Yerin daxili quruluşu

Dördüncü mərhələdə daxili proseslər zəifləyir, xarici proseslərin təsiri ilə dağlar milyon illər ərzində tədricən dağılaraq düzənliklərə çevrilir. Geosinklinalın inkişafının bu mərhələsinə platforma mərhələsi deyilir. Müasir geosinklinal vilayətlər litosfer tavalarının sərhəd zonalarında yerləşir, çavan dağlara və seysmik ərazilərə uyğun gəlir. Bu vilayətlər geosinklinalın inkişafının 3-cü mərhələsindədir, yəni burada fəal dağəmələgəlmə prosesləri gedir və bu proseslər özünü zəlzələ və vulkanizm hadisələrində göstərir. Qədim dağlar isə geosinklinalın son inkişaf mərhələsindədir.

Yerin daxili qurluşu, süxurlar, litosfer tavaları. XƏRİTƏ-SXEM- Yeni

Yerin və digər planetlərin əmələ gəlməsi haqqında bir neçə fərziyyə vardır.

1) İ. Kant, P. Laplas

İ.Kant və P.S.Laplasa görə, Günəş sisteminin planetləri 4–5 milyard il əvvəl qızmar günəşəbənzər cismin parçalanmasından yaranmışdır. Onlar belə hesab edirdilər ki, Yer kürəsi əvvəlcə qızmar halda olmuş, onun üst hissəsi tədricən soyumuş, daxili hissələri isə ərinti şəklində qalmışdır. Onlar Yerdə baş verən müasir vulkanizm proseslərini bununla əlaqələndirirdilər. Bu fərziyyə Yer elmləri sistemində uzun müddət hökmranlıq etmişdir.

2) O.Şmidt və V.Fesenkov

Onların fərziyyəsinə görə, Günəş sisteminə daxil olan planetlər təqribən 6-7 milyard il əvvəl qaz və tozdan ibarət soyuq diskşəkilli kosmik buluddan yaranmışdır. Buludun sıxılması nəticəsində kiçik kosmik qaz və toz hissəciklərinin hərəkətindən əvvəlcə çoxsaylı asteroidlər meydana gəlmiş, sonra asteroidlər də birləşərək ilkin soyuq Yer və digər planetləri yaratmışdır. Beləliklə, Yer heç zaman tam ərimə mərhələsini keçməmişdir.

3) Big-Bang nəzəriyyəsi

Bu nəzəriyyəyə görə Kainat 13,8 milyard il bundan öncə yaranmışdır. Bu zaman bütün materiya sonsuz sıxlığa və temperatura malik vahid nöqtədə idi. Buna “sinqulyarlıq” deyilir. Sonra onun partlaması ilə bütün kainat yaranmışdır. Kainat bu partlayışın təsirindən genişlənir və genişlənməsi də artır. Bu nəzəriyyənin müasir dövrdə ən böyük müdafiəçisi Stefan Hovkinqdir.

Qara dəliklər

Qara dəliklər nəzəriyyəsini ilk dəfə 1967-ci ildə Con Uiler işləmişdir. Hər hansı nəhəng ulduz sıxılan zaman onun qravitasiyası o qədər güclü olur ki, hətta işıq belə ondan uzaqlaşa bilmir. Böyük qravitasiyaya malik olan bu sahə “Qara dəlik” adlanır. Bu fərziyyələrə görə, Qara dəliklər böyük qravitasiya nəticəsində ulduz və səma cisimlərini “udur”.

Yerin planetar inkişaf mərhələsi- Pantallasın yaranmasına qədər olan dövrdür. (6-7 milyard il əvvəl başlamış, 2-2,5 milyard il bundan öncəyə qədər davam etmişdir)

Yerin geoloji inkişaf mərhələsi – İlkin okeanın yaranmasından müasir dövrə qədər olan mərhələ (4-4,5 milyar il davam edir)

Yer bir planet kimi yarandıqca hərəkət etməyə başlamış, ağır maddələr (dəmir, nikel, uran, torium) mərkəzə, nisbətən yüngül maddələr isə mantiyada toplanmışdır.

Yer təbəqələrinin əmələ gəlməsi ardıcıllığı:

Nüvə – Mantiya – Litosfer – (bazalt təbəqəsi) – Atmosfer – Hidrosfer – Bisofer.

Yerdə ilkin Okean Pantallas, ilkin super materik isə Pangeya adlanır.

Sonradan Paleozoy erasında Pantallasın parçalanması nəticəsində 4 okean yarandı. (Şimal Buzlu və Sakit okean daha qədim okean hesab olunur) Pangeya isə, 2 yerə bölündü.

1- Lavraziya qurusu – Şimali Amerika və Avrasiya. Sahil xətləri çox parçalanıb.

2- Hondvana qurusu – Cənubi Amerika, Afrika, Avstraliya, Antraktida . Sahil xətləri zəif parçalanıb.

Qeyd: Ərəbistan və Hindistan da Qondvanaya aiddir.

Yerin geoloji inkişafını, süxurların yaşını təyin etmək üçün iki yol vardır:

Nisbi yaş- yatım ardıcıllığına görə süxurların yaşı təyin olunur.

Mütləq yaş– radioaktiv maddələrin( uran, radium, torium) parçalanma dövrünə görə təyin olunur. Məsələn 74 mln il ərzində 100 qram uran helium və qurğuşuna parçalanır. Helium uçur, lakin qurğuşun qalır.

