Türk mənşəli arxaizmlər

Ac-yalavac . Значение второй части этого парного слова объяснять как известное в тюркской лексике слово « yalabac » ( посланник , посол ) было бы не верным. По нашему мнению, компонент « yalavac » на самом деле является сложным словом, которое было образовано в результате присоединения к слову « ac » ( голодный ) слова « yavlak » ( много ) [1, c.79] и образования таким образом его превосходной степени.

Процесс архаизации парных слов в азербайджанском языке

Ализаде, М. С. Процесс архаизации парных слов в азербайджанском языке / М. С. Ализаде. — Текст : непосредственный // Филологические науки в России и за рубежом : материалы I Междунар. науч. конф. (г. Санкт-Петербург, февраль 2012 г.). — Санкт-Петербург : Реноме, 2012. — С. 98-102. — URL: https://moluch.ru/conf/phil/archive/26/1824/ (дата обращения: 25.03.2023).

Большинство парных слов в азербайджанском языке – проявление лексического параллелизма, возникшего как результат исторического развития. Это свидетельствует о древности подобных слов, и их возникновение можно рассматривать как особенность, свойственную начальному периоду формирования литературного языка. Равноправие составных частей парных слов является также процессом их борьбы (особенно между компонентами с близким значением). В большинстве случаев один из компонентов (порой и оба) парных слов становится для литературного языка архаичным, или вовсе выходит из активного употребления, или переходит к диалектной лексике, или, подвергаясь фонетическому или семантическому изменению, меняется до неузнаваемости. Таким образом, возникает проблема «этимологического компонента» в составе парных слов. Один из компонентов парных слов, входящий в данную парадигму, наряду с приобретением самостоятельности в современном азербайджанском языке, начинает входить в активный словарный запас. Второй компонент парных слов (иногда оба из них) при сопоставлении с литературным языком лишается лексического значения и служит только для выражения грамматического значения. Иногда возникает необходимость установления первоначального корня компонентов, имеющих затемнённое значение. Это требует исследования, а значит установления этимологии для реконструкции десятков слов, образованных, предположительно, от одного корня, но воспринимающихся сегодня в современных тюркских языках, их диалектах и говорах как отдельные самостоятельные лексемы . С этой точки зрения парные слова позволяют заглянуть в самые древние пласты азербайджанского языка и являются своеобразным « ключ ом» для определения первоначального корня целого ряда тюркских по происхождению слов. Установление первоначальных корней тюркского происхождения связано с некоторыми трудностями. Это объясняется агглютинативным строением тюркских языков. Под постоянным влиянием словоизменительных и словообразовательных аффиксов изменению подвергаются все элементы слова: на стыке корня и аффиксов происходят различные фоно-морфологические процессы. Этимологический анализ, наряду с обеспечением генетической и лексико-грамматической ясности компонентов (или одного, или обоих) отдельных парных слов, позволяет уточнить количество и качество (т.е. степень доминантности) лингвопоэтических средств и методов, участвующих в формировании парных слов. В результате, создаётся полная картина закономерностей исторического развития парных слов в азербайджанском языке.

С точки зрения наличия в равной степени лексического значения у компонентов парные слова можно распределить по двум группам: 1) парные слова с одним этимологически затемнённым компонентом; 2) парные слова с неясной этимологией обоих компонентов.

Определённую часть парных слов в а зербайджанском языке на современном этапе его развития составляют слова с неясной семантикой одного из компонентов, а значит с компонентами, которые в отдельности употребляться не могут. Составные части таких парных слов могут быть различными по происхождению, однако в данной статье речь пойдёт только о парных словах с компонентами тюркского происхождения.

Такого типа парные слова можно распределить по следующим группам:

1) парные слова с неясной этимологией компонентов;

2) слова, образованные лексическим повтором;

3) слова, разъясняемые путём указательной мотивации;

4) парные сочетания, этимологическим компонентом которых являются «свободные слова».

По нашему мнению, к каждому из парных слов с этимологическим компонентом надо подходить с серьёзной научно-исторической позиции. Каждый из таких образцов требует особого разбора. Только таким путём может быть восстановлена их первоначальная этимология и строение. На основе внешних особенностей, носящих лексический и грамматический характер, было бы неправильным делать обобщение, поэтому целесообразно остановиться на каждом парном слове, исследуемом отдельно.

Ac-yalavac . Значение второй части этого парного слова объяснять как известное в тюркской лексике слово « yalabac » ( посланник , посол ) было бы не верным. По нашему мнению, компонент « yalavac » на самом деле является сложным словом, которое было образовано в результате присоединения к слову « ac » ( голодный ) слова « yavlak » ( много ) [1, c.79] и образования таким образом его превосходной степени.

Ala-bul а . Принимая как важнейшее условие принадлежность компонентов этого слова к одной и той же части речи, можно утверждать , что они образовались от архаических с лексико-грамматической точки зрения деепричастий. « Ala » означает « обманчивый », « неясный », « bula » – « мутный », « непрозрачный », « смешанный ». Одинаковое по значению парное слово « alax-bulax » (на диалекте) является его морфологическим вариантом. Парное слово « а laşıq-dolaşıq » образовалось в результате влияния архаического значения первой части (корня глагола); вторая часть явно свидетельствует о синонимичности.

Bət-bəniz. О первой части этого слова Севортян Э.В. пишет: « Bət » – было самым древним синонимом слова лицо, и можно сказать, что , кроме азербайджанского и турецкого язык ов , оно сохранилось во всех тюркских языках» [ 2, c. 122].

Bəzək-düzək. Данное парное слово п роизошло с помощью рифмующихся глагольных дериватов ( bəzə- + k, düz- + ək ) , что свойственно тюркским языкам. Однако вторая часть его не употребляется как самостоятельное слово. Значит, чтобы образовать парное слово, требуется второй (производный) компонент, аналогичный модели первой части. Образованные в своё время подобные слова сохраняются в современном азербайджанском языке как его составная часть.

Boy-buxun. Вторая часть данного слова составила пару в современном языке со словом « boy » ( рост ) путём аллитер а ц ии. Перв она ч аль ный вариант слова « b uxun » – « boğum » – (в современном языке « buğum » ) означает « позвонок », « сустав », « сочленение » [3, c.109]. Известно, что рост живых существ ( парное слово « boy – buxun » употребляется только по отношению к живым существам) осуществляется за счёт удлинения позвон очника. Значит, части объединены общим значением.

