Tarixin İlhamı, İlhamın Tarixi – Kulturoloji-tarixi oçerk. Aydın Xan ƏBİLOV

Damli cholg’ulardan: Ruhafzo, Shammoma, Organun, Sibizg’i, Nayi anbon, Chag’ona, Bulamon, Surnay, Nay, Qoshnay, Karnay;

Ta’limda axborot texnalogiyalarining vujudga kelish tarixi

Зокирова, С. М. Ta’limda axborot texnalogiyalarining vujudga kelish tarixi / С. М. Зокирова, М. М. Баракаева. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2020. — № 18 (308). — С. 586-587. — URL: https://moluch.ru/archive/308/69378/ (дата обращения: 23.03.2023).

Maqolada ta’limda axborot texnalogiyalarining rivojlanish tarixi yoritib berilgan. Axborotning yuzaga kelishidan boshlab bugungi kunga qadar evolyutsiyasi ko‘rsatilgan.

Kalit so‘zlar: axborot, nutq, yozuv, qog‘oz, kitob, mobil qurilma, multimedia, virtual axborot.

В статье освещена история развития информационных технологий в образовании. С момента появления информации до сегодняшнего дня показана ее эволюция.

Ключевые слова: информация, речь, запись, бумага, книга, мобильное устройство, мультимедиа, виртуальная информация.

The article covers the history of information technology development in education. From the moment of information appearance to the present day, its evolution is shown.

Keywords: information, speech, recording, paper, book, mobile device, multimedia, virtual information.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) konseptsiyasi deganda biz shaxsiy kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari va kommunikatsiyalariga asoslangan grafik, matn, raqamli, audio va video ma’lumotlarni qidirish, saqlash, qayta ishlash, taqdim etish va uzatish usullari, vositalari va texnikasining kombinatsiyasini tushunamiz. Keling, axborot texnologiyalarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi bilan tanishaylik.

Inson gapirishni o‘rgangandan so‘ng, uning xotirasida ma’lumot to‘plash imkoniyati paydo bo‘ldi, bu axborot texnologiyalarini rivojlantirish uchun birinchi qadam edi.

Keyingi qadam miloddan avvalgi 5–6 asrda paydo bo‘lgan yozuv ixtirosi bilan bog‘liq. O‘sha davrdagi odamlar nafaqat ma’lumotni eslay olishlari, balki biror buyumga yozib olishlari mumkin edi. Yozuvning ko‘rinishi ma’lumotlarni qayta ishlashning barcha bosqichlarini amalga oshirishga imkon berdi: yig‘ish, tahlil qilish, saqlash va boshqa shaxsga yetkazish.

Tarixdagi birinchi yozilgan belgilar qattiq sirtga bo‘yalgan rasmlar bilan tasvirlangan. Bular qadimgi odamning dunyo va hayot jarayonlari haqidagi g‘oyasini aks ettiruvchi alohida chizmalar edi. Buni piktografik yozuvning asosiy shakli deyishimiz mumkin. Bronza asrida takrorlanadigan tizimlarning tasvirlari paydo bo‘ldi, ular bugungi kunda biz ideografik yozuv sifatida tan olamiz. Bular asta-sekin iyeroglif yozuviga aylantirilgan birinchi ma’lumot birliklari (bu miloddan avvalgi VI asrda sodir bo‘lgan). [2]

Hunarmandchilik va ishlab chiqarishning rivojlanishi raqamlarni aks ettiruvchi belgilar paydo bo‘lishiga olib keldi. Miloddan avvalgi III asrda bobilliklar hisoblash tizimini ixtiro qildilar. Miloddan avvalgi 5–6 asrlarda Krit orollarida o‘nlik tizimidan foydalangan.

Keyinchalik, arablar hindlarning hisob yozuvlarini yozishni o‘rganishdi. 5–8 asrda yevropaliklar raqamlardan foydalanishgan. Bu belgilar bugungi kungi raqamlar belgisi bilan bir xil.

Axborot uzatishning rivojlanishidagi navbatdagi qadam bo‘g‘inli yozuvni yaratishgan bo‘ldi. Tarixning ushbu davrida Bobil tili xalqaro maqomga ega bo‘lib, uni diplomatik muzokaralarda va savdo bitimlarini tuzishda ishlatishni boshlaydilar. Endi ma’lumotlar atamalar bilan yetkazilishi boshlandi.

Miloddan avvalgi 10–11 asrlarda Fin alifbosi ixtiro qilindi, bu esa axborot texnologiyalarining rivojlanishida katta sakrashni keltirib chiqardi. Finikiya alifbosi asosida yunon alifbosi yaratildi, keyinchalik u G‘arb mamlakatlari hududlarida qo‘llanila boshladi. Yozma belgilar evolyutsiyasi XV asrda eng yuqori cho‘qqiga chiqdi, o‘sha paytda yevropaliklar zamonaviy tipdagi tinish belgilarini o‘ylab topishdi.

Matematik simvollar bitiruv malakaviy ishlari va olimlarning mehnati tufayli rivojlanishda davom etmoqda. Matematika sohasidagi fundamental kashfiyotlar algebraik simvolizmni yaratishga olib keldi. 14–17 asrlarda qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, tenglik, cheksizlik, daraja va boshqa turdagi belgilar yaratildi.

Axborot almashinishi tizimi ko‘plab rivojlanish bosqichlaridan o‘tdi. Birinchi bosqich nutqni rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lib, u dastlabki bosqichda bilim almashishga imkon berdi. Bugungi kunda biz nutqni oddiy hol sifatida ishlatamiz, ammo nutqning paydo bo‘lishi axborot uzatishni rivojlantirishda katta yutuqdir.

