Adam Smit: biografiyasi, nazariyasi, hissalari

Adam Smit ikkita fundamental asarni yaratdi, ular o’tgan va turli vaqtlarda iqtisodiy sohada ma’lumotnoma bo’lgan. Quyida biz har birining eng mos xususiyatlarini tavsiflaymiz:

İktisadi Analiz

Şimdiki zamanı çok iyi bilirsen gelecek zamanı yönlendirebilirsin.

29 Ekim 2013 Salı

Adam Smith

Adam Smith

Adam Smith (16 Haziran 1723 – 17 Temmuz 1790), İskoç filozof. Ahlak felsefesi profesörü olması nedeniyle ekonomik açıklamalarında bu bilim dalının etkileri yoğun görülür. Ekonomide ve doğal olaylarda bir düzen olduğunu ve bunun gözlem ve ahlâk hissi ile tespit edilebileceğini söyler.

Hayatı

Adam Smith , İskoçya’nın Kirkcaldy şehrinde çalışan bir gümrük denetleyicisinin oğlu olarak dünyaya geldi. Kesin doğum tarihi kayıtlarda olmasa da 5 Haziran 1723’te, babasının ölümünden 6 ay sonra vaftiz edilmiştir. Yaklaşık 4 yaşlarında bir çingene çetesi tarafından kaçırılmış, ama kısa zamanda amcası tarafından kurtarılıp annesine geri teslim edilmiştir. Smith bu sıkıntıyı kısa sürede atlatıp annesi ile eski yakınlığını kısa zamanda yakalamıştır.

Ondört yaşında Glasgow Üniversitesi’nde ahlak felsefesi konusunda, Francis Hutcheson’ın yanında eğitim görmeye başlamıştır.Özgürlük, hukuk ve ifade özgürlüğü konularındaki tutkusu burada alevlenmiştir. 1740 yılında Oxford’daki Balliol Koleji’nde okumaya başlamış fakat 1746 yılında okulu terkedip Oxford’un imtiyaz denetimi konusunda eleştirmenlik yapmaya başlamıştır. 1748 yılındaEdinburgh Üniversitesi’nde Lord Kames’in koruması altında kamu konferansları vermiş, konuşma sanatı ve belles-lettres konularına değinmiştir. Sonraları “servet yönetimi” konusunu ele almış ve bu dönemde, yani yirmili yaşlarının sonlarına doğru, daha sonra ‘Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations’ adlı kitabında dünyaya açıklayacağı “doğal özgürlüğün açık ve basit sistemi” konusuna el atmıştır. 1750 yılı civarlarında ileride çok yakın arkadaş olacağı David Hume ile burada tanışmıştır. İskoç Aydınlanması’nın ortaya çıkışında önemli rol oynayan diğer arkadaşları ile Edinburgh Poker Kulübü’nün müdavimi olmuştur.

Smith’ in hristiyan olan babası dinine çok bağlıydı ve İskoç Kilisesi’nin ılımlı kanadına üyeydi. Smith’ in İngiltere’ye gidişinin arkasındaki sebebin İngiltere Kilisesi’nde kariyer yapmak istemesi olduğu soylense de bu konu hakkinda kesin bir kanit yoktur ve aksine Smith’ in İskoçya’ya deizm yanlısı olarak döndüğü bilinmektedir. Ayrıca çocukken babası tarafından gönderildiği kiliseden kaçarak geri dönmüştür. Smith , felsefi olarak dinin ekonominin önünde bir engel olarak görmüş ve ateizm üzerinden düşünmüştür. Birçok yönden Darwin ile aynı görüştedir.

1751 yılında Smith Glasgow Üniversitesi’nin mantık profesörü, ertesi sene de ahlak felsefesi profesörü olarak atanmıştır. Derslerinde etik, konuşma sanatı, hukuk, politik ekonomi ve “polis ve gelir” konularını işlemiştir. 1759’da Glasgow’daki bazı konferanslarını bir araya getirdiği The Theory of Moral Sentiments adlı kitabını yayınlamıştır. Bu kitap çıktığı dönemde Smith’ in itibarının yayılmasını sağlamıştır. Kitabın ana teması insan ilişkilerinin verici ve alıcılar (yani birey ve toplumun diğer üyeleri) arasındaki sempatiye ve anlayışa ne kadar bağlı olduğu üzerineydi. Lord Monboddo’nun 14 yıl sonra yayımlanan Of the Origin and Progress of Language kitabındaki detaylı incelemesinde gösterildiği üzere, Smith’ in bu ilk kitabındaki dil evrimi analizi yüzeyseldi. Yine de Smith’ in akıcı ve ikna edici savunmaları belagatlı olsa da tartışılmazdır. Smith açıklamalarını Lord Shaftesbury ve Hutcheson gibi “ahlak duygusu” ya da Hume gibi faydaya (en:utility) değil, anlayışa dayatmaktadır.

Smith bu dönemden sonra konferanslarında ahlak teorilerinden hukuk ve ekonomi konularına ağırlık vermeye başladı. Bir öğrencisinin 1763 civarından konferans notlarından Edwin Cannan tarafından derlenip yayınlanan ‘Lectures on Justice, Police, Revenue and Arms’ adlı kitapta Adam Smith’ in politik ekonomi hakkındaki fikirlerinin gelişimi hakkında bir izlenim edinilebilir. Bu kitabın daha kapsamlı bir uyarlaması 1976 yılında Lectures on Jurisprudence adlı Glasgow baskısı tarafından yayımlanmıştır.

Smith ile David Hume sayesinde tanışan Charles Townshend, 1763 yılı sonunda Smith’ ten üvey oğlu genç Buccleuch Dükü’ne özel ders vermesini rica etti. Smith , gelecek iki sene boyunca talebesi ile, çoğunlukla Fransa’da yaptığı yolculuklar sırasında Turgot, Jean D’Alembert, André Morellet, Helvétius, ve özellikle çalışmalarına itibar ettiği fizyokratik düşüncenin başkanı François Quesnay gibi öncü aydınlarla tanıştı. Kirkcaldy’ye döndükten sonrataki 10 seneyi An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations(Yaratılışın Sorgulanması ve Ulusların Zenginliğinin Nedenleri) adlı, 1776’da yayımlanan başyapıtı üzerinde çalışarak geçirdi. Kitap büyük çoğunluk tarafından hüsnükabul gördü ve revaçta kalarak Smith’ in meşhur olmasını sağladı. 1778’de Smith İskoçya’da vergiden sorumlu bir devlet bakanı olarak atandı, Edinburgh’ya annesinin yanına yerleşti. 17 Haziran 1790 yılında ağır bir hastalık sonrası yaşamını yitirdi. Bilindiği kadarıyla gelirinin büyük bir kısmını gizli yardım fonlarına bırakmıştır.

Smith’ in edebi vasiyetini yerine getirenler İskoç akademik dünyasından iki eski arkadaşıdır: fizikçi/kimyacı Joseph Black ve öncü yerbilimci James Hutton. Yazar arkasında pek çok not ve yayımlanmamış yazılar bırakmıştır ama yayımlanmaya uygun olmayan her şeyin imha edilmesi için talimat vermiştir. History of Astronomy adlı yayımlanmamış bir makalesini basıma uygun görmüştür ve bununla beraber diğer eserleri Essays on Philosophical Subjects adlı kitapta 1795 yılında okuyucuyla buluşturulmuştur.

Ulusların Zenginliği

Bu kitabın ana konusu ekonomik büyümedir.

Ölümünden kısa bir süre önce Smith , neredeyse bütün yayımlanmamış yazılarını yoketmişti. Sanıldığı kadarıyla, son yıllarında iki büyük tez üzerinde çalışıyordu; bir tanesi hukuk teorisi ve tarihi, diğeri de bilim ve sanat hakkında. Ölümünden sonra, 1975’te yayımlanan Essays on Philosophical Subjects muhtemelen ikinci tezinin bir kısmını kapsamaktadır.

