Ramiz Dəniz

maqla həmin mövzuda, Miskaveyhindən daha dəyərli əsər

“Əxlaqi-Nasiri” əsərində tərbiyə məsələləri və ailə dəyərləri – Söz tələbə jurnalistlərindir

İnsanın əqidəsinin formalaşıb kamilləşməsində, mənəvi aləminin zənginləşməsində, dünyagörüşünün genişlənməsində mütaliənin rolu müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Kitab qiymətli xəzinədir, bu xəzinədən mümkün qədər faydalanmaq lazımdır. Bununla yanaşı, kitab seçimi də diqqət tələb edən məsələdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 2017-ci il 28 avqust tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş oxunması zəruri olan kitabların əhəmiyyəti böyükdür. Bu kitablar gənc və yeniyetmələrin idrak qabiliyyətlərinin formalaşmasına, həyatın mənasını dərk etmələrinə şərait yaradır. Çünki mənəvi sərvət o zaman parlaq olur ki, elmdən, kitabdan qidalanır. Siyahıya daxil olan kitablardan biri də Nəsirəddin Tusinin “Əxlaqi-Nasiri” əsəridir.

Nadir istedad sahibləri öz yaradıcı təfəkkürləri ilə əsrlərin qovğalarından sıyrılaraq həmişə gələcəyə üz tutublar. Belə şəxsiyyətlərin ərsəyə gətirdikləri həmişə sənətin və insanlığın zirvəsində dayanır. Bu görkəmli şəxsiyyətlərdən biri də XIII əsrdə yaşamış riyaziyyat və astronomiya alimi, əxlaq nəzəriyyəçisi Mühəmməd Nəsirəddin Tusi (1201-1274) olmuşdur. Alimin “Evklidin şərhi”, “Hərəkətdə olan yer kürəsi”, “Almacestin təhlili”, “Gecə və gündüz”, “Teleskop haqqında”, “İki göy cismi”, “Günəşin çıxması və qürubu”, “Kainat cisimlərinin zühuru”, “Kürə və silindr”, “Konuslar”, “Dairənin kvadratlanması”, “Şüanın istiqaməti və əks olunması”, “Əxlaqi-nasiri”, “Başlanğıc və son”, “Təqvim və ulduzların seyri” və s. başqa cəmi 100-dək əsəri neçə əsrdir ki, dünyanın ən böyük alimləri tərəfindən öyrənilir, təhlil və tədqiq olunur. Həmçinin onun əsərləri Avropada həndəsə və triqonometriyanın inkişafında mühüm rol oynamışdır. Lakin Tusini şərq xalqlarına sevdirən isə onun “Əxlaqi-Nasiri” əsəridir. “Əxlaqi-Nasiri” ilə Şərq xalqlarının elm-maarif və pedaqoji fikir tarixinə Şərq xalqlarının əxlaq nəzəriyyəçisi kimi daxil olmuşdur.

Tusi “Əxlaqi-Nasiri” əsəri ilə demək olar ki, özündən əvvəl Yaxın və Orta Şərqdə hökm sürən əxlaqi-fəlsəfi fikirlərə yekun vurmuş, bunların yığcam icmalını verməklə öz orijinal fikirlərini də buraya əlavə emişdir.

Dilinin səlisliyi ilə şöhrət tapan bu əsər 700 ildən artıq bir müddətdə mədrəsələrdə əxlaq dərsliyi kimi istifadə edilmişdir. Tədqiqatçı-alimlər “Əxlaqi-Nasiri” əsərini əxlaq kodeksi daşıyan “Qurani-Kərim”dən sonra insanı həyatda düzgün mövqe tutmağa istiqamətləndirən ikinci müqəddəs əsər hesab etmişlər.

Tusi bu əsərdə əsasən özünün fəlsəfi, əxlaqi, ictimai və siyasi fikirlərini verməyə çalışmışdır. Əsərdə hüquq, fəlsəfə, iqtisadiyyat, psixologiya barəsində fikirlər yer alsa da, uşaq tərbiyə etmək qaydaları haqqındakı görüşlər, xoşbəxt cəmiyyətin qurulması haqqında ideyalar daha çox ön plana çəkilmişdir. Müəllif əsərin “Övlad saxlamaq və tərbiyə etmək qaydaları” bölməsində uşaqların təlim və tərbiyəsinin formalaşmasının vacib olan məqamlarına toxunmuşdur. O yazır: “Uşağa ilk növbədə yaxşı bir ad qoymaq lazımdır. Namünasib ad qoyulsa, uşaq bütün ömrü boyu bundan xəcalət çəkər, qanı qaralar. Sonra ağıllı və sağlam dayə tapmaq lazımdır, çünki pis adət və xəstəliyin çoxu süd vasitəsilə uşağa keçər:

Südəmər bir uşaq tutmamış maya,

Tutmayın siz axmaq, xəstə bi daya.

Süd ilə bədənə girərsə azar

O, bəndən yalnız öləndə çıxar.

