Press "Enter" to skip to content

Xalqların böyük köçü və hunlar

Onların ordusu darmadağın edildi və kral döyüşdə həlak edildi. Ammian Marsellinin məlumatına görə isə o intihar etmişdir. Qara dəniz çöllərindəki hadisələr vestqotlardan da yan keçmədi. Vestqot hökmdarı Atanarix hunların hücumuna müqavimət göstərməyi qərara aldı və öz qoşununu Dnestr çayının qərb sahilində cəmləşdirdi. Xəbərdarlıq etmədən hunlar gecə ikən çayı keçib Atanarixin düşərgəsinə hücum etdilər. Vestqotlar hücumun qarşısını ala bilmədilər və Seretə çəkildilər. Xalqın böyük hissəsi imperiyada sığınacaq tapmağı qərara aldı; Atanarix və onun tərəfdaşları Olteriyanı keçib Kaukalanda getdilər. Patça görə Kaukaland Maros, Tissa və Dunay çayları arasında yerləşən Banatın dağlıq hissəsi

Barbarlar

Barbarlar (yun. bάrbαroi , lat. barbari , çin 華夷之辨 – yadellilər, əcnəbilər) – qədim yunanların, sonra isə romalıların, həmçinin hindlilərin, Uzaq Şərq xalqlarının, yapon və çinlilərin dil və mədəniyyətcə onlara yad olan başqa tayfa və xalqlara verdikləri addır.

Filipp Klüverin Germania Antiqua (1616) əsərindən “German döyüşçüləri” təsviri
lat. Senatus Populusque Romanus
Senat və Roma xalqı

  • bax
  • müzakirə
  • redaktə

Mündəricat

  • 1 Tarixi
    • 1.1 Avropa dəmir dövrü
    • 1.2 Xalqların böyük köçü
    • 1.3 Çinlilər və barbarlar
    • 3.1 Hindistanda
    • 3.2 Çində
    • 3.3 Yaponiyada

    Eramızın başlanğıcında ən çox german tayfalarını barbar adlandırırdılar. Yeni dövrün tarix ədəbiyyatında “Barbar” termini Roma imperiyasını istila edib, onun ərazisində müstəqil krallıqlar (barbar krallıqlar) yaradan xalqları müəyyənləşdirmək üçün işlədilmişdir. Roma imperiyasında quldarlığın ləğvi və feodal münasibətlərinin formalaşmasında barbar istilaları mühüm rol oynamışdır. Məcazi

    Barbarların eramızın V əsrində yürüş marşrutu

    mənada – imperialist müharibə qızışdırıcıları, irqi ayrı-seçkilik və apartheyd siyasəti yeridənlər, kobud, qəddar adamlar, mədəni sərvətləri dağıdanlar və b. da barbar adlandırılır [1] .

    “Boyanmış Qaul” əsəri, Kapitoli muzaeyi,

    Avropa dəmir dövrü

    Antik dövrdə bu söz yunanlar tərəfindən yunan olmayan xalqlara qarşı istifadə olunurdu. Qədim Romada (daha sonralar, imperiya dövründə) bu termin dövlətdən kənar yaşayan xalqlara aid edilib tətbiq olunurdu. Beləliklə, arxeoloji mənada “Barbar” termini antik dünya dövründə mövcud olmuş, amma o vaxtın sivilizasiyalarının dairəsinə daxil olmamış xalqlar üçün “dəmir əsri” termininə sinonim olmuşdur:

    Xalqların böyük köçü

    Əsas məqalə: Xalqların böyük köçü

    Xalqların böyük köçü II əsrdə hun tayfaları tərəfindən Altayda başlayıb və Avropaya tərəf yayılaraq 300 ildən çox davam edən yürüş tarixdə “Xalqların böyük köçü” adı ilə formalaşmış və tarixdə mühüm iz qoymuşdur. Yürüşün son akkordları VII əsrdə slavyanyaların Elbada, xorvatlar və serblərin müasir Bosniya və Dalmasiyada məskunlaşması ilə nəticələnir. [2] Şimaldan, qərbdən və Baltikyanı ərazilərdən böyük qüvvə ilə cənuba və şərqə axışan qədim german tayfaları öz yollarında daha da güclü, köçəri türklərin axınına rast gəldilər. Bu iki cərəyan toqquşdu, qarışdı və güclü bir axının tərkibi oldu. Bu kütlə Avropanın içərilərinə daxil oldu və Roma imperiyasını məhv etməyə başladı, bir müddət sonra bu proseslərə slavyan tayfaları da cəlb olundular. [3] Qərbi qsiun-nu-nun nəsilləri olan tarixi hunlar Aral dənizinin şimalındakı çölləri tərk etdilər və Avropaya üz tutdular. Təqribən 374-cü ildə, Cordanesin də dediyi kimi, hunlar Bulamerin rəhbərliyi altında Don çayını keçdilər, Terek və Kuban ərazilərində yaşayan alanları məğlub edərək özlərinə tabe etdilər. Dneprdən qərbdə hunlar ostqotlara hücum etdilər. Kral Qermanirix öz qoşununu hunlara qarşı apardı.

    Hunlar və avropalılar

    Onların ordusu darmadağın edildi və kral döyüşdə həlak edildi. Ammian Marsellinin məlumatına görə isə o intihar etmişdir. Qara dəniz çöllərindəki hadisələr vestqotlardan da yan keçmədi. Vestqot hökmdarı Atanarix hunların hücumuna müqavimət göstərməyi qərara aldı və öz qoşununu Dnestr çayının qərb sahilində cəmləşdirdi. Xəbərdarlıq etmədən hunlar gecə ikən çayı keçib Atanarixin düşərgəsinə hücum etdilər. Vestqotlar hücumun qarşısını ala bilmədilər və Seretə çəkildilər. Xalqın böyük hissəsi imperiyada sığınacaq tapmağı qərara aldı; Atanarix və onun tərəfdaşları Olteriyanı keçib Kaukalanda getdilər. Patça görə Kaukaland Maros, Tissa və Dunay çayları arasında yerləşən Banatın dağlıq hissəsi

    idi. Təqribən 376-cı ildə cənubi Rusiyada böyük bir regionun hakimləri hunlar idi. 384-cü ilin yazında hun atlıları Norikum və Raetiyadan Qalliyaya keçdilər. 395-ci ildə hunların böyük orduları Don çayını keçərək cənub-şərqə döndülər, Qafqazdan keçib Ermənistanın cənub-qərbinə, Roma əyalətlərinə və İrana hücum etdilər. Bir qrup hunlar Anti-Taurusdan cənuba və qərbə tərəf olan ölkələri qarət etdilər. Onlar Fərat çayını keçəndə romalılar hücum edib onları məhv etdi. Digər qrup, Basiç və Kursixin rəhbərliyi ilə Dəclə və Fəratın vadiləri ilə Stesifona tərəf getdilər. Fars ordusunun onlara tərəf gəldiyini eşitdikdə geri döndülər, lakin onlar məhv edildi, digər dəstə isə Azərbaycana qaçdılar, Xəzər qapılarından keçərək cənubi rus çöllərinə üz tutdular. Üçüncü qrup Şərqi Kiçik Asiyanı və Suriyanı qarət etdi. [4] Erkən orta əsrlərdə Azərbaycana gəlmiş türkdilli etnoslar hun ittifaqında birləşmişdilər. Bu ittifaqa bir çox türk etnosları, o cümlədən kəngər, peçənəq, bulqar, qıpçaq, sabir, utiqur, onoqur, xəzər, türk, uz, heptal, barsil tayfaları daxil idi. Hun ittifaqında adı çəkilən bir çox tayfalar qədim dövrdən Ön Qafqaz ölkələrinin sakinləri olmuşlar. Onların adı ilə bağlı bir çox toponimlər yaranmışdı. [5] Beləliklə, qısa zamanda Ural dağlarından Dunay çayınadək əraziləri ələ keçirən hunlar Avropada öz dövlətlərini qurdular. Pannoniya (müasir Macarıstan) bu dövlətin mərkəzinə çevrildi. “Xalqların böyük köçü” VI əsrdə slavyanların Bizans imperiyasında məskunlaşması ilə başa çatdı. Yeni eranın başlanğıcında onlar digər tayfalarla birlikdə antik quldarlıq sistemini məhv etmiş, Avropa tarixinin yeni səhifəsinin yazılmasında mühüm rol oynamışdılar. [6]

    Çinlilər və barbarlar

    Şərqi Asiyanın klassik mədəniyyətində çinterizm ideologiyasının formalaşmasına təsir etmiş konseptual bir fərqdir. Şan (e.ə. 1700-1027-ci illər), Qərbi Çjou (e.ə. 1027-771-ci illər), Şərqi Çjou (e.ə. 770-221-ci illər), Sin və Xan, Szin (265-420-ci

    Mərkəzi hakimiyyət və barbar krallıqlar (

    illər), Tsin (1644-1912-ci ilər) dövrlərində barbarlar Çin ərazisində geniş yayılmışdılar. Çinlilər, əsasən, monqolları “tatarlar” (Tar-tar) adlandırıb barbar hesab edirdilər.

    Barbar qanunnamələri

    Barbar qanunnamələri (lat. Leges barbarorum ) Qərbi Roma imperiyası ərazisində dövlətlərini yaratmış german tayfalarının adət hüquqları aktları V-IX əsrlərdə tərtib olunmuşdur. Vestqot, Burqund, Saliça, Ripuar, Aleman, Bavar, Sakson, Anqlosaks və s. qanunnamələri məlumdur. Barbar qanunnamələri (Anqlosaks qanunnaməsindən başqa) latınca yazılmış və onlara Roma hüququnun müəyyən təsiri olmuşdur. Barbar qanunnamələri kral və hersoqların təşəbbüsü ilə yazılmış, formalaşmaqda olan feodal sinfinin imtiyazlarını möhkəmləndirmişdi. Əsasən, prosessual, cinayət hüququnu tənzim edən Barbar qanunnamələrində xüsusi və bəzi ümumi hüquq normaları var. Barbar qanunnamələri Qərbi Avropada meydana gələn ilk feodal dövlətlərinin ictimai quruluşunu öyrənmək üçün çox mühüm mənbədir. Onlarda tayfa qurluşundan feodalizmə keçid dövrünün müxtəlif mərhələsi müşahidə olunur. Barbar qanunnamələri xarakterinə görə “Əkinçilik qanunu”na, şəriət qanunlarına və s.-yə yaxındır. Feodalizm quruluşunun möhkəmlənməsi ilə Barbar qanunnamələri əhəmiyyətini itirmişdir [7] .