Yerin daxili qurluşu

Yerin daxili qurluşunu Geologiya elmi öyrənir. Yerin üst qatı Yer qabığı, altındakı qat mantiya, mərkəzi qat isə nüvə adlanır.

Nüvə – Müasir təsəvvürlərə görə, Yerin mərkəzində nüvə yerləşir. O, dəmir və nikeldən təşkil olunmuşdur. Alimlərin fikrincə, orada temperatur 3500–5000°C-yə çatır. Bu, Günəşin səthində olan istiliyə yaxındır. Qalınlığı 3500 km-dir.

Mantiya (yunan dilində “mantiya” – “örtük, manto” deməkdir) qatı ilə əhatə olunmuşdur. Orada maddələrin temperaturu 1000–2500°C arasında dəyişir. Mantiya, əsasən, ərimiş, lakin yüksək təzyiq nəticəsində sıxılmış (kipləşmiş) maddədən ibarətdir. Qalınlığı 2900 km-dir.

Mantiyanı Yer qabığı əhatə edir. Yer qabığı bərk süxurlardan ibarətdir. Əgər Yer kürəsini alma boyda təsəvvür etsək, Yer qabığı almanın qabığından da nazik olardı.
Materik və okeanlarda Yer qabığının qalınlığı eyni deyil; məsələn, dünyanın ən hündür Himalay dağlarının altında onun qalınlığı 70–90 km-ə çatır. Sakit okeanda dünyanın ən dərin Marian çökəkliyinin altında isə Yer qabığının qalınlığı 1–5 км-dir.
Yer qabığı mantiyanın üst hissəsi ilə çox sıx əlaqədədir. Alimlər Yеr qabığını üst mantiya ilə birlikdə litosfer adlandırırlar. Bu, yunanca “litos” – daş, “sfera” isə qat deməkdir.

Yer qabığı çökmə, Qranit, bazalt qatlarından ibarətdir:

Okeanlarda qranit qat yoxdur. Adaların materik mənşəli olmasını sübüt edən əsas amilllərdən biri qranit qatın olmasıdır.

Sərhədlər

Konrad sərhəddi – Yer qabığına aid qatdır. Qranit və bazalt qatları arasında sərhəddır. Yalnız Materik tipli yer qabığında mövcuddur. Çünki okean tipli yer qabığında qranit qat olmur.

Benyof sərhəddi – Astonosferlə üst mantiya arasında olan sərhəddir.

Moxoroviç sərhəddi – yer qabığı ilə üst mantiya arasında olan sərhəddir. Və ya bazalt qat ilə üst manityanı ayırır.

Astenosfer – Litosferin altında, alt mantiyanın üstündə yerləşir. Litosfer məhz bu qatın üstündə hərəkət edir.

Tektonosfer – litosfer və astenosfer birlikdə tektonosfer adlanır. Tektonik hərəkətlər bu qatda baş veirir.

GEOXRONOLOJİ CƏDVƏL

Arxey və proterozoy erasında baş verən hadisələr – Qədim qırışıqlığın davam etməsi. Yosunların, bakteriyaların inkişafı təktək onurğasızların əmələ gəlməsi. Qədim qırışıqlıqların və güclü vulkanizmin başlaması. Bakteriyaların, ibtidai təkhüceyrəlilərin yaranmasi.

Paleozoy erasında baş verən hadisələr – Pangeyanın Lavrasiya və Qondvana qurularına parçalanması. Hersin və Kaledon qırışıqlıqlarının baş verməsi. Vahid Pantalas okeanının sahəsinin transqressiya və reqressiya nəticəsində artması və azalması. İynəyarpaqlıların, çılpaqtoxumlu bitkilərin və ayıdöşəyilərın yaranması. Suda-quruda yaşayanların, okeanda ilk balıqların, quruda ilk bitkilərın və onurğasızların yaranması.

Meozoy erasında baş verən hadisələr – Lavrasiya və Qondvananın parçalanaraq müasir materikləri əmələ gətirməsi. Pantalasın müasir okeanlara bölünməsi. Örtülütoxumlu bitkilərin, məməlilərin və quşların yaranması. Qədim sürünənlərin yayılması və dinozavrların nəslinin kəsilməsi.

Kaynazoy erasında baş verən hadisələr – Dördüncü dövr buzlaşması və müasir relyefin yaranması. Alp qırışıqlığının başlanması və cavan dağların yaranması. Tetis okeanının parçalanması ilə Aralıq, Qara, Xəzər və Aral dənizlərinin bir-birindən ayrılması. Müasir landşaftların yaranması, ilk insanların və insanabənzər meymunların əmələ gəlməsi, Tyan-Şan, Altay, Sayan dağları yenidən fəallaşmışdır.

Süxurlar

GEOSİNKLİNAL

Geosinklinal ərazi yer kürəsinin ən mütəhərrik, hərəkətdə olan, seysmik proseslərlə müşahidə olunan əraziləridir. Aşağıdakı geosinklinal ərazi vardır.

1- And- Kordilyer geosinklinalı

2- Alp- Himalay geosinklinalı

3- Sakit- Okean odlu qovsü

4- Orta okean silsilələri, rift dərələri.

