Kateqoriya: Yerşünaslıq

Hər il okean və dənizlərdən buxarlanan təqribən 577 min km3 suyun 80% dən çoxu atmosfer yağıntıları şəklində yenidən okeana qayıdır. Suyun 18 – 20%-i külək və hava axınları şəklində quru üzərinə aparılır və orda yağıyı halına düşür. Quru üzərinə tökülən suyun 119 min km3-u yenidən çaylar, yeraltı sular, aysberqlər vasitəsilə okeana qayıdır. 9000 km3 su isə axarı olmayan çökəklərdə toplanır. Yeraltı suların çox hissəsi atmosferdən daxil olsada, onun müəyyən qisminin maqmadan ayrılması və dərinlikdəki çatlarda kondensasiyaya məruz qalması nəticəsində toplanır. Tədqiqatçılar yeraltı suların miqdarının, yerüstü suların miqdarından 40 dəfə çox olduğunu hesablamışdılar. Yeraltı sular qurunt və layarası növlərə ayrılır. qurunt suları səthdəki məsaməli süxur laylarından (qum, çınqıldan) keçərək müəyyən dərinlikdə su keçirməyən təbəqə üzərində su layı əmələ gətirir. Aşağı qatlarda 2 su keçirməyən lay arasında toplanan sular layarası sular adlanır. Yüksək təzyiqli layarası sulara artezyan suları deyilir. Qərbi Sibir, Mərkəzi Avstraliya, Şimali Amerika və Mərkəzi Asiyada böyük artezyan hövzəsi yerləşir. Daimi axarı olan, mənbəyindən mənsəbinədək uzanan dərə çay adlanır. Başladığı yer mənbə, töküldüyü yer mənsəb adlanır. Töküldüyü yerdə qollara ayrılırsa delta adlanır. Töküldüyü yerdə qıfvarı forma əmələ gətirirsə, estoari adlanır. Estuari okeana tökülən yüksək dağ çaylarında yaranır. Düzən çaylarında isə mənsəbdə, qabarma çəkinmə yarandıqda okean cərəyanları keçdikdə, esturari forması yaranır. Çayların dərəsində süxurların yayılma prosesi baş verir və bu proses erroziya adlanır. Dağ çaylarında dib erroziyası, düzən çaylarında yan erroziya yaranır. Mənsəbdə çay yatağının dərinləşdirə bilmədiyi üfüqi səth erroziya bazisi adlanır. Amazon, Parana, Konqo, Seneqal çaylarının erroziya bazisi dünya okeanıdır. Çünki bu çaylar bir başa okeana tökülür. Çay qolları ilə birlikdə su topladığı sahə çay hövzəsi adlanır. Əsas çay və onun qollarının uzunluqları cəminin onun su topladığı sahəsinə olan nisbəti, çay şəbəkəsinin sıxlığı adlanır. Çay şəbəkəsinin sıxlığı, ərazininin iqlimi və relyefindən, süxurların tərkibindən, həm də düşən yağıntıdan asılıdır. Çayın en kəsiyindən bir saniyə ərzində keçən suyun miqdarına çayın su sərfi deyilir. Çayların qidalanma mənbələri yağış, qar, buzlaq və yeraltı sular təşkil edir. Çayın düşməsi, mənbəyi ilə mənsəbi arasındakı hündürlük fərqindən asılıdır. Dağ çaylarında düşmə böyük, düzə çaylarında isə kiçik olur. Dağ çaylarında dərin dərələr, kanyon, astana, şəlalə əmələ gəlir. Dib erroziyası güclü olur. Düzən çaylarında yan erroziya güclü olur. Düzən çaylarında yan erroziya güclənir, əyriliklər adlanır və bu meandrlar adlanır. İlk dəfə bu ad Türkiyənin Menderes çayına aid edilmişdir.
Qapalı təbii çuxur göl adlanır. Göl çuxurlarının əmələ gəlməsində endogen və ekzogen qüvvələr iştirak edir. Göllər yaranmasına görə 2 tipə bölünür.

Azərbaycanın çayları – Dərslik

Azərbaycan Respublikası sıx çay şəbəkəsinə malikdir. Respublikamızın ərazisində irili-xırdalı 8400-ə qədər çay var. Onlardan 190-nın uzunluğu 5 km-dən artıqdır. Uzunluğu 100 km-dən artıq olan çayların sayı 21, uzunluğu 500 km-dən artıq olanların sayı isə 2-dir.

Quru sularını coğrafiyanın mühüm sahələrindən biri olan hidrologiya elmi öyrənir.
Daxili sulara çaylar, göllər, su anbarları, yeraltı sular, buzlaqlar, bataqlıqlar daxildir.
Azərbaycan Respublikası sıx çay şəbəkəsinə malikdir. Respublikamızın ərazisində irili-xırdalı 8400-ə qədər çay var. Onlardan 190-nın uzunluğu 5 km-dən artıqdır. Uzunluğu 100 km-dən artıq olan çayların sayı 21, uzunluğu 500 km-dən artıq olanların sayı isə 2-dir.
Respublikamızın çaylarının axını əsasən dağlarda yaranır. Düzənliklərdə onlar Kür və Araz çaylarına qovuşur və yaxud bilavasitə Xəzər dənizinə tökülür.

Çay suları şirin su ehtiyatının əsasını təşkil edir. Çaylarımızın orta illik su axımı 31 km3-ə yaxındır. Lakin onun yalnız 1/3 hissəsi, yəni 10 km3-i respublıka daxilində, qalanı isə (21 km3) qonşu ölkələr ərazisində yaranır.
Çay şəbəkəsinin sıxlığı çox müxtəlifdir.
Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacından axıb bilavasitə Xəzər dənizinə tökülən Qusarçayın, Qudyalçayın, Qaraçayın, Vəlvələçayın yatağında pillələr müşahidə edilir.
Respublikamızın ərazisindəki çayları coğrafi yerləşmə xüsusiyyətlərinə görə 4 əsas qrupa bölmək olar:
I . Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının çayları.
II. Abşeron-Qobustan sahəsinin çayları.
III. Kür hövzəsinin çayları. Bunlar Kürün sağ qollarına, sol qollarına və Araz hövzəsinə ayrılır .
IV. Talış sahəsinin çayları.
Kür hövzəsinin çaylarından başqa, digər qruplara aid çayları sərbəst Xəzər dənizinə tökülür.
Çaylarda suyun miqdarı il boyu eyni olmur.
Respublikamızın çayları yağış, qar, buzlaq və yeraltı sularla qidalanır.
Qidalanma xüsusiyyətlərinə və sululuq dərəcəsinə görə respublikamızın çayları iki qrupa bölünür: axımı daimi olan çaylar və yayda quruyan çaylar, Kür, Araz, Tərtərçay, Türyançay, Samur, Qusarçay, Qudyalçay və s. iri çaylar müxtəlif mənbələrdən –həm qar, yağış, suları ilə, həm də yeraltı sularla qidalanır.
Lakin bəzi çayların qida mənbələri xeyli zəif olur. Məsələn, Pirsaat, Sumqayıt, Ceyrankeçməz çayları, əsasən yağış suları ilə, çox az miqdarda isə qar və yeraltı sularla qidalanır. Belə çaylar yayda quruyur.
Sel Azərbaycan üçün ən fəlakətli təbiət hadisələrindən biridir. Sel qəflətən yaranır, böyük sürətlə keçir, ən başlıcası isə tərkibində 70-80%-ə qədər daş və palçıq kütləsi olur. Tərkibindəki maddələrin həcminə görə sellər üç yerə bölünür: palçıqlı sellər, daşlı sellər və daşlı-palçıqlı sellər.
Hazırda selə qarşı iki yolla mübarizə aparırlar: 1. Hidrorexniki qurğular tikməklə selin qarşısı alınır . Belə qurğular Kişçay, Talaçaq, Dəmiraparançay, Ordubadçay və s. selli çaylarda yaradılmışdır. 2. Selli çayların hövzələrində fitomeliorativ tədbirlərlə (ağac, kol, ot və s. bitkilər əkmək) təhlükəli sel ocaqları zərərsizləşdirilir.
Azərbaycan çayları dünyanın ən böyük axarsız hövzələrindən biri olan Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir.
Kür çayı Türkiyə ərazisindəki Qızılgədik dağının şimal-şərq yamacından , 2740 m mütləq yüksəklikdən başlayır. O, Gürcüstan ərazisindən keçərək, Azərbaycana daxil olur. Mingəçevir su anbarına qədər Kür düzənlik və alçaqdağlıq ərazilərlə, sonra isə Kür-Araz ovalığı ilə axaraq Xəzər dənizinə tökülür.
Kür çayının uzunluğu 1515 km-dir, onun 906 km-i Azərbaycan Respublikasının ərazisindədir. Hövzəsinin sahəsi Arazla birlikdə 188 min km2-dir.Kür Xəzər dənizinə saniyədə 580 m3 , ildə 18 km3 su axıdır.
Kür respublikamızda yeganə çay su yoludur.
Kür çayının illik axımının 52%-ni qar, 30%-ni yeraltı, 18%-ni yağış suları təşkil edir.
Araz çayı Türkiyə ərazisində Bingöl silsiləsindən (2990 m) başlayır, Sabirabad şəhəri yaxınlığında Kürlə qovuşur. Onun uzunluğu 1072 km, hövzəsinin sahəsi 102 min km2-dir. Araz çayı yuxarı və orta axarlarda iti axır, aşağı axarda isə onun sürəti zəifləyir. Çayın hövzəsində fəal yuyulma prosesi gedir və hər il Kürə 14 mln.tona yaxın çöküntü gətirir.
Araz çayının illik axımının 46%-ni yeraltı sular, 38%-ni qar, 16%-ni yağış suları təşkil edir.
Samur çayı Azərbaycanın şimal-şərqində ən iri çaydır. 3600 m mütləq yüksəklikdən başlayır və Xəzər dənizinə tökülür. Uzunluğu 216 km, hövzəsinin sahəsi 4,4 min km2-dir.Samur dağlıq sahədə sıldırımlı,dik yamaclı,dərin dərə ilə axır.Samur-Dəvəçi ovalığının geniş şimal hissəsi bu çayın gətirdiyi çöküntülərdən yaranmışdır.Çayın qidalanmasında yeraltı bə buzlaq suları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Ona görə də illik axımın böyük əksəriyyəti yay aylarının payına düşür.Samur çayı üzərində su qovşağı tikilmişdir.Samur-Abşeron suvarma kanalı bu qovşaqdan başlanır.
Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacından başlayan Qusarçay, Qudyalçayın, Qaraçayın, Vəlvələçay, Gilgilçay, Ataçay Xəzər dənizinə tökülür.
Qobustan və Abşeron yarımadasının çayları (Sumqayıt, Ceyrankeçməz, Pirsaat, Sitalçay və s. ) əsasən yağış suları ilə qidalanır.
Naxçıvan MR-in əsas çayları Arpaçay, Əlincəçay, Gilançay və Ordubadçaydır. Onlar qar, yağış və yeraltı sularla qidalanır, yaz aylarında daşırlar.

