmaması və s. faktorların müəyyən edilməsi əhəmiyyət kəsb edir.

Avropa Məhkəməsi Maksimov Rusiyaya qarşı iş üzrə 2010-cu il 18 mart tarixli Qərarında qeyd etmişdir ki, kompensasiyanın hesablanması qaydası mürəkkəbdir. Fiziki və ya mənəvi iztirablara dair işlərə baxılarkən bu proses daha da çətinləşir. Ağrı və əzab, fiziki narahatlıq və əqli sıxıntı və iztirabın pul ilə ölçülə biləcəyi standart mövcud deyildir. Məhkəmələr dəymiş mənəvi zərərə görə ərizəçiyə təyin etdiyi kompensasiyanın həcmini qərarlarında kifayət qədər əsaslandırmalıdırlar. Əsaslandırmanın olmaması ərizəçiyə qeyri-mütənasib, az kompensasiyanın təyin edilməsi, pozuntunun adekvat və effektiv şəkildə aradan qaldırılması prinsipinə uyğun olmayaraq həll edilməsi ilə nəticələnə bilər.

“Mənəvi zərərin ödənilməsi barədə qanunvericiliyin məhkəmələr tərəfindən tətbiqi təcrübəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumunun 2008-ci il 3 noyabr tarixli qərarının 8-ci bəndinə əsasən, məhkəmə mənəvi zərərin ödənilməsi barədə tələblərə baxdıqda məsuliyyətin yaranması əsaslarını müəyyən etməklə bərabər zərərçəkənin mənəvi sarsıntı və iztirablara məruz qalmasının nədə ifadə olunmasını, bunların hansı şəraitdə və hansı hərəkət (hərəkətsizlik) nəticəsində baş verməsini, zərərvuran şəxsin təqsirini, zərərçəkən şəxsin hansı mənəvi sarsıntı və iztirablar keçirməsini, zərərçəkənin bunları hansı məbləğdə və sair maddi formada qiymətləndirməsini aydınlaşdırmağa borcludur.

Xüsusi risk qrupuna aid olan peşə sahibləri tərəfindən vurulmuş zərərə görə məsuliyyət məsələsi ilə bağlı vurğulanmalıdır ki, qeyd edilən şəxslər yalnız təqsirli şəkildə vurulan zərərə görə məsuliyyət daşıyırlar. Xüsusi risk qrupuna daxil olan peşə sahibi kimi həkimləri qeyd etmək olar. Həkim, tibb mərkəzi, xəstəxana və başqaları düzgün qoyulmayan diaqnoz, xətalı müalicə və müdaxilədən məsuliyyət daşıyırlar. Lakin edilən bütün prosedurlar tibb elminin ümumi qəbul olunan “tibbi standartlarına” uyğun xüsusi diqqət və lazımi tədbirlər çərçivəsində edildiyi halda vurulmuş zərərə görə məsuliyyət istisna edilir. Yəni tibbi müdaxilə zamanı əvvəlcədən gözlənilməyən, gözlənilsə də qarşısının alınması mümkün olmayan zərər həkimin və ya tibb müəssisəsinin biliyi, bacarığı və imkanları xaricində olan bir səbəbdən qaynaqlanan nəticədir. Bu mənada həkimin tibbi baxımdan qəbul etdiyi normal risk çərçivəsində hərəkət edərək lazımi diqqət və qayğı göstərməsinə baxmayaraq ortaya çıxan arzu olunmayan nəticədən qanuni olaraq məsuliyyət daşımayacağı qəbul edilir.

Beləliklə, mənəvi zərərin vurulmasının sübut edilməsinin kifayət qədər mürəkkəb olması mübahisəsizdir. Bu növ iddialarda şəxs maddi deyil, mənəvi aləmində, şüurunda baş vermiş mənfi halları, sarsıntını, yaşamaq eşqinin azalmasını və s. məhkəmə qarşısında sübut etməlidir.