Belə ərazilərdə zəlzələ, vulkan, qeyzerlər olur. Geosinklinalda olan ölkələr: Kanadanın qərbi, ABŞ-ın qərbi, Meksika, Peru, Çili, Portuqaliya, İspaniya, İtaliya, Gurcustan,Ermənistan, Azərbaycan, Yunanıstan . Qeyzerlərin çox olduğu ölkələr. ABŞ, Meksika, Rusiya, İndoneziya, Filippin, İslandiya və s.

QEYD : Bütün cavan dağlar bu zonalarda olur.

Meksika yaylası, İran yaylası, Tibet yaylası, Anadolu yaylası, Kür – Araz ovalığı, Lənkəran ovalığı, Padan ovalığı (İtaliya), Kolxida ovalığı (Gürcüstan), Kolorodo, Böyük Hövzə. Geosonklinal zonalarda yüksək ərazilər antiklinal (dağlara uyğun gəlir), enən hissələr isə sinklinal (çökəkliklərə uyğun gəlir) adlanır.

Geosinklinalların inkişaf mərhələləri

Geosinklinallar Yerin geoloji inkişafının son və müasir mərhələsində – Kaynozoy erasında formalaşmışdır. Geosinklinalın inkişafında 4 mərhələ ayrılır:

Birinci mərhələdə Yer qabığının böyük bir hissəsi enməyə başlayır. Burada dəniz hövzəsi yaranır, onun dibində qalın çökmə süxurlar toplanır.Yer qabığında təzyiq və temperaturun artması bu süxurların qismən metamorfizləşməsınə səbəb olur.

İkinci mərhələdə Yer qabığının enməsi davam edir, lakin ayrı-ayrı hissələrdə qalxma baş verir. Çökmə süxurların toplanması ilə yanaşı vulkanizm fəaliyyəti də artır. Bu mərhələ çökmə süxur qatlarının parçalanması, çoxlu sayda enmə (sinklinal) və qalxmaların (antiklinal) yaranması ilə nəticələnir.

Üçüncü mərhələdə Yer qabığının enməsi dağəmələgəlmə prosesləri ilə əvəz olunur. Sadə qırışıqlıqların, yəni sinklinal və antiklinalların birləşməsi nəticəsində iri dağ sistemləri əmələ gəlir.

Dördüncü mərhələdə daxili proseslər zəifləyir, xarici proseslərin təsiri ilə dağlar milyon illər ərzində tədricən dağılaraq düzənliklərə çevrilir. Geosinklinalın inkişafının bu mərhələsinə platforma mərhələsi deyilir. Müasir geosinklinal vilayətlər litosfer tavalarının sərhəd zonalarında yerləşir, çavan dağlara və seysmik ərazilərə uyğun gəlir. Bu vilayətlər geosinklinalın inkişafının 3-cü mərhələsindədir, yəni burada fəal dağəmələgəlmə prosesləri gedir və bu proseslər özünü zəlzələ və vulkanizm hadisələrində göstərir. Qədim dağlar isə geosinklinalın son inkişaf mərhələsindədir.

PLATFORMA

Platforma yer kürəsinin sabit, hərəkətsiz, qalın, heç bir seysmik hadisələrin olmadığı ərazilərdir. Geosinklinal və dağlıq əraziləri çixmaqla yer kürəsinin bütün qalan əraziləri platformadır.

Qədim platforma – Arxey və Proterozoy eralarında yaranıb. Şimali Amerika, Cənubi Amerika, Afrika, Antraktida, Avstraliya, Avrasiyaya daxil olan platformalar (Şərqi Avropa, Sibir, Çin- Koreya, Ərəbistan, Hindistan )

Cavan Platforma – Paleozoy erasında yaranıb. Turan (Özbəkistan, Turkmənistan), Qərbi Sibir, Ön Qafqaz, Qərbi Avropa- Almaniya-Polşa ovalığı.

Platformaların əlamətləri: Bünövrəsi kristallik süxurlardan təşkil olunmuşdur, sabitdir, səthi əsasən çökmə süxurlarla örtülüb.

Platformalar 2 hissədən ibarətdir:

1- Kristallik bünövrә – platformanın alt mәrtәbәsidir. O, maqmatik vә metamorfik süxurlardan ibarәt olur. Qәdim, tamamilә aşınmış dağların bünövrәsinә aid olan süxurlar qırışıq, yatım formasına malikdirlәr. Burada filiz faydalı qazıntılar mövcuddur. Platformanın tәrkib hissәlәri Sipәr (qalxan). Platformaların nisbә- tәn yuxarı qaldırılmış sahәlәrindә üst çökmә süxur qatı olmur vә burada kristallik bünövrә Yer sәthinә çıxır. Belә sahәlәr sipәr (qalxan) adlanır. Sipәrlәrdә filiz faydalı qazıntılar sәthә yaxın olduğuna görә, onları çıxarmaq daha asan başa gәlir.

2- Çökmə qat. Platforma örtüyü, onun üst mәrtәbәsidir. Çökmə süxurlardan ibarәt olur. Süxurlar, әsasәn, üfüqi lay şәklindә yatırlar. Burada çökmә mәnşәli faydalı qazıntılar mövcuddur (neft, tәbii qaz, daş kömür vә s.).

Platformalar da yüksələn və enən hissələr vardır. Bu yüksələn hissələrə antekliz, çökən hissələrə sinekliz, deyilir.

