How to use the taskbar in Windows

Pəncərə. Qovluq

VERGİLƏR

VÖEN-i onlayn qaydada, yəni internet vasitəsilə bağlamaq mümkündürmü? VÖEN-in aktiv olub-olmadığını necə yoxlamaq olar?

Vergilər Nazirliyinin açıqlamasında göstərilib ki, fəaliyyətini müvəqqəti dayandırmaq istəyən vergi ödəyicisi “Vergi ödəyicisinin, onun filialının, nümayəndəliyinin və ya digər təsərrüfat subyektinin (obyektinin) fəaliyyətinin və digər vergi tutulan əməliyyatlarının dayandırılması haqqında arayış”ı təqdim etməlidir. Arayışda sahibkarlıq fəaliyyətinin və ya digər vergi tutulan əməliyyatların dayandırılmasının müddəti göstərilməli, qeyd olunan müddət bitdikdə fəaliyyətin dayandırılması barədə yenidən müraciət edilmədikdə isə fəaliyyətinin dayandırılması haqda müraciətdə göstərilən son tarixdən sonrakı gündən etibarən vergi ödəyicisinin fəaliyyəti aktivləşir və müvafiq bəyannamələrin vergi orqanına təqdim olunması üzrə öhdəlik yaranır.

Vergi ödəyicisi fəaliyyətini müvəqqəti dayandırdıqda, fəaliyyətin dayandırıldığı tarixədək olan dövr üzrə öz üzərinə düşən vergi öhdəliklərini (bəyannamələrin təqdim olunması, vergi məbləğlərinin ödənilməsi) mütləq qaydada yerinə yetirməlidir.

Gücləndirilmiş elektron imza (o cümlədən Asan İmza) və ya istifadəçi kodu, parol və şifrə olduqda Vergilər Nazirliyinin İnternet Vergi İdarəsi portalı üzərindən fiziki şəxsin fəaliyyətinin onlayn rejimdə dayandırılması mümkündür.

Bu barədə ətraflı məlumatı Vergilər Nazirliyinin rəsmi internet səhifəsində “Elektron Xidmətlər” bölməsindəki “Fiziki şəxsin fəaliyyətinin onlayn dayandırılması” elektron xidməti üzrə inzibati reqlament vasitəsilə əldə edə bilərsiniz.

Fəaliyyətinizin aktiv və ya passiv olması barədə məlumat əldə etmək istəyirsinizsə bu barədə kağız daşıyıcıda və ya elektron formada müraciət göndərə və ya vergi ödəyicilərinə xidmət mərkəzlərinə müraciət edə bilərsiniz.

How to use the taskbar in Windows

Use the taskbar for more than seeing your apps and checking the time. You can personalize it in many ways—change the color, pin your favorite apps to it, and move or rearrange taskbar buttons. You can also check your battery status and minimize all open programs momentarily so that you can take a look at your desktop.

Pin an app to the taskbar

Pin an app directly to the taskbar for quick access when you’re on the desktop. (Or unpin it, if you want.) You can do it from Start or the Jump List—which is a list of shortcuts to recently opened files, folders, and websites.

Pin an app from Start

In the Search box on the taskbar, type the name of the app you want to pin to the taskbar. Press and hold (or right-click) on the app, then select Pin to taskbar .

To unpin an app, follow the same steps and select Unpin from taskbar .

Pin or unpin an app from the App list

If the app is already open, select and hold the icon in the taskbar (or right-click it), then select Pin to taskbar .

If you’re unpinning, follow the same steps and select Unpin from taskbar .

Change your taskbar settings

Customize the taskbar from the taskbar itself. If you want to change multiple aspects of the taskbar at one time, use Taskbar settings. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, and then select Taskbar settings.

In the Taskbar settings, scroll to see the options for customizing, choosing icons, and much more.

Note: The Taskbar settings allow you to align taskbar icons in the center or on the left—but there are no settings for moving a taskbar to the top or side of the screen. By default, the taskbar sits at the bottom of the screen.

Select any of the following to see more ways to customize your taskbar.

Hide or display taskbar items

These are the buttons and bars that sit right next to your Start button and cannot be moved.

Search on the taskbar can be set in four ways: either to Search box, which includes a full text box to enter your search into plus additional search highlights, Search icon and label (displaying as a search icon and Search label), Search icon only (just the icon) or Hide (completely hidden).

Note: The Search box setting is not supported when Automatically hide the taskbar is selected under Taskbar behaviors.

You can also set the Task view, Widgets, or Chat buttons On or Off.

Hide or display system tray icons

Keep your system tray neat and tidy! In System tray icons, you can determine when the Pen menu, Touch keyboard, or Virtual touchpad icons are displayed. In Other system tray icons, you can turn icons that are mostly installed alongside other apps On (meaning they will display in the tray all of the time) or Off (meaning they will only show when they need your attention, and otherwise can be accessed in the Hidden icon menu, if you have that turned On.)

Change the taskbar alignment

Typically, the taskbar icons are centered, but you can also align them to the side of the taskbar.

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, then select Taskbar settings > Taskbar behaviors.
2. Scroll to Taskbar alignment and select Left.

Rearrange taskbar buttons

Whenever you want to change the order of app buttons on the taskbar, just drag a button from its current position to a different one.

Show badges on taskbar buttons

A badge on a taskbar button is an alert to let you know that some activity is happening, or needs to happen, with that app.

For example, a bell badge on the Alarms & Clocks app alerts you to an active alarm that will notify you at the time you set. This feature is turned on by default, but if you want to make sure it’s on (or to turn it off), press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, select Taskbar settings, select Taskbar behaviors, and scroll to Show badges (unread messages counter) on taskbar apps.

Use the taskbar to show the desktop

Use the show desktop feature to take a quick look at what’s on your desktop behind all the open windows.

Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, select Taskbar settings, select Taskbar behaviors, then choose Select the far corner of the taskbar to show the desktop.

Automatically hide the taskbar

You can hide the taskbar both in desktop mode and tablet mode. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, select Taskbar settings, select Taskbar behaviors, and select Automatically hide the taskbar.

To see the taskbar after it’s hidden, hover your mouse over, or touch, the bottom edge of your screen.

Change the color of your taskbar

1. Select Start >Settings >Personalization .
2. Select Colors and scroll to Accent color.
3. Turn on Show accent color on Start and taskbar. This will change the color of your taskbar to the color of your overall theme.

Note: This option is only available if you select Dark or Custom as your Windows color (under Choose your mode). If you choose Custom, you’ll also need to choose Dark for Choose your default Windows mode.

Use the tablet-optimized taskbar on 2-in-1 devices

Note: This setting is only available on 2-in-1 devices with tablet functionality.

When you disconnect or fold back the keyboard on your 2-in-1 device, you’ll now see the tablet-optimized taskbar in the latest versions of Windows 11. This taskbar has two states: collapsed and expanded. In the collapsed state, the taskbar is minimized so you can focus on your task, but you can still see critical status icons like the time or battery level. When you need to use the taskbar, swipe up from the bottom to see the expanded state that has a touch-friendly design with larger icons. When you launch an app, the taskbar will automatically collapse again.

To turn the tablet-optimized taskbar on or off, do this:

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, select Taskbar settings, and then select Taskbar behaviors.
2. To turn off the tablet-optimized taskbar, uncheck the box next to Optimize taskbar for touch interactions when this device is used as a tablet. To turn it back on again, simply recheck the box.

Display seconds in the clock on the taskbar

You can show seconds alongside hours and minutes in your system tray clock on the taskbar. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, then select Taskbar settings > Taskbar behaviors, and then check Show seconds in system tray clock.

Use the taskbar for more than seeing your apps and checking the time. You can personalize it in many ways—change the color and size, pin your favorite apps to it, move it around on your screen, and rearrange or resize taskbar buttons. You can also check your battery status, minimize all open programs momentarily so that you can take a look at your desktop, lock the taskbar to keep your options, and customize your settings for search highlights, news and interests, and more.

Pin an app to the taskbar

Pin an app directly to the taskbar for quick access when you’re on the desktop. (Or unpin it, if you want.) You can do it from Start or the Jump List, which is a list of shortcuts to recently opened files, folders, and websites.

Pin or unpin an app from Start

In the Search box on the taskbar, type the name of the app you want to pin to the taskbar. Press and hold (or right-click) on the app, then select Pin to taskbar .

To unpin an app, follow the same steps and select Unpin from taskbar .

Pin or unpin an app from the App list

If the app is already open, right-click or press and hold the app’s icon on the taskbar, then select Pin to taskbar . Or select Unpin from taskbar if you’re unpinning the app.

Change your taskbar settings

Customize the taskbar from the taskbar itself. If you want to change multiple aspects of the taskbar at one time, use Taskbar settings. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, and then select Taskbar settings .

In the Taskbar settings, scroll to see the options for customizing, sizing, choosing icons, battery information and much more.

Select any of the following to see more info.

Lock and unlock the taskbar

Locking the taskbar is handy to make sure it remains how you set it up. Unlock the taskbar later when you want to make changes or change its location on the desktop.

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar.
2. Select Taskbar settings and turn on Lock the taskbar.

If Lock the taskbar has a check mark next to it, you know it’s already locked. To turn it off, under Lock the taskbar set the toggle to Off.

If you have multiple monitors that display the taskbar, you’ll see Lock all taskbars.

Change the taskbar location

Typically, the taskbar is at the bottom of the desktop, but you can also move it to either side or the top of the desktop. When the taskbar is unlocked, you can change its location. See the Lock and unlock the taskbar section to find out if yours is locked. When you’ve confirmed that your taskbar is unlocked, you can change its location.

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar and select Taskbar settings .
2. Scroll down to Taskbar location on screen, and then select Left, Top, Right, or Bottom.

Change the height of the taskbar

Like many other changes in the taskbar, you’ll need to first unlock the taskbar. Then, move the pointer over the border of the taskbar until the pointer turns into a double arrow. Drag the border to the size you want and release.

See your battery status on the taskbar

You can add the battery icon to the taskbar.

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar.
2. Select Taskbar settings , scroll down, and choose Select which icons appear on the taskbar.
3. Set the toggle for Power to On.

You can check battery status by selecting the battery icon in the taskbar.

Note: You might need to select the Show hidden icons icon on the taskbar before selecting the battery icon. Power is not an option on systems without a battery.