Yerdə atmosfer təzyiqinin müxtəlifliyi və onun coğrafi nəticələri. Atmosferdə su, hava və iqlim

Atmosferin alt troposfer qatında havanın tempraturu hündürlüyə qalxdıqca aşağı düşür. Hər 100 m də 0,6o C. Buna termik pillə yaxud aerotermik qradient deyilir. Müəyyən edilmişdir ki, 19 km yüksəklikdə insan damarında qan qaynamağa başlayır. Stratosferdən yuxarıda mezosfer təbəqəsində tempratur -100 -130o C olur. Termosfer qatında tempratur isinir +220 +1000o C olur. Daha yuxarıda isə 1500o C-ə çatır. Havanın tempraturunun sutkalıq və illik …….. Atmosferin yer səthinə yaxın hava qatında daha aydın nəzərə çarpır. Bu dəyişkənlik Günəşin üfüq üzərindəki yüksəklikdən və səth örtüyünün xarakterindən asılıdır. Troposferin aşağı hissəsindəki hava kütlələri istiliyi günəş tərəfindən qızdırılan yer səthindən aldığından, sutka ərzində tempratur dəyişmələri daha aydın, yayda 2 min m, qışda 500 m yüksəklikdə müşahidə olunur. Havanın tempratur gedişi ilk növbədə coğrafi en dairəsindən asılıdır. Bu isə ekvatordan qütblərə doğru getdikcə istilik balansının dəyişməsi ilə bağlıdır. Eyni orta tempraturlara malik ərzilər xüsusi xətlərlə yəni, izotermlərlə birləşdirilir. Hava elementlərinin tətqiqi ilə metereolojiya elmi məşğul olur. Tempraturun ölçülməsində 3 şkaladan, kelvin, selsi, farangey şklasından istifadə olunur. Hündürlüyə doğru tempraturun aşağı düşməsi bəzi hallarda pozulur. Bu hal tempratur inversiyası adlanır. Dağlıq ərazilərdə yamac boyu soyuyub ağırlaşan hava kütlələrinin dərəyə enməsi və aşağı qatın soyuması ilə yaranan inversiya, oroqrafik inversiya adlanır. Yer səthinin effektiv şüalanması yolu ilə istilik itirməsi nəticəsində yaranan inversiya səthə şeh və qırov düşməsi ilə nəticələnir və radiasiya inversiyası adlanır. İsti hava kütlələrinin soyuq əraziyə daxil olması nəticəsində isti havanın yüksəyə qalxması ilə nəticələnən inversiya adekvativ inversiya adlanır.
Sübut olunmuşdur ki, 1 m3 havanın çəkisi 1 kq 33q-dır. Bu isə yer səthindən atmosferin üst səthinədək olan sütunun və onun tərkibindəki toz hissələrinin ağırlığının göstəricisidir. Yüksəkliyə qalxdıqca hava sütununun qalınlığı və sıxlığı azalır ki, bu da təzyiqin bu istiqamətdə tədricən aşağı düşməsi ilə nəticələnir. Qəbul olunmuşdur ki, hər 10 m-də atmosfer təzyiqi 1 mm civə sütunu aşağı düşür. Buna barik pillə deyilir. Normal atmosfer təzyiqi 45-ci paraleldə, okean səviyyəsində, 0OC tempraturda yer səthinin 1 sm2 sahəsinə atmosfer sütunu 1,033 kq havanın təzyiqi, 760 mm civə sütunudur ki, bu da normal təzyiqdir. Təzyiq müxtəlif istilik tutumuna və istilik keçirmə qabiliyyətinə malik olan quru və okean üzərində atmosfer təzyiqi eyni olmur. Yer kürəsinin müxtəlif enliklərində Günəş istiliyinin qeyri bərabər lakin qanuna uyğun paylanması müxtəlif təzyiq qurşaqlarının yaranmasına səbəb olmuşdu. 1) Ekvatorial qurşaq istilik hesabına gizli buxarlanma prosesi nəticəsində hava quruyaraq yüngülləşir və yuxarıya qalxır. Havanın qalxan hərəkəti nəticəsində atmosfer təzyiqinin aşağı düşməsinə səbəb olur. 2) Tropik enliklərdə 20 – 30O şimal və cənub enliklərdə enən hava axınları yüksək təzyiq qurşaqları, yəni barik maksimum yaranmasına səbəb olur. 3) Mülayim qurşaqlarda atmosfer təzyiqinin ikinci alçaq təzyiq qurşağı yerləşir. Cənub yarımkürəsində alçaq təzyiq bütövlükdə okean üzərində yerləşdiyindən mülayim qurşağı əhatə edir. İl boyu sabit 738 mm civə sütunu olaraq, barik maksimum yaranır. 4) Qütb ətrafında il boyu buz örtüyünün mövcud olması mülayim qurşaqda qalxan hava hərəkətinin soyuyaraq ağırlaşması və qütb ətrafı enliklərdə aşağı enməsi, yüksək təzyiq qurşaqlarının yaranmasına səbəb olur. Ölkəmizin yerləşdiyi subtropik enliklər üzərində qışda Azor və Havay adaları üzərindəki yüksək təzyiq sahələri Sibir və Şimali Amerika yüksək təzyiq sahələri ilə birləşərək, bütöv təzyiq qurşağı yaradır. İqlim xəritələrində eyni təzyiqə malik olan əraziləri birləşdirən xətlər izobarlar adlanır. Biz bilirik ki, buxarlanma suyun maye halından qaz halına keçməsi olub, havanın tempraturundan, küləkdən səth öryüuündən asılıdır. Havadakı su buxarı havanın rütubətini əmələ gətirməklə yanaşı müəyyən şəraitdə dəyişilərək yağıntıya çevrilir. Su buxarı atmosferin alt qatında mövcuddur. Eyni vaxtda atmosfer 14 min km3 həcmində su buxarını saxlayır. Bunun 86 % -i okean və dənizlərdən 14 %-i quru səthindən buxarlanaraq atmosferə daxil olur. 1 qram suyun buxarlanmasına 597 kal, 1 qram buzun buxarlanmasına 677 kal istilik sərf olunur. Yer səthindən hər il 1020 mm su layı buxarlanır. Buxarlanmanın ən yüksək qiyməti tropik enliklərdə okean səthi üzərində 2000 mm. Ən aşağı qiymət isə tropik enliklərdə, səhra üzərində 50 – 100 mm-dir. Müəyyən istilik şəraitində maksimal buxarlana bilən rütubət miqdarına buxarlanma qabiliyyəti deyilir. Mümkün buxarlanma adlanır. Buxarlanma ilə buxarlanma qabiliyyəti arasındakı fərq, quraqlıq dərəcəsi adlanır. Ekvatorial enliklərdə bu fərq 1000 mm mülayim enliklərdə 700 mm, tropiklərdə 2000 mm, qütbyanı enliklərdə 100 mm-dir. İqlim xəritələrində eyni buxarlanma qabiliyyətinə malik olan əraziləri birləşdirən xətlər izoqamin adlanır. Havanın rütubətliliyi mütləq və nisbi formada olur. 1 m3 havada olan su buxarının qramlarla miqdarına mütləq rütubətlilik deyilir. Bu ilk növbədə havanın tempraturu ilə düz mütənasibdir. Məs: -20o-də havanın tərkibində 1 qr su olduğu halda, +20o-də 17 qr olur. Məlumdur ki, havada olan su buxarının miqdarı daima doymuş halda olmur. Yəni havanın nisbi rütubətliliyi 1 m3 havada olan su buxarının, həmin tempraturda mümkün olan su buxarının %-lə nisbətinə deyilir. Müəyyən tempraturda havanın tərkibində həmin tempraturda maksimal, mümkün miqdarda su buxarı varsa o, doymuş hava adlanır. Doyma həddi 100 %-dir və yağıntının əmələ gəlməsi üçün başlıca səbəbdir. Havanın rütubətini təyin edən ən mükəmməl cihaz psixometrdir. Troposferdən yer səthinə maye və bərk halda tökülən su atmosfer çöküntüləri və ya yağış adlanır. Bilavasitə buluddan tökülən – yağış, qar, dolu, havadan tökülənlər isə şeh, qırov, sırsıra. Buxarın maye halına keçməsinə kondensasiya deyilir və bulud, duman, şeh, yağış əmələ gəlir. Buludun əmələ gəlməsi atmosferin müəyyən qatında su buxarının kondensasiyasını və sublimasiyasının baş verməsi ilə əlaqədardır. Buludun yaranması üçün əsas şərtlərdən biri atmosferdə asılı vəziyyətdə qalan bərk maddələrdir. Onlar əsasən bitki sporları, duzlar və s.-dir. Bu bərk hissəciklər su damlası üçün kondensasiya nüvəsi rolunu oynayır. Buludlar əsasən okean və dənizlərin vasitəsi ilə əmələ gəlir. Külək vasitəsi ilə quru üzərinə gətirilir. Buludla örtülülük bal və ya faizlə müəyyən edilir. İngilis alimi Hovard buludları 3 tipə, topa, lələkvari, laylı buludlar tipinə bölmüşdür.