Burada “dayə” sözü müasir dilimizdə olduğu kimi uşağı saxlayan, ona qulluq edən şəxs kimi yox, özgə uşaqlarına öz südünü verib bəsləyən qadın mənasında öz əksini tapmışdır. Bir nüansı da qeyd etmək yerinə düşər ki, həqiqətən də bir çox mənəvi və əxlaqi keyfiyyətlər məhz süd vasitəsilə uşağa ötürülür. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunub ki, təbii ana südü ilə qidalanma körpələrin uzunmüddətli beyin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərir. Tusi də burada məhz həmin məqamları vurğulamışdır.

Həmin bölmədə digər bir məqam isə uşağın lap kiçik yaşlarından təlim-tərbiyəyə cəlb edilməsidir. Əsərdə bu haqda deyilir: “Həkim Sokratdan soruşdular: Sən nə üçün çox vaxt yeniyetmələrlə həmsöhbət olursan? O dedi: Ona görə ki, nazik və tər budaqları düzəltmək asandır, təravəti getmiş, qabığı qurumuş, üzü bərkimiz ağacı düzəltmək isə mümkün deyildir”. Böyük mütəfəkkirə görə, uşağı körpəlikdən tərbiyə etmək, balaca ikən pis adətlərə, bəd əməllərə nifrət yaratmaq lazımdır. O qeyd etmişdir ki, ilkin tərbiyəni verdikdən sonra dərslə məşğul olub, elm öyrətmək olar.

Tusi məsləhət görür ki, uşağı mehribanlıq və məhəbbət doğuran xoş kəlamlarla tərbiyə etmək lazımdır. O, eyni zamanda uşağa çox pul verməyi, şirnikdirməyi, onun yersiz istək və arzularını yerinə yetirməyi məsləhət görmür. O, eyni zamanda uşağı çox danlamağı, hər şeyi ona qadağan etməyi də məsləhət görmür. Çünki uşaq qadağan olan şeylərə həvəskar olar, quru nəsihətə qulaq asmaqdan bezər, daha çox hiylələrə əl atar.

Görkəmli alimin sənət seçmək haqqında söylədiyi fikirlər də pedqoji baxımdan dəyərlidir. Onun fikrinə uşağın hər hansı bir peşəyə qabiliyyəti və həvəsi yoxdursa, onu həmin sahəyə məcbur etmək olmaz. Tusi peşə seçməklə fitri istedadın inkişaf etdirilməsini çox vacib və əhəmiyyətli hesab edir.

Tusi “Əxlaqi-Nasiri” əsərində ailə və mənzil ilə bağlı fikirlərini də bildirmişdir. Əsərdə “mənzil” dedikdə bina deyil, aralarında müəyyən ictimai, mədəni münasibət olan ailə nəzərdə tutulur. Ailə özü də kiçik bir dövlətdir. O yazır: “Bilmək lazımdır ki, burada “mənzil” dedikdə kərpic, palçıq və daşdan tikilən bina nəzərdə tutulmur. Bu, elə bir xüsusi quruluşdur ki, orada ərlə arvad, valideynlə övlad, xidmət edilənlə xidmət edən, mal sahibi ilə mal arasında müəyyən münasibət olmalıdır”. Tusiyə görə, ailə sağlam olarsa, varlılığı da, kasıblığı da sınaq kimi qəbul edər və yaşadıqları çətinliklərdən sarsılmaz. Həqiqətən də təməli sağlam qoyulmuş, bir-birinə qarşılıqlı hörmət bəsləyən ailə üçün, daşdan, mərmərdən tikilmiş evdə və yaxud komada yaşamağın fərqi yoxdur. Onlar bir ömür boyu səadət içində yaşayacaqdır. Böyük mütəfəkkir ailəni bütöv bir bədənə, ailə üzvlərini bədən üzvlərinə oxşadır, ailə dolandırmaq sənətini isə bədəni sağlam saxlamaq istəyən həkimlik sənəti ilə müqayisə edir. “Təbib insan bədəni, üzvləri arasında münasibətin sağlamlığına necə fikir verirsə, ailə başçısı da bütün ailə, eləcə də onun üzvləri arasında olan münasibətlərə diqqət yetirməlidir.” Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ailədaxili münasibətdə hiss və düşüncələr açıq deyilməli, qarşı tərəfi dinləməyi bacarmaq lazımdır. Bu, problemlərin vaxtında həllinə, münasibətlərin möhkəmliyinə və tərəflərin bir-birinə etimad göstərməsinə kömək edir. Sağlam ailə mühiti sağlam cəmiyyətdir.

Babayeva Gülarə

Azərbayan dili və ədəbiyyatın tədrisi

metodikası və metodologiyası

I kurs magistrant

Mətndə səhv varsa, onu qeyd edib Ctrl+Enter düyməsini basaraq bizə göndərin.

Ramiz Dəniz

“Əxlaqi-Nasiri” kimi ikinci orijinal əsər yaranmamışdır.