Rearrange taskbar buttons

Whenever you want to change the order of app buttons on the taskbar, just drag a button from its current position to a different one. You might want to choose how taskbar buttons are grouped, especially if you have multiple windows open. By default, all open files from the same app are always grouped together, even if you didn’t open them in succession.

Change how taskbar buttons group together

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, then select Taskbar settings >Combine taskbar buttons.
2. Select from the list:

• Always, hide labels. This is the default setting. Each app appears as a single, unlabeled button, even when multiple windows for that app are open.
• When taskbar is full. This setting shows each window as an individual, labeled button. When the taskbar becomes crowded, apps with multiple open windows collapse into a single app button. Select the button to see a list of the windows that are open.
• Never. This setting shows each window as an individual, labeled button and never combines them, no matter how many windows are open. As more apps and windows open, buttons get smaller, and eventually the buttons will scroll.

If you use multiple displays, you can make a different choice for your extra displays.

1. Select Taskbar settings .
2. Scroll down to Multiple Displays and select from the Combine taskbar buttonson other taskbars list.

Use smaller or larger taskbar buttons

If you want to show more of your apps on the taskbar, you can show smaller versions of the buttons.

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, select Taskbar settings , and then select On for Use small taskbar buttons.
2. Select Off to return to the larger taskbar buttons.

Note: Badges aren’t displayed on small taskbar buttons.

Show badges on taskbar buttons

A badge on a taskbar button is an alert to let you know that some activity is happening or needs to happen with that app. For example, a bell badge on the Alarms & Clocks app alerts you to an active alarm that will notify you at the time you set. This feature is turned on by default, but you can make sure it’s on (or turn it off).

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, and select Taskbar settings .
2. Scroll down to Show badges on taskbar buttons and set the toggle as desired.

Use the taskbar to peek at the desktop

Use the Peek feature to take a quick look at what’s on your desktop behind all the open windows.

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, select Taskbar settings , and then turn on Use Peek to preview the desktop when you move your mouse to the Show desktop button at the end of the taskbar.
   Open Taskbar settings
2. Move the mouse pointer over (or press and hold) the far-right edge of the taskbar to see the desktop.
3. To restore the view of all your open windows, move the pointer away or press and hold the edge one more time.

Automatically hide the taskbar

You can hide the taskbar based on whether you’re in desktop mode or tablet mode.

1. Press and hold (or right-click) any empty space on the taskbar, and select Taskbar settings .
2. Turn on either Automatically hide the taskbar in desktop mode or Automatically hide the taskbar in tablet mode (or both).

Change the color of your taskbar

1. Select Start >Settings >Personalization .
2. Select Colors and scroll down to Show accent color on the following surfaces.
3. Select Start, taskbar, and action center. This will change the color of your taskbar to the color of your overall theme.

Windows-un üstün cəhətləri

Kompüter texnikasında istifadə edilən istənilən proqramın müsbət və ya mənfi cəhətləri olduğu kimi, Windows proqramının da belə xüsusiyyətləri vardır:

1 Windows-un əsas mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, yuxarıda göstərilən müsbət cəhətləri əldə etmək üçün aparat təminatına düşən yükü çoxaltmaq lazımdır. Qrafik interfeys, miqyaslı şriftlərin əldə edilməsi, mürəkkəb məsələlərin həlli və s güclü mikroprosessorun olmasını, əməli yaddaşın və disk sahəsinin genişləndirilməsini tələb edir Baxmayaraq ki, Windows ilə işləmək üçün formal olaraq əməli yaddaş 2 Mbayt, sərt diskdə isə tutumu 10-12 Mbayt olan 80386 mikroprosessoru kifayətdir. Həqiqətdə isə bu işi yerinə yetirmək üçün əməli yaddaşı 4 Mbayt-dan, sərt diskdə yaddaşı 40 Mbayt-dan az olmayan 80486 mikroprosessorundan istifadə etmək əlverişlidir. Kompüterdə Windows və Windows əlavəsi ilə rahat işləmək üçün əməli yaddaş 8 Mbayt, sərt disk yaddaşı isə 80-100 Mbayt-dan az olmayan 80486 mikroprosessorundan istifadə etmək lazımdır

2 Windows-un digər mənfi cəhəti DOS-a nisbətən istənilən məsələnin həllinə vaxtı çox sərf etməsidir. Məsələn, DOS proqramı kompüterdə məsələni həll etmək üçün Windows-dan 15-2 dəfə tez işləyir

3 Windows əslində çoxməsələli sistem deyil:

a) Bir məsələnin həlli üçün lazım olan proqram bütün Windows proqramlarından asılı olur;

b) Əməli və disk yaddaşın böyük tutuma malik olmasına baxmayaraq, Windows 3-4 sayda proqramı eyni vaxtda həll edə bilmir;

4 İstənilən proqramın xarici qurğularla işləməsi birbaşa Windows-da həyata keçirilir, bəzi hallarda isə xarici qurğularla intensiv işləyən proqramlar üçün bu hal qəbuledilməzdir.
Bütün göstərilən mənfi cəhətlər Windows-un qiymətini heç də aşağı salmır və onu göstərir ki, Windows heç də universal proqram deyil.

MÖVZU 7. WINDOWS ƏMƏLIYYAT SISTEMININ FAYL SISTEMI

Təqdim olunan proqram ən geniş istifadə olunan əməliyyat sistemlərinin və örtük proqramlarının iş prinsiplərini və əsas funksiyalarının öyrənilməsi üçün nəzərdə tutulub.

Bildiyimiz kimi əməliyyat sistemi proqramlarının asas təyinatı: istifadəçinin komputerdə işləməsi prosesini asanlaşdırmaqdır.

Hərdən komputerdə hansı işə əməliyyatı yerinə yetirmək üçün əməliyyat sisteminin imkanı bizim üçün o qədər də əlverişli olmaya bilər, yəni həmin əməliyyatı yerinə yetirərkən əməliyyat sisteminin vasitələri bizə çətinlik yarada bilər və xoşumuza gəlməyə bilər. Əməliyyat sisteminin standart vasitələri nə gədər az olsa, bir o qədər də bu sistemin imkanlarını asanlaşdıran proqramlara ehtiyac var. Nə qədər ki, əməliyyat sisteminin tərkibində fayllarla (proqramlarla) işləyən yaxşı bir proqram olmayacaq, milyonlarla komputer istifadəçilərinin hərəsi öz komputerinə bu işi yerinə yetirən xüsusi proqramları quraşdırmalı olacaqlar. Belə proqramlara Fayl menecerleri proqramları deyilir.

Fayllar üzərində əməliyyatların aparılması prosesini asanlaşdıran proqramlara Fayl menecerleri deyilir

Əməliyyat sistemlərinin fayllarını idarə etmək sahəsində olan çatışmamazlıqları, çox sayda gündəlik əməliyyatları asanlaşdıran örtük proqramlarının yaradılmasına səbəb oldu. Örtük proqramları əməliyyat sisteminin əmrlərinin yazılışı, işləməsi ilə bağlı incəliklərin bir növ üzərini örtür, bu incəlikləri istifadəçidən gizlədir, istifadəçi sadə əməliyyatlarla əməliyyat sisteminin əmrlərini icra edə bilər. Əməliyyat sistem proqramların nümunələri: Windows. NT, OS\2, Windows 95, Windows 98, 2000, Windows XP, Windows Wista.

Faylların xassələri, sistem faylları.

Əməliyyat sisteminin daha bir mühüm hissəsi fayl sistemidir. Bu termin vasitəsi ilə iki anlayış ifadə edilir. Birincisi, “ fayl sistemi “ dedikdə fayllarla işləmək üçün nəzərdə tutulan əməliyyat sistemi alqoritmləri başa düşülür. İkincisi: fayl sistemi – yadda saxlama qurğularında, məsələn disklərdə faylların saxlanması strukturudur.

Ən ümumi şəkildə faylı yazıların nizamlanmış yığımı, yazını isə faylların ardıcılığı kimi təyin etmək olar.

Fayl sisteminə yadda saxlama qurğularında faylların saxlanması strukturu kimi baxmaq daha münasibdir.

Yazı anlayışı vacib anlayışdır çünki fayllarla məhz yazı terminində işləyirlər. Məsələn mətn faylları ilə simvollar sətrinin yığınları ilə işlədikləri kimi işləyirlər, mətn fayllarında yazı – sətirdir. Videofayl kadrlardan ibarətdir, ona görədə videofaylda yazı – kadrdır. Bəzən faylla baytların ardıcıllığı kimi işləmək daha əlverişlidir, bu zaman hər bir baytı ayrıca yazı hesab etmək olar. Hər bir fayl üçün onun atributlarını saxlamaq lazımdır: 1. Fayl adı; 2. Faylın tipi: adı fayl, yaxud kataloq; 3. Faylın sahibi kimdir və o hansı istifadəçi qrupuna aiddir. 4. Fayldan istifadə hüququ – oxumaq, yazmaq və yerinə yetirmək üç istifadəçi kateqoriyası üçün: – faylın sahibi, faylın sahibinə eyni qrupdan olan istifadəçi və digər istifadəçilər. 5. Faylla işləmək haqqında informasiya – faylın yaradıldığı tarix onda edilən sonuncu dəyişiklik və ondan sonuncu istifadə tarixi və s. Bəzi fayl sistemlərində, məsələn MSDOS – un və ya Windows – un FAT – ında faylın adı adi simvollu ad, məsələn Mənim Faylım ola bilər UNİX əməliyyat sisteminin fayl sistemlərində faylın adı – sadəcə ədəddir, yəni bütün fayllar nömrələnmişdir.

Müasir əməliyyat sistemində eyni vaxtda bir neçə fayl sistemində işləmək tələb olunur. Məsələn, diskdə UNİX və ya Windows əməliyyat sistemi ilə işləyən NTFS fayl sistemi yerləşdirilir, çünki həmin sistemlər xüsusi olaraq disklərdəki fayllarla səmərəli şəkildə işləmək üçün yaradılmışdır,yaxud, necə deyərlər, sürətə görə optimallaşdırılmışdır. CD – ROM diskləri ilə işləmək üçün faylları daha səmərəli şəkildə saxlamağa imkan verən yəni saxlama sahəsinə görə optimallaşmış IS 09660 fayl sistemindən istifadə edilir. Disklər, məlum olduğu kimi, vaxtı ilə MS DOS əməliyyat sisteminində istifadə edilir FAT fayl sisteminə malikdir. Hamı sadəcə adət edib ki, disket FAT – la işləyir. Bundan başqa, lakal şəbəkələrə qoşulan və ya İnternet vasitəsilə qoşulmaq mümkün olan digər EHM – lərin diskləri ilə işləməyə imkan verən NTFS fayl sistemində mövcuddur. Fayl sistemləri arasında fayların necə adlandırılmasına və yaxud ayrı – ayrı ad sahələrinə dair müxtəlif razılaşmalar mövcüddur. Əlbəttlə Əməliyyat Sistemi adların dəyişdirilməsi və onların vahid salınması işini öz üzərinə götürür. Adların dəyişdirilməsi işinə görə Əməliyyat sisteminin xüsusi hissəsi – Virtual fayl sistemi cavabdehdir, yəni virtual fayl sisteminin əməliyyat sistemindən fayllarla içləmək üçün sorğuları qəbul edərək müvafiq faylın hansı fayl sistemində yerləşdirilməsini müəyyən edir və sorğunu həmin fayl sisteminin əməliyyatına çevrilir.