Bunu paylaş:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

Atmosferin tərkibi, quruluşu əhəmiyyəti. Günəş radiasiyası. Havanın təbii şəraiti.

Yerin hava qatı geoloji inkişaf mərhələlərində təqribən 4,5 – 5 mlrd il əvvəl Yer səthini təşkil edən bazalt qatının əmələ gəlməsi ilə bir vaxtda yaranmışdır. Güman edilir ki, kütləvi şəkildə püskürərək yer səthinə çıxan lavaların tərkibindən ayrılar. Su buxarı və yüngül qazlar yer ətrafında toplanaraq ilkin hava qatını yaratmışlar. Lakin ilkin geoloji dövrlərdə havanın tərkibində Azot və Oksigenin miqdarı indikindən xeyli az karbon qazının miqdarı isə çox olmuşdu. Yer planetindəki hava qatı öz mineral xüsusiyyətləri ilə digərlərindən fərqlidir. Belə ki, Mars Atmosferində oksigen və su buxarı olmaması həyat üçün əlverişsiz şərait yaradır. Hazırki geolji dövrdə Atmosferin alt 90 – 100 km-lik təbəqəsi aşağıdakı mexaniki qarışıqlardan ibarətdir. Azot 78,8 %; oksigen 20,94 %; Arqon 0,93 %; karbon 0,03 %; təsirsiz qaz olan neon 0,03 %. Bundan başqa hər il atmosferə 14 min km3 buxar halında su 100 mln tonlarla aerozol hissəciklər, his, toz, duz kristalları, kosmik toz daxil olur. Atmosfer, troposfer, stratosfer, mezosfer, termosfer (ionosfer) və ekzosfer qatlarından ibarətdir. Atmosferin alt sərhəddi şərti olaraq qurunun səthi hesab olunur. Hesablamalara görə, 3000 km-dən yuxarıda atmosfer seyrəkləşərək planetlər arası fəzaya keçir. Ən alt təbəqəsi troposfer adlanır. Orta qalınlığı 11 km ekvatorda 16 – 18, qütblərdə 8 – 9 km-dir. Atmosfer kütləsinin 75 – 80 %-ni su buxarının hamısı bu qatdadır. Buludun əmələ gəlməsi, suyun 3 halı ümumi su dövranı, yağıntının düşməsi, havanın üfüqi istiqamətdə dəyişməsi troposferdə baş verir. Ondan sonra stratosfer gəlir. Yuxarı sərhəddi 50 – 55 km hündürlükdən keçir. 20% atrnosfer burda cəmlənmişdir. Burada ozon qatının miqdarı xeyli azdır. Ozon qatı, 15 – 30 km hündürlüklər arasındadır. Son vaxtlar bu qatda dəliklər yaranmışdır. Ən böyük dəlik Antraktida üzərində yaranmışdır. Stratosferdən sonra mezosfer təbəqəsi yerləşir. Onun yuxarı sərhəddi 80 km-dir. Havanın sıxlığı 200 – 220 dəfə azdır. Güclü elektrik axıınları müşahidə olunur. Qütb parıltıları baş verir. Sonra termosfer təbəqəsi yerləşir. 800 – 1000 km arasındadır. Burada azot, oksigen, kabon, arqon qazlarının atomlarından, elektronunu itirmiş atomlardan və sərbəst elektronlardan ibarətdir və burada ifrat qaz plazma adlanır. Atonların parçalanması nəticəsində qazlar ionlaşır. Termosfer qatını kosmosa çıxış adlandırırlar. Yer üzərindəki rabitə əlqələri bu qatın hesabına mümkün olur. Termosferdə 80 – 400 km daxilində ionosfer təbəqəsi ayrılır. İonosfer Yer kürəsini saniyədə 400 km-ə çatan planetlər arası Günəş küləkləindən ekran kimi qoruyur. Günəşdən gələn məhvedici rentgen şüalarının qarşısı kəsilir. Bu qatda kosmonavtlar orbital stansiyalarla açıq fəzaya çıxa bilir. Termosfer qatından yuxarıda Yer səthindən 800 min km hündürlükdə ekzosfer qatı başlanır (3000 km-ə dək). Burada hidrogen atomları, ayrı-ayrı elektron və protonlardan ibarət olmaqla, sıxlığı planetlər arası sıxlığa yaxınlaşır. Atmosfer Yerdə həyatın yaranması və inkişafını təyin edən əsas amillərdən biridir. Canlıları məhv edə bilən, kosmik ultrabənövşəyi, qısa dalğalı, radiasiyalı, rentgen şüaları, uzun dalğalı istilik şüaları atmosferdə udulur. Həyat üçün şərait yaranır, iqlim tənzimlənir, Yeri asteroid və meteroidlərdən qoruyur. Meteroid yağışları güclü partlayışlar, zəlzələ və vulkanlar yaradır. Toz və küldən ibarət bulud Yer planetində uzun müddət turşulu yağışlar yaratmış, müxtəlif canlıların məhv olmasına səbəb olmuşdur. Hazırda meteroid parçaları atmosferdə sütünmə nəticəsində yanaraq məhv olur. Atmosfer tənəffüz üçün canlı orqanizmlərə lazımdır. Havasız 4 dəqiqədən artıq qalmaq mümkün deyil. Yerdə qaz dövranının enerji və maddələr mübadiləsinin həyata keçirilməsini rütubət dövranını təmin edir. Atmosfer həm də səsin yarandığı mühitdir. Yer səthində səsin sürəti saniyədə 332 m-dir. Həmin bu sürət tempratur və rütubətdən, məhəllin hündürlüyündən asılıdır.
Buludların yaranması, yağıntının düşməsi atmosferdə baş verir. Yerin hava qatı olmasaydı günəş şüaları səpəlnməz və yalnız şüanın düşdüyü yeri isidərdi. Gecələr isə hədsiz dərəcədə soyuyardı (Aydakı kimi). Atmosfer canlıların, insanların yaranması üçün şərait yaratmışdır. Ona görə də atmosferin geobiogen mənşəli olması qəbul edilmişdir. Günəşdən Yer səthinə gəlib çatan bütün Günəş materiyasının və enerjisinin məcmusuna Günəş radiadiyası deyilir. Günəş radiasiyasının tərkibi, müxtəlif şüa spektorudan ibarətdir. Onlar əsasən elektromaqnit dalğalarının məcmusudur. Vahid zaman ərzində 1 sm2 səthə düşən Günəş enerjisinin miqdarına Günəş radiasiyası deyilir. Ölçü vahidi k.kal/sm2-dir. Günəş radiasiyası yer səthinə düz, səpələnmiş və ümumi radiasiya şəklində çatır. Günəşdən bir başa yer səthinə çatan günəş şüaları düz radiasya adlanır. Atmosferdə qaz molekulları, aerozollar, su buxarı, buludlar tərəfindən və yer səthinə göy qübbəsinin bütün istiqamətlərindən daxil olan günəş şüalarına səpənənən radiasiya deyilir. Düz və səpələnən radiasiyanın cəminə ümumi radiasiya deyilir. Ekvatorda 100 – 140 kkal hər sm2-də (ildə) 90o-li paraleldə 200 – 220 kkal 60o-də 80 – 100 kkal. 90o-də hər sm2-ə 30 – 50 kkal düşür. Yer səthinə gəlib çatan ümumi radiasiyanın heç də hamısı istiliyə çevrilmir. Bir hissəsi yer səthinin xarakterindən, rəngindən, rütubətliliyindən, istilik tutumundan asılı olaraq əks olunur. Bu əks olunan radiasiya və ya albedo adlanır. Ümumi radiasiyanın digər hissəsi yer səthi tərəfindən udulur. Buna udulan radiasiya deyilir. Məhz bu radiasiya torpağın, suyun üst hissəsini, bitki örtüyünü qızdırır. Ən böyük istilik tutumu suya məxsusdur. Su radiasiyanın 95 %-ni udur. Alt təbəqələrə ötürərək gec də soyuyur. İstilik tutumuna görə torpaq 75 %, qum 60 %, meşə 70 %, buz 10 %, təzə qar 5% saxlayır.