Ulusların Zenginliği , ekonomi disiplinin ortaya çıkmasını ve aynı zamanda özerk ve sistematik hale gelmesini sağladığı için döneminde etkili bir eserdi. Batı dünyasında, konusundaki yayımlanan en nüfuzlu kitap olduğu söylenebilir. 1776’da piyasa çıktığında, İngiltere ve Amerika’da serbest ticaret anlayışı yaygınlaşmaktaydı; ve kitap ekonomik başarı için büyük külçe rezervlerinin önemli olduğunu savunduğu teori olan merkantilizme karşı klasik bir bildirge haline geldi. Bu dönemde Amerika’nın içinde bulunduğu, kurtuluş savaşı sonrasında ortaya çıkan fakirlik ve sıkıntılı koşullar, bu anlayışı doğurmuştur. Yine de kitap piyasa çıktığı dönemde, serbest ticaretin yararları konusunda herkes ikna olmamıştı: İngiltere halkı ve parlementosu merkantilizme uzun süre bağlı kalmıştır.

Ulusların Zenginliği , aynı zamanda, fizyokratik anlayışın toprağın önemini vurgulayışına karşı çıkıyordu. Smith bunun yerine işgücünün üstünlüğüne inanmaktaydı, ve işçi sınıfının(en:division of labor) üretimin artmasında etkili olacağını savunuyordu. Uluslar o kadar başarılı oldular ki, bu başarı eski ekonomik ekollerin terk edilmesine yol açtı. Thomas Malthusve David Ricardo gibi ekonomistler Smith’ in bugün klasik ekonomi olarak bilinen teorisini rafine etmeye yöneldiler ve bu zamanla modern ekonominin gelişmesini sağladı. Malthus, Smith’ in nüfus fazlalığı konusundaki düşüncelerini geliştirdi. Ricardo “ücretlerin demir kanunu”na (en:iron law of wages), yani nüfus fazlalığının asgari geçim düzeyinin önününe geçeceğine inanıyordu. Smith , bugün daha doğru olduğuna inanılan, artan üretimle artan ücretler varsayımını önermişti.

Ulusların Zenginliği ‘nin ana konularından bir tanesi, serbest piyasanın her ne kadar karmaşık ve denetsiz gözükse de aslında sözde bir “görünmez el” tarafından doğru miktarda ve çeşitlilikte üretim yapmak için yönlendirildiğidir. Smith bu simgeyi The Theory of Moral Sentiments adlı kitabında daha önce kullanmış olsa da fikri ilk olarak Astronomi Tarihi adlı denemesinde kaleme almıştır. Örneğin, bir üründe üretim eksikliği olduğunda fiyatı artar ve bu durum ortaya bir kâr marjının çıkmasını sağlayarak başkalarını bu ürünü üretmeye teşvik eder ve nihayet kıtlığa son verir. Eğer pazara çok fazla üretici girerse, üreticiler arasındaki artan rekabet ve artan stok, yani arz, fiyatların üretim maliyetine düşmesini sağlayarak, ürünün “doğal fiyat”ına (ortalama piyasa fiyatı) ulaşmasına yol açar. Kâr oranı bu ortalama piyasa fiyatında sıfırlansa da mal ve hizmet üretimi için teşvikler ortadan kalkmaz çünkü bütün üretim masrafları, mal sahibinin işgücü de dahil, üretilenin fiyatına yansımaktadır. Eğer fiyatlar sıfır kâr oranının altına düşerse, üreticiler piyasadan çekilmeye başlarlar. Kâr oranları sıfırın üzerinde olduğu sürece üreticiler piyasaya girmeye devam edecektir. Smith , insanların harekete geçmelerini sağlayan nedenlerin, bencil ve açgözlü olmalarından kaynaklandığına inanıyordu. Bunun olumlu sonucu olarak da serbest piyasadaki rekabetin, fiyatların aşağıda kalmasını sağlayarak halkin tamamına faydalı olmasını gösteriyordu. Ona göre bu rekabet aynı zamanda çok çeşitli mal ve hizmet üretilmesini teşvik etmekteydi. Yine de, işadamlarına karşı dikkatli olunması gerektiğini ve tekelleşmeninyanlış olduğunu savunuyordu.

Smith , tüm gücüyle sanayi gelişimini engelleyen modası geçmiş devlet kısıtlamalarına saldırıyordu. Nitekim, ekonomik sürece olan çoğu hükümet müdahalesinin, gümrük vergileri (en:Tariff) de dahil, verimsizliğe ve uzun dönemde yüksek fiyatlara yol açtığını savunuyordu. Her şeyin oluruna bırakılmasını savunan bu “laissez-faire” teorisi, ileriki yıllarda, özellikle 19. yüzyılda, hükümetin koyduğu kanunları etkilemiştir. (Buna rağmen Smith hükümetin varlığına muhalefet değildi; ekonomi sektörünün dışındaki konularda faaliyet göstermesini savunuyordu. Örneğin, fakir yetişkinler için kamu eğitimi verilmesinin, özel fabrikalar için kârlı olmayan kurumsal sistemlerin, adli sistemin ve daimi bir ordunun taraftarıydı.)

Tam Rekabet

Smith yaşadığı dönemin bilimsel gelişimininde etkisiyle ekonomiyi doğa kanunlarının varlığıyla açıklamaya çalışmıştır. Görünmez el bu araştırmaların en önemlilerindendir. Smith’e göre iktisadi hayat bireycidir ve bu bireycilik insanların doğal yapısından kaynaklanmaktadır. Kişisel menfaat iktisadi hayat için itici bir güçtür. Kişi en az zahmetle en çok tatmine ulaşmaya çalışacaktır, doğası gereği. Bu amaçla, Smith, arz ve talep eşitliğini otomatik olarak gerçekleştiren fiyat mekanizması üzerinde duracaktır. Smith’e göre fiyatlar denge unsurudur. Smith’in denge fiyat unsurunu piyasa örneği ile açıklayalım: Üretim azalırsa fiyatlar yükselir, ekmek arzının azaldığını düşünün ihtiyacınız olan birim ekmeğe ulaşmak için daha çok çaba harcayacaksınız, bu artan çaba da ister istemez fiyatları arttıracaktır. Fiyatların yükselmesi firmaları daha fazla kar edeceklerini düşündüklerinden daha fazla üretim yapmalarına teşvik edecek ve arz talebe yaklaştığı sırada bir dengeye geleceklerdir, arz talebi aştığı sırada fiyatlar düşecektir bu da firmaların üretimlerini kısmasına sebep olacaktır, böylece hiçbir müdahale olmadan her şey bir dengeye gelecektir.

Tam rekabette kişiler ve firmalar kendi çıkarlarını en çoklaştırırlarken aynı zamanda toplumunda çıkarına hizmet ederler. Örnek olarak, tam rekabet ortamında fiyatlar düşer ve fiyatlar düşünce bundan tüketiciler yararlanır. Tam rekabet ortamında üreticiler ve tüketiciler arasında bir çıkar çatışması yoktur. Tam rekabet ortamında üreticiler ile tüketiciler üretim ve tüketim artıklarını eşit şekilde paylaşırlar.

Ancak, aşağıdaki etkenler tam rekabet ortamında kurulan dengeyi bozabilir:

· 1 Devletin vergilerini arttırması.

· 2 Üretim faktörleri’nin optimum bileşimlerinin bozulması, bazı mallarda nadirlik rantı yaratır(nadirlik rantı bir malın piyasada az olması ve mala olan talebin çok olmasından dolayı fiyatının maliyetinden yüksek olmasından dolayı elde dilen kardır).

· 3 Üreticilerin üretim kararlarında yanılma ve üretim kararsızlıkları.
· 4 Uluslararası ilişkilerin kısılması veya kopması.
· 5 Siyasal istikrarsızlığın artması.

Sermaye

Smith sermayeyi emeği arttıran her şey ve emeğin daha verimli çalışmasını sağlayan bir etken olarak tanımlar. Alet, makina, toprak, gübre. birer sermayedir. Smith’e göre sermayeye konacak bir vergi üretimi azaltacak böylece hem devletin hem de toplumun faydasını azaltacaktır.

A. Smith ilk defa sermayeyi ikiye ayırır: Sabit sermaye, değişen sermaye.

· a- Sabit sermaye binalar, gayri menkuller, sabit makinalar ve aletler gibi. Bu sermaye elden ele dolaşmadan sahibine bir kar getirir.( sabit sermaye,hic bir sekilde kar getirmez,sadece degerini parca parca üretilen metalara aktarir,bu metalarin dolasima girmesiylede degisim degerleri gerceklesir ve böylece sabit sermayenin kullanilan kismi tekrar sermaye sahibine kar getirmeden geri döner.