Mətn faylı yaratmaq.Fayllar üzərində əməllər.

Disket sərt disk ( vinçester ), CD – başqa informasiya daşıcılarında informasiya faylarda saxlanılır. Fayl – informasiyanı saxlamaq üçün xarici daşıyıcıların adlandırılmış sahəsidir. Fayllarda proqramın mətnləri, mətn sənədləri, ədədi verilənlər, cədvəl qrafik, yerinə yetiriləcək proqramlar və s.saxlanıla bilər. Fərdi komputer üçün fayl əməliyyat sisteminin emal etdiyi əsas informasiya obyekdidir.

Hər bir fayl bir – birindən nöqtə ilə ayrılan iki hissəli ada malikdir: xüsusi ad və genişləndirilmə. MS DOS və Windows 1.0–3.11–də xüsusi ad 1 – dən 8 – ə qədər, genişləndirmə isə 1–dən 3–ə qədər simvollardan ibarət ola bilər. Windows 95/98, Windows NT sistemləri üçün faylın xüsusi adı 1– dən 255– ə qədər, genişləndirmə isə 1 dən 3 – ə simvollardan ibarət ola bilər.

Xüsusi adın yazılışı üçün böyük və kiçik latın hərfləri; rəqəmlər və simvollardan istifadə oluna bilər. Adın genişlənməsini göstərmək vacib deyil. Lakin adın genişlənməsi faylın məzmunu barədə əlavə informasiya verdiyi üçün ondan istifadə etmək əlverişlidir. Genişləndirmə faylın tipini təyin etməyə imkan verir. Əgəq fayl exe və com genişləndirilməsinə malikdirsə, onda bu fayla icra edilən və ya əmr faylı deyilir. Proqram yalnız belə fayllar vasitəsi ilə işləyirlər. Məsələn: Doc genişləndirilməsi faylın Word proqramında yarandığını və mətn faylı olduğunu göstərir. Əməliyyat sistemi xüsusi adlardan istifadə edilən informasiyanın daxil və xaric olunmasını təkçə faylların deyil, komputerin müxtəlif qurğularının köməyi ilə həyata keçirməyə imkan yaradır. Bu zaman komputerin qurğuları ilə aparılan iş fayllarla aparılan işlə eyni yerinə yetirilir. Lakin belə olan zaman uyğun əmrlərdə faylın adının yerinə komputer qurğusunun adları faylın adı kimi istifadə edilə bilməz.Ümumiyyətlə hər bir faylın və qurğunun adı iş prosesi zamanı istifadəçi tərəfindən onun hansı iş va ya proqramı yerinə yetirməsindən asılı olaraq hərdən bir və ya tez – tez istifadə edilə bilər.

Hər hansı bir proqramı açmadan sürətli bir şəkildə boş fayl piktoqramları yarada bilər, sonra onları açaraq içərisinə mətn, qrafik və ya sənəd əlavə etmək olar.

Fayllar üzərində əməllər

Kataloq anlayışı. Kataloq üzərində əməllər.

Faylların adları maqnit disklərində kataloqlarda qeyd olunur. Kataloq diskində faylların adları, onların ölçüləri, axırıncı dəyişiklik vaxtı, faylların xüsusiyyəti və s. haqqında məlumatlar saxlanılan sahədir. Əqər kataloqda faylın adı saxlanılırsa, onda deyirlər ki, fayl bu kataloqda yerləşir. Hər maqnit diskində çox sayda kataloq ola bilər. Hər bir kataloqda çox sayda fayllar ola bilər və eyni adlı fayl bir neçə kataloqda qeyd oluna bilər. Hər bir kataloq ada malikdir və özü başqa kataloqda qeyd oluna bilər. Əgər X kataloqu Ykataloqunda qeyd olunubsa, X kataloqu Y – in alt kataloqudur və Y kataloqu X üçün üst kataloqdur. Kataloqun adlandırılması da faylın adlandırılması kimidir, lakin kataloqun adının genişlənməsi olmur.

Hər bir maqnit diskində bir baş və ya kök kataloq olur. Baş kataloqda fayllar və altkataloqlar qeyd olunur. Beləliklə, kataloqların bu cür iç – içə yerləşmə strukturuna kataloqlar ağacı deyilir. Qeyd edək ki, fayl və kataloqu displey ekranındakı ilk görüntüsünə görə fərqləndirərək ayırmaq olar. Belə ki, kataloqların adları böyük, faylların adları isə kiçik hərflərlə verilir. Məlumat daşıyıcısının ekranda olan mündəricatında əvvəlcə kataloqların, sonra isə fayyların adları yerləşir. İstifadəçinin indiki anda istifadə etdiyi kataloq cari Kataloq adlandırılır. Cari kataloqda olmayan fayldan istifadə edən zaman bu faylın hansı kataloqdan olduğunu göstərmək lazımdır. Bu isə fayla gedilən yolu güstərməklə həyata keçirilir. Yol bir – birindən “ / “ simvolu ilə ayrılan kataloqların adları və ya “ .. “ simvollar ardıcılığından ibarət olmaqla, cari və ya kök kataloqdan axtarılan faylın yerləşdiyi kataloqda qədər olan marşrutu göstərilir.

Faylın tam adı ümumi şəkildə aşağıdakı kimi verilir :

( disk sürücüsü: ) ( yol / ) faylın adı

Burada 1 – ci element disk sürücüsünün adını, 2 – ci element faylın yerləşdiyi kataloqda yerləşdiyi kataloqda qedən yolu, 3 – cü element isə faylın adını göstərir. Əgər disk sürücüsü göstərilməyibsə, onda cari kataloq başa düşülür. Faylı tam adı onun yerləşdiyi diskdən və kataloqdan asılı olmayaraq həmin faylı tamamilə müəyyən edir.

MS – DOS – un bəzi əməlləri

Disk və disklərlə işləmə qaydaları.

İnformasiyanın çevik maqnit diskinə ( ÇMD ) və bərkidilmiş maqnit diskinə ( vinçester ) yığıcıları da sistem blokunda yerləşdirilir. ÇMD və BMD xarici yaddaş qurğuları adlandırılır. Ümumiyyətlə ingilis əlifbasının birinci iki hərfi – A və B hərifləri ilə “ Floppy disk “ qurğusu işarə olunur. Sərt disk qurğusu – HDD hər zaman C ( və ya D ) adlanır. Əlifbanın sonrakı hərfi olan D ( və ya E )ilə kompakd disk qurğusu – CD – ROM işarə olunur. Adətən böyük həcmli sərt diski məntiqi olaraq iki üç hissəyə ayırırlar. Yəni fiziki şəkildə bütöv olan disk şərti olaraq iki (üç) disk kimi qeyd olunur. Bu zaman həmin disklərdən 1 – cisi C, sonrakılar əlifbaya uyğun olaraq D(E), CD – ROM isə E (f) adlandırılır. Lakin bu disklərin adlandırılmasını dəyişmək olar.

Sərt disklər (Hard Disk Drive, HDD) komputerlə işləmək lazım olan informasiyanın daimi saxlanması üçün nəzərdə tutulub. Əvvəllər 10 mb böyük tutum hesab olunurdu. İndi isə 200 Gb – dan çox tutumu olan disklər müvcuddur. Müasir proqram məhsulları geniş yer tələb etdiyi üçün, vinçesterlərin tutumunun artırılması inkişafı davam etdiriləcəkdir. Sərt diskin konstruksiyası elastik diskdəki kimidir. Ancaq ondan fərqli olaraq, burada bərk materiallardan, əsasən aluminiumdan (ona görə “Hard disk“ adlanır ) istifgadə olunur. Bundan başqa sərt disklər bir – birinin üzərində yerləşmiş disklərdən ibarətdir. Belə disklərin sayı nə qədər çox olarsa, vinçesterin tutumu da bir o qədər çox olar.

Yeni diski komputerə quraşdırıldıqdan sonra əməliyyat sisteminin onu “tanıması“ və ondan yüklənməsi üçün aşağıdakı 3 – əməliyyatı yerinə yetirmək lazımdır:

1. Disk bölmələrə ayrılır.

2. Bölmələr formatlaşır.

3. Əməliyyat sistemi diskə köçürülür.

DOS əməliyyat sistemində sərt diski bir neçə hissəyə bölüb, hər bir hissə ilə müstəqil disk kimi işləmək olar. Bölünmüş müstəqil hissələr məntiqi disklər və ya sərt diskin bölmələri adlanır. Hər bir məntiqi diskin adı ingilis hərfləri ilə verilir və axırda “ : “ işarəsi qoyulur və ona müraciət etmək olar. Məs: 40 qbayt tutumunda olan sərt diski iki məntiqi diskə : 32 q baytlıq C ; və 8 q baytlıq D ; diskinə bölmək olar.

Əgər komputerdə kifayət qədər əməli yaddaş varsa, onda bu yaddaşın müəyyən hissəsini “elektron disk “ kimi ayırmaq olar Ayrılmış diskin bu hissəsi ilə bütöv disk kimi islədiyimiz kimi işləyə bilərik. İnformasiyanın daxil və xaric edilməsi “elektron disk “ də adi diskdən dəfələrlə tez həyata keçirilir. “ Elektron disk “-in çatışmayan cəhəti komputeri dövrəyə qoşarkən və ya infornasiya ilə yükləyərkən diskə yazılmış informasiyanın itməsidir. “ Elektron disk “ ilə işləmək üçün xüsusi CONFİC. SYS proqram tələb edilir.