Bunu paylaş:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

Quru suları, çaylar, göllər, su ambarları, yeraltı sular və kanallar

Plan:
Çaylar.
Göllər, mənşəyinə görə təsnifatı.
Su ambarları, kanalları.
Yerlatı sular.

Hər il okean və dənizlərdən buxarlanan təqribən 577 min km3 suyun 80% dən çoxu atmosfer yağıntıları şəklində yenidən okeana qayıdır. Suyun 18 – 20%-i külək və hava axınları şəklində quru üzərinə aparılır və orda yağıyı halına düşür. Quru üzərinə tökülən suyun 119 min km3-u yenidən çaylar, yeraltı sular, aysberqlər vasitəsilə okeana qayıdır. 9000 km3 su isə axarı olmayan çökəklərdə toplanır. Yeraltı suların çox hissəsi atmosferdən daxil olsada, onun müəyyən qisminin maqmadan ayrılması və dərinlikdəki çatlarda kondensasiyaya məruz qalması nəticəsində toplanır. Tədqiqatçılar yeraltı suların miqdarının, yerüstü suların miqdarından 40 dəfə çox olduğunu hesablamışdılar. Yeraltı sular qurunt və layarası növlərə ayrılır. qurunt suları səthdəki məsaməli süxur laylarından (qum, çınqıldan) keçərək müəyyən dərinlikdə su keçirməyən təbəqə üzərində su layı əmələ gətirir. Aşağı qatlarda 2 su keçirməyən lay arasında toplanan sular layarası sular adlanır. Yüksək təzyiqli layarası sulara artezyan suları deyilir. Qərbi Sibir, Mərkəzi Avstraliya, Şimali Amerika və Mərkəzi Asiyada böyük artezyan hövzəsi yerləşir. Daimi axarı olan, mənbəyindən mənsəbinədək uzanan dərə çay adlanır. Başladığı yer mənbə, töküldüyü yer mənsəb adlanır. Töküldüyü yerdə qollara ayrılırsa delta adlanır. Töküldüyü yerdə qıfvarı forma əmələ gətirirsə, estoari adlanır. Estuari okeana tökülən yüksək dağ çaylarında yaranır. Düzən çaylarında isə mənsəbdə, qabarma çəkinmə yarandıqda okean cərəyanları keçdikdə, esturari forması yaranır. Çayların dərəsində süxurların yayılma prosesi baş verir və bu proses erroziya adlanır. Dağ çaylarında dib erroziyası, düzən çaylarında yan erroziya yaranır. Mənsəbdə çay yatağının dərinləşdirə bilmədiyi üfüqi səth erroziya bazisi adlanır. Amazon, Parana, Konqo, Seneqal çaylarının erroziya bazisi dünya okeanıdır. Çünki bu çaylar bir başa okeana tökülür. Çay qolları ilə birlikdə su topladığı sahə çay hövzəsi adlanır. Əsas çay və onun qollarının uzunluqları cəminin onun su topladığı sahəsinə olan nisbəti, çay şəbəkəsinin sıxlığı adlanır. Çay şəbəkəsinin sıxlığı, ərazininin iqlimi və relyefindən, süxurların tərkibindən, həm də düşən yağıntıdan asılıdır. Çayın en kəsiyindən bir saniyə ərzində keçən suyun miqdarına çayın su sərfi deyilir. Çayların qidalanma mənbələri yağış, qar, buzlaq və yeraltı sular təşkil edir. Çayın düşməsi, mənbəyi ilə mənsəbi arasındakı hündürlük fərqindən asılıdır. Dağ çaylarında düşmə böyük, düzə çaylarında isə kiçik olur. Dağ çaylarında dərin dərələr, kanyon, astana, şəlalə əmələ gəlir. Dib erroziyası güclü olur. Düzən çaylarında yan erroziya güclü olur. Düzən çaylarında yan erroziya güclənir, əyriliklər adlanır və bu meandrlar adlanır. İlk dəfə bu ad Türkiyənin Menderes çayına aid edilmişdir.
Qapalı təbii çuxur göl adlanır. Göl çuxurlarının əmələ gəlməsində endogen və ekzogen qüvvələr iştirak edir. Göllər yaranmasına görə 2 tipə bölünür.

Bunu paylaş:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

Əsas Dağəmələgəlmə Mərhələləri

Yerin geoloji inkişaf mərhələləri.
Yerin dəniz və quru mərhələləri.
Era və dövrlərdə baş vermiş dağəmələgəlmələr.