Bu baxımdan Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, məhkəmədə mənəvi zərərlə bağlı işə baxılarkən zərərçəkmiş şəxsin mənəvi və fiziki iztirablar keçirməsi ilə əlaqədar zərərin hansı şəraitdə və hansı hərəkət (hərəkətsizlik) nəticəsində vurulması, zərər vuranın təqsirinin dərəcəsi və mübahisənin həlli üçün əhəmiyyət kəsb edən digər hallar ətraflı araşdırılaraq müəyyən edilməlidir. Vurulmuş mənəvi zərərə görə təzminatın məbləğinin hesablanması zamanı məhkəmələr cavabdehin maddi durumunu nəzərə almalıdır. Həmçinin məhkəmələr tərəfindən nəzərə alınmalıdır ki, şəxsin ölümü və ya sağlamlığına vurulmuş zərər təkcə qohumlarının deyil, həm də onun dostlarının, tanışlarının da mənəvi sarsıntı, məyusluq hissləri keçirməsinə səbəb ola bilər. Lakin məhkəmələr hüquq pozuntusu nəticəsində yaranan mənəvi zərərə görə şəxsin məsuliyyətini müəyyən edərkən güclü emosional hisslərlə ağır mənəvi sarsıntı və iztirab hisslərini fərqləndirməlidirlər.

Bununla yanaşı Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qeyd etməyi zəruri hesab edir ki, hüquqazidd hərəkətlər nəticəsində dəymiş mənəvi zərərin ödənilməsinin şərtləri və ölmüş və ya sağlamlığına zərər vurulmuş şəxsin bu zərərə görə təzminat almaq hüququ olan yaxınlarının dairəsi qanunvericilik qaydasında dəqiq müəyyənləşdirilə bilər.

Göstərilənlərə əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakı nəticələrə gəlir:

– Mülki Məcəllənin 23-cü maddəsi şəxsin hüquqazidd hərəkətlər nəticəsində öldüyü və ya sağlamlığına zərər vurulduğu halda onun yaxınlarının, o cümlədən ailə üzvlərinin keçirdikləri mənəvi sarsıntı və iztiraba görə təzminat almaq hüququnu ehtiva edir;

– ölmüş və ya sağlamlığına zərər vurulmuş şəxsin yaxınları, o cümlədən ailə üzvləri keçirdikləri mənəvi sarsıntı və iztirabın dərəcəsinə, zərərçəkmiş şəxsə yaxınlıq dərəcəsinə və s. amillərə müvafiq olaraq birgə və ya ayrı-ayrılıqda təzminat almaq hüququna malikdirlər;

– ölmüş və ya sağlamlığına zərər vurulmuş şəxsin yaxınlarından, o cümlədən ailə üzvlərindən birinin mənəvi zərərə görə təzminat almış olduğu halda, digərlərinin təzminat tələbi bu Qərarın təsviri-əsaslandırıcı hissəsində göstərilən mütənasiblik və ədalətlilik meyarlarına uyğun olaraq işə baxan məhkəmə tərəfindən həll edilməlidir;

– məhkəmələr tərəfindən mənəvi zərərə görə təzminatın miqdarı müəyyən edilərkən hüquqazidd əməlin növü, dərəcəsi, davam etdiyi müddət, hansı şəraitdə, mühitdə baş verməsi və digər amillər nəzərə alınmalıdır.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsini, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60, 62, 63, 65-67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu

QƏRARA ALDI :

1. Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 23-cü maddəsi şəxsin hüquqazidd hərəkətlər nəticəsində öldüyü və ya sağlamlığına zərər vurulduğu halda onun yaxınlarının, o cümlədən ailə üzvlərinin keçirdikləri mənəvi sarsıntı və iztiraba görə təzminat almaq hüququnu ehtiva edir.

2. Ölmüş və ya sağlamlığına zərər vurulmuş şəxsin yaxınları, o cümlədən ailə üzvləri keçirdikləri mənəvi sarsıntı və iztirabın dərəcəsinə, zərərçəkmiş şəxsə yaxınlıq dərəcəsinə və s. amillərə müvafiq olaraq birgə və ya ayrı-ayrılıqda təzminat almaq hüququna malikdirlər.

3. Ölmüş və ya sağlamlığına zərər vurulmuş şəxsin yaxınlarından, o cümlədən ailə üzvlərindən birinin mənəvi zərərə görə təzminat almış olduğu halda, digərlərinin təzminat tələbi bu Qərarın təsviri-əsaslandırıcı hissəsində göstərilən mütənasiblik və ədalətlilik meyarlarına uyğun olaraq işə baxan məhkəmə tərəfindən həll edilməlidir.

4. Məhkəmələr tərəfindən mənəvi zərərə görə təzminatın miqdarı müəyyən edilərkən hüquqazidd əməlin növü, dərəcəsi, davam etdiyi müddət, hansı şəraitdə, mühitdə baş verməsi və digər amillər nəzərə alınmalıdır.

5. Qərar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.

6. Qərar “Azərbaycan”, “Respublika”, “Xalq qəzeti”, “Bakinski raboçi” qəzetlərində və “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin.

7. Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir edilə bilməz.

Sədr Fərhad Abdullayev