Sürücü və qovluqları açıb işlətsəniz masaüstünüz çoxlu sayda açıq pəncərələrlə dola bilər. Çünki hər yeni qovluq pəncərəsi əvvəlkinin üzərinə açılır. Explorer (Tədqiqatçı), Windows-da fayl və qovluqların idarə edilməsi üçün alternativ bir proqramdır.

Masa üstünüzdə fayllar üzərində apardığınız bütün əməliyyatları (köçürmə, daşıma, silmə) Explorer (Tədqiqatçı)da apara bilərsiniz. Explorer (Tədqiqatçı) bütün fayl sisteminizi, şəbəkəyə qoşulmuşsunuzsa bu şəbəkədəki kompüterlər də daxil olmaqla göstərir.

Explorer (Tədqiqatçı)ru Start (Başlat) menyusunun Programs (Proqramlar) alt menyusundan işlədə bilərsiniz.

Exptorer (Tədqiqatçı) pəncərəsi iki paneldən təşkil olunmuşdur . Sol paneldə My Computer (Kompüterim) adı altında kompüterinizdəki sürücü və qovluqların siyahısı görünür. Şəbəkəyə qoşulmuş digər kompüterlərin fayl sistemləri isə Network Neighborhood (Şəbəkə Qonşuluğu) başlığı altında görünür.

Sürücü və qovluqlar ierarxik ağacvari strukturda göstərilir. Bir sürücünün və ya qovluğun üzərində Mouse-un sol düyməsini bir dəfə sıxdıqda onun içərisi sağ paneldə göstərilir. Köçürmək və ya daşımaq istədiyiniz piktoqramı seçdikdən sonra sürükləyib sol paneldə hədəf qovluq üzərində buraxmaqla, bu əməliyyatları asanlıqla yerinə yetirmək olar.

WİNDOWS PROQRAMLARI VƏ TƏCHİZATLARI

Windows Accessories (Təchizatlar) adlanan proqram qrupu ilə bərabər qurulur. Bu proqramlardan istifadə etmək üçün Start (Başlat) menyusundan Programs (Proqramlar), açılacaq alt menyudan isə Accessories (Təchizatlar)ı seçin.

Bu proqramlar haqqında qısaca məlumat verək:

• WordPad: Kiçik qeydlər və sənədlər yazmaq üçün nəzərdə tutulmuş bir proqramdır. Burada sənədin uzunluğunda məhdudiyyət yoxdur və istədiyiniz uzunluqda sənədlər hazırlaya bilərsiniz. WordPad təkmilləşdirilmiş yazı proqramlarında olan bəzi xüsusiyyətlərə malik deyildir. Buna baxmayaraq WordPad yenə də evdə, kiçik ofislərdə qısa qeydlər yazmaq üçün mükəmməl bir proqramdır. Sənədləri redaktə etmək, yazı tiplərini dəyişdirmək, səhifə formatını təyin etmək, paraqraf xüsusiyyətlərini qurmaq kimi xüsusiyyətlərə malikdir; Caicufator (Hesab Maşınt): Təkmilləşdirilmiş bir modeldə olan hesab maşınıdır (kalkulyator). Kalkulyatorun hesab, statistik və rəqəm çevirmə funksiyaları da vardır;

Paint: Windows-un Paint programı ilə rəngli təsvirlər və qrafiklər hazırlaya bilərsiniz, Hazrrlanan bir rəsm başqa bir sənədin içərisinə əlavə edilə bilər. Məsələn, WordPad-də yazdığınız bir sənədin başlanğıcına Paint-də hazırladığınız şirkət embelemini yerləşdirə bilərsiniz

HyperTerminal (HiperTerminal); Telefon xətiərindən istifadə edərək digər kompüterlərlə və on-line xidmətləri ilə əlaqə saxlayan bir proqramdır. Bu proqramdan da istifadə etmək üçün modeminiz olmalıdır;

CD-Player (CD-Səsləndirən): CD-ROM sürücünüz varsa, CD-Player (CD-Səsləndirən) dən istifadə etməklə musiqi CD-lərinizdəki musiqiləri ardıcıllıqla dinləyə bilər, hətta istədiyirüz musiqiləri siyahıdan çıxara bilərsiniz;

Sound Recorder (Səs Yazan): Səs yazmaq və səsləri dinləmək üçün bir proqramdır. Bu proqram vasitəsilə səs məlumatlarını yaza bilər və bunları sənədlərinizdə yerləşdirə bilərsiniz, e-mail (elektron poçt) ilə digər istifadəçilərə də göndərə bilərsiniz;

System Tools (Sistem Alətləri): Sabit diskinizi optimallaşdırmaq, disk xətalarına nəzarət etmək, diskinizi sıxışdırmaq kimi proqramları saxlayır.

Mövzu 8. WINDOWS 7 ƏMƏLIYYAT SISTEMI

1. Windows 7 əməliyyat sisteminin idarəetmə vasitələri
2. Windows 7 əməliyyat sisteminin interfeysi
3. Fayllar və qovluqlarla əməliyyatlar
4. İnterfeysin tənzimlənməsi. Fərdiləşdirmə

Əvvəlki bölmədə biz əməliyyat sistemlərinin funksiyalarına və onlara olan tələbata baxdıq. Demək lazımdır ki, bu tələbatların bir çoxu bir-birinə ziddir, çünki onlar müxtəlif şirkət və kompaniyalara məxsusdurlar. Məsələn, başqa əməliyyat sistemlərinin proqramları ilə uyuşqanlıq münasibətlərinin tələbatı– bu bir müvazinət (balans) məsələsidir. Hər bir konkret iş yerində bu məsələlər fərdi qaydada həll olunur.

Bu mənada bu gün Windows 7 əməliyyat sistemi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. O, daha çox universallığa malikdir, çox geniş yayılıb və tətbiq olunmuşdur, uyğun olaraq aparat və proqram istehsalçıları tərəfindən də xüsusi dəstəklənir.

Windows 7 əməliyyat sisteminin kompüterdə normal şəkildə işləməsi üçün kompüter qurğusundan minimum aşağıdakı göstəricilərin olması tələb olunur: operativ yaddaş 2 Qb-dan az olmamalıdır, prosessoru minimum 2 Qhs tezlikli, iki nüvəli olmalıdır, kompüterin disk yaddaşı isə 17 Gb-dan az olmamalıdır. Bundan başqa xüsusilə tələb olunur ki, kompüterdə videoplata DirectX11 standartını dəstəkləməlidir, yəni 2010-cu ilin ikinci yarısından sonra buraxılan istənilən videoplata istifadə oluna bilər.

Siçan və taçpad

Siçan qurğusunun əsasən iki düyməsi və bəzən də onların tam arasında yerləşən kiçik çarx yerləşir. Sol düymənin köməyilə bu və ya digər əməliyyatı yerinə yetirməyə, proqramları işə salmağa, pəncərələrin açılmasını və bağlanmasını həyata keçirməyə əmrlər vermək olur. Sol düymənin daha bir funksiyası– obyekti qeyd etməkdir, seçməkdir. Siçanın sol düyməsini sıxdıqda və onu dərhal buraxmadıqda, sıxılmış saxladıqda və əgər bu zaman kursoru (siçanın göstəricisini) məsələn, mətn üzrə və ya işçi stol üzrə apardıqda həmin mətn hissələri və ya obyektlər qeyd olunacaqdır. Qeyd olunmuş obyektlərlə bir obyekt kimi işləmək olar: yəni onları birlikdə silmək, yenidən adlandırmaq və kopyalamaq olar.

Onu da qeyd edək ki, noutbuklarda siçanı əvəz etmək üçün “taçpad” nəzərdə tutulmuşdur. Taçpad toxunmağa həssas olan xüsusi kiçik sahədir. Burada siçanın kursorunu idarə etmək üçün bu sahə üzərində barmağı hərəkət etdirmək lazımdır, proqramı işə salmaq və ya fayl açmaq üçünsə siçanın sol düyməsinin yerinə, sadəcə taçpada sıxmaq lazımdır. Bununla belə siçanın düymələrinə analoji düymələr də taçpadın aşağı hissəsində vardır. Buna baxmayaraq, bəzən noutbuklara adi mini siçanlar da qoşurlar.

Klaviatura. Qızğın klavişlər

Daxil etmə dilinin tənzimlənməsi

Windows əməliyyat sistemini idarə etmək üçün təkcə siçan qurğusu yetərli deyil. Ona görə də klaviatura qurğusuz Windows əməliyyat sistemini tam idarə etmək olmur. Ümumiyyətcə müasir kompyuteri idarə etmək üçün klaviatura da özünə məxsus rol oynayır.

Windows 7 əməliyyat sisteminin interfeysi

Windows əməliyyat sistemlərini digər əməliyyat sistemlərindən fərqləndirən ən böyük nailiyyət onun interfeysidir. Windows yüklənəndən dərhal sonra ekranda görünən onun interfeysidir. İnterfeys– Windows əməliyyat sisteminin qrafiki «örtüyüdür», hansı ki, onun köməyilə istifadəçilər əməliyyat sistemi ilə ünsiyyət yaradırlar. Windows əməliyyat sistemində işləyən zaman ekranda nə görürüksə, hamısı interfeysə aiddir.

İnterfeys– Windows əməliyyat sisteminin bütün daxili «idarəetmə vasitələrini»nı insana aydın olan qrafiki formaya çevirən məsələnin vasitəçisidir, tərcüməçisidir.

Windows-un interfeysi sadə və asan istifadə olunandır. Demək olar ki, onun bütün sirlərini praktik olaraq hər bir kəs interfeysin köməyilə başa düşə bilər.

Əvvəlcə Windows-un əsas obyektlərini qeyd edək.

Ekranın əsas sahəsini İşçi masa təşkil edir. Burada biz bəzədilmiş gözəl şəkillərlə bütün işçi alətlərimizi, məsələn, sənədləri, qovluqları, lazım olan proqramların nişanlarını və s. yerləşdirə bilərik.