Bundan başqa platformalarda Horst və Qraben deyilən relyef formalarınada rast gəlinir. Horst – şaquli qırılma(şaquli struktur), Qraben – üfuqi struktur adlanır. Qrabenlər bir qayda olaraq çökək relyef formalarıdır, su ilə dolaraq qraben mənşəli göllər əmələ gətirir. Məs. Baykal, Balxaş, Tanqanika, Nyasa və s. Bu göllərin çoxu Şərqi Afrika qırılma zonasındadır.

Platformanın qalxan hissələri çökmə qatın çox az olduğu və ya olmadığı, kristallik qatın yer səthinə yaxın yerləşdiyi ərazilərdir. Belə ərazilər əsasən Yaylalara uyğun gəlir. Məsələn :Braziliya yaylası, Labrador (Kanada), Avstraliya yaylası, Orta Sibir, Dekan yaylası və s. Belə ərazilər filiz faydalı qazıntılarla bol olur. Sinekliz – platformanın enən hissələrinə, Antekliz–Qalxan hissələrinə deyilir. Horst – platformanın qırılıb qalxan, Qraben isə – qırılıb enən hissələrinə deyilir. Belə enən ərazilərdə su dolub göllər əmələ gəlir. Məsələn Baykal (Rusiya), Balxaş (Qazaxıstan), Tanqanika (Afrika), Nyasa (Afrika).

Horst – qırılmanın mərkəzi hissəsinin qalxması nəticəsində yaranan qabarıq formadır. Horstlar rift dərələrinin kənarları boyunca simmetrik yerləşir. Şərqi Afrika sınma zolağı Qırmızı dənizdən başlayaraq cənub istiqamətdə 3000 km uzanır. Afrikada yerləşən Ruvenzori horstu diqqəti cəlb edir.

Qraben – İki tektonik qırılmanın arasındakı hissəsinin enməsi nəticəsində formalaşmış mənfi strukturdur. Qrabenin mərkəzi enmə hissəsi həm də rift dәrәlәri adlanır. Yüz və min kilometrlər uzanan rift dərələri rift zonalarını əmələ gətirir.

Antiklinal – Yer qabığında süxurların qabarıq yatım forması, yəni qıvrımlı strukturların yüksəkdə qalan hissəsi.

Sinkinal- Dağ süxurlarında qatların aşağı əyilərək çökəklik yaradan qırışıqlıq.

Litosfer tavaları

Yer qabığı üst mantiya ilə birlikdə bərk təbəqə olan litosferi əmələ gətirir. Bu təbəqə litosfer tavaları adlanan ayrı-ayrı parçalardan ibarətdir. Onlar litosferin geniş ərazilərini əhatə edən hissələridir. Litosfer tavalarının qalınlığı 50-200 km arasında olur, üst mantiyanın yumşaq plastik təbəqəsi olan astenosfer üzərində üfüqi istiqamətdə “sürüşür”. Mantiyanın üst hissəsində maddələrin yerdəyişməsindən əmələ gələn qüvvə litosfer tavalarının hərəkətinə səbəb olur. Mantiyadan Yer səthinə doğru qalxan güclü maqma axını litosfer tavalarını hərəkət etməyə məcbur edir. Yer səthində relyefin formalaşması, materiklərin yerdəyişməsi və formasının dəyişməsi litosfer tavalarının hərəkəti ilə bağlıdır.

Sərhədlərinin keçməsindən asılı olaraq materik və okean tipli litosfer tavaları ayrılır. Əhatə etdiyi əraziyə görə litosfer bir neçə iri tavaya bölünür. Avrasiya, Şimali Amerika, Cənubi Amerika, Afrika, Hind-Avstraliya, Antarktida və Sakit okean Yer üzərində ayrılan əsas litosfer tavalarıdır. Yerdə bir neçə kiçik litosfer tavaları da ayrılır (Filippin, Karib, Ərəbistan, Kokos və Naska). Sakit okean yalnız okean yer qabığına, digər əsas litosfer tavaları həm materik, həm okean yer qabığına malikdir.

Toqquşma və ayrılma zonaları

Konvergent zona: litosfer tavalarının toqquşma zonalarına deyilir. Bu zaman iki hal ola bilər.

1- Materik və okean litosfer tavaları toqquşur. Bu zaman materik sahilində sıra dağlar, okean novları və adalar qövsü əmələ gəlir. Məsələn. Sakit okean litosfer tavası ilə Şimali Amerika litosfer tavası toqquşan zonada Kordilyer dağları əmələ gəlib. Aleut, Kuril, Filippin, Yapon, Rükü, Yeni Zellandiya adaları isə Sakit okean odlu qovsündə yaranan adalardır. Bütün bu adalar vulkanik mənşəli adalardır. And dağları isə Naska tavası ilə Cənubi Amerika tavasının toqquşma zonasında əmələ gəlmişdir. Materik və okean litosfer tavasının toqquşma zonasında Aleut, Peru, Kuril- Kamçatka, Filippin, Çili novları yerləşir.

2- Materik və materik tavaları toqquşur. Nəhəng qırışıq dağlar yaranır. Bu dağlar cavan dağlardır. Alp – Himalay zonasında olan dağlar. Alp, Qafqaz, Karpat, Pamir, Himalay, Qaraqorum, Atlas, Pont, Tavr, Zaqros və s.