    Gündəlik nitqdə

    Hal-hazırda bu söz çox dillərdə tamamilə nominaldır və tez-tez gündəlik həyatda istifadə edilir, ancaq nəzərdə tutmaq lazımdır ki, düzgün sözün işlənməsi, “vəhşi, vəhşilər” terminilə bu ifadəni qatışdırmağa icazə vermir.

    Hindistanda

    Hindistanda başqaların nümayəndələri, indo-ari mədəniyyətləri “mleççha” adlandırırdılar.

    Çində

    Çinlilər monqolları “tatarlar” (tar-tar) adlandırırdılar. Tarixin müxtəlif dövrlərində Çində Avropa görünüşünün əcnəbiləri üçün müxtəlif müraciətlər və ya anlayışlar yerli sakinlər tərəfindən istifadə olunurdu, amma bugünkü Çində əksər hallarda eşitmək olar: “Xellou, laovay!”.

    Yaponiyada

    “Yad xalqlar” (həqiqət, gizli “vəhşiliklər” mənası ilə) anlayışı Yaponiyada da mövcuddur (nambandzin).

    Barbarlıq termini

    XVIII əsrin 60-cı illərində şotland filosofu A.Fergüsonun irəli sürdüyü və XVIII-XIX əsrlərdə Avropa elmində bəşəriyyət tarixinin keçdiyi üç dövrün (vəhşilik, barbarlıq, mədəniyyət) orta mərhələsini bildirmək üçün qəbul edilmiş termindir. L.Morqan bu bölgünü daha da əsaslandırmışdır. Onun fikrincə, barbarlıq dulusçuluğun yaranması dövründən başlayıb, yazının meydana gəlməsi ilə qurtarır. F.Engels “Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi” əsərində bu bölgünün şərtiliyini göstərməklə onu qəbul etmişdir. F.Engelsə görə barbarlıq erkən maldarlıq və əkinçilik dövrüdür, barbarlığın aşağı pilləsi qəbilə quruluşunun inkişafı, yuxarı pilləsi isə ibtidai icma quruluşunun dağılması və sinifli cəmiyyətin yaranması ilə xarakterizə edilir.

    Hazırda tədqiqatçıların əksəriyyəti L.Morqanın cəmiyyətin inkişafı haqqındakı bölgüsündən istifadə etmirlər və müasir elmdə ibtidai icma tarixinin yeni bölgüsü işlənib hazırlanır [8] .

    İstinadlar

    1. ↑ Tarixi, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, II cild, səh. 27
    2. ↑ Xalqların böyük köçü
    3. ↑ Yürüşün genişlənməsi
    4. ↑ Gedişat
    5. ↑ Köçə daxil olan türk tayfaları
    6. ↑ Nəticə
    7. ↑ Barbar qanunnamələri, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, II cild, səh. 27
    8. ↑Barbarlıq termini, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, II cild, səh. 27

    Həmçinin bax

    • İbtidai icma quruluşu
    • Xalqların böyük köçü
    • Vandalizm
    • Roma imperiyası
    • Qədim Yunanıstan
    • Lüis Henri Morqan
    • Fridrix Engels

    Avqust 12, 2021
    Ən son məqalələr

    Hacı Mustafa Sunullah Əfəndi

    Hacı Möhsün xan Əmini

    Hacı Məcid hamamı

    Hacı Məhəmməd Dilxun

    Hacı Məhəmmədəli Badamçı

    Hacı Məhəmmədəli Şirvani

    Hacı Məmmədhüseyn Rəfiyev

    Hacı Məmmədin evi

    Hacı Məmmədov

    Hacı Məmmədov (tarzən)

    Ən çox oxunan

    İlxıçı (İran)