Windows 7 əməliyyat sisteminin işçi masası

İstifadəçilərinin işləməsi üçün Windows-un starda olan ekranı İşçi masa adlanan sistem obyektindən ibarətdir. İşçi masa–Windows əməliyyat sisteminin obyektləri və Windows-un idarəetmə elementləri əks olunan qrafiki mühitdir. Verilmiş əməliyyat sistemində kompüterlə işlədikdə bizim işlədiyimizin hamısını ya obyektlərə, ya da idarəetmə elemetlərinə aid etmək olar. Windows 7 əməliyyat sistemi yeni quraşdırıldıqda, başlanğıc vəziyyətdə işçi masada yalnız yüxarı sağ küncdə təkcə Корзина (Recycle Bin (Səbət)) nişanı yerləşir. Lakin qısa müddətdən sonra İşçi masa çoxlu nişanlar dəstəsi ilə dolur, məsələn, bizim quraşdırdığımız proqramların əksəriyyəti, həmin an İşçi masada öz xüsusi nişanlarını qeyd edirlər. Nişanlar– bu, Windows obyektlərinin qrafiki təsviridir, məsələlər paneli isə – əsas idarəetmə elementlərindən biridir.

Pəncərə. Qovluq

Windows əməliyyat sistemində pəncərə– yuxarısında açılmış qovluq haqqında və ya bu pəncərədə yüklənmiş proqram haqqında məlumat yerləşən çərçivədən ibarətdir.

Windows əməliyyat sistemində əsas pəncərə növlərindən biri də qovluq pəncərəsidir. İstənilən qovluğu Windowsda öz pəncərəsində açmaq olur. Eyni vaxtda açılmış pəncərələrin sayı kifayət qədər çox ola bilər və bu konkret kompyuterin parametrlərindən asılıdır. Oxşar idarəetmə elementlərinə və tərtibatına görə pəncərələrin digər növlərini də qeyd etmək olar: dialoq pəncərəsi, sorğu sisteminin pəncərəsi, əlavələrin (proqramların) işçi pəncərələri, bir çox əlavələrin (proqramların) pəncərələrinin daxilində ayrı-ayrı sənədlərin pəncərələri də ola bilər.

Windows 7-də ekranda açılmış bütün pəncərələri bükməklə ekrandan götürərək İşçi stolu təmizləmək üçün ya Win və probel klavişlərinin kombinasiyalarını istifadə etmək, ya da sadəcə siçanın köməyilə ekranın aşağı sağ küncündə yerləşən xüsusi parçaya sıxmaq lazımdır. Burada da Aero Pick xüsusiyyəti vardır, xüsusi parçanın üzərinə sadəcə kursoru gətirdikdə, onda İşçi stolun ekranı üzə çıxıraq görsənir. Bu zaman siçanın düyməsini sıxdıqda pəncərələrin hamısı bükülərək İşçi stoldan yox olurlar.

Kontekst menyusu

Kontekst menyusunda əməliyyatların sayı və çeşidi obyektdən asılı olaraq fərqlənir. Məsələn, elə əməliyyatlar var ki, onlar yalnız fayllara aiddir, elə əməliyyatlar da var ki, onlar yalnız qovluqlara aiddir. Beləliklə obyektlərlə bağlı əməliyyatların universal siyahısı yoxdur. Belə hallarda Windows əməliyyat sisteminin Kontekst menyusu adlanan faydalı funksiyası kömək edir. Əgər siçanın göstəricisini müəyyən obyektin üzərinə qoyub və siçanın sağ düyməsini sıxsaq, onda Kontekst menyusu meydana gələcəkdir. Burada həmin obyektə aid olan əməliyyatların siyahısı çıxacaqdır.

Start(Пуск (Başlat)) menyusunun strukturu və istifadəsi

Windows əməliyyat sisteminin əvvəlki versiyalarında da ən əsas obyektlərdən biri də Start (Пуск (Başlat)) düyməsidir. Windows 7 əməliyyat sistemində bu düymənin daxilində adı yazılmır, formasıda dəyişdirilmişdir və dairəvi şəklə salınmışdır, lakin öz funksiyasını saxlamışdır: bu yenə də əvvəlki versiyalardakı kimi Windows-un genişlənmiş “anbarına” girişi təmin edir. İdarəetmə panelinə də istinad bu düymədə yerləşmişdir. Burada həmçinin digər “sistem” istinadları da, məsələn, Компьютер (Computer (Kompüter)) qovluğuna, şəxsi sənədlər qovluğuna istinadlarda burada yerləşmişdir. Əsasən Start (Пуск (Başlat)) düyməsinin daxilində sizin kompüterdə quraşdırılmış bütün proqramların qısa yolları (yarlıkları) saxlanılır.

Sağ sütunun növbəti bölmələri aşağıdakılardır.

 Панель управления (Control Panel (İdarəetmə Paneli)). Bu bölmə Windows 7-nin əsas “idarəetmə mərkəzinə” girişi təmin edir. Burada Windows 7-in bütün tənzimləmə vasitələri vardır.

 Программы по умолчанию (Default programs (Susmaya görə Proqramlar)). Bu yeni bölmə bizə müəyyən növ sənədləri hansısa konkret proqramla əlaqələndirməyə imkan verir.

 Справка и поддержка (Help and Support (Kömək və Dəstək)). Bu bölmə vasitəsilə Windows 7 üzrə müfəssəl elektron dərsliyə daxil olmaq olar. Onu da qeyd edək ki, Windows 7-də operativ sorğu sistemi F1 klavişası ilə işə düşür.

Məsələlər (Tapşırıqlar) paneli

Məsələlər (Tapşırıqlar) paneli ekranın aşağı hissəsində yerləşir. Bu panel Windows əməliyyat sisteminin bütün versiyalarında vardır, lakin Windows 7-də bu daha maraqlı, rahat və müxtəlif funksiyalarla doldurulmuşdur. Ona görədə onun istifadəsi çox rahatdır. Bu yenilənmiş tapşırıqlar paneli (Task bar) Windows 7-in əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Tapşırıqlar panelində ilkin olaraq üç nişan olur: Bələdçi nişanı (bu sizin kompüterin fayl meneceridir), Windows Media universal ifaedicisidir və brauzer (İnternetdə işləmək üçün proqram).

Xəbərdarlıq etmə paneli (tray)

Işçi masada ekranın sağ aşağı küncündə daha bir xəbərdarlıq etmə və ya «trey» adlanan panel yerləşir. Burada kompüter işə salınan zaman kompüterin yaddaşına avtomatik yüklənən və fon rejimində gözə görünmədən işləyən proqramların nişanları yerləşir. Məsələlər panelinin adi «lövhəsindən» onlar təkcə öz ölçülərilə deyil, həm də funksionallıqları ilə də fərqlənirlər, məsələn, istənilən nişanı sağ düymə ilə sıxdıqda bu proqramın çoxsaylı sazlanma menyularına giriş əldə etmək olur. Həmin nişanların üzərinə sol düymə ilə silkdikdə uyğun proqram pəncərəsi ekrana çıxır.

Şəkil 5.6. Xəbərdarlıq etmə sahəsi

Tapşırıq meneceri

Əslində Windows əməliyyat sistemində işləyən zaman həmişə daha çox proqram işə salınmış olur, işlək vəziyyətdə olur, nəinki göstəriciləri, nişanları məsələlər panelində göstərilmiş proqramlar. İş ondadır ki, Windows-un özünün sistem proqramlarının əksəriyyəti (həmçinin işləməyə başlama anında yüklənən bir sıra başqa proqramlar da) Məsələlər panelində «iz saxlamırlar» («qoymurlar») və aydındır ki, onun köməyilə də bağlana bilməzlər.

İdarəetmə panelinin ümumi görünüşü sadə və kompaktdır. Burada onlarla müxtəlif nişanlar vardır. Windows-un yaradıcıları isə həmin nişanları qruplaşdıraraq müəyyən qrup halında vermişdir. Burada aşağıdakı qruplar vardır.

 Система и безопасность (System and Security (Sistem və təhlükəsizlik)). Bu bölmə bir başa sizin kompüterə aiddir. Bu bölməni siçanla açdıqda, siz kompüterin tənzimləmə vasitələrini, Windows-un problemlərini (sistemin müdafiəsini, yenilənməsini, ehtiyat nüsxə-ləmələrin idarə edilməsini) həll etmək üçün əsas alətləri əldə edə bilərsiniz, həmçinin Sistemin əsas idarə etmə mərkəzinə daxil ola bilərsiniz. Bir sözlə, kompüterlə müəyyən problem yara-nanda buradan istifadə etmək lazımdır.

 Сеть и Интернет (Network and Internet (Şəbəkə və İnternet)). İnternetə və ya sizin lokal şəbəkəyə daxil olmanı idarə edir.

 Оборудование и звук (Hadware and Sound (Avadanlıq və səs)). Burada səsə üstünlük verilməsinə baxmayaraq, həm də monitorun, videoplatanın, siçanın və printerin parametrlərini də nizamlaya bilərsiniz. Burada həm də sistemi işə salan zaman işə düşən proqramların “pult idarə etməsi də” yerləşir.

 Программы (Programs (Proqramlar)). Burada proqramların, həmçinin Windows-un öz komponentlərinin quraşdırılmasını və yox edilməsini, qacetlər panelini və müxtəlif faylları ifa etmək üçün bir qayda olaraq quraşdırılmış proqramların tənzimləməsini həyata keçirmək olur.

 Учетные записи пользователей (User Accounts and Family Safety (İstifadəçi hesab-ları və Ailəvi təhlükəsizlik)). Burada Windows 7 əməliyyat sisteminin çox istifadəçili rejimdə işləməsini və onun istifadəçi konfiqurasiyalarını idarəetməyi tənzimləmək olur.

 Оформление и персонализация (Appearance and Personalization (Görünüş və Fərdiləşdirmə)). Burada İşçi masanın və onun elementlərinin, Start (Başlat) menyusunun və qovluqların xassələrinin, şriftlərin idarə olunmasının, bir sözlə burada Windows-un xarici görü-nüşlə bağlı olan hər şeyin tənzimlənməsi vasitələri yerləşir.

 Часы, язык и регион (Clock, Language and Region (Saat, Dil və Region)). Burada sistemin dil parametrləri ilə, vaxtla, klaviaturanın yerləşməsi ilə bağlı olan regional tənzimləmə vasitələri yerləşir.

 Специальные возможности (Ease of Access (Müraciətin Asanlığı)). Burada əməliyyat sisteminin görməsi zəif olan, hərəkət imkanları məhdud olan və s. istifadəçilər üçün tənzimlənməsi vasitələri yerləşir.

Панель управления (Control Panel (İdarəetmə Paneli))-nın belə görünüşünün hər bir kateqoriyası dərhal bir neçə əməliyyatın yerinə yetirilməsi imkanını verir. Lakin Windows-un əvvəlki versiyalarında işləmiş təcrübəli istifadəçilər Панел управления (Control Panel)-nın başqa gorunu-şünə–klassik görünüşünə üstünlük verirlər. Burada heç bir kateqoriyaya rast gəlinmir, hər bir «idarəetmə vasitəsi» ayrı-ayrı nişanlarla işarə olunmuşdur.