Divergent zona. Bu zonalar litosfer tavalarının ayrılma zonalarıdır. Bu hissələrdə orta okean dağ silsilələri yerəşirki bunlarda bəzən okean səthindən yuxarı qalxaraq vulkanik adaları yaradır. Məsələn İslandiya, Azor, Müqəddəs Yelena, Qalapaqos, Pasxa və s.

Qurudaki divergent zonalar

Şərqi Afrikada ölü dənizdən Zambezi çayınadək nəhəg Şərqi Afrika sinma zolağı vardır. Bu zonada textonik çatlar boyunca Qraben mənşəli göllər yaranıb. Tanqanika, Nyasa, Rudolf və s. Bundan başqa Asiyada olan Baykal, Qazaxistanda Balxaşda qraben mənşəli göllərdir. Belə göllər uzun və dərin olur.

İnsanların istifadə etdiyi yeraltı sərvətlər faydalı qazıntılar və ya mineral ehtiyatlar adlanır. Mənşəyinə görə mineral ehtiyatlar üç yerə bölünür:

Filiz faydalı qazıntılar – maqmatik mənşəlidir. Onlar Yerin dərin qatlarında yaranan ağır, bərk – intruziv süxurlarda əmələ gəlir. Filiz faydalı qazıntılara daha çox dağlarda və denudasion düzənliklərdə rast gəlinir. Zəngin dəmir filiz yataqları Ural, Skandinaviya dağlarında, Braziliya, Qərbi Avstraliya və Dekan yaylalarında yayılmışdır. Alüminiuma boksit, alunit və nefelin kimi mineralların tərkibində rast gəlinir. Ən iri alüminium xammalı yataqları Braziliya, Böyük Çin, Şimali Avstraliya, Qviana düzənliklərindədir. Mis yataqları isə And dağlan və Mərkəzi Afrikada daha çoxdur. Cənub Şərqi Asiya qalay və volfram, CAR (Cənubi Afrika Respublikası) və ABŞ isə qızıl yataqları ilə seçilir.

Qeyri-filiz faydalı qazıntılar – Yer qabığında daha geniş yayılmışdır. Şimali Afrika, Florida, Şərqi Avropa və Böyük Çin apatit və fosforit yataqları ilə zəngindir.

Yanar faydalı qazıntılar – çökmə mənşəlidir. Ovalıq və şelf zonalarında daha çox rast gəlinir. Neft və təbii qazın ən mühüm yataqları İran körfəzi, Qərbi Sibir, Şimal dənizi, Xəzər dənizi, Qvineya körfəzi , Meksika körfəzi və s.-dir.

Daş kömürün əsas yataqlan Appalaç, Şərqi Avropa düzənliyi, Dekan, Orta Sibir yaylasında, Cənubi Afrikada, Şərqi Avstraliyada və Böyük Çin düzənliyindədir.

Yanacaq növləri istilikvermə qabiliyyətinə görə fərqlənir. Onları müqa- yisə etmək üçün 1 kq daş kömür yandırılarkən verdiyi 7000 kkal istilik şərti yanacaq vahidi kimi qəbul olunur (kömürün şərti yanacaq əmsalı 1,0-dır). Eyni miqdarda neftin istilikvermə qabiliyyəti 10 500 kkal (1,5), təbii qazın 9800 kkal (1,4), torfun 3500 kkal (0,5), quru odunun 2800 kkal (0,4) və yanar şistin 2100 kkal-dir (0,3).

Terminlər:

Krater– vulkan konusunun zirvəsindəki qıfşəkilli çökəklik.

Qalxan(sipər)- platformalarda kristallik süxurların yer səthinə çıxdığı hissələr.

Geosinklinal– yer qabığının ən çox hərəkətdə olan mütəhərrik hissələri

Denudasiya– süxurların parçalanması və alçaq sahələrə aparılması

Episentr- yer səthində təkanların ən güclü müşahidə edildiyi sahə

Akkumlyasiya– Axar sular, küləklər, buzlaqlar vasitləsi ilə süxurların toplanması.

İnturziv süxur– yer səthinin daxilində müəyyən dərinlikdə qalıb yaranan süxur: qranit, qabro

Effuziv süxur– səthə çıxan süxurlara deyilir: bazalt, tuf, pemza, vulkan külü və s

Divergent zona– tavaların ayrıldığı zona. İslandiya, Azor, Müqəddəs Yelan, Havay və s.adaları

Konvergent zona– tavaların toqquşduğu zona. Yapon, Kuril, Filippin, Aleut və s adalar

Abraziya– su hövzələri sahillərində dalğaların dağıdıcı fəaliyyəti

Eroziya– süxurların bitki kökləri vasitəsi ilə parçalanması

Aşırım– sıra dağların yalındakı keçid üçün əlverişli olan çökəklik

Pik– şiş uclu zirvə

Deflyasiya– küləyin gördüyü iş

Karst– yeraltı suların fəaliyyəti ilə yaranan mağaralara deyilir.

Dağ qovşaqları– sıra dağların kəsişməsi

Yarğan– müvəqqəti axarların vasitəsi ilə yaranır.. İsti, meyilli və asan yuyulan süxurların olduğu yerlərdə tez-tez olur

Qobu -yarğanın son mərhələsidir.