Çalın-çarpaz. Первая часть парного слова связана с понятием « vurmaq » ( бить ) , поэтому вторая часть с такой же семантикой ( çapmaq – рубить , рассекать ) присоединилась к первой части, а каждая из частей образовалась посредством адвербиально-архаически х аффикс ов : к глагольным корням были присоединены форманты -ın и – az , образующие наречия.

Əkə-bikə . Первая часть слова употребляется в значении « пожилой, взрослый » (сравним: əkəc – матёрый ) и относится к лицам мужского пола [4, c. 120-122] . Вторая часть употребляется в том же значении, но относится к лицам женского пола (« ханум », « взрослая ханум »). Таким образом, слово является древней формой обращения к лицам мужского и женского пола (императивным средством).

Əkin-tiki n . Первая часть этого парного слова не имеет значения « сеять », а употребляется в значении « посадить дерево » ( рассаду и др.). Надо принять во внимание, что начальный согласный корня второго компонента исторически был звонким (в «Китаби-Деде Горгуд» « dikmək » означает « воткнуть дерево в землю »). Получается, что парное слово образовалось не только на основе созвучия частей, но и благодаря наличию фактора синонимии.

Xəbər-ətər. Второй компонент в современном литературном языке подвергся полной асемантизации, хотя в азербайджанских письменных памятниках этот компонент использовался как синоним слова « xəbər » ( весть ): « Axan quru sulardan xəbər keçə, ərquru yatan ala dağdan ətər aşa» [5, c. 176].

İlan-çayan. В то время как первая часть слова имеет общеупотребительное значение, вторая часть полностью архаизировалась. Семантику этимологического компонента можно восстановить на основе материалов древних словарей: в словаре Хиндушаха Нахчивани «Ас-сихах-уль-аджамиййа» перевод слова « çayan » с персидского языка даётся как « sədpayə », что означает насекомое наподобие сороконожки [6, c.158]. В другом источнике, в персидско-турецком словаре Х ю самеддина Хойина «Тёхфейи-Хюсам» , слово « çayan » переводится как « скорпион » [7, c.160]. В словаре «Кутадгу Б илик» и у М.Кашгари данное слово дано в форме « çadan”, « çazan ». Значит парное слово « ilan-çayan » на основе общего значения называет любого ядовитого насекомого и животного.

Kənd-kəsək. Части этого парного слова являются о тносительны ми синоним ами . Вторая часть не употребляется в том значении, которое имеет слово в современном разговорном языке (сравним: daş-kəsək ) (« к əsək » – это комья затвердевшей, окаменевшей почвы). Исторически слово « kəsək » означает часть « провинции », « посёлка », « территории , земли ». Употребление слова « кəsək » в значении « кусок, часть » было отмечено в «Словаре древних тюркских слов» [3, c.302]. Сегодня эта семантика полностью архаизировалась.

Köklü-köməcli. Парное слово о бразовалось на основе созвучия слогов ( kö-kö , lü-li ). Любопытно, что безаффиксного варианта этого парного слова нет, и, возможно, не было. Несмотря на архаизацию второй части, она сохранилась в составе некоторых слов (в толковом словаре приводится название растения « əməköməci » – мальва ) [8, c.109]. Если считать, что вторая часть köm- (имеет значение « сажать ») [3, c.314] является существительным, образованным от глагола (в азербайджанском языке имеются слова с морфемой –a(c): yaxmac (бутерброд) , qazanc (заработок, прибыль) , tıxac (пробка) , dinc (спокойный) и др. ), то становится очевидным отношение синонимии между составными частями данного слова.

Sayır-bayır. Части этого парного слова архаизировались. Оно обычно употребляется, когда речь идёт о человеке с температурой. В современном языке данное парное слово употребляется в значении « бессмысленный , бессодержательный, бессвязный, алогичный ». Первая часть парного слова очень часто употреблялась в классической литературе, в письменных памятниках в форме « sayru » , что означает « больной» . Отсюда глагол « sayıqlamaq » ( бредить ) в современном языке. Хотя в компоненте « вayır » утрачена внутренняя форма слова, его словообразовательная структура может быть восстановлена путём синхрон ического анализа . Становится очевидным, что морфема « bay » является корнем дериватов « вayılmaq, bayğın » . Каждая из частей исторически являлась причастием с аффиксом – ır 4 . Таким образом , в образовании слова роль сыграли созвучие и общая среда ( а исторически, можно утверждать, и синонимичность).

Söz-soy // Söz-sov. Вторая часть этого парного слова представляет собой вариант произношения известного в западных говорах азербайджанского языка слова « sab », взятого из древней тюркской лексики [3, c.478]; в других говорах бытует вариант « söz-sov » этого парного слова. Оба варианта, наряду с тем, что в синхроническом аспекте являются единицей языка и речи, по коммуникативной функции эквивалентны. Но исторически лексема « soy » не не имела значение « слово, речь ». В тюркских текстах, в азербайджанских памятниках (в «Китаби-Деде Горгуд» и в других фольклорных источниках) это слово имеет несколько значений: 1) поколение ; 2) семья ; 3) раса ; 4) отцы ; 5) династия ; 6) слово, мелодия . В «Китаби-Деде Горгуд» охвачены почти все значения тюркского по происхождению слова « soy »: « Qarılar dörd dürlüdür: birisi soldıran soydır … Dədəm Qorqut gəlübən boy boyladı, soy soyladı. Bir soy dəxi soyl amış. » [5, c.33]. А какое значение имеет вторая часть парного слова в современном языке? С этой целью обратимся к следующим строкам из «Дивана» Шахрияра: « Bakının söz-soyu , hekayələri, Düşməz illər durunca dillərdən » [9, c.80]. В этом примере синтаксическое поле (наличие однородных члено в), а также употреблённое как синоним парного слова « söz-soy » слово « повесть », явно показывает , что и сегодня в Южном Азербайджане слово « soy » употребляется как « песня, поэтический текст, сопровождаемый музыкой ». Значит, вторая часть парного слова « söz-soy » образовалась на основе семантики и этимологически никакого отношения к корню « sab » не имеет .