Control panel (Панел управления (İdarəetmə Paneli))-nı «klassik» rejimə keçirtmək üçün onun pəncərəsinin yuxarı sağ küncündə yerləşən bölmədə Просмотр (View by (Baxış))→ Значки (Icons (Piktoqramlar)) əmrini seçmək lazımdır.

Windows 7-də fayllar və qovluqlarla əməliyyatlar

Bələdçi rejimi

Windows əməliyyat sistemində verilənlərin, informasiyaların saxlanmasının necə qurulmasına nəzər salsaq, görərik ki, bütün informasiyalar ilkin olaraq fayllarda saxlanırlar, fayllar isə qovluqlarda, qovluqlar isə bərk disklərdə, fləşkalarda, şəbəkə daşıyıcılarında, sizin lokal şəbəkənin digər kompüterlərində, CD və DVD disklərdə saxlanılırlar. Burada əsas məsələ ondan ibarətdir ki, bütün bu struktura haradan daxil olmaq olar.

 Sizə lazım olan sənədləri axtarmaq və tapmaq.

 Sənədləri yenidən adlandırmaq, yox etmək, onları başqa bir yerə köçürmək və ya nüsxələmək olar.

 Sənədləri CD və ya DVD disklərə yazmaq olur.

 Multimedialı kolleksiyalar yaratmaq və onları sizin lokal şəbəkədə digər kompüterlər üçün əl çatan etmək olur.

Компьютер (Computer) qovluğu. Проводник (Bələdçi)

Windows 7 əməliyyat sisteminin əsas obyektlərində olan Компьютер (Computer (Kompüter)) qovluğunu açmaq çox sadədir. Onun üçün Tapşırıq (Məsələlər) panelində (Taskbar)-da Start (Пуск (Başlat)) düyməsindən sağda yerləşən düyməsinə siçanla sıxmaq lazımdır və ya Win və E klavişlərini birlikdə sıxmaq lazımdır.

Nişanların növləri və çeşidlənməsi

Проводник (Windows Explorer (Windows Bələdçisi))-də ilk dəfə nişanlar az olur, yalnız disklərə uyğun nişanlar olur. Lakin istənilən diski açdıqda, onda çoxlu sayda müxtəlif növ nişanar görünəcəkdir.

Корзина (Recycle Bin (Səbət)) qovluğu

Корзина (Recycle Bin (Səbət))-Windows əməliyyat sistemində istifadəçilərin və sistemin yox etdikləri (sildikləri) obyektləri müvəqqəti saxlayan xüsusi qovluqdur. Windows əməliyyat sistemlərində isə səhvən yox edilmiş faylı bərpa etmək üçün sadəcə Корзина (Səbət)-nı adi qovluq kimi açıb lazım olan faylı tapıb və bərpa etmək əmrini vermək lazımdır.

Windows 7 əməliyyat sistemində çox istifadəçili rejimdə işləmə

Kompüterin istifadəçilərini bərabərhüquqlu etməmək olur. Bir istifadəçiyə kompüterdəki bütün qovluqlara və disklərə daxil ola bilmə hüququ verilə bilər, başqa bir istifadəçiyə isə kompyuterin disk yaddaşının kiçicik bir hissəsinə daxil ola bilmə imkanını vermək olar.

Qeydiyyat vəsiqəsinin tənzimlənməsi

Администратор (Administrator (İnzibatçı)) rejimində olmaqla, siz təkcə özünüzün qeydiyyat vəsiqənizi deyil, həm də kompüterdəki digər istifadəçilərin də qeydiyyat vəsiqələrini dəyişdirə bilərsiniz. Bunun üçün aşağıdakı əməliyyatı yerinə yetirmək lazımdır.

Bundan əvvəlki bölmədə göstərdiyimiz qaydada Панель управлния (Control Panel (İdarəetmə Paneli))-nın Учетные записи пользователей (İstifadəçi hesabları) bölməsini seçək. Bu zaman açılmış pəncərədən isə Внесение изменений в учетную запись пользователя (Make changes to your account (İstifadəçi hesabınıza dəyişikliklər edin)) bölməsini seçmək lazımdır.

Windows 7 sisteminin tənzimlənməsi. İnterfeysin tənzimlənməsi. Fərdiləşdirmə

Bununla bağlı olan bütün lazım olan alətləri Панель управления (Control Panel (İdarəetmə)) panelində Оформление и персонализация (Appearance and Personalization (Görünüş və fərdiləşdirmə)) bölməsindən tapa bilərsiniz. Digər tərəfdən İşçi stolun istənilən boş yerində siçanın sağ düyməsini sıxıb, sonra isə açılmış pəncərədən isə Персонализация (Personali-zation (Fərdiləşdir)) əmrini seçin.

Ekran temləri (mövzuları)

Windows əməliyyat sisteminin İşçi masasının tərtibatı bir neçə ayrı ayrı elementlərdən təşkil olunur. Məsələn, ekranın fonundan, kursordan, sistem səslərindən, rəng sxemindən və s. təşkil olunur. Bu elementlərin hər birini Персонализация (Personalization (Fərdiləşdirmə)) menyusu sayəsində ayrıca dəyişmək olur. Bunların hər biri üçün “dəyişdirici” düymə vardır. Lakin Windows 7-də bu elementlərin hamsını bir dəfəyə də dəyişmək olur. Bunun üçün tərtibat temləri (və ya onlara bəzən stillər də deyirlər) vardır. Temlər (mövzular) pəncərənin böyük hissəsinin şəxsi tənzimənməsini tutur.

Windows 7 əməliyyat sistemində temləri axtarıb tapmaq üçün aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirmək lazımdır.

Əvvəlcə sistemdə gizli və sistem faylları əks etdirən bölməni fəallaşdırmaq lazımdır. Bunun üçün Панель управления (Control Panel (İdarəetmə Paneli))→ Оформление и персона-лизация (Appearance and Personalization (Görünüş və fərdiləşdirmə)→ Параметры папок (Folder Options (Qovluq Seçimləri))→ Показ скрытых файлов и папок (Show hidden files and folders (Gizli faylları və qovluqları göstər)) əmrini seçmək lazımdır. Bu zaman açılan Пара-метры папок (Folder Options (Qovluq Seçimləri)) pəncərəsinin Вид (View (Görünüş)) bölməsinin Təkmil parametrlər (Advanced settings) bölməsindən Скрывать защищенные и системные файлы (Don’t show hidden files, folders or drives (Gizli faylları, qovluqları və qur-ğuları göstərmə)) bölməsindəki qeydi ləğv etmək lazımdır və Показывать скрытые файлы, папки, диски (Show hidden files, folders and drives (Gizli faylları, qovluqları və qurğuları gös-tər) sətrinin qabağında isə qeyd qoymaq lazımdır.

İşçi masada qacetlərdən başqa bir sıra digər faydalı nişanlarıda yerləşdirmək olur, məsələn

 Компьютер (Computer (Kompüter)) nişanı

 İstifadəşilərin fayllarının nişanları

 Панель управления (Control Panel (İdarəetmə Paneli)) nişanı.

 Сеть (Şəbəkə) nişanı.

Windows 7 əməliyyat sistemində kompüterin tənzimlənməsi

Windows 7 əməliyyat sistemində kompüter qurğusu ilə tanışlıq Панель управления (Control panel (İdarəetmə paneli))-nin Система и безопасность (System and Security (Sistem və təhlükəsizlik)) bölməsindən başlayır. Məhz burada kompüterin daxili qurğularını idarə etməyə aid olan ən əsas alətlər yerləşir, məsələn, o hansı konfiqurasiyadan yığılıb, onlar düzgünmü işləyir kimi məsələləri aydınlaşdırmaq olur. Bu bölmədə kompyuteri idarə etmək üçün bütöv bir alətlər yığınına istinadlar yerləşir.

Əmr sətri rejimi

Windows-da “əmr sətri” (Выполнить (Run (İcra et))) vasitəsi vardır. Windows 7-də bunu çağırmaq üçün Win və R klavişlərini birgə sıxmaq lazımdır. Bu zaman ekrana Выполнить (Run (İcra et)) adlı pəncərə çıxır (şəkil 5.13). Bu pəncərədə isə əmr sətri rejiminin bütün imkanlarını istifadə etmək olur.

Qurğuların dispetçeri

Qurğuların dispetçeri kompüterin bütün qurğuları haqqında informasiyanın toplandığı əsas verilənlər bazasıdır. Bu dispetçerin köməyilə praktik olaraq istənilən qurğunu idarə etmək olur. Kompüterdə qurğuların dispetçerini açmaq üçün İdarəetmə panelinin (Панель управления (Control panel)) Система и безопасность (Sistem və təhlükəsizlik) bölməsinin Система (Sistem) bölməsindən Диспетчер устройств (Device Manager (Qurğu menecerı)) bölməsini seçmək lazımdır. Bu zaman ekrana Диспетчер устройств (Device Manager) adlanan pəncərə çıxacaqdır (şəkil 5.14).

Windows 7-də Kitabxanalar. İstifadəçi kitabxanaları: Sənədlər, Video, Foto, Musiqi

Biz Windows əməliyyat sistemində işləyən zaman əksər hallarda əməliyyat sisteminin özü ilə deyil, əsasən Windows mühitində olan konkret proqramlarla iələyirik. əsasəndə ilk növbədə müxtəlif proqramların sənədlərilə işləyirik, məsələn, mətn, cədvəl, musiqi, fotoqrafiya və film sənədlərilə, faylları ilə işləyirik.

Bu sənədlərə baxmaq üçün isə həm Windows əməliyyat sisteminin tərkibindəki proqramlardan və pleyerlərdən, həm də kənar proqramlardan istifadə olunur. Foto şəkillər yığınına baxmaq üçün standart Fotoalbomdan istifadə etmək olar, həmçinin Windows Live komplektindəki proqramlardan da və daha yaxşısı olan Picasa proqramından da istifadə etmək olar. Həmin fotoşəkilləri dəyişdirmək,redaktə etmək üçün də həm həmin Fotoalbomun tərkibindəki redaktordan, həm də Adobe Photoshop kimi ayrıca proqramdan da istifadə etmək olur. Bir sözlə sənədlərlə işləmək üçün həmişə bir neçə alternatıv olur. Windows əməliyyat sistemində da bir qayda olaraq hər bir fayl tipi üçün bir dənə yeganə proqram nəzərdə tutulmuşdur və sənədin nişanı üzərində siçanı sıxanda avtomatik olaraq o proqram işə düşür.