Allüvual düzənlik– çay çöküntülülərinin toplanmasından yaranan düzənlikdir. Ovalıqlara uyğun gəlir

Fiziki aşınma– isti yerlərdə süxurların gündüz istidən genişlənməsi, gecə isə soyuqdan sıxılması nəticəsində parçalanmasına deyilir.

Kimyəvi aşınma- sulu yerlərdə olan aşınma növüdür.

Arid-denudasiyon relyef– quru və isti iqlim şəraitində yaranan, kəskin parçalanmış relyefdir.

Hiposentr– zəlzələ ocağı

Rift dərəsi– Orta okean dağlarının mərkəz hissələrində olan dərələrdir.

26. Atoll- Okean və dənizlərdə mərcan polipilərinin yaratdığı aypara şəkilli adalardır.

Hazırladı: Osman Eminov

Qeyd: Müəllimlərin işə qəbulu hazırlıqlarına hazırlaşmaq istəyənlər “Bakı Peşəkarlaq Akademiyası”nda dərslərimizə qoşula bilərlər bilərlər”. Yüksək səviyyədə keçən dərslərimiz həm miq həm atestasiya imtahanında sizə kömək edəcək.

Əlaqə nömrələri: �� ☎️ (+99412) 436 92 67 | (+99455) 787 21 23/24
�� Ünvan:Nizami metrosunun yaxınlığı,Caspian Plaza, 3-cü korpus,11-ci mərtəbə.

Müəllifin öz əlaqə nömrəsi: 055-534-81-70

Yerin quruluşu

Yerin quruluşu deyildikdə, adətən, onun daxili quruluşu, yəni planetin qabığından başlamış ta mərkəzinə qədər olan dərinlik quruluşu nəzərdə tutulur. Yer kürəyə yaxın formaya malikdir (ekvatoryal diametr – 12 754 km, qütb diametri isə – 12 711 km-dir) [1] və bir neçə qatdan ibarətdir. Yerin daxili quruluşu haqqında ən səhih məlumatı seysmik dalğalar, yəni zəlzələlərin səbəb olduğu Yer maddələrinin rəqsi hərəkətləri üzərində müşahidələr verir. Bu zaman üç dalğa tipi yaranır:

Uzununa dalğalar (P) — maddənin öz vəziyyəti yaxınlığında dalğanın yayılma istiqaməti üzrə elastik rəqslərindən ibarətdir, yəni onun dəyişən sıxılması və dartılmasıdır.
Eninə dalğalar (S) — dalğaların yayılması perpendikulyar istiqamətdə maddənin rəqsləridir; onlar maddənin üfüqi yerdəyişməsi, yəni formasının dəyişməsi ilə əlaqədardır.

Yerin nüvədən ekzosferə qədər kəsiyi

Yer üç əsas təbəqə, yaxud geosferdən ibarətdir: 70 km dərinliyə qədər Yer qabığı, ondan altdan 2900 km dərinliyə qədər Yerin mantiyası (Yuxarı mantiya və Mantiya) və ondan Yerin mərkəzinə qədər nüvə. Yer nüvəsi xarici və daxili nüvələrə ayrılır.

Mündəricat

Yerin cismində uzununa P və eninə S dalğaların sürəti

Seysmoqramların, yəni Yer səthinin müxtəlif nöqtələrində yerləşmiş seysmik stansiyalarda zəlzələ dalğalarının formasının, qiymətinin və keçmə sürətinin qeydə alındığı sənədlərin tutuşdurulması dalğaların bütün Yer cismindən keçmə sürətini və məsafəsini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Əgər Yer bir cinsli olsaydı, ondan keçən dalğanın yolu düzxətli, sürəti isə hər yerdə eyni olardı. Həqiqətdə isə dalğalar çox mürəkkəb yol keçir [2] .

İlk sıçrayış səthi orta hesabla təqribən 60-70 km dərinlikdədir. Burada uzununa dalğaların sürrəti bir dəfəyə 8 km/san-yə çatır. Sonra gələn təbəqədə sürrət tədricən artıq və 2900 km dərinlikdə 13 km/san-yə olur. Bundan sonra kəskin surətdə 8 km/san-dək azalır, sonra Yerin mərkəzinə doğru tədricən 11 km/san-yə qədər artıq. Eninə dalğalar 2900 km-dən dərinə keçmir və bu dərinlikdə əks olunur və səthə qayıdır. Seysmik dalğalarının sürrətlərinin 70 və 2900 km dərinliklərdə kəskin dəyişməsi bu dərinliklərdə maddələrin sıxlığının sıçrayışla artdığını göstərir.

Yerin dərinlik quruluşu aşağıdakı cədvəldə izah olunur [3] :

Dərinlik	Qatlar
0-60	Litosfer ( 5 – 200 km)
0-35	Yer qabığı (5 – 70 км)
35-60	Mantiyanın yuxarı hissəsi
35-2890	Mantiya
100-200	Astenosfer
35-660	Yuxarı mantiya
660-2890	Aşağı mantiya
2890-5150	Xarici nüvə
5150-6371	Daxili nüvə

Yer qabığı

Əsas məqalə: Yer qabığı

Yer qabığı iki tipə ayrılır: Okeanik və materik Yer qabığı. Geoloji epoxada okeanik Yer qabığının qalınlığı 5-dən 10 km-ə qədərdir. O, üç təbəqədən ibarətdir: üst nazik (1 km-dən artıq deyil) dəniz çöküntüləri təbəqəsi, orta (1,0-2,5 km) bazalt adlanan təbəqə və qalınlığı 5 km-ə yaxın olan, ehtimal ki, qabbrodan ibarət akt təbəqə. Kontinental qabıq daha mürəkkəbdir. Onun qalınlığı orta hesabla 35–45 km-dir. Dağlıq ölkələrdə 70 km-ə çatır. O da üç təbəqədən ibarətdir: bazalt, qranit və çökmə təbəqə.