Qog‘oz ixtiro qilinishidan oldin, ma’lumotlarning rivojlanishidagi yutuq yanada barqaror ma’lumotlar tashuvchilariga — toshlar, taxtalar, loydan yasalgan taxtachalar va boshqalarga o‘tishni keltirib chiqardi. Birinchi qog‘oz analogi sifatida papirusdan foydalanilgan. Keyin pergament ixtiro qilindi va kitob (miloddan avvalgi VI asr) qog‘oz davrining axborot tashuvchilarining rivojlanishining yakuniy davri bo‘ldi.

Qadimgi davrlarda Yunoniston, Fors imperiyasi, Misr va Xitoyda axborot uzatish usullari yangi ko‘rinishga ega bo‘ldi. Ushbu davlatlar ichida pochta tizimidan foydalanilgan — xabarchilar yozma xabarlarni qo‘lma-qo‘l uzatgan. Erkin kirishga ega bo‘lgan birinchi kutubxonalar shakllantirilgan.

Kutubxona tarixdagi birinchi ma’lumot markaziga aylanadi, bu yerda papirusda o‘qish orqali bilim olish mumkin.

10-asrda AT rivojlanishining «qog‘oz bosqichi» bo‘lib o‘tdi. Bu 10-asrda, qog‘oz sanoat miqyosida ishlab chiqarilishi bilan bog‘liq. Barqaror aloqa kanallari va ma’lumot uzatish bilan shug‘ullanuvchi ko‘plab odamlar yirik davlatlar aholisini axborot bilan ta’minlashga imkon berdi.

Italiya, Fransiya, Germaniya va Angliyaning oliy o‘quv yurtlari informatsion «banklar» rolini o‘ynadi. AT rivojlanishidagi inqilob bosma kitoblarning chiqishi bo‘ldi. Birinchi mashinalar Germaniyada paydo bo‘lgan. Kitoblar ommaviy ravishda ishlab chiqarila boshlandi va bu tabiiy fanning shakllanishida yangi bosqich bo‘ldi. Axborot uzatish sifati ilmiy va texnik atamalar paydo bo‘lgandan keyin yaxshilana boshladi. Ma’lumotlar hajmi kitoblar va davriy nashrlarning ommaviy ishlab chiqarilishi natijasida ko‘paydi. Keyinchalik ulkan ensiklopediyalar yaratildi, bu esa ma’lumotlarni alifbo tartibida tezda topishga imkon berdi.

Axborot texnologiyalari sohasidagi taraqqiyotning yangi bosqichi 19-asrning oxirida, xalqaro pochta xizmati, telegraf, telefon, radio va kino xizmati paydo bo‘lganda boshlandi. 1911 yilda chizmalar simsiz yoki televizor orqali uzatilishi mumkin edi. Sanoat televideniyesidagi keng ko‘lamli yaxshilanishlar, yozuv mashinkasini yaratish, telefon va radio aloqalarining paydo bo‘lishi axborotni qayta ishlash sohasidagi keskin o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Ma’lumot uzatish va qayta ishlash samaradorligi sezilarli darajada yaxshilandi.

1940–60 yillarda elektr jihozlarini yaratish sohasidagi texnologiyalar faol rivojlandi. 60-yillardan keyin elektron texnologiyalar joriy etildi va birinchi kompyuterlar paydo bo‘ldi. Endi AT nafaqat shaklga, balki ma’lumot tarkibiga ham ta’sir qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Texnologik taraqqiyot natijasida texnologik jarayonlar uchun avtomatik boshqaruv moslamalarini ishlatish konsepsiyasi ishlab chiqilmoqda. Ayni vaqtda ta’limni axborotlashtirish (elektronlashtirish) elektron vositalar va kompyuter texnologiyalarini joriy etish avval texnik mutaxassisliklarga tayyorlash jarayonida, so‘ngra (60-yillarning oxiri 70-yillarning boshlarida) gumanitar sohada O`quvchilarni tayyorlashda qo‘llanildi. Algoritmlash va dasturlash asoslarini, mantiq algebrasi elementlarini, kompyuterda matematik modellashtirishni o‘rgatish zarurati tug‘ildi.

Bunday mashg‘ulotlar o`quvchilarning fikrlash algoritmik uslubini shakllantirishga, dasturlash tilini puxta egallashga, kompyuter ko‘nikmalarini rivojlantirishga olib keldi. Ammo o‘rtacha foydalanuvchi uchun tushunarli bo‘lgan dasturiy vositalarning yetishmasligi gumanitar ta’lim sohasida kompyuter texnologiyalaridan keng foydalanishga yordam bermadi.

70-yillarning o‘rtalaridan 90-yillariga qadar kompyuter uskunalari ishlab chiqish rivojlandi. Ishlab chiqarilgan modellar avvalgilariga qaraganda ancha kuchli va qulayroq edi, natijada turli xil (kimyoviy, fizikaviy, ijtimoiy, pedagogik va boshqalar) jarayonlarni o‘rganish uchun foydalanishga imkon berdi. Ta’lim sohasida avtomatlashtirilgan o‘qitish, bilimlarni boshqarish va o‘quv jarayonini boshqarish tizimlari tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda.