Yerin geoloji inkişaf mərhələsinin əvvəlində yəni 4,5-5 mlrd. Il əvvəl yer qabığının əmələ gəlməsi onun qalınlığının yəni intruzif və effuzif süxurlarla artması nəticəsində əvvəlcə okean tipli yer qabığı əmələ gəldi. Yerin daxilində endogen gərginliyin artması ilə yer qabığı ayrı-ayrı hissələrə bölündü. Mantiyanın üst hissəsini də əhətə edən bu nəhəng, bərk hissələr, yəni Litosfer tavaları üfüqi istiqamətdə hərəkət edərək geoıoji inlişafın əvvəlində yəni, Kriptozoy eonunda, Kembriyə qədərki dövrdə bir-biri ilə toqquşaraq ilk qırışıqlar yəni ən qədim dağlıq ərazilər yaranmışdır. Erkən Paleozoyu da əhatə edən bu dövr baykal qırışıqlığı adlanır. İndiki qədim platformalar Şərqi Avropa, Orta Sibir, Çin, Koreya, Hindistan, Şimali Amerika, Cənubi Amerika, Antraktida, Avstraliya və s. kristallik bünövrələrdəki izləri qalan Yer kürəsinin ilk dağları yaranmışdır. Kembriyə qədərki dövrün sonlarında qırışıq əmələ gəlmənin nəticəsində bu dağlar aşınıb parçalanıb, Yer səthinin ilk sabit hissələri olan qədim platformalar yaranmışdır. Paleozoyun əvvəlindən başlayaraq platformalar tədricən əyilmə prosesinə cəlb olunmuşdur. Bu mərhələ dəniz dövrü adlanmışdır. Alt Paleozoyun sonunda Siluy dövründə Litosfer tavalarının intensif toqquşmasına üstün olduğu bu dövrdə, yeni qırışıqlar yaranmışdır. Kaledon qırışıqlığı adlanan bu dövrdə Tyanşan, Altay, Sayan, Şotlandiya, Skandinavya, Qrellandiya, Şimali Appalaç, Baykal ətrafı, Ərəbistan yarımadası, Kalaxari, Brazilya yaylası əməli gəlmişdi. Bu yer qabığı inkişafının quru mərhələləri adlanmışdır. Paleozoyda tavaların hərəkətləri nəticəsində yeni dağəmələgəlmələr başlandı. Hertsin qırışıqlığı adlanan bu mərhəldə Ural, Baş suayrıcı, Appalaç, Tyanşan, Sayan, Altay dağlarının bir hissəsi, Böyük Xindan dağları əmələ gəlmişdi. Bu dağlar, yenidən fəallaşmış dağlar sayılır.(Həm də yenidən törəmiş dağlar adlanır.) Bu dövrün əvvəlində baş verən, fəal üfüqi hərəkətlər nəticəsində qədim tavalar. Yəni Şərqi Avropa, Sibir, Çin-Koreya, tavaları birləşərək, Lavraziya quru sahəsini yaratmışlar. Mezozoy erasında fəallaşan Lavraziya və Qondvananın parçalanması nəticəsində Afrika, C. Amerika, Avstraliya, Antraktida, Ərəbistan və Hindistan yarımadaları yarandı. 130-140 mln. il bundan əvvəl Litosfer tavalarının toqquşması ilə Mezozoy və ya Kimmeri dağları əmələ gəlməyə başladı. Bu zaman Kordilyer, Verxoyansk, Sixoti-Alen, Tibet, Kunlun dağları yarandı. And dağlarının mərkəzi hissəsi formalaşmağa başladı. Tetis okeanı qapandı. Kaynazoy erasında baş verən və indi də davam edən alp qırışıqlığıdır. Sakit okean tavasının Şimali və Cənubi Amerika tavaları ilə toqquşması And dağlarının Kordilyer dağlarının sahil hissələrinin yaranmasına səbəb oldu. Sakit okeanın Avrasiya və Hind-Avstraliya tavasının toqquşması sakit okean odlu qövsünün yaranmasına səbəb oldu. Sakit okeanın Avrasiya və Hind-Avsyraliya tavasının toqquşması sakit okean odlu qövsünun yaranmasına səbəb oldu. Çukot yarımadasından cənuba doğru Kamçatka yarımadası, Saxalin, Yapon, Filippin, İndonaziya, arxipelaqına qədər çökəkliklə və adalar qrupu yarandı. Hindistan və Ərəbistan tavaları hərəkət edərək Avrasiyaya birləşdi. Yarımadalar yarandı. Tetis okenı tamamilə qapandı. Atlantik okeanından sakit okeanına qədər uzanan Alp-Himalay seysmik qurşağı yarandı və bu qurşağa Alp, Karpat, Krım, Atlas, Qafqaz, Anadolu yaylası, İran dağlıq yaylası, Kopetdağ, Hindquş, Tyanşan dağlarının bir hissəsi, Tibet, Himalay dağları və İndoneziya adlar qrupunu yaradaraq, Sakit okean odlu halqasına birləşdi. Yer kürəsinin quru sahəsinin ən hündür zirvəsi olan Himalay dağlarındakı Comolunqma (Everest) 8848 m hündürlükdə olan zirvə yarandı. Bu qurşaqda dağəmələgəlmə prosesi indi də davam edir. Ən fəal seysmik zonaya aiddir. Fəael seysmik qurşaqların üçüncüsü, And-Kordilyer dağ sistemidir. Meridional istiqamətdə, bu dağ sistemi, şimaldan cənuba Antarktida da daxil olmaqla çox böyük qurşaq əmələ gətirir. Müasir taktonik hərəkətlər Qafqaz dağlarında, Kordilyer-And dağlarında, Aralıq dənizi sahillərində, Yapon adalarında, İndoneziya adalarında, Sakit okeanda davam edir. Kaynazoy erasının Neogen dövründə Böyük Qafqaz dağları 4000-4500 m-ə qədər yüksəlmiş, Kiçik Qafqaz dağları isə 3500 m-ə qədər yüksəlmişdir. Kür çökəkliyi isə 5-9 m çökmüşdür. Cavan dağ sistemləri hal-hazırda illik qalxmaya məruz qalır. Bu qalxma 3-5 mm-dən 10-20 mm arasındadır.

Bunu paylaş:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

Litosfer tavaları nəzəriyyəsi. Platforma və geosinklinallar.

Plan:
1)Yer qabığının tipləri.
2) Vegenerin nəzəriyyəsi
3) Ən böyük litosfer tavaları
4) Materik və okean tipli tavalar
5) Qalxanlar, kristallik bünövrə.