“Əxlaqi-Nasiri” səpkili kitablar isə təqlidi mahiyyət daşı-

mış və oxucular arasında şöhrət tapa bilməmişdir. Tusinin

“Əxlaqi-Nasiri” əsəri haqqında xüsusi tədqiqat aparmış

Cəlaləddin Hümayi həmin təqlidi kitabların bəzilərinin

adını çəkməklə onların “Əxlaqi-Nasiri”yə nisbətən çox

aşağı səviyyədə olduqlarını qeyd edir. Bunların içərisində

“Əxlaqi-Cəlali”, “Əxlaqi-Möhsini”, “Əxlaqi-Mənsuri”

və “Əxlaqi-Cəmali”ni xüsusi olaraq qeyd edir və deyir ki,

son yeddi yüz əlli beş ildə yaradılmış bu tipli kitablar heç

“Əxlaqi-Nasiri”nin yüzdə bir səviyyəsinə yüksələ

Tusi özündən əvvəlki peripatetiklər kimi maddi varlığın

məhvini, onların yoxa çıxması deyil, yalnız formalarını və

əlamətlərini dəyişməsi nəticəsində birinin digəri ilə əvəz

olunması, köhnə varlığın mövcudluğuna son qoyulması

mənasında başa düşmüşdür.

“Son zamanlar Azərbaycan dilində də oxuculara çatdırı-

lan bu zəngin fəlsəfi əsərin sayəsində (“Əxlaqi-Nasiri” –

Xacə Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi-Nasiri. Rəhim Sultanovun ön sözü.

Bakı, “Lider Nəşriyyat”, 2005. səh. 14

R. D.) daha geniş kütlə Tusi dühasının incəlikləri, onun

ideya irsi, son dərəcə orijinal təfəkkür tərzi ilə birbaşa tanış

olmaq imkanı əldə etmişdir. Həmin ideyaların əhatə dairəsi,

məntiqi əsası, struktur təhlili əsərin yalnız əxlaq çərçivəsi

ilə məhdudlaşdırılmayıb, humanist mütəfəkkirin bütöv bir

insan konsepsiyası kimi səciyyələndirə bilər”.

Belə bir fəlsəfi düşüncəyə malik olan adamın başqa

elmləri asanlıqla qavramasına şübhə etməmək olar. Ancaq

təəssüflər olsun ki, onun elmi irsi tədqiqatçılar tərəfindən

kifayət qədər öyrənilməyib. Nəticədə isə alimin bəzi işləri

açıqlanmamış kimi qalır. Necə ki, Amerika qitəsinin onun

tərəfindən hansı meridianda yerləşməsi məsələsi. Axı, o,

aydın şəkildə bildirmişdi ki, sıfırıncı meridian Xaldat

Tusi dahi riyaziyyatçı kimi də bütün dünyada məşhur

olmuşdur. Onun fəlsəfi, ictimai-siyasi və hüquqi görüşləri

çox maraqlıdır. 1265-ci ildə Hülaku xanın ölümündən son-

ra hakimiyyətə keçən Abaqa xan (1265-1282) Tusini özünə

vəzir təyin edir. 9 il, ömrünün axırına qədər İlxanilər

dövlətində yüksək vəzifə tutan alim-vəzir ona verilmiş

geniş imkanlardan istifadə edərək “dövlət” və “cəmiyyət”

haqqında bir sıra nəzəri fikirlər irəli sürmüş və Azərbay-

canın siyasi fikir tarixində ilk dövlət nəzəriyyəsi olduğunu

Alimin irsi bütün Yaxın və Orta Şərqin ensiklopedik

bilik xəzinəsi olmaqla bərabər Şərqin tərkib hissəsi kimi

Azərbaycan xalqının düşüncə tərzinin formalaşması və

inkişafında da özünəməxsus yer tutur. Onun elmi-bədii

irsinə mədəniyyət tariximizin Renessans (İntibah) dövrünə

məxsus mənəvi sərvətlərimizin tərkib hissəsi kimi bax-

mağa və qanuni varislik hüququmuzu bildirməyə haqqımız

Alimə şöhrət gətirən “Əxlaqi-Nasiri” əsərin yaranması

diqqəti cəlb etməyə bilməz. Bunu şərh etmək vacib məsələ-

lərdən biri sayılır.

Monqol qoşunlarının əsas hissələri 1224-cü ildə Xorasa-

nı tərk edən zaman Kuhistan vilayətinin hökmdarı Nəsirəd-

din Əbülfəth Əbi Şihabəddin Mənsur idi. O, kənardan

Kuhistana sığınacaq tapmaq üçün gələn alimləri, islam

tərəfdarlarını, o cümlədən, Xorasan müsəlmanlarını qəbul

Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik

yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001.

Professor İ. M. Zeynalovun məruzəsi, səh. 270-271

Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik

yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001.

Professor M. F. Bayramovun məruzəsi, səh. 264

edir, onlara sığınacaq verir, ismaililər təriqəti tərəfdarları-

nın hücumlarından müdafiə edirdi.