Zamonaviy modellar qulaylik, katta hajmdagi xotira, yangi axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari, multimedia texnologiyalari va virtuallik, shuningdek, axborotlashtirish jarayoni va uning ijtimoiy oqibatlarini tushunish bilan ajralib turadi.

Axborot jamiyatining vujudga kelishi va rivojlanishi ta`limda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini har tomonlama qo`llashga imkon beradi, bu bir qator muhim omillar bilan belgilanadi.

1. Аблакотов А., Епанешников В. Применение ИКТ на уроках технологии — фактор повышения активизации познавательной деятельности — М.: Весь мир, 2016. — 600 c.

2. Захарова И. Г. Информационные технологии в образовании. — М.: Академия, 2015. Б 22–24.

3. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo‘ldosheva Sh. Ona tili (3-sinf uchun darslik) — Toshkent: O‘qituvchi, 2019. — B. 122

4. Абдуқодиров А., А.Пардаев. Масофали ўқитиш назарияси ва амалиёти. — Тошкент, Фан, 2009. — Б. 30–45.

5. G‘afforova T., Shodmonov E., G‘ulomova X. Ona tili (1sinf uchun darslik) — Toshkent: Sharq, 2019. — B. 65.

Tarixin İlhamı, İlhamın Tarixi – Kulturoloji-tarixi oçerk. Aydın Xan ƏBİLOV

Kulturologiya elmində müəyyən zamanda baş verən hadisələr vasitəsilə o tarixi dövrü dəyərləndirməyə çalışılır. Bu mənada Azərbaycanın çağdaş, daha dəqiq ifadə etsək, modern tarixinin yeni mərhələsi o kədərli hadisəylə başlandığını qəbul etmək lazımdır. İndi əksəriyyəti yüksək rütbəli zabit və general kimi ordumuzda xidmət edən, Qarabağdakı 44 günlük Vətən müharibəsində Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında möhtəşəm Qələbəni xalqımızın alnında qızılı yazıya çevirən ovaxtkı yeniyetmə kursantların qarşısında iradəli sərkərdə kimi nitq söyləyən zaman ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqın eşqiylə çırpınan polad ürəyi dözmədi, iki yerə parçalanmış Azərbaycanımız torpaqları kimi çat verdi. Hələ də birdəfəlik həllini gözləyən Qarabağ münaqişəsi dahi şəxsiyyətin infarkt nöqtəsinə çevrilmişdi. Fəqət tarixin ən işıqlı simalarından biri kimi vaxtilə özünün yaratdığı hərbi məktəbin yubileyinə həsr olunmuş tədbirində Heydər Əliyev təkrarən kürsüyə qayıtdı və bir daha sübut etdi: özündən sonra bu xalqa, ölkəmizə, ən əsası da dövlətimizə elə bir şəxsiyyət yetişdirdi, yadigar saxladı ki, ulu öndərin həyata keçirməyə çalışdığı, fəqət çatdıra bilmədiyi planları, xalqımızın Qarabağın azad edilməsi ilə bağlı ülvi arzularını uğurla reallaşdıracaq.

Azərbaycanda dövlətçilik sükanı möhkəm, böyük iradə sahibi olan şəxsin əlinə keçdi: 2003-cü ildən sonra cəmiyyəti həyəcanlandıran hadisələr baş vermədi: əksinə, tariximizin post-Heydər Əliyev dövrü dövrümüzün neo-İlham Əliyev mərhələsinə təkamül etdi. Məhz belə bir mürəkkəb zamanda İlham Əliyev yeni tarix yazmağa başladı: özü ilə birlikdə insanlarımızı zəmanənin tələblərinə uyğun dəyişməyə, fərqli, daha modern bir cəmiyyət quruculuğuna start verdi. Prezident İlham Əliyevin dünyanın inkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsindən yararlanaraq başladığı siyasi-iqtisadi islahatları bütün sahələrdə genişləndi, gücləndi, dərinləşdi.

XXI yüzilliyin başlanğıcından etibarən sabiq sovet dövranının xiffətini çəkən köhnə nəsil nisgilliyi, xarici qüvvələrin hər tərəfdən parçalamağa çalışdığı əhalinin sosial gərginliyi, 1 milyona yaxın qaçqın və məcburi köçkünün ağır durumu, SSRİ-dən qalma, Heydər Əliyevin dühası nəticəsində dağılmaqdan xilas edilmiş, əsasən neft və qaz sənayesi kimi formalaşdırılmış iqtisadiyyatdakı durğunluğu, illərlə uzanan müharibə şəraiti, bir hissəsi mühacirətə köklənmiş, bir hissəsi mövsümi işləmək üçün Rusiyaya gedib-gələn cavanların gələcəyə inamsızlığı kimi problemlərlə qarşılaşan ölkədəki mürəkkəblik peşəkar siyasətçini çəkindirmədi: İlham Əliyev hansı ağır missiyanı öhdəsinə götürdüyünün fərqində idi. Baş nazir təyin olunan, sonra xalqın etimadını qazanaraq Prezident seçilən İlham Əliyev ölkə daxilində və beynəlxalq aləmdə siyasi xadim, dövlət rəhbəri kimi nüfuzunu daha da artırmalı, həm də bütün sahələr üzrə peşəkarlar formalaşdıraraq vətəndaşları, zəmanənin tələblərinə uyğun dəyişməli, tarixdə iz qoyacaq proseslərə gücləndirilməli idi.