· b- Değişken sermaye ise, hammadde, satılıcak mallar gibi sahibine eldeğiştirmeden dolayı kar getirir. Nasıl ki para bir mal ile mübadele edilmedikçe bir fayda sağlamaz, mallarda el değiştirmedikçe fayda sağlamaz.(Degisen sermaye bölümüne sadece ücretler girer,hammaddeler vb.degismeyen sermayenin döner kismina aittir.)

Bir ülkenin yıllık brüt geliri, yıllık toplam hasılasına eşittir. Emek ülkelerin zenginliğini yaratan temel sermayedir. Üretim sermayeye(tasarrufa) bağlıdır. Sermaye oluşturmanın ilk aşaması para elde etmektir ve bu sermayenin oluşmasıda tasarrufla mümkün olur.

A.Smith’e göre tasarruf geciktirilmiş bir tüketimdir. Bu günün tüketimini yarına bırakmaktır. Smith’e göre bir ülkenin sermaye birikimi arttıkça zenginliği de artar.

Görünmez El

Adam Smith , bireyin ve toplumun iyiliği arasında nedensellik kurduğu Ulusların Zenginliği kitabında şöyle yazıyordu: “(Her birey) kendi çıkarı peşinde koşarken, sıklıkla, katkıda bulunmaya niyetleneceğinden çok daha etkin olarak topluma katkıda bulunur.”

Buna göre, herkesin bencil olduğu bir toplumda da uyum, bilinçli bir müdahale olmasa da, kendiliğinden oluşacaktır. Bu kendiliğindenliği sağlayan görünmez el, piyasa ilişkileridir.

Gürünmez el ve piyasayı düzenleyen fiyatlar seviyesi, kaynakların en verimli şekilde kullanılmasına imkân sağlar.

Smith, doğal kanunların varlığını kabul etmekte ve iktisat konusunun bu kanunları keşfetmek olduğunu söylemektedir. Yani Smith, doğal düzenin kişisel çıkara göre oluşacağı inancındadır. bu bakımdan Smith’in doktirini fırsatçı (oportünist) ve gerçekçidir (realist).

Emek

Fizyokratların tersine toprak yerine insan emeğini servetin kaynağı olarak görür ve işbölümünün sağladığı teknik olanaklarla emeğin üretiminin ve dolayısıyla da milli gelirin artacağını savunmuştur.Smith’in teoriye en önemli katkısı tam rekabet altında kaynakların optimal(en verimli düzeyde) etkin dağılımı hakkında ilk analizi geliştirmiş ve artı değer kavramınıRicardo ile (kâr ile özdeş olduğu düşüncesiyle de olsa) birlikte kullanmış olmasıdır.İş bölümüne toplu iğne fabrikasını örnek gösterir.Bu örnekte, günde onlarla ifade edilecek sayıda üretim yapan bir fabrikanın iş bölümü sayesinde üretim sayısını nasıl binlere çıkardığını gösterir.

Ülkelerin serveti topraktan çok insan emeğine bağlıdır.Emek ülkelerin zenginliğini arttıran temel etkendir.

Emek özellikle iş bölümünde aktif rol oynar.Gelişmiş ülkelerde emeğin sermaye birikimini sağlamada önemli bir katkısı olmuştur.

Smith servetin kaynağının emek olarak savunduğuna göre,bir ülkenin yıllık emeği,bütün malları yaratan emek toplamıdır.Diğer anlamda,emek üç kesim için de geçerlidir.

Ücret

Smith’e göre her şey fiyata bağlıdır.Üretim miktarı,maliyetler her şey fiyatla ilgilidir. Faktörlerin dağılımı fiyatlara göre olur. Ücret bir fiyattır; emeğin bir fiyatıdır.Ücretler, işverenler ile işçiler arasında yapılan sözleşmelerle belirlenir. Ancak Smith, bu sözleşmelerde işverenlerin işçilerden daha baskın olduğuna dikkat çeker.İşverenler ücretleri düşürmek, işçiler ise yükseltmek ister. Smith’e göre ücretler işçinin ve ailesinin geçimini sağlayacak düzeydedir. Yüksek ücret işçi sayısını arttırır,düşük ücret azaltır. Her şeye rağmen tam rekabet koşullarında ücret asgari ücretin altına inmez.

Emek talebi arttığında,kısa dönemde emek nadir olduğundan ücretler artacaktır.Fakat ücretler ona ayrılan fonlara bağlıdır. Emek talebinin artması,milli gelirin gittikçe artmasına,bu da kişi başına düşen milli gelirin yani büyümenin olduğuna işarettir. Milli gelir arttıkça yükselen ücretler, ülkenin gittikçe zenginleştiğini gösteren bir göstergedir.

Bununla birlikte Smith’e göre ücret artışı doğumların ve nüfusun artışına sebep olacaktır, bu da bir yandan karları azaltacaktır.Ayrıca ücretlerin yükselmesi fiyatları arttırır.Smith bu konuda yanılmamıştır.Çünkü yayımladığı zaman göre nufus azdı ve şuanda belirttiği gibi zamanında ücretlerin artışı ile nufus patlaması yaşanmıştır ve artık insanlar ücretlere göre üremekten yavaş yavaş vazgeçmektedirler.

İş Bölümü (Division of Labour)

A.Smith’in Ulusların Zenginliği adlı kitabında en ünlü bölüm iş bölümüyle ilgili olan ilk bölümdür.18. yüzyılda yazılmış olmasına rağmen bugün için bile çok doğru gelmektedir.Smith bu bölümde iş bölümünün üretimi nasıl arttırdığını toplu iğne üretimiyle ilgili bir örnekle açıklar. Tek bir kişi,yapılması için on aşaması olan bir iğneden günde sadece on tane yapabilmektedir;fakat her aşamayı yazlızca bir kişi yapsa yani on kişi çalıştırsak bir günde üretilen iğne sayısı 4800’e çıkıyor;ama her biri her aşamayı yapsaydı sadece 100 iğne üretilecekti.Bu demek oluyor ki,iş bölümü iğne üretimini 48 kat arttırmış.Ayrıca işçinin belli bir aşamada uzmanlaşması o teknolojiyi kullanmanın yeni yolları bulunarak arttırılabilir,bu da daha hızlı üretime sebep olur.

Uluslararası bakımdan iş bölümü,dünyayı çok geniş bir atölye haline getirmiştir. Bu atölyede emek en elverişli yere gidecek,en az zamanı gerektiren faaliyetleri arayacaktır.İş bölümü üretimi arttıracağından dolayı piyasaların genişlemesini ve büyük piyasaları zorunlu kılacaktır.

A.Smith’in iş bölümünü kullanarak uluslararası iktisada en büyük katkısı Mutlak Üstünlük (absolute advantage) teorisi olmuştur.Bu teoriye göre bir ülke hangi malı daha ucuza üretiyorsa kaynaklarını o mala tahsis etmelidir;böylece üstün olduğu malda daha etkin üretim yapabilmektedir.Bu yolla tüm ülkeler birbirlerine muhtaç olmaktadır ama bu sayede üretim çok fazla artmaktadır.

Smith ”laissez-faire, laissez-passer” (bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler) ilkesini benimsemiştir. Üretim faktörlerinin bir kesimden diğerine serbestçe geçebilmesi gerekmektedir, bu geçişi sağlayan en önemli etken de fiyattır.

Devlet ekonomik hayata müdahale etmemelidir.Devletin müdahalesi özel sektörün üretemediği veya yapamadığı konularda olmalıdır;savunma, güvenlik, adalet gibi. Eğer devlet çok vergi alırsa, vergiler üretimi kısacağından dolayı ülke durgunlukla karşı karşıya kalabilir.Bu müdahale hem iç hem de dış ekonomi için geçerlidir.Eğer devlet vergilerle bir malın ithalatını azaltırsa bu, içerde o malın üretiminin tekelleşmesini arttırmaktadır.Uluslararası iş bölümünden yararlanmak için ürünlerin ülkeler arasında serbestçe mübadele edilmesi gerekir.

Ekonomik hayat mal ve hizmet üretimi olduğu için,Smith üretime önem vermiştir.Üretimin artırılması emeğin verimine bağlıdır.Verimlilik artışı iş bölümü,tam rekabet, iktisadi hürriyet,tasarruf ve sermaye birikimi ile mümkündür.

Para

A.Smith’e göre para bir mübadele aracıdır.Üretim arttıkça mübadele edilecek daha fazla mal olacağından daha fazla paraya ihtiyaç duyulacaktır.Bir ülkenin fazla parasının olması servet artışı olduğunu göstermez;fazla para oluşu fiyatlar genel düzeyini arttırır.(?)

Piyasada fazla para bulunması,servet artışını simgelemez.Aksine ülkedeki fazla para insanların ellerindeki parayı arttıracağından ötürü, genel olarak fiyatlarda bir artış olacak, bir ailenin geçimi için daha çok para gerekecek ancak fiyatların ve ödenen ücretlerin artmasından ötürü ülkenin servet varlığında herhangi bir etkiye yol açmayacaktır.

Smith’e göre paranın değeri de öbür malların değeri gibi ölçülür.Değer emeğe bağlıdır.Malın da paranın da değeri ona harcanan emeğe bağlıdır.

Bu sebeplerden dolayı emek mübadele değerinin gerçek ölçütüdür.Yani sonuç olarak malların mübadele edilmesi aynı zamanda emeğin mübadele edilmesi anlamına gelmektedir.Emek değeri kendine eşit emek değeri ile değiştir(il?)ecektir.Bu bakımdan bakıldığında gerçekten mübadele edilen altın,gümüş,para,döviz değil emektir.Güçlükle elde edilen mallar pahalı,az emek harcanarak üretilen mallar ise daha ucuz olur.

Teorileri

Fiyat Teorisi

Adam Smith’e göre bir real fiyat bir de nominal fiyat vardır.Real fiyat malın elde edilmesinde yapılan masraflardır;emeğe bağlıdır;uzun dönemde tüm mallarda real fiyat geçerlidir yani emeğe bağlıdır.Nominal fiyat ise kısa dönem içerisinde arz ile talep dengesinin değişmesinden veya piyasa koşullarının değişmesinden kaynalanan fiyattır.

Piyasa fiyatı;malın miktarı ve bu malı alabileceklerin talebi ile oluşur.Burada iki terimin ayrımı yapılmalıdır:efektif talep,malı veya hizmeti ödeme durumunda olanların talebidir. Mutlak talepten ayrılır;mutlak talep,mala veya hizmete sahip olma arzusudur.

Bir mala olan efektif talep artarsa o malın fiyatı yükselecektir;fakat piyasa fiyatı yüksek olduğundan dolayı firmalar o malda yüksek kar olduğunu düşünüp piyasaya girecektir;bu,firma sayısı artışı dolayısıyla arzı artıracak arz artışı efektif talep artışı ile dengeye gelecek ve fiyatlar düşecektir.Ayrıca bu olayın tam tersi de söz konusudur.

Smith arz ve talep dengesinin tarım ve sanayi kesiminde değiştiğini vurgulamaktadır. Tarım kesimi genellikle geçen yılların fiyatlarına (göre?) arzlarını belirlemektedir.Fakat,sanayi sektöründeki fiyat değişiklikleri arza ve talebe daha çabuk etki etmektedir.

Rant Teorisi

Adam Smith beş türlü ranttan bahsetmektedir:
· a-Net hasıla
· b-Topraktan üretim yapabilmek için toprak sahiplerine verilen bedel kira(rent).

· c-Toprak sahiplerinin monopolcü durumlarından dolayı elde ettikleri kar:Bu anlayış 2. anlayışla benzerlik gösterir.

· d-Piyasalara uzaklık rantı etkiler:Piyasalara yakın toprakların kirası yüksek,uzak yerlerin düşüktür.

· e-Nadirlik rantı:Nadirlik rantı bir malın piyasada az ama talebinin yüksek olmasından dolayı mala harcanan emeğe göre fiyatının yüksek olmasından dolayı elde edilen kardır.

Emek Değer Teorisi

A.Smith’e göre bir malın iki çeşit değeri vardır. Birincisi o malın kişiye sağladığı fayda, ikincisi o malın başka mallarla mübadele değeri.

Birinci değeri genelde kişiden kişiye değişir,kişinin verdiği değere bağlıdır ve toplum açısından hesaplanması zordur.

İkinci (mübadele) değeri, bu malın diğer mal birimleriyle mübadele edilen miktarına eşittir. Değer o malın elde ediminde harcanan emeğe bağlı olduğuna göre,mübadele edilen mallar değil emektir.Emek mübadele değerinin ölçüsüdür.

Bazen en faydalı malların mübadele değerleri çok, az faydası olan malların ise mübadele değerleri fazla olabilir.Buna en iyi örnek su ve elmastır.Suyun faydası elmasın sağladığı faydadan çok daha fazladır ama elmas suya göre çok daha pahalıdır.Çünkü elmasın elde edilmesinde çok büyük emek harcanmış ve mübadele değerini yükseltmiştir.Ayrıca nadirlik rantından da söz edebiliriz.

Adam Smit: biografiyasi, nazariyasi, hissalari

Adam Smit (1723-1790) – faylasuf va iqtisodchi kapitalizm tamoyillari mafkurasi hisoblangan. U nafaqat mumtoz iqtisodiyotning buyuk namoyandasi bo’lgan, balki u taklif qilingan iqtisodiy tizim asosida ijtimoiy nazariyalarni rivojlantirishga o’z hissasini qo’shgan. U hayotini sanoat inqilobi deb nomlanuvchi hodisa to’g’risida tushunchani rivojlantirishga asoslagan.

Ushbu Shotlandiyalik iqtisodchi va muallifning asarlari o’sha davrning iqtisodiy va mehnat tushunchalarida oldin va keyin belgi qo’ygan. Uning tafakkuri butun dunyoda saqlanib kelayotgan iqtisodiy tizimlarning asoslarini yaratadigan tarzda qo’llanilgan.

Odam Smit haqidagi fikr xalq orasida keyinchalik paydo bo’ladigan boshqa iqtisodiy va ijtimoiy mutafakkirga qarshi chiqish sifatida qaraladi: Karl Marks. Biroq, bugungi kunda Smitning takliflari nazariya va amalda vaqt o’tishi bilan davom etganligini ko’rsatadigan etarli dalillar mavjud.

Smit qisqa, ammo to’liq yozma ishini qoldirdi, unda u deyarli barcha, hatto bo’lmasa ham o’z g’oyalarini taqdim etdi. Xalqlar boyligi1776 yilda nashr etilgan bo’lib, uning eng katta nazariy va tarixiy ahamiyatga ega asari hisoblanadi.

Biografiya

Adam Smit 1723 yil 5-iyunda Shotlandiyada tug’ilgan. Smit kelgan shahar – baliq ovi bilan ajralib turadigan Kirkkaldi.

Uch oylik bo’lganida, Smit etim qoldi, chunki otasi vafot etdi. Uning onasi Margaret Duglas edi va u Adam Smitning otasining ikkinchi rafiqasi edi. U vafot etganida, Odam Ato har doim juda yaqin bo’lganligi aytilgan onasining qaramog’ida qoldi.

U 4 yoshida, hayotida muhim voqea yuz berdi, chunki uni bir qator lo’lilar o’g’irlab ketishdi. Uning g’oyib bo’lishini payqashlari bilanoq, oilasi uni tashlab ketilgan o’rmonda topguncha uni izlay boshladilar.

Ko’rinib turibdiki, bu tajriba unga psixologik oqibatlarni qoldirmadi, chunki tarixda topilgan yozuvlarga ko’ra u bir xil darajada mehribon va mehribon bola bo’lganligi, faqat u har doim zaif bo’lganligi va osonlikcha kasal bo’lib qolganligi ma’lum bo’lgan.

Universitet tahsillari

Smitning oilasi badavlat edi, chunki Margaret boy mahalliy uy egasining qizi edi. Shu sababli, Adam Glazgo Universitetida o’qishga muvaffaq bo’ldi. U ushbu o’quv uyiga 1737 yilda, 14 yoshida kirgan.

U erda u matematikaga juda kuchli jozibadorlikni sezdi; bundan tashqari, bu xonada u birinchi marta axloqiy falsafadan dars bergan va Smitning keyingi fikrida katta ta’sirga ega bo’lgan Frensis Avtcheson bilan aloqada bo’lgan.

Uch yildan so’ng u Glazgoda o’qishni tugatdi va Buyuk Britaniyada joylashgan Balliol kollejida o’qish imkoniyatiga ega bo’lganligi sababli stipendiya oldi.

Bir nechta tarixchilar ushbu ikkita uyda ta’lim olish haqiqati Adam Smit keyinchalik taqdim etadigan fikrga sezilarli ta’sir ko’rsatganiga qo’shilishadi.

Smit 1746 yilda, 23 yoshida o’qishni tugatdi va o’sha yili u Kirkkaldiga qaytdi. U ish izlay boshladi va uning boshlanishi Edinburgda ko’rgazmalar o’tkazib, ma’ruzachi sifatida boshlandi.

Kollej professori

U akademik sohada asta-sekin ma’lum bir shon-sharafga erishmoqda edi, chunki uning ma’ruzalarida ilgari iqtisod, tarix va hatto ritorika kabi turli mavzular muhokama qilingan. Bundan tashqari, u ba’zi yozuvlarini nashr etishga muvaffaq bo’ldi Edinburg sharhi, buning natijasida u ham yaxshi tanildi.

Ushbu ishdan so’ng o’qituvchi sifatida 1751 yilda Adam Smit Glazgo Universitetining mantiq professori lavozimiga qabul qilindi. Smit ushbu mavzuni o’qitishda 1 yil davom etdi va keyin axloq falsafasi darslarini o’qitishni boshlashga qaror qildi, chunki bu uni doimo qiziqtirgan soha edi.

Ushbu tajriba unga professorlar, akademiklar, ziyolilar va ishbilarmonlar guruhi tarkibiga kirishga imkon berdi. Ayniqsa, mustamlakachilik savdosining mutaxassisi bo’lgan erkaklar bor edi va ularning ushbu doiralardagi o’zaro aloqalari unga hozirgi davrdagi iqtisodiy dinamikasi to’g’risida ko’p narsalarni bilib olishga imkon berdi.

Ushbu kontekst o’rtasida Adam Smit o’zining birinchi kitobini 1759 yilda nashr etdi; Axloqiy kayfiyat nazariyasi (Axloqiy tuyg’ular nazariyasi).

Preseptor

1763 yilda Adam Smit ish taklifini oldi, bu esa ancha yuqori moliyaviy ish haqini anglatardi. Ishonchli vazifa – Buklyuk gersogiga o’qituvchi bo’lish edi.

Smit bu taklifni qabul qildi va Dyuk Bucleuch bilan birga dunyoning turli qismlariga sayohat qildi. Ushbu sayohatlar davomida u akademik dunyoning taniqli arboblari bilan uchrashish va muhim doiralarda aloqalarni o’rnatish imkoniyatiga ega bo’ldi.

U birinchi bo’lib 1764 yilda Fransiyaning Tuluza shahriga sayohat qilgan; ular 18 oy davomida u erda bo’lishdi. Keyin ular Jenevada ikki oy qolishdi va keyin Parijga yo’l olishdi.

Jenevada bo’lgan vaqtida u Volter bilan uchrashish yo’lini izladi; keyin Parijda u Frantsiya Kuesnay kabi shaxslar bilan aloqada bo’lgan, u o’sha paytda boylikning kelib chiqishi haqida aniq tarzda gapirgan.

Odam Smit yozish uchun sayohatning ushbu vaqtidan foydalangan, ammo 1767 yilda Dyuk Bucleuchning ukasi kutilmaganda vafot etgan, shuning uchun Smit va Dyuk tezda Londonga qaytib kelishgan.

Sammit insho

1767 yil Adam Smit uchun keyingi ishi nima bo’lishining yaratilishining boshlanishi edi. Ushbu kitob nomlangan Xalqlar boyligining mohiyati va sabablarini o’rganish (Xalqlar boyligi) va bu uning eng muhim ishi bo’lib chiqdi. U 1776 yilda, uni boshlaganidan olti yil o’tgach, yozishni tugatdi.

Ikki yil o’tgach, 1778 yilda, so’nggi nashrining katta qabulidan so’ng, Smit nafaqaga chiqishga qaror qildi. U Edinburgga ko’chib o’tdi va u erda eng muhim ikki nashrini ko’rib chiqish va takomillashtirishga bag’ishlangan holda xotirjamlik bilan va o’z hayotini davom ettirdi.

1784 yil Odam Smit uchun kuchli yil bo’ldi, chunki onasi vafot etdi. U allaqachon 90 yoshga to’lgan bo’lsa-da, uning o’limi uning uchun katta yo’qotish demakdir.

Smitning sog’lig’i shu qadar yomon ediki, 1787 yilda u Glazgo universiteti rektori etib tayinlandi va uning zaifligi uning tinglovchilarga murojaat qilishini imkonsiz qildi. U 77 yoshida, 1790 yil 17-iyulda Edinburgda vafot etdi va u erda hayotining so’nggi yillarini o’tkazdi.

Iqtisodiy nazariya

Adam Smit iqtisodiy liberalizmning otasi deb hisoblangan. Uning ma’ruzalari paytida uni bezovta qilgan asosiy savol – bu sanoat inqilobi sharoitida, Angliya turli xil tovarlarni ishlab chiqarishni sezilarli darajada ko’paytirgan davrda joylashgan boylikning kelib chiqishi edi.

Smit ta’sir ko’rsatadigan asosan ikkita omil mavjud deb hisoblagan: mehnat taqsimoti tufayli bozor va unumdorlikning oshishi.

Ajratilgan ish

Smitning fikriga ko’ra, asosiy maqsad bo’lgan hosildorlikni oshirish uchun vazifalarni taqsimlash kerak; Boshqacha qilib aytganda, agar ushbu vazifaga ixtisoslashgan bir necha kishi mas’ul bo’lsa va ularning har biri ma’lum bir sohaga rahbarlik qilsa, aniq vazifa yanada samarali amalga oshiriladi.

Ushbu kontseptsiya fabrikada yoki korxonada osongina kuzatilishi mumkin va Smitning fikriga ko’ra, agar ushbu model ma’lum bir korxonada to’g’ri ishlasa, u mamlakat iqtisodiyoti uchun ekstrapolyatsiya qilingan taqdirda ham samarali ishlaydi. Bunday holda, tegishli mehnat atamasi ijtimoiy mehnat taqsimoti bo’ladi

Mehnat taqsimoti bo’yicha dissertatsiya doirasida. Smit, shuningdek, uning falsafiy tayyorgarligi natijasida, ehtimol u qadar ijobiy bo’lmaydigan jihatlarni tasavvur qila oldi.

Ushbu noqulay unsurlar orasida Smit mutaxassislikning xavfliligini shunchalik katta tan oldiki, u ishchilarni avtomatlarga aylantirib, odamlarning intellektual qobiliyatlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan bir xildagi faoliyatni amalga oshirdi.

Bozor

Smit uchun mehnat taqsimoti natijasida ishlab chiqarilgan tovarlar olinganidan so’ng, ularni ayirboshlash yo’li bilan sotish kerak edi. Smit, tabiatan, odamlar bizning harakatlarimizdan foyda olishga intilishini ko’rsatdi.

Shu ma’noda, Smitning fikriga ko’ra, kimdir yaxshilik ishlab chiqarib, uni boshqasiga topshirsa, buning evaziga o’zi uchun foydali narsaga ega bo’lish niyatida qiladi. Bundan tashqari, Smit ushbu imtiyoz shunchaki bo’lmaydi, balki har bir inson har doim eng katta foyda olishga intilishini taklif qildi.

Smit, buning natijasida ishlab chiqaruvchilar tabiiy ravishda eng past narxda ishlab chiqarilgan eng yaxshi tayyor va foydali tovarlarni taklif qilishga intilishini ta’kidladi.

Ushbu harakatni barcha ishlab chiqaruvchilarga etkazadigan bo’lsak, biz bozor tovarlarga to’la bo’lishi va tabiiy ravishda bir xil bozor muvozanatlashishi kerak edi. Shunday qilib, ushbu stsenariyda davlat va uning qoidalari uchun joy bo’lmaydi.

Smit uchun Shtat faqat millatni tashqi tahdidlardan himoya qilishi, xususiy sektor uchun qimmat bo’lgan umumiy foydalaniladigan ishlarni qurish va ta’mirlashni o’z zimmasiga olishi, adolatni boshqarishi va xususiy mulkni himoya qilishi kerak edi.

O’yinlar

Adam Smit ikkita fundamental asarni yaratdi, ular o’tgan va turli vaqtlarda iqtisodiy sohada ma’lumotnoma bo’lgan. Quyida biz har birining eng mos xususiyatlarini tavsiflaymiz:

Axloqiy tuyg’ular nazariyasi

Ushbu kitob 1759 yilda nashr etilgan va u jamiyatda o’rnatilgan “tabiiy tartib” deb atagan narsalarga asoslangan axloqiy hukmlarni yaratish zarurligi haqida gapiradi.

Ushbu hukmlarni yaratishda Smit “xushyoqish” deb atagan narsa ishtirok etdi, bu shaxsiy qarashni tashqaridagi odamning qarashlari bilan bog’lash qobiliyatidir. Hamdardlik tufayli Smit uchun benuqson bo’lgan tabiiy tartibni yaratish mumkin.

Xalqlar boyligi

U 1776 yilda nashr etilgan va Adam Smitning eng muhim kitobidir.Bu erda u Niderlandiya yoki Angliya kabi davlatlarning iqtisodiy evolyutsiyasini mos yozuvlar sifatida qabul qiladi, bozor, mehnat taqsimoti va mavjud bo’lishi kerak bo’lgan mehnat-mehnat munosabatlari haqida gapiradi.

Smitning fikriga ko’ra, individual erkinlik mavjud bo’lgan taqdirda, har bir inson erkin manfaatlar va erkin raqobat tufayli jamiyat ehtiyojlarini qondirishni boshqarib, umumiy manfaatdan foydalanishi mumkin.

Asosiy hissalar

Kapitalizmning intellektual asoschisi

Kapitalizmni asosli iqtisodiy tizim sifatida bitta odam tomonidan asos solingan deb hisoblash mumkin emas; Feodalizmdan asrlar o’tib kapitalizm qanday bo’lishini ko’rsatadigan tijorat amaliyotlari olib borildi.

Biroq, Adam Smit uning mexanizmlarini nazariy jihatdan birinchi bo’lib ishlab chiqqan deb hisoblanadi. Smit iqtisodiy jarayonlarga barcha mumkin bo’lgan miqyoslarda yondashdi va ba’zi tijorat usullari qanday qilib shaxs, kompaniya yoki davlatning boyligini oshirish yoki kamaytirish imkoniyatiga ega ekanligini aniqlashga imkon berdi.

Ushbu tadqiqotlar bilan Shotlandiyalik iqtisodchi o’zining fikridan kelib chiqqan, sanoat inqilobi davrida amalda ko’rila boshlagan va oxir-oqibat birinchi kommunistik g’oyalar bilan ziddiyatga uchragan savdo va ishlab chiqarish munosabatlariga asoslangan ijtimoiy tartib sxemasini chizishga imkon berdi.

Axloqiy tuyg’ular nazariyasi

Smitning birinchi ishi, ikkinchisi esa muhimligi orqasida Xalqlar boyligi. Iqtisodiy tizimlar va ishbilarmonlik munosabatlariga kirib borishdan oldin Smit jamiyatdagi inson haqidagi o’z tushunchasini ishlab chiqdi.

Smit insonni o’z manfaatlarini boshqalardan ustun qo’yadigan mavjudot deb bilgan. Biroq, u boshqalarning yordami va hamkorligini taklif qilish yoki qabul qilish zarurligini anglay oladi, chunki bu ham uning axloqiy, ma’naviy yoki pul daromadining maksimal darajaga ko’tarilishi haqida xabar beradi.

Smit uchun individuallik jamoaviy qadriyatlarga nisbatan, inson va biznes darajasida ustun keldi.

Bunday jamiyat qanday qilib funktsional bo’lib qolishi mumkinligini oqlash uchun Adam Smit o’zining tafakkuriga bo’ysundirib, inson hodisalari va xatti-harakatlarini tartibga soluvchi “ko’rinmas qo’l” mavjudligiga murojaat qildi.

Xalqlar boyligi

Uning barcha iqtisodiy tafakkuri tug’ilib, vayron bo’lgan eng muhim ishi.

Smit tomonidan taqdim etilgan g’oyalar shunday shakllantiriladiki, ular birinchi marta ularni hamma tushunishi mumkin va shu bilan klassik iqtisodiy tizim haqida umumiy tushunchani yaxshilaydi.

Smit, sodir bo’lganidek, Evropa sanoatining rivojlanishini o’rgangan. Uning mumtoz iqtisodiyot mexanizmlari haqidagi nazariyasi 20-asr boshlariga qadar kuchli depressiyani qayta ko’rib chiqishga undagan paytgacha kuchli bo’lib qoladi.

U insonning shaxsiy manfaatlarini biznes sohasiga moslashtira oldi, ular o’zlarining manfaatli jamoaviy muhitini ta’minlash orqali kafolatlanganligini tasdiqlaydilar.

Ushbu asarda Smit erkin bozor tushunchasi, kapital, mehnat taqsimoti va boshqalar kabi individual fikrlarni ishlab chiqadi. Aynan shu omillar uning muallif fikrining ahamiyatini kuchaytiradi.

Erkin bozor

Smit merkantilizm va iqtisodiy sirni tanqid qiluvchi deb hisoblangan, shuning uchun u tashqi savdoga ba’zi shubhalar bilan qaraydigan bir paytda o’z kontseptsiyasi va namunalari orqali erkin bozorni targ’ib qilishga intildi.

Adam Smit tomonidan taklif qilingan erkin bozor iqtisodiy nazariyasi mahsulotlarning narxlarini ishlab chiqarish va iste’mol qilish darajasiga qarab belgilashdan iborat edi; shuningdek, talab va taklifning yashirin qonunlari.

Smit tomonidan taklif qilingan erkin bozor ochiq va hukumat kabi davlat sub’ektlarining aralashuvisiz yoki qoidalarisiz.

Mehnat taqsimoti

Smit ish sharoitida va tijorat sharoitida vazifalarning ixtisoslashuviga ko’maklashdi, bu ish sharoitlarini demokratlashtirish uchun emas, balki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, ishlab chiqarish tezligini maksimal darajada oshiradigan va xatarlarni kamaytiradigan oddiy mexanizmlar zanjirini yaratishdir.

Klassik iqtisodiyotdagi ushbu tasavvur vaqt o’tishi bilan kuchayib, faqat ierarxik va vertikal bo’linish tizimida ishlaydigan tuzilmalarni yaratadi.

Keyinchalik Smitning iqtisodiy fikri bilan ko’proq iqtisodiy tenglikni qidiradigan g’oyalar bilan to’qnashadigan ushbu postulatlarning asoslari edi.

Qiymat va almashtirish qiymatidan foydalaning

Adam Smit mahsulotni tijorat bahosidan foydalanish potentsialiga va uni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ish vaqtiga va mehnatga qarab baholagan.

Ushbu mahsulot bozorda bo’lishi mumkin bo’lgan qiymatni aniqlash uchun iqtisodchi vaqt va kuchning mavhum tenglamasini ishlab chiqdi.

Keyin ushbu mahsulot inson uchun bo’lishi mumkin bo’lgan imkoniyatlar yoki foydalanish imkoniyatlariga duch keldi. Ushbu ikki omil mahsulotlarning tijorat qiymati to’g’risida yaxshiroq tushunchaga imkon berdi.

Yalpi ichki mahsulot (YaIM)

Uning ishida ishlab chiqilgan, Xalqlar boyligiSmit o’sha paytda mavjud bo’lgan milliy kontseptsiyani oltin kumushning konlari va zaxiralariga qarab o’lchash va ishlab chiqarish va savdo-sotiqning ichki darajalariga qarab tasniflashga qaror qildi.

Ushbu poydevordan hozirgi jamiyatda eng ko’p qo’llaniladigan iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri: YaIM yoki umuman mamlakatning tijorat va ishlab chiqarish munosabatlarini qamrab oladigan, natijada uning daromadiga taxminiy daromad keltiradigan yalpi ichki mahsulotning kontseptsiyasi tug’iladi. barcha tijorat.

Adabiyotlar

1. Ashraf, N., Kamerer, C. F. va Loewenstein, G. (2005). Adam Smit, xulq-atvori bo’yicha iqtisodchi. Iqtisodiy istiqbollar jurnali, 131-145.
2. Blenman, J. (2017 yil 19-aprel). Adam Smit: Iqtisodiyotning otasi. Investopedia-dan olingan: investopedia.com
3. Kempbell, T. (2007). Jamiyatning ettita nazariyasi. Kafedra
4. Karmona, J. L. (sf). Adam Smitning axloqi: hamdardlik utilitarizmi tomon.
5. Fry, M. (2005). Adam Smitning merosi: uning zamonaviy iqtisodiyot rivojlanishidagi o’rni. Yo’nalish.

Adam Smit va “Xalqlar boyligi”

1776 yilda nashr etilgan eng muhim hujjat qaysi edi? Aksariyat amerikaliklar, ehtimol, Mustaqillik Deklaratsiyasini aytishlari mumkin. Ammo ko’pchilik, Adam Smitning “Millatlar boyligi” asari yanada kattaroq va global ta’sir ko’rsatganligini ta’kidlashlari mumkin.

1776 yil 9 martda “Millatlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida surishtiruv” – oddiygina “Millatlar boyligi” deb nomlangan – birinchi bo’lib nashr etilgan.Shot, Shotlandiya axloqiy faylasufi Smit savdo-sotiq bo’yicha merkantilistik tizimni rivojlantirayotgan sanoatlashgan kapitalistik tizimni tavsiflovchi kitob. Merkantilizm boylikni qat’iyatli va cheklangan deb hisoblaydi va farovonlikning yagona yo’li chetdan oltin va bojxona mahsulotlarini to’plash edi. Ushbu nazariyaga ko’ra, xalqlar o’z mollarini boshqa mamlakatlarga sotishlari kerak, bunda evaziga hech narsa sotib olishmaydi. Bashorat qilinganidek, mamlakatlar xalqaro savdoni to’xtatib qo’ygan javob tariflarining turlariga tushib qolishdi.

Asosiy mahsulot

• Smitning “Millatlar boyligi” ning markaziy tezisi shundan iboratki, bizning shaxsimiz o’z manfaatlari natijalarini jamiyat foydasiga, ya’ni uning “ko’rinmas qo’li” deb nomlangan natijalarga erishishi kerak.
• Bu iqtisodiyotda mehnat taqsimoti bilan birgalikda bozor mexanizmi orqali barqarorlik va farovonlikni ta’minlaydigan o’zaro bog’liqlik tarmog’ini keltirib chiqaradi.
• Smit hukumatning bozor faoliyatiga aralashishini rad etadi va buning o’rniga davlatlar faqat uchta funktsiyani bajarishi kerak: milliy chegaralarni himoya qilish; fuqarolik qonunlarini ijro etish; va jamoat ishlarida qatnashish (masalan, ta’lim).

Adam Smit: Iqtisodiyotning otasi

Smitning birlamchi tezisi

Smitning tezisining asosiy mohiyati shundaki, odamlarning shaxsiy manfaatdorlikka bo’lgan tabiiy moyilligi (yoki zamonaviy so’z bilan aytganda, o’zingizga qarash) farovonlikka olib keladi. Smitning ta’kidlashicha, har kimga xohlaganicha tovar ishlab chiqarish va almashtirishga erkinlik berish (erkin savdo) va bozorlarni ichki va tashqi raqobat uchun ochish, odamlarning tabiiy shaxsiy manfaatlari qat’iy hukumat qoidalariga qaraganda ko’proq farovonlikka yordam beradi.

Smit, odamlar oxir-oqibat o’zlarining kundalik iqtisodiy tanlovlari orqali jamoatchilik manfaatlarini rivojlantiradi, deb ishongan. «U (yoki u) umuman olganda, haqiqatan ham na jamoat manfaatlarini ilgari surishni niyat qiladi va na uni ilgari surayotganini biladi. Xorijiy sanoatni qo’llab-quvvatlashni afzal ko’rgan holda, u faqat o’z xavfsizligini ko’zlaydi va shu sohani, uning mahsuloti eng katta qiymatga ega bo’lishi mumkin bo’lgan yo’nalishda boshqaradi, u faqat o’z manfaatini ko’zlaydi va u bunga o’xshashdir boshqa ko’p hollarda, ko’rinmas qo’l bilan uning maqsadiga tegishli bo’lmagan maqsadni ilgari surish uchun boshlagan », dedi u« Millatlar boyligining tabiati va sabablarini o’rganish »da.

Ushbu erkin bozor kuchi ko’rinmas qo’l sifatida tanildi, ammo sehrini yaratish uchun unga yordam kerak edi. Xususan, aynan ishlab chiqarish jarayonlari doirasida va butun jamiyat miqyosida tobora ko’payib borayotgan mehnat taqsimotidan kelib chiqqan bozor, shaxsiy foyda olish maqsadlari orqali ijtimoiy farovonlikni rag’batlantiruvchi qator o’zaro bog’liqliklarni yaratdi. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, siz novvoy sifatida ixtisoslashganingiz va faqat non ishlab chiqarganingiz uchun, endi siz kiyimingiz uchun kimgadir, kimdir sizning go’shtingiz uchun, yana kimdir sizning pivoingiz uchun umid qilishingiz kerak. Ayni paytda, hozirda kiyim-kechakka ixtisoslashgan odamlar o’z nonlari uchun sizga ishonishlari kerak va hokazo.

Odam Smit odatda zamonaviy iqtisodiyotning otasi sifatida qaraladi.

Ko’rinmas qo’l

Odam Smit “ko’rinmas qo’l” deb atagan iqtisodiyotdagi avtomatik narxlash va taqsimlash mexanizmlari – markazlashtirilgan, tepadan pastga rejalashtirish organlari bilan bevosita va bilvosita aloqada. Biroq, hukumatga qarshi ko’rinmas qo’l sifatida belgilangan argumentda mazmunli kontseptual xatolar mavjud.

Ko’rinmas qo’l aslida ajralib turadigan mavjudot emas. Buning o’rniga, bu iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar tijorat bilan shug’ullanganda yuzaga keladigan ko’plab hodisalarning yig’indisidir. Smitning ko’rinmas qo’l g’oyasi haqidagi tushunchasi iqtisodiyot tarixidagi eng muhimlardan biri edi. Bu erkin bozor mafkurasining asosiy asoslaridan biri bo’lib qolmoqda.

Ko’rinmas qo’llar teoremasi (hech bo’lmaganda zamonaviy talqinlarida) ishlab chiqarish va tarqatish vositalari xususiy mulk bo’lishi kerakligini va agar savdo-sotiq tartibga solish bilan to’siqsiz sodir bo’lsa, o’z navbatida, jamiyat organik ravishda gullab-yashnashini taklif qiladi. Ushbu dalillar tabiiy ravishda hukumat tushunchasi va funktsiyasi bilan raqobatdosh.

Hukumat muttasil emas – u buyuruvchi va qasddan qilingan. Siyosatchilar, nazorat organlari va qonuniy kuchga ega bo’lganlar (sud, politsiya va harbiy kabi) majburlash orqali belgilangan maqsadlarga erishadilar. Biroq, aksincha, makroiqtisodiy kuchlar – talab va taklif, sotib olish va sotish, foyda va zarar hukumat siyosati ularni inhibe qilmaguncha yoki bekor qilmaguncha ixtiyoriy ravishda yuzaga keladi. Shu ma’noda, hukumat aksincha emas, ko’rinmas qo’lga ta’sir qiladi deb taxmin qilish to’g’riroq.

Ko’rinmas qo’lga hukumatning javobi

Biroq, aynan bozor mexanizmlarining yo’qligi davlatni rejalashtirishga xalaqit beradi. Ba’zi iqtisodchilar buni iqtisodiy hisoblash muammosi deb atashadi. Odamlar va korxonalar alohida ravishda tovar yoki xizmat uchun pul to’lashga tayyorligiga qarab qaror qabul qilganda, bu ma’lumotlar narx mexanizmida dinamik ravishda saqlanib qoladi. Bu, o’z navbatida, resurslarni avtomatik ravishda eng qadrli maqsadlarga yo’naltiradi.

Hukumatlar ushbu jarayonga aralashganda, istalmagan tanqislik va ortiqcha narsalar paydo bo’ladi. 1970-yillarda Qo’shma Shtatlarda gazning katta tanqisligini ko’rib chiqing. O’sha paytda yangi tashkil etilgan Neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti (OPEK) neft narxini ko’tarish uchun ishlab chiqarishni qisqartirdi. Nikson va Ford ma’muriyatlari bunga javoban amerikalik iste’molchilarga benzin narxini cheklash uchun narxlarni nazorat qilishni joriy qilishdi. Maqsad arzon gazni aholiga taqdim etish edi.

Buning o’rniga yoqilg’i quyish shoxobchalarida bir necha soatdan ko’proq ochiq turishga hech qanday rag’bat yo’q edi. Neft kompaniyalari ishlab chiqarishni mamlakat ichkarisida ko’paytirishni rag’batlantirmagan. Iste’molchilar benzinni kerakli miqdordan ko’proq sotib olishga har qanday rag’batlantirishga ega edilar. Katta miqdordagi tanqislik va gaz quvurlari paydo bo’ldi. Ushbu gaz quvurlari nazorati bekor qilingandan va narxlarning ko’tarilishiga yo’l qo’yilgandan so’ng deyarli yo’qoldi.

Ko’rinmas qo’l hukumatni cheklaydi, deb aytish joiz bo’lsa-da, bu to’g’ri bo’lmaydi. Aksincha, ixtiyoriy iqtisodiy faoliyatni katta ijtimoiy manfaatlarga yo’naltiruvchi kuchlar hukumat aralashuvi samaradorligini cheklaydigan bir xil kuchlardir.

Obod turmush elementlari

Smit ko’rinmas qo’l va boshqa tushunchalar to’g’risida bayon etgan tamoyillarni muhim narsalarga qadar qaynab turgan holda, Smit xalqqa umumiy farovonlikni ta’minlash uchun quyidagi uchta element kerak deb hisoblagan.

1. Ma’rifatli shaxsiy manfaat

Smit odamlardan tejamkorlik, mehnatsevarlik va o’z manfaatlari yo’lida mashg’ul bo’lishlarini xohlagan. Uning fikriga ko’ra, shaxsiy manfaatdorlik aksariyat odamlar uchun odatiy holdir.

Uning mashhur misolida qassob go’shtni yaxshi niyat bilan emas, balki go’shtni sotish orqali foyda olish uchun etkazib beradi. Agar u sotadigan go’sht kambag’al bo’lsa, u takroriy xaridorlarga ega bo’lmaydi va shu bilan foyda bo’lmaydi. Shu sababli, yaxshi go’shtni xaridorlar to’lashga tayyor bo’lgan narxda sotish qassobning manfaatiga mos keladi, shunda har bir operatsiyada ikkala tomon ham foyda ko’radi. Smit uzoq muddatli fikrlash qobiliyati aksariyat korxonalarni xaridorlarga nisbatan yomon munosabatda bo’lishiga to’sqinlik qiladi deb ishongan. Bu etarli bo’lmaganda, u hukumatdan qonunlarni bajarish uchun murojaat qildi.

Savdo-sotiqda o’z manfaatini ko’zlagan holda, Smit tejamkorlik va tejashni muhim fazilatlar deb bildi, ayniqsa, mablag’lar sarmoyalash uchun ishlatilganda. Sarmoyalar orqali sanoat ko’proq mehnat tejaydigan texnika sotib olish va innovatsiyalarni rag’batlantirish uchun kapitalga ega bo’lar edi. Ushbu texnologik sakrash investitsiya qilingan kapitalning rentabelligini oshiradi va umumiy turmush darajasini oshiradi.

2. Cheklangan hukumat

Smit hukumatning vazifalarini millatni himoya qilish, umumta’lim ta’limi, jamoat ishlari (yo’llar va ko’priklar kabi infratuzilma), qonuniy huquqlarni (mulk huquqlari va shartnomalar) amalga oshirish va jinoyatchilikni jazolash bilan cheklangan deb bilgan.

Hukumat odamlar o’zlarining qisqa muddatli manfaatlaridan kelib chiqib ish olib borganda va talonchilik, firibgarlik va boshqa shunga o’xshash jinoyatlar to’g’risida qonunlar qabul qilishlari va bajarishlari kerak edi. U kattaroq, byurokratik hukumatlardan ogohlantirib, “bir hukumat tezroq boshqalarni o’rganadigan san’at yo’q, shunchaki odamlarning cho’ntagidan pulni tortib olishdan ko’ra”.

Uning universal ta’limga yo’naltirilgan yo’nalishi sanoatlashtirishning zaruriy qismi bo’lgan mehnat taqsimotining salbiy va xiralashgan ta’siriga qarshi turishdan iborat edi.

3. Qattiq valyuta va erkin bozor iqtisodiyoti

Smit taklif qilgan uchinchi element erkin bozor tamoyillari bilan bog’langan mustahkam valyuta edi. Valyutani qattiq metallar bilan qo’llab-quvvatlagan holda, Smit hukumat valyutani urushlar yoki boshqa behuda xarajatlar uchun to’lash uchun ko’proq pul aylantirib, qadrsizlanish qobiliyatini cheklashga umid qildi.

Qattiq valyuta sarf-xarajatlarni nazorat qilish vazifasini bajaradigan Smit hukumatdan soliqlarni past darajada ushlab turish va tariflarni bekor qilish orqali chegaralar bo’ylab erkin savdo qilish orqali erkin bozor tamoyillariga amal qilishni xohladi. Uning ta’kidlashicha, tariflar va boshqa soliqlar nafaqat odamlar uchun hayotni qimmatroq qilishda, shuningdek, chet elda sanoat va savdo-sotiqni to’xtatib qo’ygan.

Smitning nazariyalari Merkantilizmni ag’daradi

Tariflarning zararli xususiyatini uyga etkazish uchun Smit Shotlandiyada vino tayyorlash misolidan foydalandi. U Shotlandiyada issiqxonalarda yaxshi uzum etishtirish mumkinligini ta’kidladi, ammo isitish uchun ortiqcha xarajatlar frantsuz vinolaridan 30 baravar qimmatroq bo’lgan Shotlandiya sharobini keltirib chiqaradi. Uning fikriga ko’ra, frantsuz sharobiga javoban Shotlandiyada jun kabi mo’l-ko’l narsalar bilan savdo qilish kerak.

Boshqacha qilib aytganda, Frantsiya sharob ishlab chiqarishda raqobatbardosh ustunlikka ega bo’lganligi sababli, mahalliy vino sanoatini yaratish va himoya qilishga qaratilgan tariflar shunchaki resurslarni behuda sarflashi va davlat mablag’larini sarflashi mumkin.

“Xalqlar boyligi” da nima yo’q edi?

“Xalqlar boyligi” – bu erkin bozor iqtisodiyotining paydo bo’lishini ifodalovchi seminal kitob, ammo bu xatolarsiz emas. Unda narxlash bo’yicha tegishli tushuntirishlar yoki qiymat nazariyasi yo’q va Smit samarasizlikni sindirish va yangi bozorlarni yaratishda tadbirkorning muhimligini anglay olmadi.

Adam Smitning erkin bozordagi kapitalizmiga qarshi bo’lganlar ham, unga ishonuvchilar ham “Millatlar boyligi” da belgilangan doiraga qo’shilishdi. Har qanday yaxshi nazariya singari, erkin bozor kapitalizmi ham har bir islohot bilan kuchayib boradi, xoh do’stining qo’shilishi yoki dushmanning hujumi.

1776 yildan beri marginal foyda, qiyosiy ustunlik, ishbilarmonlik, qiziqish uchun vaqtni afzal ko’rish nazariyasi, pul nazariyasi va boshqa ko’plab narsalar qo’shildi. Dunyo iqtisodiyotining hajmi va o’zaro bog’liqligi o’sib borishi bilan hali qilinadigan ishlar mavjud. erkin bozor kapitalizmi uchun yangi va kutilmagan muammolar.

Pastki chiziq

“Xalqlar boyligi” ning nashr etilishi zamonaviy kapitalizm bilan bir qatorda iqtisodiy taraqqiyotni ham belgilab berdi. Ajablanarlisi shundaki, erkin bozorning chempioni Adam Smit umrining so’nggi yillarini Bojxona komissari sifatida o’tkazdi, ya’ni u barcha tariflarning bajarilishi uchun javobgardir, u ishni yuragiga oldi va ko’p kiyimlarini yoqib yubordi. u ularni chet eldan do’konlarga yashirincha olib kirilganligini aniqlaganda.

Tarixiy istehzo bilan bir qatorda, uning ko’rinmas qo’li bugun ham qudratli kuch bo’lib qolmoqda. Smit merkantilizmga bo’lgan baxillik nuqtai nazarini bekor qildi va bizga hamma uchun mo’l-ko’llik va erkinlik to’g’risida tasavvur berdi. U tasavvur qilgan erkin bozor, hali to’liq amalga oshirilmagan bo’lsa ham, hayotning global darajasini oshirish uchun tarixdagi har qanday g’oyadan ko’ra ko’proq ish qilgan bo’lishi mumkin.