Biz yerin planetar və geoloji inkişaf mərhələlərinin xüsiyyəylərini bilirik. Yer qabığının sonrakı inkişafı haqqında alman alimi Vegenerin hazırladığı, materiklərin dreyfi nəzəriyyəsi diqqəti daha çox cəlb edir. Sahil xətlərinin oxşarlığına əsaslanmaqla o, müasir materiklərin üfüqi istiqamatdə yerləşmələri fikrini irəli sürmüşdü. Lakin onları hərəkətə gətirən qüvvələri və bu hərəkətlərin mexanizmini sübut edə bilmədiyinə görə, bu nəzəriyyə tezliklə unuduldu. XX əsrin 60-cı illərində dünya okeanında aparılan geniş miqyaslı tədqiqatlar nəticəsində yeni Litosfer tavaları nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Bu fərziyyəyə görə, yer qabığı və üst mantiyadan ibarət, qalınlığı 250-90 km arasında dəyişən, Litosfer bütöv olmayıb, dərinlik çatları vasitəsi ilə materik və okean tipli litosfer tavalarına bölünür. Bu tavalar arasında ən böyükləri bunlardır: Sakit okean, Avrasiya, Hind-Avstrliya, Afrika, Şm.Amerika, Antraktida. Nisbətən kiçik litosfer tavaları, Kokos, Naska, karib və s.-dir. Sakit okean litosfer tavası yalnız okean tiplidir. Litosfer tavaları nəzəriyyəsinin tərəfdarlarına görə, yer səthi, ona yaxın dərinlikdə baş verən bütün daxili proseslər litosfer tavalarının üfüqi yerdəyişməsinin təzahürüdür. Güman olunur ki, nisbətən bərk olan litosfer tavaları ərimiş mantiya maddələri üzərində yatırlar. Mantiya və nüvədə ərimiş maddələrin yer səthinə və yerin mərkəzinə doğru yerdəyişməsi baş verir. Səthə doğru qalxan ərimiş maddələr, böyük təzyiq altında aşağıdan litosferə təsir göstərir. Belə təzyiq nəticəsində, litosferin nazik hissələrində uzunluqları 100 km-lərlə ölçülən dərinik çatları əmələ gəlir. Bu qırılmalar boyu Litosfer ayrı-ayrı tavalara bölünür. Litosfer tavalarının sərhəddi okeanlarda orta okean dağ silsiləsi boyu, quruda isə sıra dağlar boyu keçir. Vulkan püskürmələri və zəlzələlər də by zonalarda baş verir. Mantiya maddələrinin üstü ilə üfüqi istiqamətdə yerdəyişmələrin sürəti ildə bir neçə sm olur. Bu hərəkətin bir neçə 100 mln il davam etdiyini nəzərə alaraq, tavaların 1000 km-lərlə məsəfə keçdiyini hesablamaq olar. Tədqiqatlar nəticəsində Litosfer tavalarının qarşılıqlı əlqəsinin 2 tipi müəyyən edilmişdi. Yəni tavaların bir-birindən aralanması və toqquşmaları,okean tipli Litosfer tavalarının aralandıqları zona, müasir orta okean dağ silsilələrinə uyğun gəlir. Bu dağlar okeanların ortası ilə 70 min km uzanır və 30-50 km-ə çatan dərələrlə sağ və sol sahillərinə bölünür. Bu dərələr “rif dərələri” adlanır. Litosfer tavalarının şaquli yerdəyişməsinin təsiri ilə, geoloji cəhətdən daha cavan olan Hind və Atlantik okeanları öz sahillərini genişləndirir. Litosfer tavalarının aralanması “Divergent sərhəd” toqquşması isə “Konvergent sərhəd” adlanır. Bəzən materik və okean tipli tavalar toqquşur. Bu zaman okean tavası, daha qalın materik tavasının altına girir. Belə toqquşma zonasında, okean tavasının kənarında, dərin sulu okean novları əmələ gəlir. Materik tipli tavaların toqquşması zamanı, nəhəng dağ sistenləri yaranır. Məs: Priney yarımadasından Böyük Zond adalarına qədər qurşaq şəklində uzanan, Alp-Himalay dağ silsilələri. Avrasiya tavasının, Afrika və Hind-Avstraliya tavaları ilə toqquşmaları nəticəsində əmələ gəlmişdir. Arxey və proterozoy eralarında, əvvəlcə vahid quru sahəsi, Pangeya yaranmışdır. Sonra onu hər tərəfdən əhatə edən dünya okeanı Pantalas yaranmışdı. Sonra Pangeya, Lavraziya və Qondvana ayrıldı. Güman edilir ki, Lavraziya ilə Qondvana arasında ensiz Tetis okeanı yaranmışdır. Mezozoy erasının, Yura dövründən, Lavraziya və Qondvana da materiklərə parçalanaraq müasir materikləri və Hindistan və Ərəbistan tavaları yaranmışdır. Atlantik və Hind okeanları cavan, həm də genişlənməkdə olan okeanlardır. Qədim sayılan, Sakit və Şimal buzlu okeanın sahələri azalır. Afrika, Hindistan və Ərəbistan tavaları şimala doğru hərəkət edərək, Avrasiyaya toqquşublar. Tetis okeanı qapanmış, qalıqları yaranmışdır. Yerində Alp-Himalay qurşağı yaranmışdır. IV dövr ərzində Somali və Ərəbistan materikə yaxınlaşmış, Kaliforniya Şimali Amerikadan uzaqlaşmağa başlamışdı.
Hal-hazırda Aralıq dənizi qapanır, Qımızı dəniz, rif dərəsi boyu sahəsini genişləndirir. Toqquşma sahəsində yerləşən, seysmikliyi ilə seçilən sahələrdə tez-tez zəlzələlər baş verir. Belə sahələr geosinklinal adlanır. Geosinklinalların uzun illər ərzində inkişafının son orogen mərhələsində litosferin sabit-qalın bərk və hamarlanmış hissələri olan Platformalar yaranır. Erroziya və denudasiya prosesləri, dağlıq ərazilərdə yer səthində yatan süxurları yuyur. Bünövrədəki qranit, qneys və metamorfik süxurlar səthə çıxır. Yaşlarına görə platfomalar, qədim və cavan platformalara ayrılır. Qədim platformalar, Şərqi Avropa, Afrika, Anarktida və Avrasiya platformalarıdır. Cavan platformalar isə, Turan, Qərbi Sibir, Brazilya sayılır. Qədim platformalar Arxey və Proterozoy eralarında, cavan platformalar isə, Kaledon və Hertsin qırışıqlığında yaranmışdır. Platformaların bünövrəsi əsasən qranit və metamorfik süxurlardan (qneys, kristallik şist) təşkil olunur və kristallik bünövrə adlanır. Platformaların səthi hamar deyil. Kristallik süxurların geniş qalxanları və əyilmə zonaları vardır. Şərqi Avropa platformasında, Baltik qalxanı, Şimali Amerikada Labrador qalxanı, Cənubi Amerikada Brazilya qalxanları var. Qalxanlarda kristallik süxurlar, yer səthinə çıxır. Qalxanlar platformaların fəallaşmış zonalarında, çox böyük sahədə, qədim kristallik bümövrənin, səthi qabarmış yüksək yayla və dağlıq sahələrdə yaranmışdır. Nəhəng Şərqi Afrika, Efiopya, Somali, Afrika-Ərəbistan qalxanları buna misaldır.

Bunu paylaş:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

YERİN ÖZ OXU ƏTRAFINDA HƏRƏKƏTİ VƏ ONUN COĞRAFİ NƏTİCƏLƏRİ

Bizə elə gəlir ki, yer dayanib və Günəş sanki sanki şərqdən qərbə doğru hərəkət edir.Əslində isə Günəşdən işıq alan Yer kürəsinin qərbdən şərqə doğru hərəkət etməsini alimlər çoxdan sübut etmişlər. Yerin öz oxu ətrafında fırlanması ideyası I dəfə məşhur fransız alimi Füko 1851-ci ildə təcrübi yolla sübuta yetirmişdi. Alimlər müəyyən etmislər ki, bütün fırlanan cisimlər kimi, Yer də fırlanma oxuna malikdir. Yerin paylanması ilə əlaqədar olaraq onun səthindəki bürün nöqtələr şimal və cənub qütblərini çıxmaq şərti ilə dairə cızırlar. Fırlanma sürəti ekvator boyunda yüksək həddə çatır: saniyədə 464 m; 500 şimal və cənub enliyində isə saniyədə 250 m; qütblərdə 0 m. Qütblərdə çevrə cızmayan bu hərəkətsiz nöqtələri birləşdirən xəttə yerin xəyali oxu deyilir. Yer kürə formasında oldugu üçün günəş şüaları onun bütün səthini eyni vaxtda işıqlandıra bilmir. Odur ki, Günəşə doğru çevrilmiş hissədə gündüz, digər tərəfdə gecə olur və yerin fırlanması ilə əlaqədar olaraq bu nöbələşmə ardıcıl surətdə davam edərək gecə ilə gündüzü əmələ gətirir. Yer kürəsi öz oxu ətrafında hərəkətini 24 saata (23 saat, 56 dəq. 4 saniyə) başa vurur. Yerin öz xəyali oxu ətrafinda belə tam fırlanması müddətinə 1 sutka deyilir. Yerin öz oxu ətrafında hərəkətinin böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, yerin fırlanması nəticəsində gecə iıə gündüz növbələşir və vaxt vahidi yaranır. Bu isə yer səthində işıq isti və soyuğun dəyişməsinə süxurların aşınmasına, atmosfer sirkulyasiyasına, bütün canlıların və o cümlədən insanların həyatlarına təsir göstərir. Digər tərəfdən yeri saat qurşaqlarının ayırmağa, vaxtı hesablamağa imkan verir. Yer kürəsi öz xəyali oxu ətrafında qərbdən şərqə doğru meridianlar üzrə işıqlandırır. Bu zaman hər bir meridian xətti üzərində yerləşən məntəqələri, günəş eyni vaxtda işıqlandırır. Yerin coğrafi enliyindən asılı olmayaraq coğrafi uzunluq eyni olan bütün obyektlərdə vaxt fərqlənmir. Bu yerli vaxt adlanır. Bu yer kürəsində həddən artıq yerli vaxtın olması insanların həyatında çox çətinliklər yaratdığına görə şərti olaraq qurşaq vaxtından istifadə olunur. Yer kürəsi öz xəyali oxu ətrafında tam dövrəni (360o) 24 saata vurur. 1 saata 15o, 1o-də 4 dəqiqə. Odur ki, yer kürəsində şərti olaraq qərbdən şərqə doğru meridianlar boyu hər 1-i 15o olmaqla 24 zolağa (qurşağa) bölünürlər. Hər 1 qurşaq daxilində vaxt isə onun mərkəzindəki meridana görə hesablanır və bu qurşaq daxilindəki bütün məntəqələrə aid edilir. Bu vaxt isə qurşaq vaxtı adlanır. Şərqdə yerləşən qonşu qurşaqda vaxt fərqi 1 saat irəli, qərbdə kində 1 saat geri olur. Beynəlxalq sazişə görə 1924-cü ildə Qrinviç rəsədxanasından keçən meridian (başlanğıc meridian) saatın hesablanması üçün qəbul etmək qərara alınmışdır. Ortasından Qrinviç meridianı keçən saat qurşağı 0-cı (24-cü) qurşaq kimi qəbul edilmişdir. 15o-lik qurşağın yarısı şərq (7o 30/) və yarısı qərb (7o 30/) yarımkürəsində yerləşir. Şərqə doğru 15 o gəlməklə növbəti qurşaq tapılır. Yer kürəsində hər hansı məntəqənin yaxud şəhərin neçənci saat qurşagında yerləşdiyini və yerli vaxtı bilməklə qonşu saat qurşağındakı vaxtı müəyyən etmək olar. Yer kürəsinin quru sahəsində saar qurşaqlarının sərhədlərini düz xətt üzrə deyil, inzibati sərhədlər boyunca çəkilmilmişdir. Bu ölkə daxilində vaxtın vahidliyinə nail olmaq insanlarin həyatında, fəaliyyətində uyğunsuzluğa yol verməmək üçün dilmisdir. Bu sazişdə sutkanın hesablanmasını ortadan 180o-lik meridian keçən 12-ci saat qurşağından götürmək qərara alınmışdır.