Əgər indi bu barədə geniş təhlillər aparılırsa, yazılırsa, danışılırsa, güman etmək olardı ki, həm ölkənin dövlət rəhbəri, həm də dünyaya səpələnmiş, sayları 50 milyonu keçən soydaşlarımızın milli-siyasi xadimi kimi nüfuzunu durmadan artıran İlham Əliyev tarixin o dönəmində zəmanənin onun qarşısına qoyduğu o nəhəng missiyasını bütün mürəkkəbliyi ilə birlikdə əla öyrənmiş, analiz edərək böyük siyasətin qlobal məkanına qədəm qoyduğunu da əla bilirdi. İ.Əliyev əvvəlcə Milli Məclisdə millət vəkili xalqın sevimlisinə çevrilməyi bacarmışdı: daha sonra Avropa siyasi məkanında – ATƏT PA-nın üzvü, AŞPA sədrinin müavini kimi planetar masştabda nüfuz qazandı, indiyə qədər də dünyanın ən nüfuzlu siyasi liderlərindən biri kimi tanınmaqdadır. O zaman da, indinin özündə də hamı bilirdi: İlham Əliyev unikal tarixi şəxsiyyət, ulu Heydər Əliyev siyasi-fəlsəfi dövlətçilik məktəbinin, bir qədər də aydın ifadə etsək, şəcərəsi qədimlərə gedən genetik irsin layiqli davamçısıdır.

İlham Əliyev Baş nazir kimi məsul dövlət vəzifəsinə keçəndən sonra geniş sahələri əhatə edən iqtisadi-siyasi, sosial-ictimai, mədəni və intellektual islahatlara rəhbərlik etməyə başladı: onun əsas tarixi vəzifəsi tam yeni cəmiyyət, dövlətçilik sistemi, dövlət aparatı, rəsmi qurumlar yaratmaq, formalaşdırmaq, bəzilərini yenidən qurmaq və oturuşmuş siyasi-rəsmi texnologiyaları təzələmək, dünyadakılara alternativ olanları milliləşdirərək Azərbaycanda tətbiq etmək idi.

Əsrin “Neft Müqavilələri”ni imzalayandan və həyata keçirməyə başlayandan, Qarabağda atəşkəsə nail olandan, ölkədaxili sabitliyi bərpa edəndən, beynəlxalq aləmdə respublikamızın geosiyasi təsirini yüksəkliyə qaldırandan sonra Heydər Əliyevin başladığı, fəqət genişləndirərək başa çatdıra bilmədiyi tarixi islahatları, olduqca mürəkkəb prosesləri İlham Əliyev uğurla davam etdirdi.

Prezident İlham Əliyev əsl tarixi şəxsiyyət kimi məntiqli-mərhələli addımlar atırdı: həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq geosiyasi məkanlarda irəlilədikcə, özü ilə birlikdə yüzlərlə, minlərlə peşəkar siyasətçi, diplomat, hərbiçi, idman, elm, mədəniyyət adamı, incəsənət istedadı, ictimai aktivist, vətəndaş cəmiyyəti fəalı, hüquqşünas, iqtisadiyyatçı, beynəlxalq qurumlarda rəsmi vəzifələrə təyinat alan, gənclər təşkilatları lideri, müxtəlif profilli məmur yetişdirməyə başladı ki, bunu da tarixçilər, kulturoloqlar, filosoflar və tarixçilər “xalqın yenidən formalaşdırılması” adlandırırlar.

İlham Əliyev həyatda, siyasətdə ustadı sayılan atası kimi, respublikanı addım-addım gəzdi, Qarabağa, Naxçıvana, Gəncəyə, Bərdəyə, cənub və şimal bölgələrinə dəfələrlə səfər etdi; Türkiyə başda olmaqla, Türk dünyası, Şərq ölkələri, MDB dövlətləri, Avropa, Amerika, Afrika və Asiyaya rəsmi, bəzən də işgüzar səfərlərə getdi; BMT, YUNESKO, NATO, İSESKO, İƏT, ATƏT, QH, GUAM kimi beynəlxalq təşkilatlarla uzunmüddətli, qarşılıqlı əməkdaşlıq müxanizmlərini qurdu; işgüzar görüşlər, bağlanan müqavilələr, imzalanan coxsaylı sənədlər, şəxsi əlaqələr, fərqli formatlar, qlobal tribunalar, xarici KİV-də çıxışlar, rəngarəng münasibətlər, bir sözlə, tarix yaratmaq üçün nəhəng liderə lazım olan bütün atributlar, texnologiyalar, mexanizmləri işə saldı: bunlar bizim gözümüzün qabağında baş verirdi deyə, bəlkə də çoxlarımızın fərqində deyildi, fəqət, bu prosesləri yaxından izləyən mütəxəssisləri belə heyrətləndirən fəaliyyəti ilə tamam yeni bir siyasət peşəkarının dövlətinə, xalqına həsr etdiyi ömür enerjisi idi bu.

Əslində, 2000-ci ildəki 44 günlük müharibə zamanı Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevin çoxşaxəli fəaliyyəti sanki idmanda marafon yarışına çıxan atletin finişə az qalmış sürətini artırdığı kimi, Böyük Qələbəyə qədər xalqı 20 il ardıyca aparan sərkərdənin illər boyu hansı ağır prosesləri zərgər dəqiqliyi ilə idarə etdiyinin əyani sübutu idi.