Sənədi, faylı başqa digər proqramda açmaq üçün əvvəlcə siçanın sağ düyməsini onun üzərində sıxmaq lazımdır və bu zaman açılan Kontekst menyusundan Открыть с помощью (Open with (Açma vasitəsi)) əmri vasitəsilə, həmin aylı açmaq üçün proqramı öz istəyinizə uyğun seçə bilərsiniz.

Fərdi qovluqlar və kitabxanalar

Kompüterdə Windows əməliyyat sistemində sənədlərlə bağlı ən əsas məsələlərdən biri də onların harada və neçə saxlanmalarıdır.

Əvvəllər istifadəçilər sənədlərin harada saxlanması haqqında belə düşünmürdülər. Hətta bəzi istifadəçilər öz sənədlərini adətən əməliyyat sistemi yerləşən əsas C: diskində saxlayırlar. Microsoft firması məsləhət görür ki, bütün istifadəçi sənədlərini bir yerdə saxlamaq lazımdır. Hətta daha yaxşı olar ki, onları tiplərinə görə qruplaşdırasınız, məsələn, mətn sənədlərini bir qovluğa, fotoqrafiyaları digərinə, filmləri ayrı qovluğa və s. yerləşdirəsiniz. Həm sistemə, həm də istifadəçiyə rahat olması üçün belə qayda olmalıdır. Məhz bununla əlaqədar Windows-da Fərdi qovluqlar anlayışı meydana gəldi. Windows-da fərdi qovluqlara bunlar aiddir: Видео (Videos (Videolar)), Документы (Documents (Sənədlər)), Изображения (Pictures (Şəkillər)) və Музыка (Music (Musiqi)). Bu qovluqlar Проводник (Windows Explorer (Bələdçi)) proqramının panelində yerləşirlər (Проводник (Bələdçi) proqramını isə qeyd etdiyimiz kimi bir qayda olaraq Пуск (Start (Başlat)) düyməsinin üzərində siçanın sağ düyməsini sıxıb və Открыть проводник (Open Windows Explorer (Windows Bələdçisini Aç)) əmrini seçməklə açmaq olur). Bu qovluqlar haqqında bütün proqramlar məlumatlıdır və onları dəstəkləyirlər.

Servis proqramları istifadəçiyə kompüterlə işləyərkən əlavə xidmətlər göstərir və əməlyyat sisteminin imkanlarını genişləndirirlər

Servis proqramlarının yerinə yetirdikləri əsas funksiyalar aşağıdakılardır:
– istifadəçi interfeysinin təkmilləşdirilməsi

– xarici yaddaşla əməli yaddaş arasındakı informasiya mübadiləsinin sürətləndirilməsi

– kompüter virusları ilə mübarizə

Servis proqramlarını təşkilinə, reallaşdırma üsullarına və yerinə yetirdikləri funksiyalara görə aşağıdakı qruplara bölmək olar:

Örtük proqramlar əməliyyat sistemləri üzərində quraşdırılaraq, istifadəçiyə keyfiyytəcə yeni interfeys təqdim edir və onu ƏS – nin əmr və əməlyyatlarını dərindən bilməsindən azad edir Bu örtük proqramlar faylların sürətli axtarışını, mətn fayllarının yaradılmasını, baxışını və redaktəsini, diskdə yerləşən fayllar haqqında məlumatların verilməsini, disk sahəsi və əməli yaddaş qurğuları (ƏYQ) haqqında məlumatların verilməsini təmin edir
Bütün örtük proqramlar müəyyən dərəcədə istifadəçi səhvlərindən mühafizəni təmin etməklə, faylların təsadüfü korlanma ehtimalını azaldır

Utilitlər disk və fayl sisteminə xidmətə əsaslanaraq, istifadəçilərə əlavə imkanlar verirlər Utilitlər aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirirlər:

– Disklərə xidmət etmək (formatlaşdırma və s)

– İnformasiya mühafizəsinin təmini, nasazlıq hallarında bərpanın mümkünlüyü və s
– fayl və kataloqlara xidmət etmək

– arxivlərin yaradılması və yeniləşdirilməsi

– kompüter resusları, disk sahəsi, proqramların ƏYQ – də paylanması haqqında informasiyanın verilməsi

– müxtəlif rejim və formatlarda mətn və digər faylların çapı

– kompüteri viruslardan mühafizə

Fayllarin arxivləşdirilməsi. Kompüterin istismarı zamanı müxtəlif səbəblərdən maqnit diskində informasiyaların korranması və silinməsi (itməsi) baş verir. Bu bilavasitə maqnit diskiin fiziki korranması, fayllar üzərində korretirovkaların (düzəlişlərin) düzgün aparılmaması və ya təsadüfi silinməsi, informasiyaların virus vasitəsi ilə məhv edilməsi və s. ilə əlaqədar olur. Belə vəziyyətlərdə itkilərin sayını azaltmaq üçün istifadə olunan faylların arxivləşmiş surətini çıxarmaq və fayllar dəyişdikcə, onların surətini təzələmək lazım olur. Arxivləşdirmə zamanı istifadə olunan bəzi proqramlar vasitəsi ilə faylın tutumu nə qədərdirsə surətində də bir o qədər yer tələb olunur. Bu da müəyyən bir fayl üçün bir neçə disket lazım olması probleminə (xüsusi ilə fayl həddindən böyük olanda) gətirib çıxarır. Ona görə də faylları arxivləşdirmək üçün elə xususi proqramlardan istifadə etmək lazımdır ki, həmin proqramlar həm arxiv disketlərinin tutumuna qənaət etməyə, həm də qrup şəkilində istifadə olunan faylları bir fayl kimi arxivləşdirməyə imkan versin.

Bu proqramların bəzilərini pullu, bəzilərini isə pulsuz ( “Shareware” və s.) əldə etmək mümkündür. Arxivləşdirmə zamanı fayllar sıxfılmış vəziyyətdə saxlanılır.

Arxivləşmə proqramına misal olaraq WinRAR–32 tərtibli proqramını göstərmək olar. Bu proqram informasiyanı yüksək dərəcəli sıxmaq, digər arxiv faylları (CAB, ARC, LZN) ilə işləmə, özü açılan – SFX və çoxcilidli arxivlərin yaradılması, xarab olmuş arxivlərin bərpası kimi keyfiyyətlərə malikdir.

Proqram baş menyunun Proqramlar bölməsindən eyni adlı WinRAR əmrini yerinə yetirməklə yüklənir. Proqramın menyu sətri 6 ədəd menyudan ibarətdir.

Fayl menyusu aşağıdakı əmrlərdən ibarətdir.

Arxivi açmaq (Открыть архив). Bu əmri yerinə yetirdikdə açılmış pəncərədə tələb olunan arxivi və qovluğu seçmək olar. Bundan sonra arxivin və qovluğun tərkibi fail pəncərəsində əks olunacaq.

Diskin seçilməsi (Выбрать диск). Bu əmrlə menyudan cari diski seçmək mümkündür.

Qovluğun seçilməsi (Выбрат папку). Bu əmrlə açılmış pəncərədə kompüterin ağacvari qovluq strukturundan cari qovluğu seçmək olar.

Porol (Пороль).Əmr arxivləşmə porolunu müəyyən etməyə imkan verir.

Hamısııını qeyd etmək (Выделить все). Əmr cari diskin və ya qovluğun fayl siyahısındakı bütün faylları qeyd edir.

Qrunu qeyd etmək (Выделить группу)- Əmr müəyyən şablona uyğun olaraq qovluğu və faylları qeyd edir. Məsələn: açılan pəncərədə verilmiş *. DOC şablonu qovluqdakı bütün MS Word sənədlərini qeyd edəcək.

Qeyd olunmadan imtina (Снять выделение)- Bu əmr müəyyən şablona uyğun qeyd olunmuş fayl və qovluqlardan qeyd olunmanı ləğv edir.

Qeyd olunmanın inversiyası (Инвертиравать выделение)- Müəyyən şablona uyğun qeyd olunmuş fayllar və qovluqlarda qeyd olunmanı ləğv edir və əksinə digərlərini qeyd edir.

Əmrlər (Команды) menyusu. Menyu aşağıdakı əmrlərdən ibarətdir:

Fayılın arxivə əlavə edilməsi (Дабавить файл в архив). Bu əmr qeyd olunmuş faylların və ya qovluqların arxivləşməsini həyata keçirir. Əmri yerinə yetirdikdə açılmış pəncərədə arxivə ad, arxivin formatını (RAR və ya ZIP), sıxılma və yeniləşmə üsulunu, lüğətin ölçüsünü, çoxcilidli arxivlər üçün cildin həcmini (1457500 və avtomatik təyin olma (автоопределение)), arxivləşmə parametrlərini, ehtiyat surəti üçün parametrləri müəyyən etmək lazımdır.

Proqramda 6 sıxılma metodu nəzərdə tutulmuşdur:

2. Surətli (Скоростной)

3. Yaxşı (Хороший)

4. Maksimal (Максимальный)

6. Sıxılmadan (Сжатия)

Maksimal sıxılma üsulu yüksək dərəcəli sıxılmanı təmin edir. Lakin bu zaman sıxılma sürəti çox kiçik olur. Əksinə, sürətli üsul sürətlə sıxılmanı, lakin pis sıxılmanı təmin edir. Lüğətin ölçüsü – 64,128,256,512 və 1024 kb ola bilər. Lüğətin ölçüsü nə qədər böyük olsa sıxılma sürəti aşağı, keyfiyyəti isə yüksək olur. Əgər kompüter 16mb operativ yaddaşa maliksə, lüğətin ölçüsünü 256 göstərmək olar.