Bunu paylaş:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

YER MAQNİTİZMİ. YERİN MAQNİT QÜTBLƏRİ

Üfüqün istiqamətlərini, yəni cəhətləri təyin etmək üçün kompasdan istifadə edilir. İlk kompas Çində hazırlanmışdır. Avropa ölkələrində kompasdan XVI-XVIII əsrlərdə istifadə edilməyə başlandı. O dövrdə insanlar kompasın əqrəbinin nə üçün şimal və cənubu göstərdiyini dərk edə bilmirdilər. Bunu qütb ulduzunun cazibəsi ilə əlaqələndirirdilər. Bu ehtimal XVII əsrə qədər davam etmişdir. Sonradan məlum oldu ki, Yer kürəsi maqnit maqnit xassəsinə malik olub, öz ətrafında maqnit sahəsi, yəni maqnit qüvvələrinin fəaliyyət göstərdiyi sahə əmələ gəlir. Təcrübə nəticəsində aydın olmuşdur ki, sərbəst vəziyyətdə qoyulan əqrəbin maqnitləşmiş ucları ani vaxtdan sonra şimala və cənuba yönəlmiş olur. Odur ki, hələ 1600-cü ildə alim Cilbert kompasın əqrəbinə qütb ulduzunun deyil, yerin maqnit sahəsinin təsir etdiyini göstərmişdi. Həm də kompasın Yerin coğrafi qütblərini deyil, yerin maqnit sahəsinin təsir etdiyini göstərmişdir. Həm də kompasın əqrəbi yerin coğrafi qütblərini deyil, onlardan bir qədər şərqi və qərbi göstərdiyi müəyyən edilmişdi. Bu mərkəzləri şərti olaraq yerin maqnit qütbləri adlandırmışdılar. Tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, şimal maqnit qütbü Kanda arxipelaqında 74O şimal enliyində, 100O qərb uzunluğunda yerləşir. Cənub maqnit qütbü isə Antarktida sahilində Adeli torpağında, 68O cənub enliyində, 143O şərq uzunluğunda yerləşir. Mqanit qütblərini birləşdirən xətlərlə, coğrafi qütbləri birləşdirən xətlərlə (meridianlar) üst-üstə düşmür. Aralarında müəyyən bucaq əmələ gəlir. Bu bucaq maqnit meyl bucağı və ya inhiraf bucağı adlanır. Yerin maqnit qütbləri sabit olmayıb, yerlərini ildə yerlərini ildə 5-6 km Şərqə ya da qərbə dəyişir. Güman edilir ki, yerin nüvəsi və bərk örtük qatı müxtəlif sürətlə fırlandığı üçün, nüvə ilə yer qabığı arasında elektrik burulğanı əmələ gəlir. Bu hərəkətlər yerin maqnit sahəsinin dəyişməsinə səbəb olur. Bəzi alimlər bunun səbəbini yerin daxilində ayrı-ayrı sahələrdə tempraturun müxtəlif olması nəticəsində yaranan elektrik cərəyanının təsiri ilə əlaqələndirirlər. Yerin maqnit sahəsinin və onda baş verən dəyişiklikləri öyrənmək üçün Yer kürəsində 80-ə yaxın maqnit rəsədxanaları işləyir. İlk maqnit rəsədxanası Alman riyaziyyatçısı Qoasun səyi ilə yaradılıb. Yer maqnitizminin elementləri kompas, teodorit, elekrik maqnitometri, maqnit tərəzisi və s. cihazlarla ölçülür. Yer maqnitizmini öyrənməyin böyük əhəmiyyəti vardır. Yer qabığının təşkil edən süxurlardakı minerallar digər xüsusiyyətlərlə yanaşı maqnit hərisliyinə görə də fərqlənirər. Məs: Dəmirin maqnit hərisliyi maqneziumdan mlrd. Dəfə çoxdur. Maqnezium hərisliyi çox olan cisimlərə ferromaqnit cisimlər deyilir. Bura dəmir, nikel, kobal daxildir. Faydalı qazıntıların axtarışında və kəşviyyat işində kimyəvi elementlərin maqnit hərisliyini nəzərə alaraq, yeni faydalı qazıntı yataqları açmaq mümkündür. Bu məqsədlə ferromaqnitometr cihazından istifadə olunur. Ferromaqnit qrupu yerləşən sahədə cihaz adi maqnit sahəsinə nisbətən güclü hərisliyə malik olur. Belə sahələr mqanit anomaliyaları adlanır. Daha böyük sahə tutan sahələr isə geoanomaliya adlanır. Kursk, Qrivoyroq, Daşkəsən, Şərqi Sibir, Skandinaviya, Labrador geoanomaliya sayılır.

Bunu paylaş:

Bunu bəyən:

Bəyən Yüklənir.

Yerşünaslıq nəyi öyrənir? Kainat və Günəş sistemi. Yerin Günəş sistemində mövqeyi.