Qazi Səhac “Təbəqate Nasiri” əsərində Əbül Fəth

haqqında yazırdı: “621-ci ildə monqol qoşunları Xorasan-

dan çıxandan sonra Esəfzadan Qazvinə getdim, oradan da

Məzyəx (Sərəxs) qalasına gdərək, o yerlərin hökmdarı olan

Möhtəşəm Şihabla görüşdüm. O, savadlı, həkim və filosof

idi, qəribləri öyrədirdi. Müsəlmanlara, alimlərə və qəriblərə

daim töhfələr və hədiyyələr vrərərk əzizləyirdi. Ona görə də

allahsız camaat hakimə şikayətlənirdilər ki, Möhtəşəm

Şihab dövlətin malını müsəlmanlara paylayır, bunun üçün

onu hökmdarlıqdan məhrum tmək lazımdır.

Xacə Tusi onun sifarişi ilə “İşarət-e şeyx” kitabını şərh

etmiş və onu 644-cü ildə yazıb qurtarmışdı”.

Tusinin ensiklopedik biliyə malik olması, bütün ətrafda-

kılara məlum idi. Gənc alimin Kuhistana gəlməsi 1224-cü

ilə təsadüf edir. Nəsirəddin Əbülfəth Tusinin alimliyini,

istedadını, uzaqgörənliyini çox yüksək qiymətləndirirdi, bir

sıra dövlət məsələlərinin həlli zamanı onunla məsləhətlə-

şirdi. Hökmdarın yanında tez-tez elmi müzakirələr keçiri-

lir, fəlsəfi axtraışlar aparılır, İslamın ismaililər təriqətinin

hücumlarına qarşı yolları axtarılırdı.

Belə məclislərin birində hökmdar Tusiyə təklif etdi ki, o,

X əsrin məşhur alimi Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd ibn

Muşkuye ibn Miskaveyhin “Əttəharə” (başqa bir adla

“Təhzibül əxlaq” (Əxlaq təmizliyi)) fəlsəfi əsərini ərəb

dilindən fars dilinə tərcümə etməyi təklif edir.

Azərbaycan alimi bu böyük alimin ümümdünya tarixinə

həsr olunmuş 6 cildlik “Kitab tacarib əl-ümam” (“Xalq-

ların imtahan kitabı”) əsəri ilə və həmçinin “Əttəharə”

ilə yaxından tanış idi.

Tusi əsərin orijinal tərcüməsindən boyun qaçırır və

bildirir ki, o, özü əxlaqla bağlı bir çox boşluqları doldur-

maqla həmin mövzuda, Miskaveyhindən daha dəyərli əsər

yaza bilər. Alimin Şihabəddinlə yaxından dost olması

ismaililəri bərk qıcıqlandırır və ona qarşı açıq şəkildə

intriqalar qurmağa başlayırlar.

Tusi 1235-ci ilə qədər öz vədini yerinə yetirərək, bütün

Şərqdə çox böyük şöhrət tapacaq “Əxlaqi- Nasiri” əsərini

hazırlayır və hökmdara təqdim edir. Əsərin nüsxələri qısa

müddət ərzində Qafqaz, İran, Orta Asiya, Hindistan və

başqa ölkələrdə yayılır və onun bir nüsxəsi ilə Menqu

xanla, Hülakü xan da (alim dustaq həyatı sürərkən) tanış

olur və nəticədə Tusiyə böyük hörmət və inam bəsləyirlər.

O, “Əxlaqi-Nasiri” ilə Şərq xalqlarının elm-maarif və

pedaqoji fikir tarixinə Şərq xalqlarının əxlaq nəzəriyyəçisi

kimi daxil olmuşdur.

Ədalət naminə demək lazımdır ki, Tusiyə dünya şöhrəti

qazandıran onun riyaziyyat və nücum elmlərinə aid yazdığı

“Zic Elxani” kimi əsəri və Marağa rəsədxanasıdırsa, onu

Şərq xalqlarına sevdirən “Əxlaqi-Nasiri” əsəri olmuşdur.

Məzmununun ictimai, iqtisadi, siyasi, əxlaqi, fəlsəfi və

tərbiyəvi səciyyəsi baxımından bu əsər xüsusi əhəmiyyətə

malikdir. Onun 700 ildən artıq bir müddət ərzində Orta və

Yaxın Şərq məktəblərində əxlaq dərsliyi kimi böyük şöhrət

tapması da bununla izah olunur. Bu kitab çoxlu miqdarda

üzü çıxarılaraq xalq içərisində yayılmışdır. “Əxlaqi-

Nasiri” özündən əvvəl Yaxın və Orta Şərqdə hökm sürən

əxlaqi-fəlsəfi və pedaqoji fikirlərin bir növ yekunudur.

Alim həmin əsərində özünün mahir bir müəllim, gözəl

bir tərbiyəçi olduğunu nümayiş etdirmişdir. İnsanda olan

fitri qabiliyyət və istedadlar, mühitin və şəraitin insana

təsirindən geniş bəhs edən müəllif, bu işdə təlim və tərbi-

yənin son dərəcə böyük rolunu həyati misralarla nümayiş

“Əxlaqi-Nasiri” əsəri “Müqəddimə və kitabın yazılma-

sının səbəbi”, “İlk qeydlər və elmlərin bölgüsü”, 3 məqalə

və 30 fəsildən ibarətdir.

Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik

yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001.

Professor H. M. Əhmədovun məruzəsi, səh. 3

Yalnız yüksək savada, tərbiyəyə, qabiliyyətə, danışıq

tərzinə malik olan bir şəxsin qələmindən etika və esteti-

kada ölməz əsər sayılan“Əxlaqi-Nasiri” kimi fəlsəfi və

tərbiyəvi əsər çıxa bilərdi. Belə bir vətəndaşla nəinki alimin

soydaşları və ya həmvətənləri, hətta bütün dünyanın

sakinləri fəxr etmək imkanına malikdirlər.

Əsər hazır olandan bir qədər sonra (artıq həmin dövr

üçün Şihabəddin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmışdı) alim

həbs edilir və həşşaşilərin “Əlamut” (“Qartal yuvası”) qala-

sına göndərilir. Müəllifin həbs olunmasına dair bir neçə

səbəb göstərirdilərsə, onlardan ən düzgünü bu cür ola

bilərdi: “Əxlaqi-Nasiri” əsərində nəzərə çarpan mütərəqqi

fikirlər müsəlman ruhanilərini qəzəbləndirmiş və bu da

onun həbs olunma-sının həqiqi səbəbi ola bilərdi.

Tusi “Əlamut” qalasında sürgün həyatı keçirir. Qəsrdən

çıxmaq hüququ əlindən alınmış alim ismaililərin yanında

keçirdiyi 20 ildən bir qədər artıq müddətdə dözülməz

mənəvi sıxıntılara baxmayaraq, bir neçə elmi əsər yaza

bilir: “Şərhül-İşarət”, “Təhrir Məcəsti” (Almagest),

“Təhrir Öqlidis” (birinci redaksiya). Adı çəkilən sonuncu

kitabı o, 1248-ci ildə və bundan sonra isə həmin kitabın

ikinci redaksiyasını (13 hissədən ibarət olanını) yazmışdır.

Alim 1242-ci ildə tamamladığı “Şərhül-İşarət” (Əbu

Əli ibn Sinanın “İşarət” adlı fəlsəfi risaləsinə şərhlər)

əsərinin sonunda yazır: “Mən bu kitabın əksər fəsillərini

olmazın dərəcədə ağır bir şəraitdə yazdım. Ürək bundan

artıq sıxıntı çəkə bilməzdi. Mənim bu kitabı yazdığım

vaxtın hər fəsiləsi qəmlə, əzabverici qüvvə, hayıfsılanma və

böyük hüzn ilə dolu idi. Mən bu kitabı elə bir şəraitdə tərtib

etmişəm ki, hər bir anda mənim üstümdə cəhənnəm odu

yandırılır və üstündən qaynar su tökülürdü”.

Onun bu yazısını izləyəndə, onda “Dürrət ül-Əxbar”

kitabında yazılanların həqiqət olduğuna inanırsan; “Əlamut

zindanında Nəsirəddin ayaqları bağlı saxlanılırdı”.

Tusinin sarsıntısını və iztirabını başa düşmək çətin deyil.

O, araşdırma işləri ilə məşğul olmaq üçün mühüm kitab-

xanalardan məhrum edilmişdi. Alimin qalada yazdığı bütün

elmi əsərlər ciddi nəzarət altında yazıldığından, yoxlama-

lara məruz qalırdı. Bunula belə Tusi Əlamut qalasında ağır

bir şəraitdə, özünün ölməz əsərlərini yaradır.

Çoxları elə zənn edirdi ki, ürəyi elmin eşqi ilə döyünən

alim qısa zaman kəsiyində ismaili təriqətinin əleyhdarı kimi

edam ediləcək. Lakin bu baş vrmədi.

Bunun bir səbəbi “Tarix-e cahaquşay-e Cüveyni” kita-

bında belə izah edilir: “İsmaililər rəhbərlərinin ən çox

diqqət yetirdikləri elmlərdən biri ulduzların tədqiqi olmuş-

Nəsirəddin Tusi. “Şərhül İşarət”. Bu ifadələri profeccor Ə. K.

Zəkuyev tərcümə edibdir.

dur. İsmaililər istehkamlarının, qalalarının, qüllələrinin –

Əlamut, Kuhistan qalalarının hündür yerlərdə tikilməsinin

əsas səbəblərindən biri də bu idi ki, münəccimlər münasib

yerlərdə yerləşdirilsin və kainatı tədqiq etsinlər. Digər

tərəfdən isə ismaililər hərəkatı öz inkişafının ən yüksək

zirvəsinə çatmış, yüksək səviyyədə elmi tədqiqat işləri

apardığına görə xüsusi diqqət mərkəzində idi. Çalışırdılar

ki, müxtəlif elm sahələri üzrə böyük alimləri öz mərkəzləri-

nə toplayıb, onlar üçün tədqiqat aparmaq üçün imkanlar

Xacə Nasirin Əlamutda olması, sonralar onun o dövrün

ölkələrində – Çinə qədər elmi nəzəriyyələrinin yayılması

göstərir ki, o, orada elmi tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul

olurmuş. Unutmaq olmaz ki, Əlamutda zəngin kitab-

xanalarından biri mövcud idi. Hətta orada münəccimlik alət

və dəzgahları da geniş şəkildə işlədilirdi ”.