Azərbaycanla yanaşı, iqtisadi, logistik, geosiyasi baxımdan yüz minlərlə qandaşımızın yaşadığı qonşu Gürcüstanı da az qala təzədən qurmaq, yaratmaq, yeniləmək lazım gəldi: neft və qaz kəmərləri, dəmir yolu, avtomobil trassı, Türkiyəyə və Avropaya açılan qapılar, bir sözlə, ölkəmizin ətrafında – xaricdə qlobal layihələr həyata keçirmək bizə vacib idi. Bir anlıq düşünək ki, Gürcüstana və Türkiyəyə milyardlarla sərmayə qoymasaydıq, neft və qazımızı dünya bazarına çıxarmağa alternativ və daha etibarlı imkanlar, yollar yaratmasaydıq, Rusiyadan keçən və istənilən vaxt bağlana bilən köhnə neft kəmərinə möhtac qalsaydıq, indiki qlobal iqtisadi böhran çağında nələr baş verərdi?!

Prezident uğurla irəlilədikcə, bizi də – islahatlara meyilli cəmiyyətimiz, xüsusən də İlham Əliyevin dünya səviyyəsində formalaşdırmaq istədiyi kreativ düşüncəli, yeni baxışlı gənclər də onun arxasınca gedir, bir sözlə, tarix, beynəlxalq aləm tamam fərqli, yenilənmiş bir xalqın səfərbər olduğunun şahidinə çevrilirdi.

Çağdaş dünyanın intellektual-kulturoloji beyin mərkəzinə, unikal memarlıq incisinə çevrilən paytaxt Bakı, günü-gündən siması dəyişən bölgələr, xaricdə formalaşdırılan milli diaspor və mədəniyyət mərkəzləri, Türkiyə-Azərbaycan qardaşlığının əbədi bağlara çevrilməsi, dövlətimizin, ölkə başçısının, məmurların beynəlxalq təşkilatlara rəhbər vəzifələrə seçilmələri, dünya miqyaslı idman yarışları, mədəniyyət, din, humanitar forumlarının təşkili, Avropa və İslam Olimpiya Oyunlarının reallaşdırılması, Avroviziya yarışlarında möhtəşəm qələbələr, idman yarışlarında qazanılan minlərlə medal, iqtisadiyyatımızın, kənd təsərrüfatımızın şaxələnməsi, sürətlə genişlənməsi, ümumiləşdirsək, əsrlər boyu xalqımızın arzuladığı dövlət müstəqilliyimizin bəhrələrindən məhz Prezident İlham Əliyevin səyi nəticəsində millətimiz, insanlarımız yararlanmağa başladı, özü də davamlı surətdə.

Prezidentdən ilham alan yeni nəsil nümayəndələri də tamam dəyişir, püxtələşir, liderimizin arzuladığı formada Vətənimiz üçün məsuliyyətli, məhsuldar, yaradıcı, sənətində peşəkarlaşan şəxslər kim yetişirdi: ideoloji-mənəvi, dövlətçilik-ruhi liderimiz bizi doğru istiqamətə, böyük tarixi qələbəyə doğru apardığına sonsuz inamımız bizi xaotik toplumdan inkişaf etmiş sivil, demokratik, multikultural cəmiyyətə çevirirdi.

Tariximizin İlhamı Azərbaycanda İlhamın tarixini yazır, dünyada yeni bir formatda modern dövlət modelini yaradırdı. Ölkəmizin ətrafında rəngli üsyanlar, cürbəcür siyasi-dini-demokratik eksperimentlər aparan dünya gücləri Rusiyanı, Gürcüstanı, Ukraynanı, Moldovanı parçalamağa hesablanmış siyasi-inqilabi çaxnaşmalar aparan zaman geosiyasət üzrə ustad nüfuzunu qazanan İlham Əliyev dövlətçilik islahatları ilə durmadan mükəmməlləşdirilən modern formasiya təklif edirdi: ASAN Xidmət, DOST Mərkəzləri, hərbi quruculuq prosesləri, bölgələrin, kənd təsərrüfatının inkişafı layihələri, gənclər siyasəti kimi çoxsaylı dövlət proqramları, Qarabağın düşməndən azad edilməsi kimi məsələlər, əslində, Prezidentin, sözdə deyil, əməli fəaliyyəti ilə xalqa xidmət etdiyinin göstəricisidir.

İnamsız, xaotik toplumdan qüdrətli, zamanın tələblərinə cavab verən cəmiyyət formalaşdırmaq hər tarixi şəxsiyyətin qismətinə düşən bəxtəvərlik deyil. Bunu vaxtilə Şah babamız Xətai edib, Qızılbaşlar İmperiyasını qurmuşdu; XX əsrin ikinci yarısından sonra – siyasi repressiya dövründə, eyni zamanda II Dünya müharibəsində yüz minlərlə qurban vermiş Azərbaycan xalqını yenidən toparlayan, ikinci dəfə siyasi hakimiyyətə qayıdarkən, yüzilliyin sonlarında yenidən dirçəldən Heydər Əliyevdən sonra bu, İlham Əliyevin siyasi-dövlətçilik qismətinə düşdü.

İlham Əliyevə qlobal tələblərə cavab verən cəmiyyət lazım idi ki, qədim Qarabağı geri qaytarsın, beynəlxalq güclərə cavab versin, dünyanı fəht etsin. II Vətən müharibəsindəki möhtəşəm qələbəsi ilə Ali Baş Komandan bunu sübut edə bildi: həm tariximiz üçün, həm atasına verdiyi vədə görə, həm də bu il geniş ictimaiyyət tərəfindən qeyd edilən xalqa həsr olunan 60 illik layiqli yubileyinə hədiyyə olaraq.

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!