1. Arxivləşmədən sonra faylı ləğv etmək (Удалить файла после архивации). Fayl arxivləşdikdən sonra avtomatik ləğv edilir.
2. SFX – arxivi yaratma (Создать SFX). Özüaçılan SFX arxiv faylı yaradılır. Belə ki, bu tip arxivdə kursoru həmin faylın üzərinə qoyub, siçanın sol düyməsini sıxmaqla fayl arxivdən azad olur.
3. Bütöv arxiv (Непрерывный архив). Yalnız RAR tipli arxiv bütöv arxivləşməyə məruz qalır.
4. Elektron imza (Электронный подпись) Bu zaman arxivə elektron imza – müəllif, axırıncı dəfə yeniləşmə tarixi əlavə olunur.
5. Multimedia sıxılma (Мултимедийная сжатия)

1. Bərpa üçün informasiya (Информация для востановления). Arxivə bərpa üçün informasiyanı əlavə edir.

1. Arxivləşmədən əvvəl diski təmizləmək (Очишать сменный диск перед архивацией на него). Arxiv diskdə yaradılarkən onda olan bütün fayllar və qovluq ləğv olunur.

2.Yalnız “Arxiv” atributları əlavə etmək (Добавлять только с установленным атрибутом). Bu zaman arxivə yalnız arxiv atributlu fayllar əlavə edilə bilər.

3. Arxivləşmədən sonra “Arxiv” atributunun ləğv edilməsi (Снимать атрибут ”Архивный” после архивации). Arxivləşmədən sonra fayllardan arxiv atributu ləğv olunur.

– Arxivin bərpası (Востановить архив).

Xarab olmuş RAR və ZIP tipli arxivləri bərpa edir açılmış pəncərədə bərpanı təsdiq etdikdən sonra arxiv bərpa olunur və bu haqqda hesabat pəncərəsi ekranda əks olunur.

– Sıxılma dərəcəsinin qiymətləndirilməsi (Оценить степень сжатия). Qeyd olunmuş fayl və qovluqların müəyyən format əsasında sıxılma dərəcəsini və vaxtını təyin edir.

– Qeyd olunmuş arxivlərdən azad etmək (Извлечь из выделенных архивов). Bu əmr qeyd olunmuş arxivlərin açılmasını təmin edir. Əmr yerinə yetirildikdə açılmış pəncərədə arxivdəki fayllar üçün yol, yeniləşmə, yenidən yazma parametrlərini müəyyən etmək lazımdır.

– Qeyd olunmuş arxivləri testdən keçirmək (Протестировать выделенные архивы). Bu əmr qeyd olunmuş arxivləri idarə reciminə daxil olmadan testdən keçirməyə imkan verir. Nəticə, test qurtardıqdan sonra ekranda əks olunur.

– Fayla baxma (Просмотреть файл). Bu əmr faylı həm də arxivi idarə recimində yerinə yetirilir və qeyd olunmuş fayl və arxivə baxışı təmin edir.

– Faylları ləğv etmək (Удалить файлы). Bu əmr də hər 2 recimdə yerinə yetirilir və qeyd olunmuş faylı ləğv edir.

– Arxivdən faylları azad etmək (Извлечь файлы из архива). Əmr arxivləri idarə recimində yerinə yetirilir və arxivdə qeyd olunmuş faylları və qovluqları arxivdən azad edir.

– Arxivdən digər qovluğa azad etmək (Извлечь в другую папку). Bu əmr də arxivləri idarə recimində yerinə yetirilir və arxivdə qeyd olunmuş faylların və qovluqların arxivdən azad olunmasını təmin edir. Əvvəlki recimdən fərqli olaraq əmr yerinə yetirildikdə açılan pəncərədə arxivdən azad olunmuş fayl və qovluğun yolunu və arxivdən azad etmə parametrləri müəyyən olunur.

– Arxivdə faylları testdən keçirmək (Протестировать файлы в архиве). Bu əmr arxivi idarə recimində yerinə yetirilir və arxivdəki qeyd olunmuş faylları testdən keçirir.

– Arxiv şərhinin əlavə olunması (Добавить архивный комментарий). Əmr arxivi idarə recimində yerinə yetirilir və arxivə şərh daxil edilməsini təmin edir. Əmr yerinə yetirildikdə açılan pəncərədə şərhin mətnini daxil edib OK düyməsini sıxmaq ləzımdır.

– Bərpa üçün informasiyanın əlavə edilməsi (Добавить информацию для востановления). Bu əmr arxivi idarə recimində yerinə yetirilir və arxivə bərpa üçün informasiya daxil edir.

– Arxivdə dəyişikləri qadağa etmək (Заблокировать архив). Bu əmr arxivə ixtiyari dəyişiklikləri qadağan edir.

– SFX arxivinə çevirmək (Преобразовать архив в SFX). Bu əmr arxivi SFX arxivinə çevirir.

– Arxiv haqqında informasiya (Информация об архиве). Bu əmri yerinə yetirdikdə arxiv həqqında informasiya pəncərəsi açılır.

Tarixcə (История) menyusu- Bu menyu tarixcəni təmizləmək (Очистить историю) üçündür. Əvvəllər yaradılmış arxivlərin tərkibinə baxışı təmin edən arxivlər siyahısından ibarətdir. Tarixcəni təmizləmək əmri bu siyahını təmizləyir.

Seçilmiş (Избранное) menyusu- Bu menyu qovluqdakı fayl və arxivlərin siyahısını əks etdirir. Ondan sonra açılmış cari qovluğu və ya arxivi siyahıya daxil etmək üçün menyunun Seçilmişə əlavə etmək (Добавить в избранное) əmrini yerinə yetirmək kifayətdir. Seçilmişi nizamlamaq əmri isə siyahıdakı qovluq və ya arxivləri ləğv və adını redaktə etmək, siyahıya açılmış qovluğu və arxivi əlavə etmək, siyahının strukturunu dəyişmək imkanı verir. Bunun üçün növbəti pəncərədə müvafiq olaraq Ləğv etmək (Удалить), Redaktə etmək (правка), Əlavə etmək (Добавить), Yuxarı (Вверх), Aşağı (Вниз) düymələrindən birini sıxmaq lazımdır.

Parametrlər (Параметры) menyusu- Müəyyən olunma (Установки). Əmri yerinə yetirdikdə açımış çox bölməli dialoq pəncərəsində proqramın əlavə parametrlərini, məsələn: arxiv formatını, avtomatik olaraq arxivin yerləşəcəyi qovluğu müəyyən etmək olar.

Protokola baxış (Просмотр протокола). Bu əmri yerinə yetirdikdə rar.loq protokol faylı açılır.

Protokolun təmizlənməsi (Очистить протокола). Protokol faylını təmizləyir.

? menyusu- Menyu proqramla işləmək qaydaları və proqram haqqında məlumat almağa xidmət edir. O aşağıdakı əmrlərdən ibarətdir.

Məzmun (Содержание). Əmr proqramla işləmək qaydalarına mövzular üzrə baxışı təmin edir.

Proqram haqqında (О программе). Bu əmri yerinə yetirdikdə açılan pəncərədə proqram haqqında informasiya əks olunur.

Texniki xidmət proqramları

Texniki xidmət proqramları kompüterin düzgün işlənməsinə nəzarət etmək və nasazlıqları aşkar etmək üçündür Kompüterin işinə nəzarət etmək üçün müxtəlif üsullar mövcuddur Bu üsullardan bəziləri kompüterin aparat vasitələri ilə, bəziləri aparat proqram vasitələri ilə, bəziləri isə proqram vəsitələri həyata keçirilir Proqramla nəzarət test proqramları və xüsusi nəzarət proqramları vasitəsilə həyata keçirilirTestlə yoxlama kompüterin və onun ayrı-ayrı blokıarının işini yoxlayan test- proqramlar vasitəsilə yerinə yetirilir. Test proqramları adətən kompüterin daimi yaddaş qurğusunda saxlanılır və kompüter elektrik şəbəkəsinə qoşulduqda avtomatik olaraq işə düşülür Xüsusi nəzarət proqramları kompüterdə məsələləsin həlli üçün tətbiq olunan proqramların icrası zamanı əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş vəziyyətlərin, asılılıqların və məhdudiyyətlərin ödənilib-ödənilməməsini yoxlayır Bütün hallrda nasazlıqların xarakteri, mənbəyi və bəzən də səbəbi haqqında ekrana və ya çapa məlumat xaric edilir.

MÖVZU 12: İNFORMASİYA TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN TƏMİNİ VƏ

Kütləvi kompüterləşmə, ən yeni İT-nın tətbiqi və inkişafı təhsil, biznes, sənaye istehsalı və elmi tədqiqatlar sahəsində irəliyə doğru hiss olunan sıçrayışa gətirib çıxarmışdır. Elmi-texniki inqilab informasiya cəmiyyətinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu cəmiyyətdə informasiya ən mühüm resurs və başlıca amil olmuşdur. Müasir cəmiyyət tədricən öz informasiya infrastrukturunun vəziyyətindən müəyyən asılılıq qazanır.  əsrdə vətəndaşların, cəmiyyətin və dövlətin həyatında informasiyanın, informasiya resurslarının və texnologiyalarının rolunun artması milli təhlükəsizliyin təmin olunması sistemində informasiya təhlükəsizliyi məsələlərini ön plana çıxarır.

İnformasiyanın təhlükəsizliyinin təmin olunması probleminin vacibliyini və aktuallığını aşağıdakı səbəblər şərtləndirir:

• Müasir kompüterlərin hesablama gücünün kəskin artması və bununla eyni zamanda onların istismarının sadələşməsi;
• Kompüterlərin və digər avtomatlaşdırma vasitələrinin köməyi ilə toplanan, saxlanan və emal edilən informasiyanın həcminin kəskin artması;
• Hesablama resurslarına və verilənlər massivinə bilavasitə girişi olan istifadəçilər dairəsinin kəskin genişlənməsi;
• Hətta minimal təhlükəsizlik tələblərinə cavab verməyən proqram vasitələrinin coşqun inkişafı;
• Şəbəkə texnologiyalarının hər yerdə yayılması və lokal şəbəkələrin qlobal şəbəkələr halında birləşməsi;
• İnformasiya emalı sisteminin təhlükəsizliyinin pozulmasına praktik olaraq mane olmayan qlobal Internet şəbəkəsinin inkişafı

İnformasiyanın müdafiəsi – informasiyanın təhlükəsizliyinin təmin olunmasına yönəlmiş tədbirlər kompleksidir. Praktika bu informasiyanın və verilənlərin daxil edilməsi, saxlanılması və ötürülməsi üçün istifadə edilən resursların tamlığını əlyetənliyinin və ola bilsin ki, məxfiliyinin himayə edilməsi deməkdir.

İnformasiyanın müdafiəsinin məqsədi istehlakçı üçün informasiyanın tamlığı, əlyetənliyi və məxfiliyinin pozulması səbəbindən (idarəetmədə) itkilərin minimuma endirilməsidir.