Əsas məqalə: Mantiya

Mantiya əsasən Mg, O, FeO, SiO2- dən ibarətdir. Mantiyanın tərkibində həmçinin su, xlor, flyor və digər uçuçu maddələr daxildir. Üst (yuxarı) mantiyada maddələr ərinti halındadır. Alt mantiyada temperaturun daha yüksək olmasına baxmayaraq, maddələr böyük təzyiq altında olduğuna görə onlar nisbətən bərk-plastik vəziyyətdədir və axıcılıq qabilliyyətinə malik deyil. Mantiyada maddələrin ağırlığına görə diferensiyası baş verir. Ağır ərimiş maddələr yuxarı mantiyadan aşağı mantiyaya və nüvəyə çökür, yüngül maddələr isə böyük təzyiq altında yuxarı, Yer qabığına tərəf qalxır. Yer qabığına və Yer səthinə çox böyük təsir göstərən bir çox proseslərin kökü yuxarı mantiyadadır. Burada ən dərin fokuslu zəlzələlərin və bütün vulkanların ocaqları yerləşir [4]

Əsas məqalə: Nüvə

2900 km dərinlikdə, yəni Yer nüvəsinin yuxarı sərhəddində təziq 1 370 000 atm çatır. Bu və daha artıq təziqdə atomların elektron örtükləri pozulur və nüvə elektronların ümumi kütləsində həll olur. Yerin daxilində hakim olan yüksək temperaturlarda xarici nüvə ərimişdir, daxili nüvə isə ehtimal ki, bərkdir. Müasir məlumata görə nüvənin 85-90 % -i dəmirdən ibarətdir; maye halındakı xarici nüvədə ona oksigen, daxili nüvədə isə nikel əlavə olunur.

Həmçinin bax

L.P.Şubayev. Ümumi Yerşünaslıq. “Maarif” nəşiriyyatı. Bakı. 1986. s.25-30
Kruglinski, Susan. Journey to the Center of the Earth. Discover, June 2007.
Lehmann, I. (1936) Inner Earth, Bur. Cent. Seismol. Int. 14, 3-31
Schneider, David (October 1996) A Spinning Crystal Ball, Scientific American
Wegener, Alfred (1915) «The Origin of Continents and Oceans»

İstinadlar

↑ Земля — статья из энциклопедии «Кругосвет»
↑ Основы геологии. Авторы: Н.В.Короновский, А.Ф.Якушова. ВНУТРЕННЕЕ СТРОЕНИЕ ЗЕМЛИ
↑ T. H. Jordan (1979). “Structural Geology of the Earth’s Interior” (PDF) . Proceedings of the National Academy of Sciences. 76 (9): 4192–4200. doi:10.1073/pnas.76.9.4192. PMC 411539 . PMID 16592703.
↑ “Yerin daxili quruluşu”

Avqust 15, 2021
Ən son məqalələr

Pareyazavrlar

Parez

Parf dili

Parfenon

Parfiya

Parfiyalı Muza

Parflar

Park (film, 1983)

Park Bulvar

Park Cinema

Ən çox oxunan

Bolqanhəsənkəndi (Həştrud)

Bolqar

Bolqar dili

Bolqar levi

Bolqarlar

yerin, quruluşu, deyildikdə, adətən, onun, daxili, quruluşu, yəni, planetin, qabığından, başlamış, mərkəzinə, qədər, olan, dərinlik, quruluşu, nəzərdə, tutulur, kürəyə, yaxın, formaya, malikdir, ekvatoryal, diametr, qütb, diametri, isə, neçə, qatdan, ibarətdir. Yerin qurulusu deyildikde adeten onun daxili qurulusu yeni planetin qabigindan baslamis ta merkezine qeder olan derinlik qurulusu nezerde tutulur Yer kureye yaxin formaya malikdir ekvatoryal diametr 12 754 km qutb diametri ise 12 711 km dir 1 ve bir nece qatdan ibaretdir Yerin daxili qurulusu haqqinda en sehih melumati seysmik dalgalar yeni zelzelelerin sebeb oldugu Yer maddelerinin reqsi hereketleri uzerinde musahideler verir Bu zaman uc dalga tipi yaranir Uzununa dalgalar P maddenin oz veziyyeti yaxinliginda dalganin yayilma istiqameti uzre elastik reqslerinden ibaretdir yeni onun deyisen sixilmasi ve dartilmasidir Enine dalgalar S dalgalarin yayilmasi perpendikulyar istiqametde maddenin reqsleridir onlar maddenin ufuqi yerdeyismesi yeni formasinin deyismesi ile elaqedardir Yerin nuveden ekzosfere qeder kesiyi Yer uc esas tebeqe yaxud geosferden ibaretdir 70 km derinliye qeder Yer qabigi ondan altdan 2900 km derinliye qeder Yerin mantiyasi Yuxari mantiya ve Mantiya ve ondan Yerin merkezine qeder nuve Yer nuvesi xarici ve daxili nuvelere ayrilir Mundericat 1 Qurulusu 2 Yer qabigi 3 Mantiya 4 Nuve 5 Hemcinin bax 6 Edebiyyat 7 IstinadlarQurulusu Redakte Yerin cisminde uzununa P ve enine S dalgalarin sureti Seysmoqramlarin yeni Yer sethinin muxtelif noqtelerinde yerlesmis seysmik stansiyalarda zelzele dalgalarinin formasinin qiymetinin ve kecme suretinin qeyde alindigi senedlerin tutusdurulmasi dalgalarin butun Yer cisminden kecme suretini ve mesafesini mueyyenlesdirmeye imkan verir Eger Yer bir cinsli olsaydi ondan kecen dalganin yolu duzxetli sureti ise her yerde eyni olardi Heqiqetde ise dalgalar cox murekkeb yol kecir 2 Ilk sicrayis sethi orta hesabla teqriben 60 70 km derinlikdedir Burada uzununa dalgalarin surreti bir defeye 8 km san ye catir Sonra gelen tebeqede surret tedricen artiq ve 2900 km derinlikde 13 km san ye olur Bundan sonra keskin suretde 8 km san dek azalir sonra Yerin merkezine dogru tedricen 11 km san ye qeder artiq Enine dalgalar 2900 km den derine kecmir ve bu derinlikde eks olunur ve sethe qayidir Seysmik dalgalarinin surretlerinin 70 ve 2900 km derinliklerde keskin deyismesi bu derinliklerde maddelerin sixliginin sicrayisla artdigini gosterir Yerin derinlik qurulusu asagidaki cedvelde izah olunur 3 Derinlik Qatlar0 60 Litosfer 5 200 km 0 35 Yer qabigi 5 70 km 35 60 Mantiyanin yuxari hissesi35 2890 Mantiya100 200 Astenosfer35 660 Yuxari mantiya660 2890 Asagi mantiya2890 5150 Xarici nuve5150 6371 Daxili nuveYer qabigi Redakte Esas meqale Yer qabigiYer qabigi iki tipe ayrilir Okeanik ve materik Yer qabigi Geoloji epoxada okeanik Yer qabiginin qalinligi 5 den 10 km e qederdir O uc tebeqeden ibaretdir ust nazik 1 km den artiq deyil deniz cokuntuleri tebeqesi orta 1 0 2 5 km bazalt adlanan tebeqe ve qalinligi 5 km e yaxin olan ehtimal ki qabbrodan ibaret akt tebeqe Kontinental qabiq daha murekkebdir Onun qalinligi orta hesabla 35 45 km dir Dagliq olkelerde 70 km e catir O da uc tebeqeden ibaretdir bazalt qranit ve cokme tebeqe Mantiya Redakte Esas meqale MantiyaMantiya esasen Mg O FeO SiO2 den ibaretdir Mantiyanin terkibinde hemcinin su xlor flyor ve diger ucucu maddeler daxildir Ust yuxari mantiyada maddeler erinti halindadir Alt mantiyada temperaturun daha yuksek olmasina baxmayaraq maddeler boyuk tezyiq altinda olduguna gore onlar nisbeten berk plastik veziyyetdedir ve axiciliq qabilliyyetine malik deyil Mantiyada maddelerin agirligina gore diferensiyasi bas verir Agir erimis maddeler yuxari mantiyadan asagi mantiyaya ve nuveye cokur yungul maddeler ise boyuk tezyiq altinda yuxari Yer qabigina teref qalxir Yer qabigina ve Yer sethine cox boyuk tesir gosteren bir cox proseslerin koku yuxari mantiyadadir Burada en derin fokuslu zelzelelerin ve butun vulkanlarin ocaqlari yerlesir 4 Nuve Redakte Esas meqale Nuve2900 km derinlikde yeni Yer nuvesinin yuxari serheddinde teziq 1 370 000 atm catir Bu ve daha artiq teziqde atomlarin elektron ortukleri pozulur ve nuve elektronlarin umumi kutlesinde hell olur Yerin daxilinde hakim olan yuksek temperaturlarda xarici nuve erimisdir daxili nuve ise ehtimal ki berkdir Muasir melumata gore nuvenin 85 90 i demirden ibaretdir maye halindaki xarici nuvede ona oksigen daxili nuvede ise nikel elave olunur Hemcinin bax RedakteMoxorovicic serhediEdebiyyat RedakteL P Subayev Umumi Yersunasliq Maarif nesiriyyati Baki 1986 s 25 30 Kruglinski Susan Journey to the Center of the Earth Discover June 2007 Lehmann I 1936 Inner Earth Bur Cent Seismol Int 14 3 31 Schneider David October 1996 A Spinning Crystal Ball Scientific American Wegener Alfred 1915 The Origin of Continents and Oceans Istinadlar Redakte Zemlya statya iz enciklopedii Krugosvet Osnovy geologii Avtory N V Koronovskij A F Yakushova VNUTRENNEE STROENIE ZEMLI T H Jordan 1979 Structural Geology of the Earth s Interior PDF Proceedings of the National Academy of Sciences 76 9 4192 4200 doi 10 1073 pnas 76 9 4192 PMC 411539 PMID 16592703 Yerin daxili qurulusu Menbe https az wikipedia org w index php title Yerin qurulusu amp oldid 5122492, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.