Bir neçə ildən sonra Tusi məntiqdən “Əsasül-iqtibas”

əsərini yazır. Bu əsər məntiqlə bağlı ibn Sinanın “Şifa”

əsərindən sonra ikinci əsər sayılır.

İsmaili dövlətinin yaranması haqda L. Stroyeva maraqlı

məlumat verir: “İsmaililərin üsyanı, İranda şiəliyin bir qolu

olan ismailizmin yaranmasına gətirib çıxarır. VII əsrin

A. Rzayev. Nəsirəddin Tusi həyatı, elmi, dünya görüşü. Bakı, “İrşad”

İslam araşdırmaları mərkəzi, 1996. səh. 33-34

ortasında Əlinin tərəfdarları (şiələr) bildirirlər ki, yalnız o,

(Əli – R. D.) və onun birbaşa nəsli xilafətdə siyasi hakimiy-

yətdə olmaq hüququna malikdirlər. Bu onunla izah

olunurdu ki, yalnız Əli, Məhəmməd Peyğəmbər tərəfindən

açıqlanmış dərin biliyə sahib olubdur, deməli Əli İmam

sayılmalıdır – müsəlman tayfasının dini başçısıdır”.

İ. Qoldsiyerin yazdığına görə, sonradan İmam şəxsiyyəti

haqqındakı sual, şiələr arasındakı parçalanmaya gətirib

VIII əsrdəki parçalanma, əsasən altıncı İmam Cəfər əs-

Sadiq böyük oğlu İsmaili imamlıqdan məhrum edəndən

sonra baş verir. O, atasından tez vəfat etdiyindən İmam ola

bilmir. Şiələrin o hissəsi ki, onun oğlu Mühəmməd ibn

İsmaili İmam kimi qəbul edirlər, onlar ismaili adlanmağa

başlayırlar. Abbasi hakimlərinin təqibindən yaxa qurtar-

maq üçün ismaili imamlar qeyri-leqal fəaliyyət göstərirlər,

Həzrət Əli və Fatimənin (Peyğəmbərin qızı) nəslindən olan

İmam Ubeydulla, müstəqil olaraq Fatimi Xilafətini (909-

1171) yaradır. Fatimi Xilafətində ismailizm rəsmi olaraq

dini təlim elan olunur.

Л. В. Строева. Государство Исмаилитов в Иране в XI-XIII вв.

Москва, «Наука», 1978. стр. 32

И. Гольдциер. Лекции об Исламе. СПб, 1912

Л. В. Строева. Государство Исмаилитов в Иране в XI-XIII вв.

Москва, «Наука», 1978. стр. 32

Bütün bunlara baxmayaraq İsmaili dövləti Abbasi

Xilafətinin müttəfiqi sayılır və regionda sayılıb-seçilən

dövlətlərin birinə çevirilir.

Çingiz xanın nəvəsi Hülaku xan öz ordusu ilə Azərbay-

canın sərhədinə yaxınlaşanda xanın göndərdiyi cəsuslar

Tusinin nə qədər müdrik alim və aqil insan olduğunu

hökmdara izah edirlər. Halbuki xan qiyabi olsa da, Azər-

baycan alimi barəsində çoxlu müsbət fikirlər eşitmişdi.

Alimlərə və ümumiyyətlə, aqil insanlara möhkəm pərəstiş

edən Hülaku xan “Əlamut” qalasını mühasirəyə alır.

Onun qoşunları 1256-cı ildə fətholunmaz “Əlamut”

qalasını tutur, Tusini və digər alim məhbusları azad edirlər.

1256-cı ildə Hülaku xan Azərbaycanın bütün bölgələ-

rinə tam yiyələnir və həmin ölkənin hakimi elan edilir. O,

Azərbaycana sahib çıxandan sonra dahi alim sayılan Tusini

öz məsləhətçisi təyin edir. Hülaku xan ən ağır vəziyyət-

lərdə belə, başqa milliyyətdən olan alimə bel bağlamışdı.

Tusi “Əlamut” qalasında saxlanıldığı bir zaman onun

nəslinin bir çox nümayəndələri, o cümlədən ailəsi Həmə-

dan şəhərində yaşayırdı. Tusinin müasiri olan məşhur

Azərbaycan tarixçisi Rəşidəddin Fəzlullah (1247-1318)

Hülaku xanın alimə necə hörmətlə yanaşması barəsində

yazırdı: “Elə ki aşkar edildi və səhih çıxdı, Xacə Nəsirəd-

din, Rəşiddövlə və Müvafiqəddövlənin oğulları açıq ürəkli-

dir və onların mənşəyi Həmədan şəhərindədir, bunlar

böyük və hörmətli təbiblərdir, onların hamısına Hülaku xan

nəvaziş və hörmət göstərdi, onlara nəqliyat vasitələri verdi

ki, öz ailələrini, qohumlarını, ev adamlarını, itaətlərində

olanları, müridlərini onun (Hülakunun) hüzuruna gətirsinlər

və onun zat-ailələrinin xidmətində saxlasınlar”.