Yerşünaslıq Yer kürəsində bizi əhatə edən nə varsa onları bütöv halda öyrənən, tədqiq edən elmdir. Yer haqqında ilk öncə coğrafiyaçılar adlandırdığımız səyahətçilər məlumat toplamışlar. Bikiklərin toplanması uzun müddət coğrafiya elminin əsas vəzifəsi olmuşdur. Yalnız XIX əsrin ortalarında Antarktida və Himalay dağlarındakı ağ ləkələr haqda yeni informasiyalar əldə olunmaqla xəritələrin hazırlanması tamamlanmışdı. Məhşur filosof İ.Kant elmləri təsnif edərkən, Coğrafiyanı məkan elmi hesab edərək fiziki iqtisadi, siyasi, adət ənənələr bölmələrinə ayrılmışdı. Yerşünaslıq coğrafiyanın ən yüksək pilləsi sayılır.
Kainat və ya kosmos (yunan dilində nizamlanma mənasını verir) sonsuz və obyektiv varlıq olub, külli miqdarda səma cisimlərindən ibarətdir. Bu səma cisimləri ölçülərinə və fiziki kimyəvi xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırır:
a) nəhəngləri ulduz; b) onların təsvirində yerləşən nisbətən böyük səma cisimləri, planetlər adlanır. Ulduz və planetlərin ətrafında isə saysız-hesabsız kiçik səma cisimləri peyklər, asteroidlər, kometlər, meteroidlər yerləşir. Nəhəng ulduz qrupları bir-biri ilə birləşib vahid sistem əmələ gətirirlər. Tərkibində 1 milyarda qədər ulduz olan belə sistem qallaktika adlanır və ona kəhkəşan deyilir. Tərkibində 100 milyondan artıq qallaktikanın olduğu güman olunur. Digər qallaktikaların mövcudluğunu Amerikalı astronom Edvin Nobel sübut etmişdir. “Süd yolu” və ya “Saman yolu” adlanan bizim qallaktika mərkəzdə daha çox ulduz dumanlıq olan spiralvari formaya malikdir. Göy qübbəsində işıqlı ağ yol kimi seçilən, günəşin də daxil olduğu, bizim qallaktika öz oxu ətrafında saniyədə 250 km sürətlə hərəkət etməklə 200 milyon ilə dövr vurur.
1) Günəş özündən işıq saçan istilik verən qızmar qaz yığımından ibarət səma cismidir. Səthində 6 min dərəcə mərkəzində isə 2 mln dərəcəyə çatan isti var. Tərkibi: 70% hidrogen, 29% helium, 1% isə başqa qazlardan ibarətdir. Yerlə günəş arasındakı məsafə 149,6 mln. (150 mln) km-dir. Saniyədə 300 min km sürətlə hərəkət edən işıq şüası Günəşdən Yerə 8,3 dəqiqəyə çatır. Günəşin diametri Yerin diametrindən 109 dəfə, həcmi isə 1 mln 300 min dəfə böyük, kütləsi 332 min dəfə çoxdur. Günəş öz oxu ətrafında saayda 70 min km fırlanır. Tam dövrəni 25 sutkaya tamamlayır. Nəhəng səma cisimləri onlara yaxın yerləşən nisbətən kiçik səma cisimlərini (planetləri, meteroidləri) öz ətrafında müəyyən sistemlər yaradır. Bunlardan biri də Günəş sistemidir.
2) Günəş sisteminə 9 planet, 33 peyk, 1 neçə min asteroid, komet, meteroidlər daxildir. Planetlər ulduzların şüaları ilə işıqlanan soyuq səma cisimləridir. Günəş sisteminə daxil olan planetlər ondan uzaqlığına görə aşağıdakı kimi yerləşir: Merkuri, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton. Planetlərin ətrafında hərəkət edən kiçik səma cisimləri peyk adlanır. Yerin peyki aydır. Marsın 2, Yupiterin 13, Saturunun 10, Uranın 5, Neptunun 2 peyki var. Asteroidlər formasız, bərk maddələrdən ibarət qırıntılardır. Planetlərin hərəkəti istiqamətində dövr edirlər. Ən çox asteroid Yupiterlə Saturun arasında cəmlənmışdir. Meteroidlərin asteroidlərin parçalanması nəticəsində yaranması fərz edilir. Onların Yerdə mövcud olan minerallara uyğun gəlir. Güman edilir ki, gün ərzində yerə doğru 10 mlrd meteroid hərəkət edir. Lakin bir qismi kosmosda yanaraq, kosmik toza çevrilir. İldə 34-40 mln. ton meteroid parçaları yerə düşür. Güclü zərbə ilə yerə düşən bu səma cisimləri yer səthində dairəvi meteroid krateri yaradırlar. Hazırda 170 belə nəhəng krater mövcuddur. Meteroidlərin yerə düşdüyü kraterlərdə, Almaz metal və s. Daşlara rast gəlinir. Planertlər günəşdən uzaqlığına görə, böyüklüyünə görə, kimyəvi tərkibinə görə, kütlələrinin sıxlığına, fırlanma dövrünə görə 2 qrupa ayrılır: daxili və xarici. Günəş sisteninə daxil olan planetlər və onların peykləri həm öz oxları ətrafında, həm də günəş ətrafında fırlanır.Yer Günəşdən olan uzaqlığına görə 3-cü, kütləsinə görə isə 5-ci yeri tutur. Yer qrupu planetlər arasında ən böyüyüdür. Marsla Venera arasında yerləşir. E.ə VIII əsrdə Homer yerin hamar, sonra Herodot oval şəklində olduğunu söyləmişdir. Kürə formasında olduğunu ilk dəfə Eratosfen, Pifaqor, Ptolomey, Aristotel söyləmişdir. Eratosfen Yer kürəsi çevrəsinin uzunluğunu hesablamış (39500 km) onun böyüklüyü haqda həqiqətə uyğun şəkildə məlumat vermişdir. X-XI əsrlərdə özbək alimi Əl Biruni Yerin kürə şəklində olduğunu qeyd etməklə Yer çevrəsinin uzunluğunu (41500 km) təyin etmişdir. Onun Günəş ətrafında hərəkətini söyləmiş və ilk qlobusu hazırlamışdır. Azərbaycan alimi Nəsrəddin Tusi 1259-da Marağa rəsədxanasını tikdirmiş, ulduz qlobusu hazırlamışdır. 1519-1922-ci illərdə F.Magellan ilk dünya səyahətinə çıxaraq, Yerin kürə formasında olduğunu əyani şəkildə sübut etmişdir. Fransız alimi İsak Nyuton “Yerin cazibə qüvvəsini” kəşv etmiş və Yerin sıxılmış ellips formasında olması fikrini söylədi. Yerin tam kürə şəklində deyil, firlanma oxu boyunca basılmış ellipsoid formasında olduğunu sübut etmişdir. Əslində Yer heç bir həndəsi fiqura uyğun gəlmir. Qütblərdən basıqdır və onu Geoid adlandırırlar. Son illər Yerin ölçülərini süni peyklərin köməyi ilə müəyyən edirlər. Yerin formasının daha mürəkkəb, yəni şimal qütbündə qabarıq, cənub qütbündə batıq olması ilə müəyyən edildi. Ürəyə oxşadığı nəzərə alınaraq, onu kardeoid adlandırdı. 1924-cü ildə beynəlxalq sazişə görə Yerin ölçüləri aşağıdakı kimi qəbul edilmişdir:
1) Ekvator çevrəsinin uzunluğu – 40076 km;
2) Ekvatorial radius – 6378 km;
3) Qütb radiusu – 6357 km;
4) Meridian çevrəsinin uzunluğu – 40009 km;
5) Yerin ümumi sahəsi – 510 mln km2;
6) Su səthinin sahəsi – 361 mln km2;
7) Quru səthinin sahəsi – 149 mln km2.
Yerin forma və böyüklüyü onun səthində istiliyin ekvatordan hər iki qütb istiqamətində zonal paylanması öz cazibə qüvvəsi ilə peyki olan Ayı və ətrafındakı qaz təbəqəsini saxlamağa imkan verir. Ay öz oxu ətrafında tam dövrəni 29,5 Yer sutkasına başa vuvrur ki, nəticədə Ayda gecə-gündüzün növbələşməsi baş verir. Ay həm də Yer planeti ətrafında 1 km/san sürətlə hərəkət edir. 28 sutka 13 saat müddətində tam dövr edir. Lap qədim zamanlardan insanlar bu təkrarlanmanı öyrənmiş və “qəməri təqvimi” yaratmışlar. Ayın mənşəyi haqda bir sıra fərziyyələr vardır. Şmidt və onun davamçılarının Ay və Yer soyuq kosmik qaz və toz hissəciklərinin kütləsinin birləşməsi və sıxlaşması nəticəsində eyni vaxtlarda əmələ gəlmişdir. Süni peyklər və Ay səthinə endirilmiş aparatlar vasitəsi ilə onun onun səthinə yaxın məsafədə nazik atmosferin olduğu qeydə alınmışdır. O, tərkibinə görə yerdəki atmosferdən fərqlənir. Əsasən Hidrogen və Neon qazlarından ibarətdir. Canlıların yaşaması üçün yararlı deyil. Ay işıq saçmır. O, ya bilavasitə ya da Yer atmosferindən əks olunan Günəş şüaları ilə işıqlanır. Ayın eyni yarısı həmişə işıqlı olur və Ay müxtəlif şəkildə görünür. Səbəbi odur ki, Ay həm öz oxu ətrafında, həm Yer ətrafında, həm də Yerlə birlikdə Günəşin ətrafında fırlanır. Yer, Ay və Günəşin fəzadakı mövqeyi və hərəkəti arasıda cüzi uyğunsuzluq, Günəş və Ay tutulmasına səbəb olur. Yer kürəsi Günəşlə Ayın arasında olduqda, Ay tutulması, Ay Yer ilə Günəş arasında olduqda, günəş tutulması baş verir. Ayın ətrafında sıx atmosfer olmadığı üçün, havanın tempraturu gündüzlər +130 dərəcəyə qədər qalxır, gecələr isə -(150-170)oC -ə enir. Ayın 40 % ni dəniz və göllər tutur. Burada olan dağlara yerdə olan dağların adları ilə adlandırmışlar. Ayın yedən görünməyən tərəfinin fotoşəkillərini 1959-cu ildə LUNA-3 stansiyası çəkmişdir. 1966-cı ildə LUNA-9 stansitası səthinə enmişdir. 1967-ci ildə Ayın ilk qlobusu təyin edildi. 1969-cu ildə amerikalı Arm Stron APALON-2 kosmik gəmisi ilə Ayda tədqiqat apardı. Məlum oldu ki, Ayın səthində 10 km qalınlığında yüngül süxular, dərində isə bərk tərkibli nüvə yerləşir. Çökəkliklərdə Ay qabığının qalınlığı 60 km, dağlarda 100 km-dir. Aydan gətirilmiş süxurların tərkibi, Yerdəki bazalt süxurlarının tərkibinə bənzəyir. Yaşı 3-4 mlrd ildir. Xrom, titan, sinxrom çoxdur, qalay, kalium, natrium azdır. Ayla Yer bir-birini güclü cəzb edirlər. Ayın cazibə qüvvəsi nəticəsində, qabarma və çəkilmə hadisəsi baş verir. Bu zaman Yerin atmosferi, dayaz su təbəqəsini öxünə tərəf qabardır.