O’ZBEK XALQ CHOLG’ULARINING SHAKLLANISH TARIXI VA SHARQ MUSIQASHUNOS OLIMLARINING CHOLG’U IJROCHILIGI SAN’ATIGA OID ILMIY MEROSI Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

Milliy cholg’ular / tarixiy qо’lyozmalar / musiqiy risolalar / etnograf / tarix / kopelmeyster / jadidchilik. / National instruments / historical manuscripts / musical brochures / ethnography / history / copelmaster / jadidism.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ulug’Bek Muzafarovich Mirshayev

Ushbu maqolada o’zbek xalq cholg’ularning shakllanish tarixi va musiqiy merosimizda tutgan o’rni haqida fikr yuritilgan. O’rta asrlarda mavjud bo’lgan torli, damli hamda urma-zarbli cholg’ularning nomlari va ular xususida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Sharq musiqashunos olimlarining cholg’u musiqasiga oid qarashlari, musiqiy-ilmiy merosi yoritilgan.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORY OF FORMATION OF UZBEK FOLK INSTRUMENTS AND SCIENTIFIC HERITAGE OF EASTERN MUSICAL SCIENTISTS IN THE ART OF PERFORMANCE

This article discusses the history of the formation of Uzbek folk instruments and their role in our musical heritage. Here are the names and details of stringed, tambourine, and percussion instruments that existed in the Middle Ages. The views of oriental musicologists on instrumental music, the musical and scientific heritage are covered.

Текст научной работы на тему «O’ZBEK XALQ CHOLG’ULARINING SHAKLLANISH TARIXI VA SHARQ MUSIQASHUNOS OLIMLARINING CHOLG’U IJROCHILIGI SAN’ATIGA OID ILMIY MEROSI»

O’ZBEK XALQ CHOLG’ULARINING SHAKLLANISH TARIXI VA SHARQ MUSIQASHUNOS OLIMLARINING CHOLG’U IJROCHILIGI SAN’ATIGA

OID ILMIY MEROSI

Ulug’bek Muzafarovich Mirshayev

Buxoro davlat universiteti San’atshunoslik fakulteti Musiqa ta’limi kafedrasi mudiri

u.m. mirshayev@buxdu. uz

Kalit so’zlar: Milliy cholg’ular, tarixiy qо’lyozmalar, musiqiy risolalar, etnograf, tarix, kopelmeyster, jadidchilik.

HISTORY OF FORMATION OF UZBEK FOLK INSTRUMENTS AND SCIENTIFIC HERITAGE OF EASTERN MUSICAL SCIENTISTS IN THE ART

Ulugbek Muzafarovich Mirshaev

Bukhara State University, Faculty of Art History Head of the Department of Music

Education u.m. mirshayev@buxdu. uz

Keywords: National instruments, historical manuscripts, musical brochures, ethnography, history, copelmaster, jadidism.

О’zbek xalqi qadimiy boy musiqiy merosga ega bo’lib, bunda musiqiy cholg’ularning о’rni alohida ahamiyat kasb etadi. Musiqiy cholg’ular xalqimizning moddiy hamda beqiyos ma’naviy boyligi hisoblanadi. Chunki, har bir xalq о’z milliy

merosi, davrlar osha yuzaga kelgan an’analari va qadriyatlarini milliy ohanglar orqali tarannum milliy cholg’ulariga egadir.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

Tarixdan ma’lumki, o’zbek xalq cholg’ulari rang-barang tarzda, oziga xos shakllardan va musiqaning barcha tarmoqlariga mos ravishda shakllanib, asrlar osha rivoj topib kelgan. Buyuk allomalarimiz Abu Nasr Farobiy (IX asr) o’zining “Katta musiqa kitobi”da, Safiuddin Urmaviy (XII asr) Musiqiy risolasida, Abdulqodir Marog’iy (XIV asr) “Jami al-alhon fi-ilm al-musiqiy” risolasida, Ahmadiy (XIV asr) “Sozlar munozarasi” asarida, Zaynullobiddin Husayniy (XV asr) “Risola dar bayoni qonuni va amali musiqiy” risolasida, Abdurahmon Jomiy (XV asr), Amuliy (XVI), Darvesh Ali Changiy (XVII) musiqiy risolalarida musiqiy cholg’ularni o’rganib, tadqiq etish masalalarini turli tomonlariga to’xtalib, o’z davrining musiqiy cholg’ulari tasnifotini bayon etganlar. O’tmishning zabardast shoirlari o’z asarlarida musiqiy cholg’ular nomlari va ularning mohir ijrochilarini qayd etishda cholg’ularga murojaat etganlar.

Ayniqsa, o’z ijodi bilan ma’rifat darajasiga erishgan buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy hazratlari musiqa ilmining eng nafosatli va mumtoz tarmoqlariga urg ‘u berib o’tganlarini ul zotning asarlaridan bilib olish mumkin. XX asrga kelib Eyxgorn, Abdurauf Fitrat, Viktor Belyayev kabi olimlar musiqiy cholg’ular va ularda ijrochilik masalalarini o’rganish xususida samarali harakatlarni amalga oshirganlar.

Tarixiy qo’lyozmalar, adabiy asarlar va musiqiy risolalarda O’rta Osiyo xalqlari cholgu ijrochiligi amaliyotida vujudga kelgan cholg’ularning nomlari o’z ifodasini topgan. Musiqiy risolalarda esa cholg’ularga tegishli (shakl, tuzilish, torlar nisbati, sozgarlik mezonlari, cholg’ular tayyorlashda ishlatiladigan daraxtlar va materiallar haqida malumotlar keltirilgan.