    İlxıçılar

    İlya Boqdesko

    İlya Berezin

    İlya Efron

    barbarlar, bάrbαroi, barbari, çin, 華夷之辨, yadellilər, əcnəbilər, qədim, yunanların, sonra, isə, romalıların, həmçinin, hindlilərin, uzaq, şərq, xalqlarının, yapon, çinlilərin, mədəniyyətcə, onlara, olan, başqa, tayfa, xalqlara, verdikləri, addır, filipp, klüver. Barbarlar yun barbaroi lat barbari cin 華夷之辨 yadelliler ecnebiler qedim yunanlarin sonra ise romalilarin hemcinin hindlilerin Uzaq Serq xalqlarinin yapon ve cinlilerin dil ve medeniyyetce onlara yad olan basqa tayfa ve xalqlara verdikleri addir Filipp Kluverin Germania Antiqua 1616 eserinden German doyusculeri tesviri Qedim Roma tarixilat Senatus Populusque Romanus Senat ve Roma xalqiDovrlerRoma carligi e e 754 e e 509 Roma Respublikasi e e 509 e e 27 Roma Imperiyasi e e 27 1453 cu iller PrinsipatQerbi Roma DominatBizansRespublika konstitusiyasiS P Q R SenatKomisiaMagistraturaMagistratlarKonsulPretorSenzorKurullu EdilKvestor Xalq tribunuQubernatorPropretorFovqelade magistratlarDiktatorSuvariler reisi Magister equitum Herbi tribun CarInterreksTriumviratDesemvirlerTitullarLeqatDuksOffisiumPrefektVikarVigintiseksviriLiktor Herbi magistrImperatorPrinsepsBas pontifikAvqustSezarTetrarxSulalelerYuliler Klavdiler e e 27 68 Flaviler 69 96 Nerva Antonin 96 192 Konstantinler 305 363 Valentinler 364 378 Feodosiya 378 395 Yustinianlar 518 602 Irakliler 610 695 705 711 Ehali inzibati ve sosial terkibLatinlarSabinlerEtrusklarPatrisilerPlebeylerPretorianlarBarbarlarQladiator KuriyaSenturiyaTribaVestal bakiresiMatronaQedim Romada huquqXatirenin lenetlenmesi Damnatio memoriae Roma vetendasligi Ferqlenme kursu Cursus honorum Digesta Konkubinatbaxmuzakireredakte Mundericat 1 Tarixi 1 1 Avropa demir dovru 1 2 Xalqlarin boyuk kocu 1 3 Cinliler ve barbarlar 2 Barbar qanunnameleri 3 Gundelik nitqde 3 1 Hindistanda 3 2 Cinde 3 3 Yaponiyada 4 Barbarliq termini 5 Istinadlar 6 Hemcinin baxTarixi RedakteEramizin baslangicinda en cox german tayfalarini barbar adlandirirdilar Yeni dovrun tarix edebiyyatinda Barbar termini Roma imperiyasini istila edib onun erazisinde musteqil kralliqlar barbar kralliqlar yaradan xalqlari mueyyenlesdirmek ucun isledilmisdir Roma imperiyasinda quldarligin legvi ve feodal munasibetlerinin formalasmasinda barbar istilalari muhum rol oynamisdir Mecazi Barbarlarin eramizin V esrinde yurus marsrutu menada imperialist muharibe qizisdiricilari irqi ayri seckilik ve apartheyd siyaseti yeridenler kobud qeddar adamlar medeni servetleri dagidanlar ve b da barbar adlandirilir 1 Boyanmis Qaul eseri Kapitoli muzaeyi Italiya Roma Avropa demir dovru Redakte Antik dovrde bu soz yunanlar terefinden yunan olmayan xalqlara qarsi istifade olunurdu Qedim Romada daha sonralar imperiya dovrunde bu termin dovletden kenar yasayan xalqlara aid edilib tetbiq olunurdu Belelikle arxeoloji menada Barbar termini antik dunya dovrunde movcud olmus amma o vaxtin sivilizasiyalarinin dairesine daxil olmamis xalqlar ucun demir esri terminine sinonim olmusdur keltler germanlar hemcinin daklar ve getler illiryalilar ve messaplar skif sarmatlar slavyan esirleri Xalqlarin boyuk kocu Redakte Esas meqale Xalqlarin boyuk kocu Hunlar Xalqlarin boyuk kocu II esrde hun tayfalari terefinden Altayda baslayib ve Avropaya teref yayilaraq 300 ilden cox davam eden yurus tarixde Xalqlarin boyuk kocu adi ile formalasmis ve tarixde muhum iz qoymusdur Yurusun son akkordlari VII esrde slavyanyalarin Elbada xorvatlar ve serblerin muasir Bosniya ve Dalmasiyada meskunlasmasi ile neticelenir 2 Simaldan qerbden ve Baltikyani erazilerden boyuk quvve ile cenuba ve serqe axisan qedim german tayfalari oz yollarinda daha da guclu koceri turklerin axinina rast geldiler Bu iki cereyan toqqusdu qarisdi ve guclu bir axinin terkibi oldu Bu kutle Avropanin icerilerine daxil oldu ve Roma imperiyasini mehv etmeye basladi bir muddet sonra bu proseslere slavyan tayfalari da celb olundular 3 Qerbi qsiun nu nun nesilleri olan tarixi hunlar Aral denizinin simalindaki colleri terk etdiler ve Avropaya uz tutdular Teqriben 374 cu ilde Cordanesin de dediyi kimi hunlar Bulamerin rehberliyi altinda Don cayini kecdiler Terek ve Kuban erazilerinde yasayan alanlari meglub ederek ozlerine tabe etdiler Dneprden qerbde hunlar ostqotlara hucum etdiler Kral Qermanirix oz qosununu hunlara qarsi apardi Hunlar ve avropalilar Onlarin ordusu darmadagin edildi ve kral doyusde helak edildi Ammian Marsellinin melumatina gore ise o intihar etmisdir Qara deniz collerindeki hadiseler vestqotlardan da yan kecmedi Vestqot hokmdari Atanarix hunlarin hucumuna muqavimet gostermeyi qerara aldi ve oz qosununu Dnestr cayinin qerb sahilinde cemlesdirdi Xeberdarliq etmeden hunlar gece iken cayi kecib Atanarixin dusergesine hucum etdiler Vestqotlar hucumun qarsisini ala bilmediler ve Serete cekildiler Xalqin boyuk hissesi imperiyada siginacaq tapmagi qerara aldi Atanarix ve onun terefdaslari Olteriyani kecib Kaukalanda getdiler Patca gore Kaukaland Maros Tissa ve Dunay caylari arasinda yerlesen Banatin dagliq hissesi Qerbi Hun Imperatorlugu IV esr 470 ci il idi Teqriben 376 ci ilde cenubi Rusiyada boyuk bir regionun hakimleri hunlar idi 384 cu ilin yazinda hun atlilari Norikum ve Raetiyadan Qalliyaya kecdiler 395 ci ilde hunlarin boyuk ordulari Don cayini kecerek cenub serqe donduler Qafqazdan kecib Ermenistanin cenub qerbine Roma eyaletlerine ve Irana hucum etdiler Bir qrup hunlar Anti Taurusdan cenuba ve qerbe teref olan olkeleri qaret etdiler Onlar Ferat cayini kecende romalilar hucum edib onlari mehv etdi Diger qrup Basic ve Kursixin rehberliyi ile Decle ve Feratin vadileri ile Stesifona teref getdiler Fars ordusunun onlara teref geldiyini esitdikde geri donduler lakin onlar mehv edildi diger deste ise Azerbaycana qacdilar Xezer qapilarindan kecerek cenubi rus collerine uz tutdular Ucuncu qrup Serqi Kicik Asiyani ve Suriyani qaret etdi 4 Erken orta esrlerde Azerbaycana gelmis turkdilli etnoslar hun ittifaqinda birlesmisdiler Bu ittifaqa bir cox turk etnoslari o cumleden kenger peceneq bulqar qipcaq sabir utiqur onoqur xezer turk uz heptal barsil tayfalari daxil idi Hun ittifaqinda adi cekilen bir cox tayfalar qedim dovrden On Qafqaz olkelerinin sakinleri olmuslar Onlarin adi ile bagli bir cox toponimler yaranmisdi 5 Belelikle qisa zamanda Ural daglarindan Dunay cayinadek erazileri ele keciren hunlar Avropada oz dovletlerini qurdular Pannoniya muasir Macaristan bu dovletin merkezine cevrildi Xalqlarin boyuk kocu VI esrde slavyanlarin Bizans imperiyasinda meskunlasmasi ile basa catdi Yeni eranin baslangicinda onlar diger tayfalarla birlikde antik quldarliq sistemini mehv etmis Avropa tarixinin yeni sehifesinin yazilmasinda muhum rol oynamisdilar 6 Cinliler ve barbarlar Redakte Serqi Asiyanin klassik medeniyyetinde cinterizm ideologiyasinin formalasmasina tesir etmis konseptual bir ferqdir San e e 1700 1027 ci iller Qerbi Cjou e e 1027 771 ci iller Serqi Cjou e e 770 221 ci iller Sin ve Xan Szin 265 420 ci Merkezi hakimiyyet ve barbar kralliqlar Cin iller Tsin 1644 1912 ci iler dovrlerinde barbarlar Cin erazisinde genis yayilmisdilar Cinliler esasen monqollari tatarlar Tar tar adlandirib barbar hesab edirdiler Barbar qanunnameleri RedakteBarbar qanunnameleri lat Leges barbarorum Qerbi Roma imperiyasi erazisinde dovletlerini yaratmis german tayfalarinin adet huquqlari aktlari V IX esrlerde tertib olunmusdur Vestqot Burqund Salica Ripuar Aleman Bavar Sakson Anqlosaks ve s qanunnameleri melumdur Barbar qanunnameleri Anqlosaks qanunnamesinden basqa latinca yazilmis ve onlara Roma huququnun mueyyen tesiri olmusdur Barbar qanunnameleri kral ve hersoqlarin tesebbusu ile yazilmis formalasmaqda olan feodal sinfinin imtiyazlarini mohkemlendirmisdi Esasen prosessual cinayet huququnu tenzim eden Barbar qanunnamelerinde xususi ve bezi umumi huquq normalari var Barbar qanunnameleri Qerbi Avropada meydana gelen ilk feodal dovletlerinin ictimai qurulusunu oyrenmek ucun cox muhum menbedir Onlarda tayfa qurlusundan feodalizme kecid dovrunun muxtelif merhelesi musahide olunur Barbar qanunnameleri xarakterine gore Ekincilik qanunu na seriet qanunlarina ve s ye yaxindir Feodalizm qurulusunun mohkemlenmesi ile Barbar qanunnameleri ehemiyyetini itirmisdir 7 Gundelik nitqde RedakteHal hazirda bu soz cox dillerde tamamile nominaldir ve tez tez gundelik heyatda istifade edilir ancaq nezerde tutmaq lazimdir ki duzgun sozun islenmesi vehsi vehsiler terminile bu ifadeni qatisdirmaga icaze vermir Hindistanda Redakte Hindistanda basqalarin numayendeleri indo ari medeniyyetleri mleccha adlandirirdilar Cinde Redakte Cinliler monqollari tatarlar tar tar adlandirirdilar Tarixin muxtelif dovrlerinde Cinde Avropa gorunusunun ecnebileri ucun muxtelif muracietler ve ya anlayislar yerli sakinler terefinden istifade olunurdu amma bugunku Cinde ekser hallarda esitmek olar Xellou laovay Yaponiyada Redakte Yad xalqlar heqiqet gizli vehsilikler menasi ile anlayisi Yaponiyada da movcuddur nambandzin Barbarliq termini RedakteXVIII esrin 60 ci illerinde sotland filosofu A Fergusonun ireli surduyu ve XVIII XIX esrlerde Avropa elminde beseriyyet tarixinin kecdiyi uc dovrun vehsilik barbarliq medeniyyet orta merhelesini bildirmek ucun qebul edilmis termindir L Morqan bu bolgunu daha da esaslandirmisdir Onun fikrince barbarliq dulusculugun yaranmasi dovrunden baslayib yazinin meydana gelmesi ile qurtarir F Engels Ailenin xususi mulkiyyetin ve dovletin menseyi eserinde bu bolgunun sertiliyini gostermekle onu qebul etmisdir F Engelse gore barbarliq erken maldarliq ve ekincilik dovrudur barbarligin asagi pillesi qebile qurulusunun inkisafi yuxari pillesi ise ibtidai icma qurulusunun dagilmasi ve sinifli cemiyyetin yaranmasi ile xarakterize edilir Hazirda tedqiqatcilarin ekseriyyeti L Morqanin cemiyyetin inkisafi haqqindaki bolgusunden istifade etmirler ve muasir elmde ibtidai icma tarixinin yeni bolgusu islenib hazirlanir 8 Istinadlar Redakte Tarixi Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi II cild seh 27 Xalqlarin boyuk kocu Yurusun genislenmesi Gedisat Koce daxil olan turk tayfalari Netice Barbar qanunnameleri Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi II cild seh 27 Barbarliq termini Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi II cild seh 27Hemcinin bax RedakteIbtidai icma qurulusu Xalqlarin boyuk kocu Vandalizm Roma imperiyasi Qedim Yunanistan Luis Henri Morqan Fridrix EngelsMenbe https az wikipedia org w index php title Barbarlar amp oldid 5882997, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

    ne axtarsan burda

    en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

    Xalqların böyük köçü və hunlar

    «Xalqların böyük köçü»nün başlanması. Avrasiya materikində türk tayfalarının yaşadığı torpaqlar kontinental iqlimə malik ərazilərdir. Burada çöl və səhralar zaman keçdikcə böyüyür. Bu isə otlaq sahələrinin azalmasına səbəb olur.
    Erkən orta əsrlərdə də əsas məşğuliyyəti maldarlıq olan türk tayfaları qərbə yürüş etdilər. Həmin tayfaları ümumilikdə hunlar adlandırırdılar. Bu köçün siyasi və sosial səbəbləri də var idi. Əhalinin artımı və tayfalar arasında siyasi çəkişmələr də hunların köç etməsinə böyük təsir göstərdi. Tarixə «Xalqların böyük köçü»nün başlanğıcı kimi düşmüş bu yürüş eramızın IV əsrindən başlayaraq VI əsrə qədər davam etmişdir.

    Hunların böyük bir qismi İdildən (Volqadan) qərbə doğru yayıldı. Onların təsiri altında alanlar, qotlar və digər xalqlar da Mərkəzi və Qərbi Avropaya köç etdilər. Avropada quldarlıq quruluşu feodal münasibətləri ilə əvəz olundu.
    Hunların digər bir hissəsi Ön Asiya istiqamətində hərəkət edərək Qafqaz dağlarını aşdı. Dərbənd keçidi vasitəsilə Azərbaycana, mənbələrdə deyildiyi kimi, «Odlar ölkəsinə» gəldi və bizim xalqımızın tərkibinə daxil oldu. Böyük bir hun birliyi isə Qərbi Türküstan ətrafına köçdü.

    Qərbi Hun dövlətinin meydana gəlməsi. Qərbə doğru hərəkət edən hunlar Don sahilində alanları məğlub etdilər. Sonra onlar Don çayını keçib Azov ətrafı əraziləri, Şimali Qafqazı ələ keçirdilər. Krımda hunlar ostqot tayfaları ilə üzləşdilər. 371-ci ildə baş vermiş bir neçə döyüş hunların qələbəsi ilə nəticələndi. Dunay çayının sahillərinə gələn hunl ar burada məskunlaşmış digər qot tayfalarını da məğlub edərək Pannoniyada (indiki Macarıstan ərazisinin qərbi) yerləşdilər. Bununla da Cənub-Şərqi Avropanın bir hissəsi hunların tabeliyinə keçdi.

    Atillanın hakimiyyəti dövründə Hun dövləti qüdrətli imperatorluğa çevrildi. İmperatorluğun sərhədləri şərqdə Volqa çayından qərbdə Reyn çayına, cənubda Balkan yarımadasından şimalda Baltik sahillərinə qədər böyük bir ərazini əhatə edirdi. Bu imperatorluğun ərazisinə müasir Rumıniya, Macarıstan, Avstriya, Çexiya, Slovakiya, Cənubi Rusiya və Almaniyanın bir hissəsi daxil idi.
    Atillanın ordusunda hunlarla yanaşı, bir çox tayfa və xalqların döyüşçüləri vuruşurdular. Hər bir tayfanın Atillanın yanında nümayəndəsi var idi. Qərb dövlətlərində yaşayan əhali bu sərkərdəni «Tanrı qırmancı Atilla» adlandırırdı.