Alim qaladan azad edilən kimi ilk vaxtdan monqol

hökmdarının məsləhətçisi təyin edilir. Elə ilk günlərdən o,

Hülaku xanın bir çox siyasi tədbirlərinin həyata keçirilmə-

sində məsuliyyəti öz üzərinə götürür. Xan yenicə yaratdığı

dövlətinin sərhədləri genişləndirmək üçün mütləq Abbasi-

lər xilafətinin paytaxtı – Bağdadı ələ keçirməli idi. Bu işdə

Tusi hökmdara lazımi məsləhət vermişdi. Uzun müddət

müsəlman aləminin müqəddəs şəhəri sayılan Bağdada

hücum etməyə çəkinən Hülaku xan yalnız, Azərbaycan

aliminin elmi cəhətdən əsaslandırılmış fikirlərdən sonra bu

addımı atmağa cürətlənir.

Öz qoşunlarını Bağdadın yaxınlığında saxlayan Hülaku

xan dəfələrlə Bağdad xəlifəsi Müstəsimə, təslim olması

haqqında təkliflər verir. Bağdad xəlifəsi hər dəfə rədd

cavabı verməklə yanaşı, elxanilərin hökmdarını Allahın

qəzəbi ilə qorxudurdu.

Рашид-ад-дин. Сборник летописей. III том. Москва, 1946. стр. 31

Onun məsləhətçilərindən biri Hüsaməddin hökmdara

Bağdad səfərindən əl çəkməyə və Konstantinopola hücum

etməyə məsləhət görmüşdü. Tusi isə bu məsələdə düzgün

məsləhət verəndə, Hüsaməddin ilə balaca bir mübahisə baş

Fəzlüllah Rəşidəddin “Camei təvarix” əsərində yazır:

“Həmin yürüş haqqında Hülaku xan dövlət xadimləri və

saray məsləhətçiləri ilə məsləhətləşərdi. Bunların hər biri

öz etiqadına uyğun olaraq fikirlərini söyləyirdilər.

Hülaku xan, onu səfərdə müşayiət edən münəccim

Hüsaməddini yanına çağırdı və ona əmr etdi:

– Tərifsiz olaraq ulduzların bütün göstərdiklərini danış.

Münəccim hökmdara yaxın olduğu üçün cürətlə dedi:

– Abbasilər nəslinə qəsddə və Bağdad üzərinə hücumda

bizə səadət yoxdur; çünki bu vaxta qədər Abbasilərə və

Bağdada qəsd edən heç bir şəxs nə şahlıq və nə də həyat

üzü görmüşdür. Əgər hökmdar öz nökərinin sözünə qulaq

asmasa və oraya getsə, altı cür qətl baş verər: birinci – atlar

qırılar və qoşun xəstələnər, ikinci – günəş doğmaz, üçüncü

– yağış yağmaz, dördüncü – qasırğa qalxar və dünya zəlzə-

lədən məhv olar, beşinci – yerdən bitki qalxmaz, altıncı –

böyük hökmdar həmin il vəfat edər.

Sonra Hülaku xan dünyanın xocası Tusini çağırdı və

onunla məsləhətləşdi. Xacə şübhə altında idi və ona görə də

dedi: – Bu hallardan heç biri olmaz.

Sonra Hülaku xan soruşdu: – Bəs nə olacaq?

Nəsirəddin cavab verdi: – O olacaq ki, Xəlifənin yerində

Hülaku xan oturacaq”.

Rəşidəddinin yazısından başa düşülür ki, Tusi dini

xurafatdan azad, vəziyyəti düzgün analiz etməyi bacaran bir

şəxs idi. Bütün fikirlərini elmi əsaslarla sübut edirdi.

Ərəblər bir neçə yüz il Yaxın şərqdə və Qafqaz dağları-

nın cənubunda yerləşən ölkələrdə hökmranlıq etsələr də,

getdikcə həmin regionlar da zəifləməyə başlamışdı. 750-ci

ildə ərəb xilafətində böyük dəyişiklik baş verir. Xilafətin

başında duran Əməvilər sülaləsi (661-750) imperiyanı idarə

edə bilmədikləri üçün Abbasilər sülaləsi (750-1258)

hakimiyyətə gəlir və XIII əsrin ortasına kimi Xilafəti idarə

edirlər. Xilafətin paytaxtı olan Bağdad şəhəri dünyanın ən

böyük və varlı şəhəri sayılırdı. Bundan əlavə Bağdad Ya-

xın Şərqin ən böyük mədəniyyət, incəsənət və elmi ocaqla-

rın mərkəzi idi. Elmin bütün sahələrində məşhurlaşan

adamlar bilavasitə həmin şəhərdə fəaliyyət göstərirdilər.

Bağdad ələ keçiriləndən sonra (1258) Hülaku xan öz

möhtəşəm dövlətini 1260-cı ildə Azərbaycanda salır. Elxa-

nilər adlanan bu yeni dövlətin başçıları “Elxan”lar idi.

“Dünya Xoşbəxtliyi Cəmiyyəti” xoşbəxtliyə

nail olmaq üşün iki yol müəyyən etmişdir.

Bunlar xalqa xidmət etmək və insanlara

məhəbəttlə yanaşmaqdır.

Demosfen

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Əxlaqi nasiri əsərinin təhlili

Məhəmməd ibn Həsən Nəsrəddin Tusi (Nəsrəddin Tusi) ensiklopedik alim — filosof, astronom, riyaziyyatçı, tarixçi, maliyyəçi və hüquqşünas olmuşdur.

Aldığı hərtərəfli və dərin biliklər Məhəmmədi az bir vaxtda elmi mühitdə məşhurlaşdırmışdır. Hələ gənc yaşlarından etibarən o, bir sıra hökmdarların diqqətini cəlb edmişdir. Otuz yaşında ikən Kuhistan ismaililərinin rəhbəri Nasrəddin Möhtəşəm onu sarayına qonaq çağırır və gənc alimdən əxlaq barədə kitab yazmasını xahiş edir. 1235-ci ildə Nəsrəddin Tusi sonralar ona dünya şöhrəti gətirən və bir çox dillərə tərcümə olunan məşhur “Əxlaqi Nasiri” əsərini tamamlamışdır. Öz dövrünün bir çox alimləri kimi, Nəsrəddin Tusi də elmin müxtəlif sahələrini dərindən mənimsəmişdi. Onun qələmindən çıxan yüzdən artıq ciddi əsər elmin astronomiya, riyaziyyat, fizika, tibb, fəlsəfə, etika, məntiq və digər sahələrinə həsr olunmuşdu. Bununla belə Nəsrəddinin yaradıcılığından astronomiya və riyaziyyat üzrə tədqiqatlar xüsusi yer tutur. Tusi bu sahələrdə aparılmış iyirmidən artıq uğurlu araşdırmanın müəllifidir. Riyaziyyata həsr etdiyi əsərlər yalnız ərəbcə, astronomiya üzrə tədqiqatları isə həm fars, həm də ərəb dillərində yazılmışdır. Riyaziyyatçı alimin ən məşhur əsərləri arasında “Şəklül-qita” («Bütöv çoxtərəfli haqda risalə), „Came’ül-hesab“ (»Lövhə və tozun köməyi ilə hesab toplusu”), «Dairənin ölçüsü», «Təhrir Öqlidis» («Evklid „Başlanğıc“ının təsviri») kimi kitablar xüsusi yer tutur. Dörd hissədən ibarət «Zici-İlxani» (“İlxanilərin astronomik cədvəlləri”) əsəri isə alimin adını dünya astronomiya tarixinə salmışdır.

Çağdaş tədqiqatçıların bir çoxu Nəsrəddin Tusini hər şeydən öncə, riyaziyyatçı hesab edir. Onun əsərləri yalnız Şərqdə deyil, həmçininAvropada həndəsə və triqonometriyanın inkişafında mühüm rol oynamışdır. 1594-cü ildə Romada ərəb, sonra isə latın dilinə tərcümədə çap olunan «Evklid „Başlanğıc“ının təsviri» əsəri Tusi ideyalarının Avropada yayılmasında böyük iş görmüşdür. Alimin beş kitabdan ibarət yazdığı «Bütöv dördtərəfli haqqında risalə» də Avropada triqonometriyanın inkişafında əhəmiyyətli rol oynamış əsər kimi məşhurdur. Dünya elmi tarixində ilk dəfə bu əsərdə triqonometriyaya müstəqil elm sahəsi kimi yanaşılır. Bu risalə ingilis, rus və fransız dillərinə çevrilmişdir. Nəsirəddinin cəbr sahəsində araşdırmaları içərisində bütün dərəcələrdən kökalma metodu və Binom düsturu daha çox tanınır. Bundan başqa alimin tarixə, minerologiyaya, fizikaya, tibbə, iqtisada, coqrafiyaya, musiqiyə və təbii ki, astronomiyaya dair çoxsaylı əsərləri də diqqətə layiqdir. Bunların arasında «Bağdadın tarixi», “İşığın əks olunması və sınması haqda risalə”, «Evklid optikası», «Göy qurşağının öyrənilməsinə dair risalə», «Qiymətli daşlar haqqında kitab», «Tibb qanunları», «Dövlət maliyyəsi haqqında risalə», «Xoşbəxt günlərin seçilməsi» (astrologiya) və başqa əsərlərin adı çəkilə bilər.

Onun əsərləri dünyanın müxtəlif nöqtələrinə səpələnmişdir. Bunlara: Bakı, Paris, Berlin, Vyana, Oksford, Kembric, Leypsiq, Münhen, Florensiya, Qahirə, İstambul, Moskva, Sankt-Peterburq, Kazan şəhərlərinin muzey və kitabxanalarında rast gəlmək mümkündür. Tusi Şərq dünyasında Marağa rəsədxanasının banisi kimi tanınmış və xüsusi rəğbət qazanmışdır.

Dalidag.az