Ularda torli cholg’ulardan: Borbad, Ud, Rud, Qo’biz, G’ijjak, Navha, Nuzxa, Qonun, Chang, Rubob, Tanbur, Dutor;

Damli cholg’ulardan: Ruhafzo, Shammoma, Organun, Sibizg’i, Nayi anbon, Chag’ona, Bulamon, Surnay, Nay, Qoshnay, Karnay;

Urma zarbli cholg’ulardan: Daf, Doira, Nog’ora, Safoil kabilar to’g’risida turli darajadagi ma’lumotlar keltirilgan.

Al Farobiy, Abdurahmon Jomiy, Amuliy, Darvesh Ali Changiy, Abdurauf Fitrat, Viktor Belyayevlar o’z risolalarida cholg’ular va ularda ijrochilik masalalariga katta e’tibor bilan yondoshib, cholg’ularni amaliyotdagi tutgan o’rni, ayrim falsafiy xususiyatlari hamda ma’lum darajada tasnifoti bilan yoritganlar.

Davrlar о’^Ы, jamiyat taraqqiyoti mezoniga cholg’ular ham hamnafas tarzda rivojlanib, zamonaga mos takomillashib, mukammallashib borgan. Tarixiy manbaalarda Qulmuhammad Udiyning Ud cholg’usiga tоrtinchi sim taqqanligi yoki g’ijjak cholg’usining avval ikki torli, keyin uchinchi va tоrtinchi torlari taqilganligi kabi ma’lumotlar aynan cholg’ular takomillashishi bilan bog’liqdir. Takomillashish jarayonida cholg’ularning shakl va ovoz mezonlarini boyitish katta ahamiyat kasb etgan. Bu ikki mezon cholg’ularning ma’naviy va moddiy qiymatini ham belgilashga asos ЬоНЬ xizmat qilgan. Zero, chiroyli cholg’u gо’zal ovozga ega ekan, u xalq ma’naviy boyligi hamda mulki ekanligini e’tirof etish lozimdir.

XIX asr oxiri va XX asrning о’zida Chang va Qashqar rubobi shakllandi hamda cholg’u ijrochiligidan keng о’rin egalladi. Ud va Qonun cholg’ulari qayta tiklanib, ijrochilik amaliyotini sezilarli darajada boyitdi. Afg’on rubobi hamda Kurd sozi ham оziga xos jozibasi bilan cholg’u ijrochiligidan munosib опп oldi.

Musiqiy cholgularning ta’rifi, shakllari, tuzilishlari, tarkibiy jihatlari, ijrochilari bilan bog’liq ma’lumotlar, asosan о^ asrlardan boshlab badiiy adabiyotlar hamda musiqiy risolalarda yoritila boshlandi. Demak, о’rta asrlarga kelib, qadimdan shakllanib, takomillashib kelgan xalq musiqiy cholg’ulari ijrochilik amaliyotida о^ о’тт topgan.

Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad Al Xorazmiy, Zaynulobiddin Husayniy, Sayfiuddin Urmaviy, Abdulqodir Marog’iy, о^ risolalarida cholg’ular va ularning bir qator sifat va xususiyatlari haqida оz risolalarida mufassal bayon etganlar. О’Гд asrda yozilgan musiqiy risolalarda cholg’ularning takomillashishi hamda rivoji yо’lida qilingan о’zgarishlar, yaratilgan yangi cholg’ular va istemoldan chiqqan cholg’ular tasnifotini to’rish mumkin.

XIX asrning II yarmiga kelib о’zbek an’anaviy cholg’ularini о’rganishga alohida ahamiyat berila boshlandi. О’1-ta Osiyo xalqlari madaniyatiga qiziqish G’arb mamlakatlarida ortib bordi va uni о’rganish maqsadida mutaxassislar kela boshladi. Marko Polo, Vamberi, Ankomin, Leysek, Eyxgorn kabi sayohatchi etnograflar, tarixchilar, kopelmeysterlarning kundaliklarida qayd etilgan ma’lumotlar keyinchalik yirik-yirik maqolalar va kitoblar tarzida nashr etildi.

XX asrga kelib cholg’u ijrochiligi san’atida keng ommalashgan cholg’ularni о’rganish va tadqiq etish ishlariga e’tibor kuchaydi. Bu ishni atoqli jadidchilik harakati namoyandalaridan Abdurauf Fitrat boshlab berdi. Undan sо’ng musiqashunos olimlar

V. Belyayev, F. Karomatov, T. Vizgo, A. Malkeyevalar bu ishni muvaffaqiyatli davom ettirdilar.

1. Karimov I.A. Yuksak manaviyat-yengilmas kuch .- T.: Manaviyat, 2008

2. Semenov A. Sredneaziatskiy traktat po muzike Dervisha Ali (XVII veka) .- 1946

3. Karomatov F. Uzbekskaya instrumentalnaya muzika.- T., 1972

4. Vizgo T.S. Muzikalniye instrumenti Sredney Azii.- Moskva, 1980

5. Petrosyans A.I. Instrumentovedeniye.- T., 1980

6. Akbarov I.A. Muzika lugati.- T., 1987

7. Azimov K.T. Metodika raboti s samodeytelnim orkestrom uzbekskix narodnix instrumentov.- T., 1988

8. Abdurauf Fitrat. Ozbek klassik musiqasi va uning tarixi.- T., 1993

9. Ruziev, D. Y. (2021). Ways Of Working On Musical Compositions. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(01), 436-440.