Yandı-qındı. Первая часть парного слова имеет переносное значение ( злить, мучить ). По нашему мнению, вторая часть является формой подвергшегося фонетическому изменению архаического глагола « qındır » ( раздражать, волновать ) [10, c. 731]. Неслучайно, что он используется как синоним составного слова « acıq-qıcıq » .

Хотя в некоторых парных словах наличие чуж еродного структурного элемента -r- и не вызывает сомнения, к такого типа фактам, примерам необходимо относиться тщательно и с научно-исторических позиций. В противном случае, в результате ошибочных лингвистических выводов, некоторые исторически возникшие на основе общего мотива парные слова могут считаться превосходной степенью прилагательного или существительными с чужеродным элементом -r- . По этой причине особое внимание необходимо обратить на имеющиеся в азербайджанском языке образцы sür-sümük, tör-töküntü, qər-qəmiş//qar-qamış, tir-tikan, yer-yemiş и др. В с овременн ой лингвистик е такого рода парные слова рассматриваются как простые существительные, образованные путём присоединения после первого слога второй части чужеродного структурного элемента -r- . На самом деле, в своё время имеющие самостоятельное значение и являющиеся обязательно синонимом второй части такие слова в нынешнем состоянии преврати лись в асемантическую морфему и, можно сказать, « растворились » в лексической массе второй части, имеющей прозрачное значение . В современном языке упомянутые выше примеры воспринимаются в ряду существительных с чужеродн ым структурн ым элемент ом -r- , х отя в тюркских письменных памятниках слово « sür » употреблялось в значении « толстый камыш », « ствол тростника » [5, c.152] . Э то слово можно употреблять и в значении « ствол бамбука » (тюрк.: индийский камыш ). Ствол многолетнего тростника или бамбука имеет форму затвердевшей трубки и с содержащимся внутри веществом , похожим по своим свойств а м на вату, напоминает трубчатую кость, наполненную костным мозгом. Исторически потенциальными корнями слова « sümük » (кость) и тюркского эквивалента этого слова « gemik » являются « süm » и « gem » . От этих корней с помощью одного и того же аффикса в азербайджанском языке образовались глаголы « sümürmək » ( сосать ) и « gəmirmək » ( грызть ) . Можно предположить поэтому, что первоначальным вариантом составного слова « sür-sümük » было « sür – süm ». Значит, парное слово « sür-sümük » образовалось от двух различных лексических единиц на основе обще й мотива ции , а также аллитерации. С лово « sür » как самостоятельн ая лексическ ая единиц а была обнаруж ена нами в историческ ом источник е азербайджанского языка – в «Китаби-Деде Горгуд», например: « Altmış tutam sür cidasın qoltuq qısub … » [5, c.152].

В составном слове « tör-töküntü » ( имеется и вариант « tör-tök » ) первая часть сегодня также превратилась в асемантическую единицу. Однако в древнетюркских и алтайском языках корень « tör » стал самостоятельным словом, носящим полисемантический характер. Корнем слов törəmək, törəmə, törəniş (возникать, происходить, образование, возникновение) в современном азербайджанском языке является то самое слово « tör » . В средние века слово « törə » (с корнем « tör » ) в тюркско-огузских источниках употреблялось в значении « сборник законов » [11, c.3]. По нашему мнению, в сочетании « bel tiri » (позвоночник) и в слове « tirə», употребляющемся в значении «род, династи я , племя», корень « tör » , подвергшись фонетическому изменению, трансформировался в корень « tir ».

Имеющие синонимич еск ое значение слова « yer-yemiş » и « mer-meyvə » и сегодня употребляются в разговорном языке. Первое из них, наряду с тем, что является парным словом, считается и существительным с чужеродным структурным элементом. Первая часть этого слова, вместе с тем, может считаться существительным « yer » ( земля ). Однако исследования показывают, что исторически в азербайджанском языке части целого ряда парных слов с морфологической точки зрения имеют одинаковую структуру; при наличии различий или первая часть указывает на вторую, или вторая часть – на первую, например: alqı-satqı (купля-продажа) , allı-güllü (красивый, расписанный цветами) , ölüm-itim (смерть, потеря) и др. Именно по этой причине первую часть парного слова « yer-yemiş » можно считать не существительным, а причастием. Первая часть претерпела изменения по следующей цепочке: yeyir &#; yeir &#; yer &#; yer . Таким образом, парное слово « yeyir-yemiş » уступило место слову « yer-yemiş » . Использование в письменных памятниках причастия с аффиксами – ır, -ir, -ur, -ür и отделившихся от них существительных не вызывает сомнения. Например, «. G əzir ayağum yoxdur» (Şühədanamə, 87b); « Uyur fitnəni oyatdurmazam» (Şühədanamə, 172a) [12, c.70]; «Yatan ərin umuru olmaz» [5, c.57] ; «Yatur yerdə bəg Bəkili tutun» [5, c.106].

Sir-sifət . В современном казахском литературном языке как синоним слова « sifət » ( лицо ) используется слово « surı ». Слова « sifət » , « sumbat » , « suyum » исторически были в азербайджанском языке самостоятельными лексико-семантическими единицами и могут считатьтся дериватами корня « sir//surı » [13, c.8]. Значит, парное слово образовалось на основе аллитерации и синонимии.

Как известно, у некоторых парных слов в азербайджанском языке имеются фонетич еские, лексические и морфологические варианты. Одной из причин этого является то, что в некоторых парных словах, являющихся также единицами языка и речи, функциональное равновесие между компонентами отсутствует ( конечно, эти образцы также продукт исторического развития). Некоторые парные слова образуются от двух фонетических вариантов одного и того же корня. Из-за непонятности этимологии одного из компонентов они не воспринимаются носителями языка как самостоятельные слова. К таким образцам можно отнести и парное слово « geyim-kecim » . Одн им из фонетических различий между восточными и западны м и тюркскими языками М.Кашгари считал чередовани е y &#; j,c . На основе этой закономерности, в азербайджанском языке , наряду со словом « geyim », использовалось характерное для других тюркских языков (кыпчакская группа) вариант gejim//gecim, который впоследствии вышел из активного употребления в современном языке, но закрепился в парных словах « geyim-gecim »(одежда) и « geyinib-gecinmək »(разодеться) .

Из-за потери компонентами парных слов своей самостоятельности порой возникают сложности в определении и этимологи и ; причину этого иногда можно объяснить их структурными изменениями. Семантически близкие слова после объединения их в пары очень часто в своём развитии подвергаются фонетическим изменениям, то есть претерпевают своеобразную шлифовку. В результате этого в языке возникают неизвестные слова – компоненты с затемнённым значением, которые часто воспринимаются как «пустые слова», то есть лишённые какой-либо семантики. Однако малыми усилиями можно обнаружить в живом языке их неискажённые фонетические варианты-прототипы. Например, второй компонент парного слова yorğun-arğın (усталый, утомлённый) воспринимается носителями языка как ритмическое «эхо», возникшее на основе максимального звукового соответствия с первым компонентом, выполняющим роль семантического стержня соединения, несмотря на то что компоненты этого парного слова, являясь исторически самостоятельными лексическими единицами, были синонимами. Слово «а rğın », образованное на основе модели первого компонента от архаического корня « ar- » имеет то же значение [3, c.50].

В процессе образования парных слов, наряду с проблемой этимологических компонентов, наблюдается также полная их архаизация. Примечательным является тот факт, что в результате редкого употребления такого типа парных слов, забывается и семантика их составных частей, а в отдельных случаях же один из компонентов начинает бытовать в языке как самостоятельное слово. Такого рода образцы можно встретить в древних источниках, памятниках и в произведениях классиков:

Əm-səm. Это парное слово, исторически имеющее значение употребляющегося в современном языке слова « dərman, dava-dərman » ( лекарство ), было упомянуто ещё в словаре Хиндушаха Нахчивани «Ас- с ихах – ул ь -аджамиййа» [6, c.14]. В «Огузнаме» это парное слово было употреблено в составе пословицы « Əmə-səmə inanma, əmsiz-səmsiz də qalma » [14, c.61]. И Э.В. Севортян в своём «Этимологическом словаре» приводит сведения об этом парном слове и отмечает, что его можно найти и в «Словаре» М.Кашгари [4, c.270].

Некоторые парные слова, считающиеся архаичными в современном азербайджанском языке, отмечены и в «Кысас ал-анбия» Н.Рабгузи – памятнике XIV века: « Yığı-sığı – плач; iziş- ayağ // idiş-ayağ – посуда; an-tan – растерянный; yarıq-yaşıq – yaraq-yasaq [ 15, c.43-44]. В словаре Хиндушаха Нахчивани мы встретили ещё два образца такого типа парных слов: « yük-yap »(груз) [6, c.26] və « ilğım-salğım »(мираж) [6, c.14]. Если первые компоненты в каждом из вариантов в современном языке ещё сохранили свою функциональность как общеупотребительные слова, то вместе со вторым компонентом , образуя парные слова, они архаизировались.

В парных словах процесс архаизации происходил не только на лексическом, но и семантическом уровне. Так, например, использованное в произведении « Кысас ал ь -анбия » слово « yarıq-yaşıq » в современном азербайджанском языке может считаться фонетическим вариантом парного слова “ yaraq-yasaq” ( военное снаряжение ). Семантику парного слова исследователь памятника Н.Гаджиева объясняет следующим образом: « Yarıq » – кольчуга, которую одевают во время боя, броня, « yaşıq » означает шлем, каска . Слова в произведении были использованы и в отдельности: «Kəltürdi, yarıqnı geydürdi, uzun geldi . Yaşıqnı başığa urdı irsə yağ belgürdi . ». Как синоним слова « yarıq» употребляется также выражение « sancış tonı» [15, c.43]. Парное слово « yarıq-yaşıq » , спользованное в памятнике в значении « военное снаряжение », подвергшись фонетическому и семантическому изменению, в современном языке используется как парное слово « yaraq-yasaq » в значении « любое оружие, его различные виды » .

1. Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. Москва,1984.
2. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на букву «Б»). Москва, 1978.
3. Древнетюркский словарь. Л., 1969.
4. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на гласные). Москва, 1974.
5. Китаби-Деде Коркуд (Составитель: Ализаде С. К.) , Баку, 1999. (на азерб. языке)
6. Хиндушах Нахчивани . Ас-сихах-аль-аджемиййе . ( Составители : Алескерова Т.А ., Садыкова Дж . А .) , Баку , 1993. (на азерб. языке)
7. Х ю самеддин Хойи. Тёхфейи-Хюсам. ( Составители : Алескерова Т.А ., Садыкова Дж . А .) , Баку , 1996. (на азерб. языке)
8. Толковый словарь азербайджанского языка : в 4-х томах , II т . , Баку, 2006.
9. Шехрияр. Дивани-тюрк. Баку , 1993. ( на азерб. языке)
10. Радлов В.В. Oпыт словаря тюркских наречий. Т. II, ч. I, Санкт-Петербург , 1899.
11. Баят Физули. Огузская эпическая традиция и эпос «Огуз каган». Баку, 1993. (на азерб. языке)
12. Ализаде С.К. Азербайджанский письменный язык в средние века. Баку, 1985. (на азерб. языке)
13. Гаджиев Т.И. Восстановление древних морфем в тюркских языках// Этимологические и историко-морфологические исследования тюркских языков. Баку, 1987.
14. Огузнаме (Составитель: Ализаде С. К. ) Баку , 2006. (на азерб. языке)
15. Гаджиева Н.Н . Язык произведения «Кысас- а ль- а нбия (рукописные экземпляры, лексико-семантические и синтактические особенности). Баку, 1996. (на азерб. языке)

Основные термины (генерируются автоматически): парное слово, слово, часть, азербайджанский язык, современный язык, парная, компонент, современный азербайджанский язык, чужеродный структурный элемент, этимологический компонент.

Türk mənşəli arxaizmlər

Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə əsərlərindəki bəzi
türk mənşəli arxaizmlərin digər əski türk mətnlərində işlənməsi haqqında məşhur qaynaqlarda heç bir qeydə rast gəlmirik. Bu qəbildən olan sözlər daha çox Nişatinin “Şühədanamə”sində işlənib. Məsələn: əyğağ – casus; həcərçi – bələdçi, yol göstərən, kölük – minik atı, kutəl- yedək atı; qəytul-hərbi düşərgə qonğay – tədbir sahibi ağsaqqal, tabın – nökər, qulluqçu, təvacı – hərbi dəstə başçısı, ulca – əsir və s. Bu sözlərin monqol mənşəli olmasını da istisna etmək olmaz.
Yuxarıda qeyd olunan orta əsr tərcümə örnəklərindəki arxaizmlər sırasında semantik qrup baxımından ən çox hərbi anlayışları, heyvan adlarını və dini anlayışları bildirən sözlər çoxluq təşkil edir. Hərbi leksikologiyaya aid arxaizmlər: bəglərbəgi – baş komandir, çalış – çarpışma, əlbəyaxa döyüş; çəri – qoşun, ordu; qol – ordunun yan tərəfi; tip – ordunun mərkəzi; tuqçı – bayraqçı, bayraqdar; uğraş – çarpışma; döyüş və s. Əyğağ – casus, qəytul – hərbi düşərgə, təvacı – əsgəri dəstə başçısı, ulca – əsir sözlərini də bu qrupa aid etmək olar.
Heyvan, həşərat və quş adlarını bildirən arxazimlər: dəvləngəç-çaylaq, çaylaq cinsindən alıcı quş; keyik – maral, qulan – vəhşi at; qarçağay – şahin, qartal; kölük – minik atı; kutəl – yedək atı; üyəz – milçək və s. Sonuncu söz Türkiyə şivələrində üvez şəklində işlənir. Peşə və sənətlə, məişətlə bağlı sözlər: qancuğə – yəhər qayışı, qazuğ – dirək, çadır dirəyi, uzun mıx, sadaq – ox qabı, ükək – kəcavə və s. Dini anlayışlarla bağlı sözlər: Çələb – Allah, damu/tamu – cəhənnəm, uçmağ/uçmaq – cənnət və s. Bu sözlərə klassik Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin çoxunda rast gəlirik.
Əski tərcümə nümunələrinin ən gözə çarpan dil özəlliklərindən biri də türk mənşəli sinonimlərin qoşa işlənməsidir. Məsələn: al-götür, bitun-qamu-varı, doy/toy-dügün, qızıl-altun, düş-uyqu, gecə-dün, geyəsi-don, qum-qayır, oxranmaq-kişnəmək, sağ-əsən, sınmak-ufanmaq, uyumaq-yatmaq-ımızğanmaq, ün-səs, sürmək-çıxarmaq, varmaq-getmək və s. Bu xüsusiyyət İmadəddin Nəsimi əsərlərinin dili üçün də səciyyəvidir. Maraqlıdır ki, mütərcimlər, bir qayda olaraq bu cür sözləri eyni beyt və cümlə daxilində işlətmişlər. Məsələn:

Al-götür anı kim azad eyləyim,
Mən özümçün ol gunə zad eyləyim.
Ləşker-i İslam həzimet buldı çün,
Qeyser-i Rumiyə doy oldı dügün.
Kim kızıl-altunmidir, yoksa gümiş,
Ya nükrəmidir, dəmürmi, nə imiş.
Gər ağaclar yaprağınca ola həm,
Dəxi qumü qayır sanı, ey kərəm.
(“Hədisi-ərbəin” tərcüməsi)

Türk mənşəli sözlərin qoşa işlənməsi Dədə Qorqud dastanlarının və xalq danışıq üslubunda qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami”, Yusif Məddahın “Vərqa və Gülşah”, Suli Fəqihin “Yusif və Züleyxa” məsnəvilərinin dili üçün də səciyyəvidir. Bu məsələyə diqqət yetirən tədqiqatçılar bu xüsusiyyəti tayfa dilləri ilə əlaqələndirirlər.
Klassik tərcümə mətnlərində biri türk mənşəli, digəri isə ərəb və fars dillərindən alınma sinonimlərin də qoşa işləndiyi hallara da tez-tez rast gəlirik. Məsələn:

Söylədi kim, Məkkədür yerim əyan
Həm Bəni Haşimidən bəllü-bəyan.
Kiçisi qoydı əlin od üstin,
Parmağın yandurdı ol dəm dəstinə.
Çün ola məhşər güni sorğu-hesab,
Kimə rəhmət verilə, kim əzab.
(“Hədisi-ərbəin” tərcüməsi)

Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə əsərlərində antonimlərin də qoşa işlənməsi halları diqqəti çəkir. Bu cür sözlərin çoxu türk mənşəlidir. Məsələn:

Vermiş idim Həq yoluna azü çox,
Leyk bu igitden özgə dəxi yox.
Lütfi ilən ol Xudayi-dadgər
Dan-ahşam yerlərə əylər nəzər.
Dəxi Allah qorqusunun fikridir,
Bu fikir dün-gün könlümün zikridir.
(“Hədisi-ərbəin” tərcüməsi)

Ortaçağ tərcümə əsərlərinin səciyyəvi dil xüsusiyyətlərindən biri də onlarda frazeologizmlərə geniş yer verilməsidir. Klassik mütərcimlər bir çox hallarda frazeoloji birləşmələri orijinaldan asılı olmayaraq müstəqil şəkildə işlədib, bəzən isə orijinaldakı bu qəbildən olan birləşmələri onların ana dilindəki qarşılıqları ilə ifadə etməyə çalışıblar. Məsələn, Əhmədi Təbrizi “Əsrarnamə”nin farsca orijinalında işlənmiş aşağıdakı fars frazeologizmlərini çox ustalıqla onların türkcə qarşılıqları ilə verib: dər çeşm amədən – çöpünə almamaq, dəst əfşandən – əl yumaq, sər baxtən – baş qoymaq və s. Bu birləşmələrdən birincisi çöpə saymamaq şəklində digər klassik türk mətnlərində də işlənib. İkinci ifadəyə isə eynilə həm Nəsiminin, həm də Füzulinin dilində rast gəlirik. Sonuncu frazeologizm isə həm “Kitabi-Dədə Qorqud”da, həm də Nəsiminin dilində işlənib.
Fars frazeoloji birləşmələrinin türkcə qarşılıqları ilə tərcüməsi baxımından “Şühədanamə” daha çox zəngindir. Məsələn, Nişati farsca mətndə olan aşağıdakı fars frazeologizmlərini bu şəkildə çevirib: zəhr ab şodən – bağrı yarılmaq, kar əz dəst rəftən – iş işdən keçmək, kin xastən – qanını almaq, təəlloğ vərzidən – könül bağlamaq və s.
“Şühədanamə”də Nişatinin orijinaldan asılı olmayaraq sərbəst şəkildə işlətdiyi frazeologizmlər də var. Məsələn, ayağ kəsmək, bel bağlamaq, fikir atına minmək, könlin almaq, qanı qaynamaq, söz qapusı bağlamaq, səbr qalxanı yüzinə çəkmək, sözündən dönmək və s. Şirazi də “Gülşəni-raz” tərcüməsində orijinaldan asılı olmayaraq bir sıra frazeoloji birləşmələri çox ustalıqla işlədib. Məsələn:

Yenə gündüz ilə gecə qarışdı,
Bu yerdə kim od ilə su barışdı.

Xilas eylər səni kəndüligindən
Görürsin anı kim keçməz ogindən.

Necə Həqdən bu aləm ayru düşdi,
Fəna adın takındı, sayru düşdi.

Birinci beytdə iki frazeoloji birləşmə işlənib: gündüz ilə gecə qarışdı və od ilə su barışdı. Bu birləşmələrin heç biri müasir ədəbi dilimizdə işlənmir: onlardan birincisi “erkən səhər çağı” anlamında, ikincisi isə “imkansız bir şeyin baş tutması” mənasında işlənib. İkinci beytdəki “keçməz ogindən” frazeologizmi isə “ağlına bir şey gəlməmək” anlamındadır. Üçüncü beytdəki ayru düşmək, sayru düşmək frazeoloji birləşmələrinə gəldikdə isə, onlar müasir ədəbi dilimizdə də işlənir, sadəcə olaraq ikinci ifadədəki “sayru” əvəzinə onun sinonimi – fars mənşəli “xəstə” sözü işlənir: xəstə düşmək.
Yuxarıdakı nümunənin ilk beytindəki “od ilə su barışdı” frazeologizmi ilə bağlı qeyd edək ki, bu ifadəni böyük Azərbaycan şairi-dramaturqu Hüseyn Cavid bir şeirində bu şəkildə işlədib:

Bən yetişdim atəşlə su
Öpüşdüyü bir ölkədən.
İstiyorkən sevgi yolu
Acı duydum hər kölgədən.

Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə nümunələrində fars dilindən hərfi şəkildə tərcümə olunmuş frazeoloji birləşmələrə də rast gəlirik. Məsələn, nam bordən – adın aparmaq (ad çəkmək), xəşm foru bordən – acığ yudmaq (hirsini basmaq), təngdəst şodən – əli dar olmaq (əliaşağı olmaq), peşimani xordən – peşimanlığ yemək, fetne əngixtən – fitnə sıçratmaq (fitnə törətmək), zəxm xordən – zəxm yemək (yaralanmaq) və s. “Şühədanamə”də işlənən bu frazeoloji birləşmələrin hərfi yolla tərcümə olunması göz qabağındadır.
Ortaçağ tərcümə əsərlərində fars dilinin təsiri bəzi cümlələrin quruluşunda da özünü göstərir. Məsələn: “Böyük qərdaşı ki adı Məhəmməd idi, uyxudan oyandı və kiçi qərdaşı ki adı İbrahim idi, dedi. Ol nəstəyə ki, ana buyurmış idilər, məşğul oldı. Qasım bir çadıra ki, anası ilən gəlin anda idilər, gəldi. (“Şühədanamə”). Nişati bu cümlələrini eynilə farsca mətndəki kimi qurmuş və sözlərin sırasını olduğu kimi saxlayıb.
“Şühədanamə”də hərfi tərcümənin təsiri ədəbi dilimizin qrammatik normalarına uyğun gəlməyən digər cümlə tiplərində də özünü göstərir. Məsələn: “Biz səni təxtü cah içün yaratmışuz, nə quyınun dibi üçun”. Qeyd edək ki, fars mənşəli nə bağlayıcısının köməyi ilə qurulmuş bu cür cümlələrə Füzulinin “Hədiqətus-süəda” əsərində də rast gəlirik. Məsələn: Ey Adəm, bu müddəa əsəri – məhəbbətindür, nə ki müqtəzayi-şəriətin. Maraqlıdır ki, “Şühədanamə”də bəzən nə, nə ki əvəzinə onun türkcə qarşılığı olan yox/yoq sözləri də işlənib. Məsələn: bizim müddəamız oldur ki, sənün boğazundan qan axıtdırauz, yox ki, boğazuna su tokəüz.
Orta əsr mütərcimləri tərcümə prosesində söz yaradıcılığı sahəsində də səmərəli fəaliyyət göstərərək bir sıra yeni sözlər yaratmışlar. Məsələn: aldayıcı (aldadan), diləci (alan), qayrıc (hami), saqlayıcı (gözətçi), oquyıcı (oxucu), yol kəsici (yol kəsən, oğru), ırlayıcı (xanəndə, müğənni), pambıq atıcı (həllac), gözə dərman salıcı, günlük (pərdə) və s.
Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə əsərlərinin dilində nadir hallarda çığatay dilinin təsiri də özünü göstərir. Məsələn: andin (ondan), yüzidin (üzündən), nuridin (nurundan), canumğə, könüllarğə, quşlarğə və s. Bu xüsusiyyət daha çox Nişatinin “Şeyx Səfi təzkirəsi”ndə nəsr arasında verilən nəzm parçalarında özünü göstərir. Məsələn:

Günəşin nuridin qayğularumuz cümlə nur oldı,
Qaranğu gecələr sübh oldı, zülmət qamu dur oldı.
Qarçağay çün avinə açsa qanat,
Yolda özgəlarğə pərva eyləməz.

Beləliklə, orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə nümunələri haqqındakı bu qeydlərimiz sübut edir ki, sözügedən mətnlər ədəbi dil tarixinin hərtərəfli araşdırılması baxımından olduqca dəyərli qaynaqlardır.

Möhsün Nağısoylu,
filologiya üzrə elmləri doktoru

Şühədanamə və Azərbaycan dili tarixi – İsmayıl Kazımov

Şühədanamə” (“Şəhidlər kitabı”) orta yüzilliklər Azərbaycan ədəbiyyatının, mətnşünaslığının və ədəbi dil tariximizin qiymətli əlyazmalarından biridir. Əlyazma tarixi Kərbəla müsibətlərinə, faciələrinə həsr edilmişdir. Hüseyn Vaiz Kaşifi həmin hadisəni əks etdirən mövzunu fars dilində qələmə almış və əsərini «Rövzətüş-şühəda» adlandırmışdır. Bu əlyazmanı-kitabı Məhəmməd bin Hüseyn Katib Nişati Azərbaycan türkcəsinə çevirmişdir.

Həmin əlyazmanın mətnini nəşrə hazırlayan (ilk dəfə), ön sözün, izah və kommentariyaların müəllifi, tərtibçi, AMEA Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoyludur.
Azərbaycan dilinin XVI əsr yazılı abidələrindən olan “Şühədanamə”, bəlli olduğu kimi, fars dilindən tərcümədir.
Qeyd edək ki, uzun illərdir, “Şühədanamə” orta əsrlər Azərbaycan tərcümə sənətinin və ədəbi dilimizin, tarixi qrammatikamızın dəyərli sərvəti kimi qiymətləndirilir. Dissertasiyalarda, elmi məqalələrdə, dərsliklərdə bir qaynaq kimi bu əlyazmaya da müraciət olunur, dilçi alimlərin geniş istinad etdiyi, fakt və dəlilləri sübut etmək üçün əllərində tutarlı bir mühüm mənbə kimi istifadə olunur. Həmin dövrün və digər bədii tərcümə əsərlərinin — “Şeyx Səfi təzkirəsi”, «Kəvamilüt-təbib»in də bu xüsusda əhəmiyyətini göstərmək olar.
M.Nağısoylu kitabda yazdığı ön sözdə nəşrə hazırladığı tərcümə əsərinin üstün xüsusiyyətlərini nəzərə çatdırır: 1) “Şühədanamə«nin məhz təcrübəli tərcüməçi Nişatinin özü tərəfindən köçürülmüş yeganə avtoqraf nüsxəsi onun üstün cəhətlərindəndir. Bu baxımdan əlyazma düzgün, orijinal və mötəbərdir, mətnşünaslıq istiqamətində tədqiqatlara geniş yol açır; 2) başqa üstün cəhət „Şühədanamə“nin tarixi təhlil predmeti olmasıdır (ədəbi dil tarixi, tarixi qrammatika, yazı qaydaları və paleoqrafiya problemlərinin çözülməsi və s.); 3) dialektlər və ədəbi dillər bizim canlı tariximiz olduğundan „Şühədanamə“nin orijinal mətnlərində bol-bol həmin aspektləri əks etdirən xeyli sayda faktlar mövcuddur.
Bu baxımdan „Şühədanamə“nin dili bu gün bizə uzaq epoxada yaranmış qədim əlyazma haqqında əsaslı informasiya verə bilir. Dilin tarixi və dialektal xüsusiyyətləri əlyazmadakı hər bir dil səviyyəsinin özünəməxsusluğu ilə seçilir. Ayrıca mətnşünaslıq və dil xüsusiyyətləri öyrənilməklə yanaşı, tarixi qrammatika və ədəbi dil tarixi dərsliklərinin təhlil obyektini, örnəklərin əsasını, demək olar ki, bu əvəzolunmaz mənbə təşkil edir.
Özündən öncəki tədqiqatçıların (Həmid Araslı, Samət Əlizadə, Mədəd Məmmədov və b.) əməyinə M.Nağısoylu yüksək qiymət verməsi, əlbəttə, onun mənəvi-etik borcunu yerinə yetirməli olması ilə əlaqədardır.

Adama elə gəlir ki, cəmiyyətin, toplumun tarixi ilə dilin tarixi arasındakı münasibətləri yaxşı dərk etməkdən ötrü „Şühədanamə“nin də mətnləri müəyyən bir zaman kəsiyi üçün təhlil predmeti, obyekti kimi çıxış edir. Mətnlərlə yaxından tanışlıq da göstərir ki, burada insanı əhatə edən gerçəklik daim inkişafda, dəyişmədə təsvir olunmuşdur. Görünür, ətraf mühitdəki nəzərə çarpan dəyişmələr „Şühədanamə“nin dilində əksini bu və ya digər dərəcədə tapa bilmişdir. Bu cəhətdən müasir türk dilləri ilə müqayisədə abidənin dilindəki bütün səviyyələrdəki arxaik və dialektal təbəqəni qarşılaşdırmaq, müqayisə etmək kifayət edər.
Mətnlərin linqvistik faktları və təhlili göstərir ki, „Şühədanamə“də müasir Azərbaycan dili ilə müqayisədə tarixi baxımdan fonetik dəyişikliklər bir distinktiv olmayan variantın zərərinə digərinə tədricən üstünlük verilməsindən başqa bir şey deyildir.
Hiss olunur ki, dil „Şühədanamə“nin formalaşdığı mühitə uyğunlaşmış, həmin uyğunlaşma əlyazmanın dilində və üslubunda baş vermiş dəyişiklikləri (müasir türk dilləri və dialektləri ilə müqayisədə) istiqamətləndirmiş, bu dəyişikliklərin müəyyən hüdud çevrəsində baş verməsinə və bu sərhəddən kənara çıxmamasına nail olmuş, o dövrün danışıq-dil sistemini dağılmaqdan qorumuşdur.

»Şühədanamə” XVI əsrin nəsr və şeir dilini təmsil edir. 1017 səhifə həcmində olan bu kitabı müxtəlif istiqamətlərdə təhlil etmək mümkündür. Yəni bu əlyazmadan ibarət olan əsər haqqında fikir söyləmək üçün həddən ziyadə problematik məsələlər ortaya çıxır.

Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası üçün: Tarixən səslərin mexaniki dəyişmələri, onların sözün tərkibindən düşməsi, yenidən törəməsi, yerini dəyişməsi və başqa biçimlərdə təbii gerçəkləşir. Regional əvəzlənmə əsasında eyni söz hər bir tayfada fərqli fonetik tərkiblə müşahidə olunmaqdadır.
Əlyazmadakı fonetik özəlliklərin digər abidələrdəkilərlə və ya müasir dillərlə müqayisə olunan dil vahidlərinin məna və səslənmələrinin qarşılıqlı təsirində qədim türk dili-dialektlərinin fonetik inkişafının çox mürəkkəb səbəblərinin, sözün tərkibindəki səs keçidlərində, müxtəlif fonetik hadisə və qanunların mütləqliyində axtarmaq, təbii ki, lazım gəlir. Ona görə də orta yüzilliklərdə tayfaların Təbriz koordinatı üzrə yerləşməsi əlyazmada olan fonetik durumun necəliyini birbaşa aydınlaşdırmaq imkanlarına malikdir.
İndi dilimiz üçün arxaik hesab edilən elementlər mətnlərdə çox nəzəri cəlb edir. Bir çox formalarda anaxronizm özünü göstərir. Anaxronizm dilxarici amillərin, siyasi hakimiyyətin, fars mühitində Azərbaycan dilinin işləkliyinin qarşısının kəskin şəkildə alınması və s. təsiri ilə baş verir. Əsərdə tipik tarixi fonetika, tarixi leksika, söz yaradıcılığı, tarixi morfologiya faktları bol-boldur: Səs qanunlarında kombinator və fonoloji hadisələrin, səslərin qrafik təcəssümü və s. özünü göstərir. Bir sözlə, dilin inkişafı həmin əlyazmada bütün bütöv halında təsəvvür olunur. Əsas lüğət fondu və qrammatik quruluşun qədimliyini dialektal səviyyədə əyaniləşdirən faktlar saysız-hesabsızdır. Həm də bu inkişafda qeyri-bərabərlik açıq-aşkar görünməkdədir. Lüğət tərkibinin dövrə uyğun və bir məhdud dairədə (deyək ki, Təbriz mühitində) “çevikli«yi təbiidir, əslində, mətnin milli orijinallığını, Təbriz dialektinin koyne rolunu təmin edir.

Qovuşuq nğ: iki min donğuz ilən (415),

Tərcümə əsəri olsa da, bu kimi faktlar o dönəmdəki Təbrizdə yaşayan yerli sakinlərin nitq arealını müəyyənləşdirir. İerarxiya qanunauyğunluğu bu vəziyyətin yönlərini reallaşdırır. Bu, ilkin köklərin mexanizminin aydınlaşdırılması baxımından da əhəmiyyətlidir.
Ümumiyyətlə, orta əsrlərə aid əlyazmaların lüğət tərkibi həmin mətni quran daşıyıcının, onu təmsil edən xalqın dialektinin tarixi keçmişi, maddi və mənəvi mədəniyyəti, onun həyat və düşüncə tərzi ilə bilavasitə bağlıdır. O dövrün dini, mədəni həyatının bir sıra spesifik cəhətləri lüğət tərkibində öz əksini bu və ya digər dərəcədə tapır. Əski vərdişlər, dini baxışlar, etnik-mədəni özünəməxsusluq, məişət həyatının və qarşılıqlı münasibətlərin müxtəsər lövhələrinə əlyazmada da rast gəlmək olur. Qədim mənalar konservləşmiş biçimdə mövcud mətn nümunələrində əks olunur.

»Şühədanamə”, əlbəttə, çox geniş söz valğına malikdir. Buradakı kəlmələr çox şeyləri aşkar edir. Aşkar olunan faktlardan biri qədim türk sözləridir. Müasir dilimizlə müqayisədə elə qədim sözlər var ki, hətta dialektlərdə də «görünmür».

Dini mətnlərə frazeoloji ifadələr milli kolorit verir. Bədii fikrin ən dəqiq, ən tutarlı, ən gözəl frazeoloji nümunələrinə bu əlyazmada rast gəlmək olur. Oxucunu heyrətə gətirir. Aforistik ümumiləşdirmə qabiliyyəti, obrazlılığın fəlsəfəsi bu örnəklərdə bir sistem yaradır: köksümün sərvəti, boy çəkmək, ölmək yükünü çəkmək, uzun fikir və xəyalə düşmək, bəsirət gözini örtmək, könül bağləmək, köşkün dünyadə viran eyləmək, səbr qalxanın yüzinə çəkmək, qəflət panbıği qulağından çıxarmaq, dil uzadub səvaşlarinə gəlübsən, ağzına bir ox yeturmək, ümmid ipi kəsilmək və s.
Əlyazmanın morfoloji quruluşu «yüksək tarixi əlaqə»ni, «qədim yazı ənənələri»ni aşkar edir. Qrammatik quruluşu əhatə edən morfoloji kateqoriyalar müasir dildə olduğu kimidir, amma əski özəlliklər də çoxdur. Morfologiyada həddən artıq qarışıq dil hadisələri baş alıb gedir, yəni fars dilinin morfoloji quruluşu Azərbaycan dilinin, həmçinin də Təbriz şivəsinin quruluşuna qarışır, «hərc-mərclik yaranır».
“Şühədanamə«də cümlə tiplərinin hüdudlarını gəzən təyin etməkdən ötrü lazım olan ölçü tapılmır. Çünki cümlələr danışıq dili əsasında yoğrulub. Elə bil, ən mürəkkəb modelli sintaktik bütöv mətni təşkil etmişdir.
Sintaksis sahəsində şivə intonasiyası Təbriz şivəsinə aiddir. Bu sintaktik intonasiya fars dilindən tərcümələrlə və orta əsr ziyalılarının, din alimlərinin farsca təhsil görməsilə milliyəqədərki milli dilimizə nüfuz edə bilmişdir. Həmin intonasiya təhlil etdiyimiz bu dini əlyazmanın mətnlərində də istifadə olunmuşdur. Deyərdik ki, həmin sintaktik intonasiya bu əsərin dilində üslub faktı kimi özünü göstərir.
Mətnlərdə „Quran“dan, hədislərdən, dövrün məşhur kitablarından (»Şəvahid”, İsmail Xarəzmi «Siylər», Qazı Sədiləddin «Rövzətül-islam») sitatlar verilir. Əsas mətndə «Quran»dan, hədisdən və digər dövrün mənzərəsini əks etdirən kitablardan sitatlar verilmişdir ki, bunu “Şühədanamə” mətnlərinin intertekstual xüsusiyyəti saymaq olar. Yəni «mətn içində mətn»: «Vəs-sübhi iza tənəffəsə» (265). Mətnşünaslıq istiqamətində bu kimi sitatlar Azərbaycan dilinə M.Nağısoylu tərəfindən uğurla tərcümə edilmişdir.

Müəllif:İsmayıl Kazımov
Mənbə: edebiyyatqazeti.az

• Teqlər:
• Azərbaycan dilinin tarixi fonetikası
• , anaxronizm
• , şivə intonasiyası
• , Şühədanamə
• , aforistik ümumiləşdirmə