    Bizansla münasibətlər. Bizans Qərbi Hun imperatorluğu ilə bağladığı barışıq şərtlərini pozur, illik vergini əskik ödəyir və gecikdirir, qaçqınları himayə edirdi. 447-ci ildə Atilla yenicə təşkil olunmuş ordusu ilə Bizansa yürüş etdi. Yolu üzərindəki bütün şəhərləri ələ keçirdi və Konstantinopolu mühasirəyə aldı. Bizans imperatoru ölkəni xilas etmək üçün təcili olaraq Atillanın yanına elçi göndərdi, Atillanın tələb etdiyi bütün şərtlərə əməl edəcəyini bildirdi. Elçilər çox ağır şərtlərlə sülh müqaviləsi imzaladılar.

    Katalaun döyüşü. Atillanın əsas məqsədlərindən biri Qərbi Roma imperiyasını tabe etmək idi. 451-ci ildə Atillanm 200 minlik ordusu Qalliyaya doğru irəliləməyə başladı. Hunlar Orleana çatdılar. Burada onlar Atillanın uşaqlıq dostu Aetsinin komandan olduğu Roma ordusu ilə qarşılaşdılar. Döyüş Katalaun ərazisində baş verdi. Qot tarixçisi həmin döyüşü geniş şəkildə təsvir edərək göstərir ki, həmin iyul günündə Katalaun düzənliyində 160 min hun və romalı həlak oldu. Atilla ordusunun yenilməzliyini görən Aetsi geri çəkilməyə məcbur oldu.

    Atilla 452-ci ildə Roma üzərinə yenidən yürüş etdi. Romalılar papa III Leonun başçılığı ilə onun yanına böyük bir elçi heyətini göndərdilər. Papa bildirdi ki, romalılar onun bütün şərtlərini qəbul edirlər.
    Atilla İtaliyadan zəfərlə qayıtdıqdan sonra İrana — Sasanilər dövləti üzərinə yürüş edib Sasaniləri özündən asılı vəziyyətə salmaq istəyirdi. Lakin o, 453-cü ildə qəflətən vəfat etdi. Atillanm ölümündən sonra ölkədə hakimiyyət onun oğlanları arasında bölündü. Bundan sonra Qərbi Hun imperatorluğu tədricən zəifləməyə başladı və 470-ci ildə süqut etdi.

    Ağ Hun imperatorluğu. Qərbi Türküstan ətrafına köçən hunlar IV əsrin sonlarında burada Ağ Hun dövlətini yaratdılar. Ağ Hun dövləti öz ərazisini getdikcə genişləndirirdi. Onun torpaqlarına Mərkəzi Asiya, Əfqanıstan, Şimal-Qərbi Hindistanın bir hissəsi daxil idi. Ağ Hun imperatorluğunun sərhədləri Seyhun (indiki Sırdərya) çayı və Səmərqənd ətrafından başlayaraq qərbdə Xəzər dənizinin cənubuna qədər uzanırdı. V əsrdə hakimiyyətdə olan Eftal xanın adı ilə bu dövlət Eftallılar dövləti kimi də tanınırdı.

    Ağ hunların qərb qonşusu və əsas rəqibi Sasani—İran imperiyası idi. 430-cu ildə Ağsuvar xanın hakimiyyəti dövründə Ağ hunlar Sasanilərə sarsıdıcı zərbələr endirdilər. Sasanilər Ağ Hun imperatorluğundan asılı vəziyyətə salındı.

    V əsrin sonlarında, Mihiraqula xanın hakimiyyəti dövründə Ağ Hun imperatorluğu öz qüdrətinin ən yüksək zirvəsinə çatdı. Bu dövlət yaxşı silahlanmış və yüksək təlim görmüş nizami orduya malik idi. Ağ hunların döyüş filləri də var idi. Hindistan üzərinə aramsız yürüşlər davam edirdi. Nəhayət, onlar Şimal-Qərbi Hindistanı tamamilə özlərinə tabe etdilər. Zaman keçdikcə geniş ərazilərə malik olan imperatorluğu idarə etmək çətinləşirdi. Mərkəzi Asiyanın ən qədim vilayətlərindən biri olan Xarəzm də həmin vaxt Ağ Hun dövlətinin tabeliyində idi. Orada əkinçilik, sənətkarlıq və ticarət inkişaf etmişdi. Xarəzm hakimləri Xarəzmşah titulu daşıyırdılar. III əsrdən vilayətin mərkəzi Kiyat şəhəri idi. Sonra Ürgənc şəhəri paytaxt oldu.

    VI əsrin ortalarından başlayaraq Ağ Hun dövləti zəifləməyə başladı. Ayrı-ayrı bölgələrdə mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlar artdı. Müstəqil xaqanlıqlar meydana gəldi. Bu zaman meydana gəlmiş yeni bir türk dövləti — Göytürk dövləti ilə toqquşmalar başlandı. 567-ci ildə Göytürk xaqanı İstəmi xanla Sasani şahı Xosrov Ənuşirəvanın birləşmiş qüvvələri Ağ hunlar üzərinə yürüşə keçdilər. Hunlar məğlub oldular. Nəticədə Ağ Hun imperatorluğu dağıldı. Onun torpaqları Göytürklərlə Sasanilər arasında bölüşdürüldü. Ağ Hun imperatorluğu dağıldıqdan sonra Xarəzm Göytürklərin tabeliyinə keçdi.

    Təsərrüfat. Başqa türk tayfalarından fərqli olaraq, Ağ hunlar oturaq həyata daha tez keçmişdilər. Onlar əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıqla məşğul olurdular. Ağ hunlar ticarət yollarının üzərində çoxlu şəhərlər salmışdılar. Böyük İpək yolu Ağ Hun dövlətinin ərazisindən keçirdi. Bu yolun bir hissəsi Ağ hunların nəzarəti altında idi.

    Текст книги “Avropa. Türklər. Böyük Çöl”

    Məlumdur ki, qədim insanların qalıqlarına Mərkəzi Afrika və Hind-Çində rast gəlinib; burada sivilizasiyanın meydana çıxmasının iki mərkəzini müşahidə edirik. İki insan irqinin – neqroid və monqoloidin yaranmasını da bununla izah etmək olar.

    Sivilizasiyaların inkişafı tədricən insanların xalqlara bölünməsinə gətirib çıxardı. Əvvəlcə bu, insanları əhatə edən təbiətlə bağlı idi; məsələn, dağ yerində yaşayan adamların minilliklərlə formalaşan özünəməxsus psixologiyasi, dünyagörüşü dəniz kənarında yaşayan adamlarınkından fərqli idi. Meşə adamının dünyagörüşü isə tamamilə başqa idi. Minilliklər ərzində hər bir xalqın sifət quruluşu formalaşır, onun özünəməxsus fərdiliyi meydana gəlirdi, məhz buna görə bir xalqın portretini yaratmaq üçün onlarca xətt, yüzlərcə rəng çaları lazımdır.

    Bu gün alimlər dünyada üç irqə bölünən dörd minə qədər xalq olduğunu hesab edirlər. Bəs avropoidlər nə vaxt və necə meydana gəlmişlər? Məlum deyil. Lakin istənilən halda türklər – qıpçaqlar məhz avropoidlərə aiddirlər.

    Düzdür, bəzi türklərdə monqoloid əlamətləri var, lakin bu, həmişə belə olmayıb. Onların əcdadlarında belə cizgilər yox idi.

    Antropoloqlar tapılmış kəllə sümüklərinə görə qədim qıpçağın görünüşünü çox dəqiq şəkildə bərpa ediblər. Yeni eradan xeyli əvvəl isə çinlilər Altayda yaşamış bir xalqın – “dinlinlərin” sözlə portretini yaratmışdılar. Şimal qonşularının xarici görünüşü çinliləri heyrətə gətirmişdi. Əlyazmalarda bu xalqın nümayəndələri göygöz, sarışın, “üzü meymun üzünə oxşayan” kimi təsvir olunub. Bir sözlə, bu insanlar çinlilərdən tam fərqli idilər.

    Yaxşı müşahidə qabiliyyətinə malik olan çinlilər qeyd edirdilər ki, qıpçaqlar fərqli bədən ölçülərinə və baş quruluşuna malikdirlər. Onları “yumrubaşlar” adlandırırdılar. Başın gicgah sümüyünün bir az iri olması isə elə bu gün də bizim üzümüzdə təkrarolunmaz iz buraxır. Bu cür üz quruluşu olan adamlara xalq arasında enlisifət deyirlər. Hər şey dəqiqdir. Kiməsə biz qısaayaq görünürük, ona görə ki dabanımız “hündürdür”… Nə edəsən? Ulu Tanrının iradəsi ilə yaranmışıq. Hər bir xalqın əcdadlarının ona qoyub getdiyi öz fərdiliyi, öz fərqlilikləri var.

    Türklərin məskunlaşması sxemi:

    yeni eraya qədər;

    yeni eranın əvvəlində;

    IV–V əsrlərdə

    Bu gün xarici görünüşünə görə qıpçaqlar bir-birindən fərqlənir, onların sırasına qarasaçlılar, qaragözlülər də əlavə olunublar. Bunun da özünün tarixi səbəbləri var. Lakin xalq mühüm olanını – qəlbini, istiqanlılığını qoruyub-saxlayıb; bunlar heç vaxt dəyişilməyib, elə əvvəlki kimi də qalıb.

    Bəzən həddən artıq utancaq, bəzən qızğın, hətta dəlicəsinə çılğın olan, həmişə arzularla yaşayan və tez inciyən narahat bir qəlb…

    “Qıpçaq” sözü nə deməkdir? Bu sualın dəqiq cavabı yoxdur, onun ətrafında mübahisələr isə kifayət qədərdir. “Qıpçaq” sözünü müxtəlif cür tərcümə edirlər: “özünü dar mühitdə hiss edən”, “bədbəxt” və s. Düşünürəm ki, bütün mümkün və qeyri-mümkün variantları qəbul etmək olar. Çünki odun üstünə yağan qarla küləyə qarşı yağan qar da bir-birindən fərqlənir, bunu bir sözlə izah etmək mümkün deyil.

    Vulkan? Fırtına? Fəlakət? Mümkündür… Qıpçağın ruhu – bu, ilk növbədə, azadlıqdır. Yalnız azadlıq və düzənlik ona xoşbəxtlik gətirir… Qoy “qıpçaq” sözünü kimə necə sərfəlidir elə də izah etsin, lakin… Kim ki azadlıq və iradəni sevmirsə, onda qıpçaq qanı yoxdur!

    Bəli, coşqun həyatda biz öz qanımızın təmizliyini qoruyub-saxlamağı bacarmamışıq, ona görə ki öz ənənələrimizin qədrini bilməmişik. Özgə qadınları acgözcəsinə sevmişik, öz qadınlarımızı isə sağa-sola paylamışıq. Assimilyasiya, qanların qarışması xalqı gücləndirməyib, əksinə, onu zəiflədib.

    Xüsusilə bəzi qıpçaqlarda monqol və çinlilərin irsi aydın görünür; monqol və çinlilər sanki əsrlərboyu bizim bir hissəmizin içində əriyiblər. Bir çox türk sifətli iranlılara, iranlı görünüşü olan türklərə rast gəlmək olur. İranda bütöv əyalətlər, milyonlarla adam öz aralarında türk dilində danışır, sənədlərində iranlı yazılsa da, onlar azərbaycanlıdırlar.

    Belə izahedilməz hallara Şimali Qafqazda da rast gəlirik; məsələn, osetinlər və ya çeçenlər arasında klassik qıpçaq görünüşü olan xeyli insan var. Onlar elə bil uzaq keçmişə aid hansısa qədim şəkildən çıxıblar. Lakin çox az adam türk dilini xatırlayır… Vaxt olub ki, burada türklərin bütöv kəndləri “könüllü” olaraq özlərinin milli mənsubiyyətlərini dəyişdiriblər. Toponimika isə onlarda dəyişməyib, əvvəlkitək qalıb. İndi yalnız coğrafi adlar keçmişi xatırladır…

    Tenqriyə (Tanrıya) eşq olsun, Dəşt-i Qıpçaq çölündə türk ruhu hələ tamamilə ölməyib! Bəzi tatarlarda, başqırdlarda, altaylılarda, xakaslarda mən bunu hiss etdim, gördüm ki, onların yuxulu kirpikləri aralanır və sönmüş gözlərinə işıq gəlir. Türk ənənələrinin Azərbaycandakı kimi güclü olduğunu mən başqa heç yerdə görmədim. Böyük iqtisadi və mədəni imkanlara malik unikal bir ölkə. Orada Avropada çoxdan unudulmuş dəyərlər qorunub-saxlanılır. Əcdadların mədəniyyəti!

    Avropa qıpçaqları isə laqeyd xalqdır, səbəbi də inkvizisiyadır. Roma və Bizans kilsələri əsrlərlə Avropa çöllərində yaşayan insanları özlərinə, öz tarixlərinə laqeyd ruhda tərbiyə edib[6] 6
    494-cü il I Roma Məclisindən başlayaraq Qərb kilsəsi türklərə qarşı gizli müharibə aparmağa başladı. İdeoloji təcavüz VII əsrdə papa Böyük Qriqorinin dövründə formalaşdı və papanın proqramına daxil edildi və sonrakı üç əsr ərzində həyata keçirildi. Orta əsrlərdə, yəni inkvizisiya zamanı onda keyfiyyət dəyişikliyi baş verdi, bu vaxt türk mədəniyyəti izlərinin kütləvi surətdə məhv edılməsi başa çatdı: kitablar yandırıldı, məbədlər məhv edildi, kütləvi qırğınlar baş verdi. Rusiyada bu dövr Romanovlar sülaləsi ilə bağlıdır.

    [Закрыть] . Buradan da tənbəllik, laqeyd münasibət yaranıb. Bir sözlə, sındırılmış, lakin həlak olmamış xalq.

    Onlar Altayın indiyədək Azərbaycan muğamlarında duyula biləcək ağı-mahnılarını kaş eşitsəydilər! Bax budur Qıpçaqların Böyük Qardaşlığı, onu yalnız musiqi ifadə edə bilər. Sözsüz musiqi türk üçün olduqca quru və cansızdır.

    Qırğız qıpçaqları da zahirən sakitdirlər, amma bu, məxsusi sakitlikdir. Nədir, olmaya bu insanları sakitləşdirən dağlardır? Bəlkə, burada türkləri soyuqqanlı edən çinlilərin arxayınlığıdır? Qırğızın sakitliyi onun xasiyyətindədir, onun davranışındadır: o özünü dağın vadisində heç vaxt “narahat” hiss etməyib.

    Qırğızlar qıpçaqların qədim müdrikliklərini qoruyub-saxlayıblar. Altaylılar da… Xakaslar da… Bizim babalarımız dağları ilahiləşdirirdilər. Dağlarda, onların əbədi sakitliyində ta qədimdən dünyanın yaranışının sirrini axtarırdılar, çünki Altay türklərin qədim Vətənidir[7] 7
    İndikindən fərqli olaraq babalarımız “Altay” deyəndə başqa ərazini nəzərdə tuturdular. Bu, demək olar ki, şərqdə Baykal və Baykalın arxa tərəfi, qərbdə Pamirə qədər ərazidir. Öz kitabımda mən bunu qədim Altay adlandıracağam.

    [Закрыть] . Ona görə də dünyanı tərk edən qıpçaqların ruhu ancaq dağlara can atır.

    Məhz buna görə türklər ölənlərin üzərində torpaqdan təpə (kurqan) düzəldir, məbədlər tikir, qəhrəmanlar üçün son mənzili ən yüksək dağlarda axtarırdılar. İnsanlar qədimdən öz ənənələrinə əməl edirdilər, təəssüf ki, indi bunların bir çoxu yaddan çıxıb.

    Böyük Çölün genişliyinin nə demək olduğunu bilməyən xakaslar, altaylılar, buryatlar qədim türk dünyasının sirr və qalıqlarının daimi qoruyucularına çevrildilər. Əlbəttə, onların tarixi yaddaşı zəiflədi, çox şey unuduldu, lakin onlar hər gün əcdadlarının ayaqlarının istisini qoruyan torpağın üzərində gəzir, həmin dağları və eyni ilahi gözəlliyə malik səmanı müşahidə edirlər.

    Əlbəttə, Altayda hər dağ silsiləsi nəzərə çarpmırdı. Biz heç vaxt bilməyəcəyik ki, dağ necə müqəddəs bir məkana çevrilirdi, bunu dərk etmək hər kəsə müyəssər də olmur. Lakin hər bir türk babalarının sitayiş etdiyi yüksəklikləri tanımağa məcburdu; bu, Kaylasdır, Xan Tenqridir, Üç Sümərdir, Borusdur…

    Bəli, bizim Vətənimiz – Çöldür, lakin beşiyimiz – Altaydır.

    İki min il yarım bundan əvvəl burada türklər Əbədi Göy Rəngdə olan səmanı görmüş və onu Tenqri adlandırmışdılar… Biz də həyatımızda, heç olmasa, bir dəfə Altayda olmalı, onun sərin bulaqlarından su içməli, buradakı göyə baxmalıyıq – dünyanın ən təmiz səmasına. Bunu özümüzün dəyişməyimiz üçün etməliyik.

    60-cı illərdə Altayda, Ulalinka çayının kənarında akademik A.P.Okladnikov Rusiya ərazisində ən qədim insan məskəni tapdı. Onun iki yüz min il tarixi vardır! Məhz həmin dövrdə elə bir mədəniyyət formalaşmağa başladı ki, fin-uqor, koreya, türk və başqa xalqların yaranmasına gətirib çıxartdı.

    Düzdür, Ulalinka məskəni üstündə bəzi arxeoloqlar “mübahisə” edirlər: onların iddiasına görə, daha qədim dövrdə yaşayan türklərin izinə rast gəliblər! Qoy belə olsun. Lakin Okladnikovla həmkarlarının xidməti kəşfin özündə deyil; məsələ ondadır ki, bu akademik türk mədəniyyətinin formalaşmasını qədim dövrdən başlayaraq izləyən birinci alimdir. Onun tədqiqatının qiyməti də məhz bundadır, tədqiqatçı alim anı və əbədiyyəti birləşdirmişdir!

    Okladnikov öz kəşfini çox çətinliklə sübuta yetirdi. Senzorlar köpəkbalığı kimi elmin hər bir kiçik kanalını belə güdürdülər! Türk mədəniyyətinin hətta adını çəkməyə icazə vermirdilər. Amma eyhamla danışmaq olardı. Beləliklə də “Altay”, “Sibir” mədəniyyətləri yarandı. Belə yalançı baxışların sayı artdı və geniş yayıldı. “Mixaylovski”, “Dyakovski” və digər mədəniyyətlər yarandı. Ancaq hamı gözəl bilir ki, xalqsız mədəniyyət olmur.

    Gözəl alim, professor S.İ.Rudenko da belə bir sınaqdan keçdi. Fikrimcə, o bildiklərinin və tapıntılarının heç yarısını da söyləmədi. Buna icazə vermədilər. Lakin onun istedadı sayəsində bu gün Altay haqqında demədiklərinin bəzilərini müəyyən etmək mümkündür.

    İnanıram ki, Rudenko və Okladnikovu nə vaxtsa arxeologiyanın klassikləri adlandıracaqlar[8] 8
    Məhz türk arxeologiyasının! Baxmayaraq ki tapdıqlarının müəyyən hissəsini irandilli skiflərə aid edib, bu heç nəyi dəyişmir. Tədqiqatçının taktikasını başa düşmək olar. Pantürkizmlə mübarizə dövründə Altayda tədqiqatı davam etdirmək üçün alimin başqa yolu yox idi.s

    [Закрыть] . Onların əsərlərindən tələbələr alim etikasının nə olduğunu öyrənəcəklər. Burada irsi türklərdə çatışmayan elm, vətəndaş mövqeyi, cəsarət var!

    Rusiyada ədalətli tədqiqatçılar az olmayıb, lakin həqiqi elmdən uzaq olan akademik “generallar” həmişə onları nəzarətdə saxlayırdılar. Onlar bu “generalların” zəhlətökən diqqətindən birtəhər can qurtarıb işləyirdilər. Lakin türkoloqların vəziyyəti yüzqat ağır idi, onlara hər hansı alimi istənilən vaxt pantürkizmdə günahlandırmağa hazır olan xüsusi “beynəlmiləlçilər” nəzarət edirdilər. Bu cür ittihamların sonu isə həbsxana, sürgün, ən yaxşı halda işdən uzaqlaşdırmaq idi… “Pantürkizmin” nə demək olduğunu isə heç kəs bilmirdi. Pis “pantürkizmin” yaxşı “panslavizmdən” fərqi nədə idi? Onu da izah etmək mümkün deyil. İkisi də mənasızdı. Vaxtilə bu cür axmaq siyasət nəticəsində nə qədər maraqlı işlər elmdən kənara atılmışdı!

    Məsələn, qazax akademiki A.X.Marqulan istədiyi əsərləri yaza bilmədi, hansı ki onlar adamı heyran edə bilərdi. Alim onlarca qədim türk şəhərinin yerini müəyyənləşdirmişdi. Bunlar meydanları, kanalları, məbədləri olan şəhərlər idi… O bu mövzunu qapatmalı oldu, çünki Moskva və Alma-Ata Böyük Çöldə türk şəhərlərini, burada yaşayan xalqın nailiyyətlərini yox, “vəhşi köçəriləri” və “əclaf tatar” ordusunu görmək istəyirdi.

    Altay və Böyük Çöl çox zəif tədqiq edilib. Alimlər təsadüfi tapıntılarla kifayətlənməli olublar, baxmayaraq ki bu tapıntılar da tarixi baxımdan kifayət qədər inandırıcıdır.

    Genişqəlbli, əliaçıq Altay öz incilərini tələsmədən, tədricən üzə çıxarırdı. İlk baxışdan sadə görünən mis əşyalar burada metal əridilməsinin nə vaxtdan başlandığını müəyyənləşdirməyə kömək etdi. Tunc dövrü altaylıları məşhurlaşdırmadı, çünki digərlərində olanlar onlarda da var idi. Lakin Tunc dövrü başqa bir hadisə ilə maraqlıdır: həmin vaxt xalqların ilk köçü baş verdi; bəzi tayfalar Altaydan köçdülər və sonralar Avropanın şimalında məskunlaşdılar. Onların kökü türklərlə birdir.

    Ön Uralın qədim şəhərləri olan Sintaşt və Arkaimdə aparılan qazıntılarda həmin dövrün tarixini yaxşı oxumaq olar: orada onlarca metalişləmə izlərinə, əritmə sobalarından mis əşyalara qədər rast gəlinir. Ola bilsin ki, türk mədəniyyəti məhz bu ərazilərdən başlayıb.

    Lakin başqa bir ehtimal da var. Ural yalnız onun start meydanı idi. Əsasını isə Altaydan götürmüşdü. İki min il yarım bundan əvvəl Tenqri Allahı burada türk xalqına Dəmir dövrünü bəxş etmişdir. Fantastik hadisədir! Birinci metallurqun kimliyi naməlumdur. Ola bilər ki, onun adı elə Dəmir olub. Ona heykəl qoymaq lazımdır. O və onun kəşfi – dünyada ilk kürə[9] 9
    Kürə – dəmiri qızdırmaq üçün körüklə odu közərdilən dəmirçi ocağı

    Orada muzey yaratmaq pis olmazdı. Dünyanın heç bir ölkəsində oxşar muzeyə rast gələ bilməzsiniz. Bu yalnız Altayda mümkündür, çünki Altay birinci idi. Baxmayaraq ki dəmiri insanlar əvvəllər də tanıyırdılar, filizi əritmirdilər, onu yandırırdılar, bunu bizim eradan iki min il yarım əvvəl hetlər düşünmüşdülər. Türklər isə əritməni kəşf etdilər! Bunda onlara təbii müşahidə qabiliyyəti kömək etmişdi. Həmin vaxtdan metallurq peşəsi ən hörmətli peşə oldu. Onun sirlərini bilən şəxs xüsusi hörmət sahibi sayılırdı. Dəmirxanovlar, Dəmirbulatovlar, Dəmirovlar – onlara və onların nəsillərinə sehrbazlar kimi baxırdılar.

    Metalişləmə sənəti atadan oğula keçir və bu, qıpçaqların əsas sirri olaraq qalırdı. Belə bir inam yaranmışdı ki, metalişləmə sirrinə yiyələnmiş adam İlahidən verilmiş hikmətə malikdir: ona böyük Tenqri xan xüsusi nəzər yetirmişdir. Ona başqa (metalişləmə sirrindən xəbərsiz) bir nəsildən olan qızla evlənmək qadağan idi. Çünki yuxuda özü də bilmədən danışıb sirri aça bilərdi… Bu sirr uzun zaman elə sirr olaraq qaldı.

    Metalın bolluğu türklərin təsərrüfatda elmi-texniki inqilab etməsinə gətirib çıxardı; metaləritmənin kəşfi öz miqyası və nəticəsinə görə təkərin icad edilməsinə bərabər idi… “Dəmir” özül üzərində qüdrətli bir dövlət yüksəlməyə başladı.

    Qıpçaqlar asanlıqla qonşu xalqları fəth etdilər. Bununla dünyaya sübut etdilər ki, onların qələbələrinin tarixi – dəmirin tunc üzərində qələbəsinin tarixidir. Xalqların Böyük köçünün kökü burada gizlənmişdi!

    Babalarımız atları əhliləşdirən zaman qılınc, nizə, xəncər meydana gəldi. Dünyada heç bir xalq onlar kimi sadə və incə dəmir dəhnə düzəldə bilməmişdi. Sonra zireh geyim, şişuclu dəbilqə…

    İlk üzəngini, yəhəri, qoşqunu düzəltmək o qədər də asan deyildi… Lakin onlar bunun öhdəsindən gəldilər. Bununla da həm şəhərlərdə, həm də çöl stanitsalarında əlverişli olan yeni – at belində keçən həyat tərzi meydana gəldi. At türkün bir “parçasına” çevrildi, onun ayrılmaz yol yoldaşı oldu. Təsadüfi deyil ki, qıpçağın ən böyük arzusu atı əhliləşdirib minmək idi. Atı əhliləşdirmək – bu, qəhrəmanlığa çağıran əsas işlər sırasında birinci yerdə dayanırdı.

    At məkanı genişləndirir, uzaqlara, üfüqdən o tərəfə aparırdı. Keyfiyyətcə yeni əkinçilik də buradan başlandı! O vaxtdan Altayda torpağı çuqun xışla becərir, bol məhsulu isə dəmir oraqla biçirdilər.

    Elmi-texniki inqilab, onun tapıntıları qida ehtiyatını nəzərəçarpacaq qədər artırdı, bu da, öz növbəsində, əsl demoqrafik partlayışa gətirib çıxardı. Dəmir xalqa güc verdi. Çöl mədəniyyətinin sirri güclü iqtisadiyyatda idi. Məhz bu zəruri məqamı bəzi tarixçilər, Çöldə “köçərilərdən” savayı heç kimi görmək istəməyən alimlər inadla inkar edirlər.

    Sonralar dünya yeni kəşflərə can atmadı, yalnız qıpçaqların ixtirasını necə var elə də qəbul etdi!

    Ata mindikdən sonra xalqın hətta “geyimi” də dəyişdi: türklər süvari üçün daha əlverişlı olan paltarlar tikdilər. Həmin vaxt altaylılarda şalvar, çəkmə, başlıq, kaftan və digər geyimlər peyda oldu. Hətta çəkmələrinə daban da vurmağa başladılar. Öz geyimləri ilə qıpçaqlar başqa xalqlardan fərqlənirdi. Qədim şəkillərdə, sözlə təsvirlərdə, arxeoloji tapıntılarda onların xarici görünüşünü sezmək mümkündür.

    Qıpçaq geyimlərinin keyfiyyəti və gözəlliyi haqqında xeyli danışmaq olar. Son dərəcə incə işdir. Pazırıq kurqanlarında, məsələn, arxeoloqlar ipək, toxuma, keçə, çesuça[10] 10
    Çesuça – kətan kimi toxunan sıx ipək parça

    [Закрыть] tapmışdılar. Onlardan gündəlik geyinilən gözəl geyimlər alınırdı. Avropada belələrini hazırlamağı bacarmırdılar…

    Dediklərimə etiraz etmək istəyənlərə bir faktı diqqətə almalarını məsləhət görürəm: belə çıxır ki, Böyük Çöldə sadəcə yaşayış məskənləri yox, məhz sənətkarların – zərgərlərin, toxucuların, dərzilərin, xalçaçıların, dəmirçilərin, dulusçuların və digərlərinin yaşadığı şəhərlər vardı. Onları unutdurmağa çalışsalar da, hazırlanan məmulatlar göz qabağındadır…

    Arxeoloji tapıntılar türklərin digər “vizit kartlarından” da xəbər verir. Dünyada ilk dəfə məhz Altayda ağac tirindən qüllə, koma, sonra isə evlər meydana gəldi. Bu, adamlara mağaraları tərk etməyə və istədikləri yerdə yaşamağa imkan verdi. Türk memarlığı ağac kimi qol-budaq atıb inkişaf etdi. Onların əsrlərdən qalmış cizgilərini asanca tanımaq olar… Təəssüf ki, bunu da etiraf edə bilmirlər. Lakin o var!

    Məsələn, daxmalar öz praktikliyi ilə fərqlənirdi, onu səkkizüzlü tikirdilər. Səkkizüzlülük türk memarlığının əsas geometrik elementidir. O ən qısa perimetrdə ən geniş sahə verir. Sadə dildə desək, ən qısa divar olan yerdə ən geniş ev alınır. Materiala və yanacağa qənaət, memarlıqda “səkkizüzlü” ənənə görün özündə nə daşıyırdı!

    Bəs evdə soba? Bu da tərifəlayiq olan türk yaradıcılıq nümunəsidir. Xüsusilə şaxtada… “Uzun müddət” istilik verən və yanacağa qənaət edən ocaq.

    Türklər soba hazırlamaqdan ötrü düşünüb-daşınıb yeni, xüsusi tikinti materialı – kərpici yaratdılar. Sonralar Altayda kərpicdən saraylar, müdafiə divarları tikməyi öyrəndilər. Lazım gələndə kərpicdən tikilmiş obyekti sökürdülər; uçurulmuş kərpiclər isə nə vaxtsa yenidən işə yarayırdı… Yenə qənaət.

    İstəsələr-istəməsələr, özləri də bilmədən müxtəlif xalqlar türklərin bir çox ixtiraları haqqında məlumatları qoruyub-saxlayıblar. Türklərdən götürülmüş əşyalar onlarda əvvəlki kimi türkcə adlanır. Rus və ukraynalılarda, məsələn, bu, dengi (pul), kopeyka (qəpik), kniqa (kitab), çuqun (çuqun), bulat (polad), peç (soba), oçaq (ocaq), kirpiç (kərpic), izba-dır (koma)… Xeyli söz, məsələn, kolbasa, yaxud Avropada çox sevilən yoğurt çöl sakinlərindən gəlib, sonuncunun türk dilində hərfi tərcüməsi “turş süd” deməkdir.

    Qədim, necə deyərlər, “rus” geyimləri də qıpçaqlardan gəlmədir; arxeoloqların Novqorod ətrafındakı tapıntıları sübut etdi ki, slavyanların geyimi tamamilə fərqli imiş. Armyak[11] 11
    Armyak – qalın mahuddan tikilmiş kəndli paltarı

    [Закрыть] , yapıncı, kaftan, şuşun[12] 12
    Şuşun – koftaya, gödəkçəyə, yaxud sarafana oxşayan uzun qadın paltarı

    [Закрыть] , şuba, klobuk[13] 13
    Klobuk – ucuşiş papaq

    [Закрыть] və digərləri – onlar türklərin yaddan çıxmış tarixinin əks-sədasıdır… Heç nə itməyib!

    Nəhayət, hamımız bir sadə həqiqəti dərk etməliyik: xalqın mədəniyyəti heç bir tarixçi və ya siyasətçi tərəfindən yaradılmır, o, mücərrəd deyil, hətta öz kiçik detallarında belə çox dəqiq və konkretdir… Ona görə də xalqın tarixi sərbəst fikir yürütmək üçün deyil, o, elmdir! Riyaziyyat və ya fizika kimi ciddiyyət və dəqiqlik tələb edir…

    Təəssüf ki, Rusiyada tarix həddindən artıq sərbəstdir, onu hər bir hökmdar öz istədiyi kimi yazıb…

    Xalqların Böyük köçü

    …Altayda artıq yaşamağın mümkün olmadığı günlər gəlib çatdı: burada həddindən çox insan yaşayırdı, torpaq hamını ərzaqla təmin edə bilmirdi. Xalqı uzaqlara baxmağa məcbur edən çətin an yetişdi.

    Altaydan dünyanın dörd tərəfinə yollar uzanırdı. Hansı ilə getmək lazımdır? Hansını seçsinlər?

    I əsrdə Altay əcdadlarımız üçün bütöv bir dünya demək idi. Həqiqətən də, türk mədəniyyətinin üstünlük təşkil etdiyi bütöv bir dünya! Altaya həm də Tenqri-tau (türk dilində “İlahi dağ”) və ya Edem (“Əcdadların torpağı”) deyirdilər. Türklər buradan dünyaya ilk addımlarını atdılar, bizim coğrafiya bu nöqtədən öz hesabını aparmağa başladı.

    Düz getmək – şərqə yönəlmək, sağa getmək – cənuba istiqamətlənmək, sola getmək – şimala irəliləmək, arxaya getmək isə qərbə tərəf yollanmaq demək idi. Sola gedən (şimala) yol qısa idi və onların qarşısını bataqlıqla meşə kəsirdi. Çox az adamın bu yola tamahı düşdü, onlar Lena (“İlin” – türk dilində “Şərqi”) çayı sahilinə çıxdılar və orada məskunlaşdılar. Həmin türkləri indi “yakut” adı ilə tanıyırlar. Yenisey (“Ene-say” – “Ana-çay”) və Ob (“abe” – türk dilində “nənə”, yəni “Nənə-çay”) çayı sahilləri boyunca uzanan yollar da unudulmamışdı.

    «Turgenevlər nəslinin əsasını qoyan Murza Lev Turgenev – Qızıl Ordanın imtiyazlı təbəqəsinin əyanı idi… Turgenev soyadının kökündə Turgen ləqəbi dayanır». Sibirin türk xalqlarının dilində bu, «sürətli», «cəld» deməkdir.

    Altaydan şərqdə az qala keçilməz olan Uzaq Şərq meşə və bataqlıqları yerləşirdi. Odur ki heç kəs oraya köçmək fikrində deyildi.

    Cənub marşrutuna gəlincə, türk süvariləri Hindistana daxil oldular, bununla da məşhur Günəş çarlığı sülaləsi meydana çıxdı. Türklər indiki Mərkəzi Asiya, Əfqanıstan, Pakistan və Şimali Hindistan torpaqlarını birləşdirərək Kuşan xanlığını yaratdılar.

    Qeyd edək ki, I–III əsrlər və türk tarixinin bütün “hind dövrü” türklərin özləri tərəfindən tamamilə unudulub. Lakin Hindistanın və İranın özündə bu dövrü yaxşı xatırlayırlar. Üstəlik, buddizmin şimal qolunun əsasını qoyan, Səma Allahı – Böyük Tenqriyə sitayiş edən və təmizqəlbli biri olan Kanişka xanı (78–123) hələ də ilahiləşdirirlər.

    Kanişka uzaq Hindistanda qıpçaqların və bütünlükdə türk mədəniyyətinin rəmzi olaraq qalıb. Orada türkləri çoxdan tanıyırdılar: onlar şimaldan qəflətən peyda olmuş, birdən-birə də yoxa çıxmış tapmaca-xalqdır. Lakin qeybə çəkilsələr də, özləri haqda arxeoloji iz, heykəllər, divar üzərində şəkillər və digər incəsənət nümunələri, eyni zamanda məbəd və monastırlar qoyub gediblər. Naqlar – ilanlara sitayiş edən adamlar haqqında ədəbi əfsanələr… Kim bilir, bəlkə, əfsanəvi arilər də Altaydan imiş?

    Çar Kanişka (hər halda, Erke xan və ya pulların üzərində həkk edildiyi kimi Kanerka daha doğru olardı) dövründə Altay Kuşanla (Kəşmirlə?) nəfəs alırdı, şimaldan minlərlə tenqriçi-zəvvar Kanişkanın təmir edib səliqəyə saldığı müqəddəs yerləri ziyarət etmək üçün axışıb gəlirdilər.

    Məhz həmin vaxt türklər buddistlərdən ötrü yeni olan Göy Allahı Tenqri xana sitayiş ayinlərini buddizmə gətirdilər. Bu fakt Hindistanın və buddizmin tarixində xüsusi qeyd edilir.

    İndi də Şərqdə uzaq şimalda yerləşən və müqəddəs adamların yaşadığı Şambxala (Şambkale)[14] 14
    Şambkale – Şambkalaya (türk dilində “işıqlanan qala”) bəzən Şambala da deyirlər, Himalay dağları ilə əlaqələndirirlər. Bu, sual doğurur, ona görə ki əfsanələrdə Hindistanda yaxşı tanınan Himalay haqqında söz deyilmir, uzaq şimalda yerləşən ölkədən bəhs edilir. Altay isə Hindistandan uzaq şimalda yerləşir, o, qədim dövrdən Himalayla yanaşı, Şərqin mədəni mərkəzi olmuşdur. Bundan savayı, Altayda dəmir əridir və ondan xaç düzəldirdilər, Tibetdə isə qara metalişləmənin qədim izlərinə rast gəlinməmişdir.

    [Закрыть] ölkəsindən olan türkləri hörmətlə xatırlayırlar… Yenə də türklər! Müqəddəs ölkə olan Şambkala Altay dağlarında, yeddi qarlı zirvədən ibarət və ilahi dəmir xaçın qorunduğu yerdə yerləşir… İndi də bu belədir. Lakin təkcə türklər onu xatırlamırlar.

    İki min il əvvəl Hindistana gedən yolları hələ ot basmayıb. Böyük Biysk yolu hələ işləyir. Lakin indi bu yol gödəlib, daha həmin yolla zəvvarlar getmir. Tibetə gedən daha bir qədim yol da dövrümüzə qədər gəlib çıxıb; bu, Nerçinsk yoludur…

    Bircə Altaydan qərbə uzun müddət heç kim cığır açmadı. Dağ sakinlərinin psixologiyası burada özünü aydın göstərirdi: adamlar naməlum çöldən ehtiyatlanır, adət etdikləri dağlarda yollar axtarırdılar.

    Onlar çölə yalnız əlacsız qalanda gedirdilər. İki min il yarım bundan əvvəl Altayda dinlərarası münaqişə baş verdi, vahid din bütpərəstliyi əvəzlədi. Tenqriçilik yayılmağa başladı. Lakin bir çoxları Göy Allahını qəbul etmədi, razılaşmayanlar çıxıb getdilər. Onlar çölə yola düşdülər. Bu adamları “skiflər” adlandırdılar (görünür, bu, “skitlər” sözü ilə, yəni “cəlayi-vətən” ifadəsi ilə birbaşa bağlıdır). Skiflərin rəsmi tarixi isə başqa sey deyir[15] 15
    Rusiya akademik elmi isə inadkarcasına, tarixdən heç bir yazılı sübut gətirmədən skifləri İran xalqlarına aid edir. Bütün arxeoloji tapıntıların bu fikrin əleyhinə olmasına məhəl qoymadan yalnız Herodota istinad edirlər. Lakin skif abidələrinin öyrənilməsi göstərir ki, “naməlum yazılar” adlandırılan yazıların üstündəki dolaşıq işarələri ornament kimi qəbul etsələr də, o başqa bir şey yox, türklərin run yazılarıdır. Ayrı-ayrı söz və ifadələr çox dəqiq oxunur. Bu (eyni zamanda Herodot tərəfindən təsvir edilən çöl xalqslarının adət və ənənələri) deməyə imkan verir ki, skiflər başqa yazıya və başqa mədəniyyətə malik iranlılar deyil, məhz türklərdir.

    [Закрыть] . Lakin… Qara dəniz ətrafı düzənliklərdə və Altay dağlarında tapılan “skif” arxeoloji abidələri tamamilə eynidir. Bəs onda skifləri türklərdən nə fərqləndirir? Heç nə.

    Çaadayev soyadının kökündə «türk xalqlarına geniş məlum olan bir ad durur. O həm də tarixdən məlumdur, bilirik ki, Çingiz xanın ikinci oğlunu Cağatay adlandırırdılar. «Ca ğatay» sözünün əsasında monqol-türk sözü olan… «igid», «vicdanlı», «səmimi» sözü dayanır».

    Bununla yanaşı, N.M.Karamzinin “Xalqlar göydən düşmür və yerə də girib yoxa çıxmır…” sözlərini yaddan çıxaran rus elmi təsdiqləyir ki, skiflər “yiyəsizdirlər”. Bəlkə, skiflər indiyə qədər qalıblar? Bəlkə, bu gün onlar “çuvaş” adlanırlar?! Bu türk xalqı həddindən artıq qeyri-adidir. O, qıpçaq dünyasının mərkəzində, lakin ondan ayrı yaşayır. Həmişə belə olub…

    Hazırda xristian adlanan çuvaşların mənəvi irsi hələ bu yaxınlaradək tamamilə başqa idi, onda xristianlıqdan əsər-əlamət yox idi. Xalq öz mədəniyyətini unutmayıb. Bu mədəniyyət uzaq keçmişdə türklərin Altaydakı adət-ənənələrini çox xatırladır, onların inancı kimi başqa bir inanc yoxdur. Çuvaşların dili özünəməxsus melodik və çox qədimdir, hər türk üçün anlaşıqlı deyil… Çuvaşlar türk tarixinin canlı, lakin təəssüf ki, dünya elmi tərəfindən hələ oxunmamış səhifəsidir.

    “Skiflərin” bir hissəsi, görünür ki, Ukraynada da qalıb. Onlar öz dillərini unudublar, lakin məişətlərində gözəçarpan bəzi xırdalıqlar bu xalqın uzaq keçmişindən xəbər verir; məsələn, xalq tikmələrində çuvaşlardakı ornamentlərin eynisi olan, özünəməxsus ornamentlər… Onlar özündə çox qiymətli məlumat daşıyır: irəlidə bu barədə söhbət gedəcək. Yaxud dəfn adətləri… Bir sözlə, “skif” səhifələri türk sirləri ilə doludur.

    Lakin sonrakı Altay səhifələri çox aydın oxunur, II–V əsrlərdə Xalqların Böyük köçü onları dəqiq əks etdirir. Əhalinin sıx məskunlaşdığı Altayda yaşayan insanlar üçün Tale gələcəyə çöldən keçən bir yol açırdı. Başqa yol sadəcə yox idi. Yalnız çöl, çoxsaylı xalqı qəbul edə bilən, demək olar ki, məskunlaşmamış yeganə ərazi olaraq qalırdı.

    Lakin dağlılar düzəndə yaşamağı öyrənmək üçün onilliklərlə inanılmaz səy göstərməli və zəhmət çəkməli oldular. Burada heç nə onlar üçün dağlarda adət etdikləri kimi deyildi, çöl hər şeyin başqa cür olduğu yeni təbii şərait idi! Bu, bütün türk tarixini dərk etmək üçün açar, fövqəladə coğrafi müqəddimədir.

    Meşənin yoxluğu, məsələn, yeni inşaat materialları, iqlim isə başqa cür yaşayış evləri, məişətin yeni formalarını axtarmağı tələb edirdi. Su, yanacaq, otlaqlar, ehtiyatların saxlanması və bir çox şeylər haqqında indi yenidən düşünmək lazım gəlirdi. Yalnız güclü, fərasətli və zəhmətsevər xalq çölü qəbul edə bilərdi. Əvvəllər burada insanlar tək-tək hallarda məskunlaşırdı, çünki düzənlikdə həyat həddindən artıq çətin idi, onun özünəməxsus sərt təbiəti var idi.

    Düzü, çölü görməyən bəzi tarixçilər çox asanlıqla müxtəlif xalqları minlərlə kilometr məsafədə yerləşən düzənə “köçürürlər”. Onlar hətta fikirləşmirlər ki, nabələd adam çöldə bir addım da ata bilməz, məhv olar.

    İndinin özündə belə atsız orda yüz kilometr də getmək olmaz. Birincisi, ayaqqabın davam gətirməz. İkincisi, istiqaməti müəyyənləşdirməyi bacarmayan və çöl həyatı vərdişləri olmayan adam burada sağ qala biməz, bura insan üçün Yerin ən çətin təbii zonasıdır. Səhrada bundan asandır, heç olmasa, şaxtası, qarı olmur.

    «Şəcərədə qeyd edilir ki, Oqaryovlar nəslinin əsasını qoyan Kutlamamet adını daşıyan Oqar ləqəbli murza xristianlığı qəbul etdikdən sonra Panteleymon adını aldı və Qızıl Ordadan böyük knyaz Aleksandr Yaroslavoviç Nevskinin yanına gəldi». Oqar ləqəbi türk dilində «hündür, böyük» deməkdir.

    Çölə isə bizim alimlər bütöv xalqları (heyvanları, yükləri ilə birlikdə) “köçürmüşlər”. Onlar – bu “kabinet sakinləri” bilmirlər ki, çöl dözülməz boranları olan şiddətli qış deməkdir, çöl yandırıcı susuzluğu ilə qızmar yay deməkdir, tam tənhalıq, istiqaməti müəyyənləşdirməyin mümkün olmaması deməkdir. Çöl türklərin qarşısına məhz belə qorxunc halda çıxmışdı.

    Qıpçaqlar çölə doğmalaşana qədər onilliklər keçdi və onlar dedilər: “Bizim çöl”. Və çöllə qərbə sarı getməyə başladılar.

    Xalqların Böyük köçü möhtəşəm bir hadisədir. Lakin bu nə idi? O necə görünürdü? Bunun qeyri-mütəşəkkil bir izdihamın harasa irəlilədiyi bir proses olduğunu demək düzgün olmazdı. Çöldə insanların heyvanlar üçün otlaq axtararaq avara-avara dolaşdığını hesab edən “köçəri sivilizasiya” nəzəriyyəsi çox ibtidai və sadədir. O, həyatın reallığını nəzərə almır. Yüksək inkişaf etmiş türklər üçünsə bu, ümumiyyətlə, yaramır. Həyat bundan qat-qat mürəkkəb idi.

    Ola bilər ki, xalqların köç etməsinə yeni – quru yol nəqliyyatının ixtira edilməsi təkan verdi. Yüngül gəzinti arabası, ağır arabalar, təkər üstündə koma… Ola bilər ki, hər şey başqa cür olub, heç ixtiralardan başlamayıb. Həqiqətdə nə olduğunu biz heç vaxt bilməyəcəyik, nəyin əvvəl, nəyinsə sonra baş verdiyini öyrənməyimiz mümkün olmayacaq. Aydın olan odur ki, II əsrdə qərbə sarı nə izdiham, nə insan toplusu, nə də köçərilər ordusu hərəkət edib.

    Arxeoloqların tapıntılarının sayəsində məlum olmuşdur ki, çöldə yeni yaşayış məskənlərinin, şəhərlərin və stanitsaların əsası qoyulur, yollar çəkilir, çaylar üzərindən körpülər salınırdı… Ərazinin mənimsənilməsi prosesi gedirdi, bu, ləng gedən, əziyyətli işdir. Məskunlaşmaq, çoxlarının təsdiq etdiyi kimi, “hunların yürüşü” deyil. Hətta süvarı yürüşü də deyil. Türklər çölün dərinliyinə doğru ildə qırx kilometr (!) irəliləyirdilər. Bu, atın bir gündə gedə biləcəyi məsafəyə bərabərdir. Düzdür, ildən-ilə də fərq var idi və bu, təbiidir. Altaydan Atlantik okeanına qədər gəlib çatmaq üçün türklərə iki əsr yarım vaxt lazım olmuşdu.

    Bu əzablı yol iki əsr yarım çəkmişdi. Adamlar yeni yerə gəlir, onu məskunlaşdırır, sonra onların böyük övladları irəli gedirdilər ki, hər şeyi yenidən başlasınlar. Kiçik uşaqlar isə o dövrün adət və ənənəsinə görə valideynləri ilə qalırdı (yeri gəlmişkən, bu qədim adət xalq arasında indiyə qədər qalır).

    Nə deyirlərsə desinlər, Xalqların Böyük köçü irəliyə doğru düşünülmüş hərəkət idi. O, qəflətən, heçdən yarana bilməzdi. Ona yeddi əsr hazırlıq getmişdi! Türklər metal əritmək üçün kürəni icad etdiyi andan. Böyük Çölə yollar birdən-birə salınmadı, suvarma kanalları çəkilmədi. Bir an içərisində yaşayış məskənləri arasında rabitə (yamlar) yaranmadı. Zəhmətə və düzgün qərarın axtarılmasına onilliklər sərf edildi… O vaxta kimi ki, Çöldə Şambkalanın prototipi olan, çiçəklənən Yeddisu və digər vahələr meydana gəldi. (Akademik A.X.Marqulana onları tədqiq etməyə imkan vermədilər.)

    Onlar sehrli çubuğun hərəkəti nəticəsində meydana gəlmədi. Onları insanlar tikdilər, özü də bu adamlar nə tikdiklərini və necə tikdiklərini bilirdilər.

    Əlbəttə, bütün bunlar “köçəri vəhşilər” nəzəriyyəsinə uyğun gəlmir… Lakin Böyük Çöldə o türk sivilizasiyasının qalıqları hələ də qalmaqdadır. Ondan əlavə, türk mədəniyyətindən bəhs edən Çin, fars, ərəb salnamələri də vardır.

    İki min il əvvəl Altaydan qərbdə özünəməxsus mədəniyyəti olan möcüzəli bir ölkə yaranmağa başladı. Tez bir zamanda o, dünyanın mənəvi mərkəzinə çevrildi. Bu fakt dünya tarixində artıq müəyyən edilmişdir.

    Bura təhsil almağa gəlirdilər. Görünür, Tenqri-Tauya gələnlərdən biri də Yeşua adlı yəhudi olmuşdur. Onun Allahın göndərdiyi süvarilərin gəlməsinin qaçılmaz olduğu haqqında xatirələri xristianların qədim kitabı olan “Apokalipsis”də qeyd olunub. Sonralar “Yeşua” adı “İisus Xristos”a çevrildi… O, Altaydan başqa heç bir yerdə atlı qoşun və Göy Allahına qulluq edən ruhanilər görə bilməzdi.

    Nə mənəvi, nə maddi cəhətdən, nə də hərbi sahədə qıpçaqlar kimdənsə zəif idilər. Bu fikri nəinki Şərqin qədim salnamələri, həm də digər xalqların əfsanə və nağılları təsdiq edir; məsələn, “Aktaş” dastanı türklərdən birinci olaraq Volqa sahilinə gələn və “İdeldən Qafqaza qədər torpaqları özünə tabe edən” əfsanəvi Aktaş xandan bəhs edir. Qonşular onunla ittifaq bağlamağa çalışırdı… Keçmişi qiymətli daşlarla işıqlandıran digər əsərlər də var.

    Lakin türklərdən kimsə bu gün o dövrün böyük xadimlərinin adını çəkə bilərmi? Onların yürüşləri və nailiyyətləri haqqında harada oxumaq olar?

    Related posts:

    1. Azrbaycanın bzi içkilri haqqında
    2. Imamməddin nəsimi
    3. Məmməd rahim şeirləri
    4. Yusif seyidov azərbaycan dilinin qrammatikasi

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.