10. Ruziev, D. Y. (2021). THE ROLE OF THE CONDUCTOR IN ORCHESTRAL PERFORMANCE. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 1(01), 66-71.

11. Ruziev, D. Y. (2021). DESIGNING THE LEARNING PROCESS FOR MUSICAL WORKS. International Engineering Journal For Research & Development, 6(ICDSIIL), 6-6.

12. Norova, S. U. (2021). Imam Abu Hamid Al-Ghazali. Teacher-Student Coaching Relations. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(01), 441-445.

13. Норова, Ш. У. (2020). Повышение профессиональной компетентности путем подготовки молодежи к хоровой деятельности. Наука, техника и образование, (10 (74)).

14. Umirzakovna, N. S. (2021). WAYS TO IMPROVE LEARNING EFFICIENCY USING INNOVATIVE TECHNOLOGIES. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 1(01), 41-47.

15. Yoshiyevna, U. M. R., & O’G’Li, R. A. R. (2021). MUSIQA MADANIYATI DARSLARIDA “VENA KLASSIK MAKTABI” NAMOYONDALARI HAYOTI VA IJODIYIY FAOLIYATI BILAN TANISHTIRISH USLUBLARI. Scientific progress, 1(3).

16. Yoshiyena, U. M. (2020). THE IMPORTANCE OF USING PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN SPECIAL EDUCATIONAL SCHOOLS. Вестник науки и образования, (22-2 (100)).

17. Yorievna, U. M. R., & Karimovna, N. N. (2020). Innovative approach to the development of musical abilities in children with disabilities health opportunities. Проблемы педагогики, (2 (47)).

18. Жураев, Б. Т. (2019). Сомонийлар даврида педагогик фикрлар тараккиёти. Pedagogik mahorat (Ilmiy-nazariy va metodikjurnal), 67-70.

19. Жураев, Б. Т. (2020). ВОПРОСЫ НРАВСТВЕННОГО И КУЛЬТУРНОГО ВОСПИТАНИЯ В ЭПОХУ САМАНИДОВ (НА ПРИМЕРЕ ТВОРЧЕСТВА АЛ-БУХАРИ И АЛ-ФАРАБИ). In Современное общество: актуальные проблемы и перспективы развития в социокультурном пространстве (pp. 66-71).

20. Жураев, Б. Т. (2019). Социально-духовное развитие студентов. In Россия-Узбекистан. Международные образовательные и социально-культурные технологии: векторы развития (pp. 22-23).

21. Миршаев, У. М., & Миршаева, Д. А. (2020). Роль народных песен в нравственном воспитании учащихся. Проблемы педагогики, (3 (48)).

22. Миршаев, У. М. (2020). Музыкально-эстетическое воспитание и современные требования к учителю музыки. Вестник науки и образования, (21-2 (99)).

23. Mirshayev, U., Sh, S., Cherniavskyi, V., Asadova, S., & Aslanova, N. (2019). The important tendencies in the development of creative and creative potentials in youth. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(3-3), 497-500.

24. Madrimov, B. K. (2021). Professional Training Is An Incentive For Moral And Aesthetic Education. The American Journal of Social Science and Education Innovations, 3(02), 109-113.

25. Khudoinazarovich, M. B. (2021). AESTHETIC EDUCATION OF SCHOOLCHILDREN OF UZBEK MUSIC AND FOLK SONGS. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 1(01), 62-65.

26. Khudoynazarovich, M. B. (2020). HISTORICAL STAGES IN THE DEVELOPMENT OF UZBEK FOLK ART. World Bulletin of Social Sciences, 1(1), 32-33.

27. Yarashev, J. Т. (2013). “Bukhorcha” and “Mavrigi” song classes-as a national and noetic spiritual values of the Uzbek nation. ТРАДИЦИОННАЯ И СОВРЕМЕННАЯ КУЛЬТУРА: ИСТОРИЯ, АКТУАЛЬНОЕ ПОЛОЖЕНИЕ, ПЕРСПЕКТИВЫ, 114.

28. Yarashev, J. T. (2019). Research on Bukhara music heritage through axiologic features. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 7(12).

Tarixin İlhamı, İlhamın Tarixi – Kulturoloji-tarixi oçerk. Aydın Xan ƏBİLOV

Ta’limda axborot texnalogiyalarining vujudga kelish tarixi

Tarixin İlhamı, İlhamın Tarixi – Kulturoloji-tarixi oçerk. Aydın Xan ƏBİLOV

O’ZBEK XALQ CHOLG’ULARINING SHAKLLANISH TARIXI VA SHARQ MUSIQASHUNOS OLIMLARINING CHOLG’U IJROCHILIGI SAN’ATIGA OID ILMIY MEROSI Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ulug’Bek Muzafarovich Mirshayev

Похожие темы научных работ по искусствоведению , автор научной работы — Ulug’Bek Muzafarovich Mirshayev

HISTORY OF FORMATION OF UZBEK FOLK INSTRUMENTS AND SCIENTIFIC HERITAGE OF EASTERN MUSICAL SCIENTISTS IN THE ART OF PERFORMANCE

Текст научной работы на тему «O’ZBEK XALQ CHOLG’ULARINING SHAKLLANISH TARIXI VA SHARQ MUSIQASHUNOS OLIMLARINING CHOLG’U IJROCHILIGI SAN’ATIGA OID ILMIY MEROSI»

Related posts: