Iqtisadiyyatın ənzimlənməsi

Keyfiyyətli təşkil olunmuş mühasibat uçotu infor­ma­­siyası müəssisə və şirkətlərin istehsal əməliyyatlarının müxtəlif mərhələlərinə nəzarət etməklə, la­zı­mi şəraitdə mü­­əssisənin və onun bölmələrinin bütün əməliyyat­ları­nın fəaliy­yə­tinə nəzarət etməyə, onu təhlil etməyə və bu informasiya əsasında müxtəlif idarəetmə mərhələlərində ida­rəetmə qərar­la­rını əsaslandırmaq və qəbul etmək üçün istifadə edilir.

“Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department

I MÖVZU: BAZAR İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ TƏSƏRRÜFAT UÇOTUNUN MAHİYYƏTİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ 1 comment

1 .1. Təsərrüfat uçotunun mahiyyəti, xüsusiyyəti və vəzifələri

1.2. Mühasibat uçotu idarəetmədə mühüm amildir

1.3. Təsərrüfat uçotunun növləri

1.1.Təsərrüfat uçotunun mahiyyəti, xüsusiyyəti və vəzifələri

Təsərrüfat uçotuna tələbat insan cəmiyyəti in­ki­şa­fı­nın ən ilk mərhə­lə­lərin­də meydana gəlmiş və ictimai-iq­ti­sa­di formasiyalarda öz təsirini göstərmişdir. Lakin müx­tə­lif ictimai-iqtisadi formasiyalarda təsər­rü­fat uçotunun aparılması eyni formada olmamışdır. Hər bir ictimai for­ma­siyada təsərrüfat uçotunun öz məqsədi, vəzifəsi, for­ma­sı olmuşdur.

Uçotun yaranmasının və inkişafının qədim inkişaf tarixi vardır. Arxee­o­loq­lar və tarixçilər müəyyən etmişlər ki, yazılı uçot bizim eraya qədər XIII əsrdə Misirdə möv­cud olmuşdur. Həmin dövr üçün uçot qədim Rim döv­lə­tin­də daha geniş inkişaf etmişdir. İnsan cəmiyyəti in­kişaf etdikcə uçotun aparıl­ma­sı və maddi istehsal əmə­liy­yatlarının əks olunmasının metodiki prinsipləri dəyiş­miş­dir. İctimai-iqtisadi for­ma­si­ya­lar sistemi feodalizmin dağılması ilə əla­qə­dar olaraq köhnə şəhərlər can­lan­mağa və yenilərinin əmələ gəlməsi ilə əla­qə­dar olaraq uçot ya­zı­lış­la­rı­nın təkmilləşdirilməsi və inkişafını vacib etmişdir.

Dünya ölkələri iqtisadiyyatında baş verən dəyiş­ik­lik­lər uçotun sərbəst el­mə çevrilməsinə və onun meto­do­lo­ji prinsiplərinin tərkibinə şərait yaratmışdır. Kapita­liz­min inkişafının ilk mərhələlərində mühasibat uçotuna da­ir elmi mülahizələr irəli sürüldü.

1445-1515-ci ildə yaşamış, mühasibat uçotuna dair ilk əsərin müəllifi Lu­ka Paçoli ikili sistem üzrə uçot yazı­lış­larının aparılması qaydasını şərh etmiş­dir. Luka Paçoli tərəfindən yazılmış «Hesab, həndəsə məbləği, bəra­bər­lik və mü­nasibətlər elmi haqqında» adlı əsəri vurma cəd­vəli kimi bütün ölkələr və xalq­lar üçün çoxsaylı elmi kəşf kimi qəbul olunmuş və uçotun əsasını müəyyən et­mişdir. Bu əsər böyük riyaziyyata açılış olmasına baxmayaraq, o, mühasibat üzrə ilk əsərin müəllifi kimi tanınmışdır. Hə­min əsərdən bir neçə əsr dövründə İtaliyada, Fran­sa­da, Almaniyada, İngiltərədə mühasibat uçot üzrə dərslik kimi is­­­tifadə edilmişdir. Çox maraqlıdır ki, Luka Paçoli­nin 1494-cü ildə nəşr et­dir­di­­yi «Məbləğ» («Summa») ad­lan­­dırılan kitabının bir nüsxəsi XVI əsrdə Kiyevə gə­ti­ril­­miş və Kiyev kollegində dinləyicilərə həmin kitabdan dərs keçirilmişdir. Bö­yük alman şairi Qete ikili mühasi­bat yazılışını «İnsan düşüncəsinin ən yük­sək ix­tirası» ad­lan­dırmışdır. Məşhur iqtisadçı və sosioloq Verner Zom­bart he­sab edir­di ki, «İkili yazılış həyatda Qaliley və Nyu­ton sistemi kimi» qəbul olun­muşdur.

Beləliklə, mühasibat uçotu bir iqtisadi elm olmaq­la, ilk əvvəl onun əsası bir elm kimi Benedetto Kotruli (1458) və Luka Paçolinin (1494) əsərlərində qeyd olun­­­muş­dur. Onlar mühasibat uçotunun müəssisənin idarə olunmasında mü­hüm vasitə olduğunu göstərmiş və uni­ver­sal metodiki elm kimi qiymətləndirmişlər.

Bununla yanaşı mühasibat uçotu bir iqtisadi elm kimi, onun nəzəri və metodiki əsasları daha sonra dünya ölkələrinin alimləri və mütəxəssisləri tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Mühasibat uçotu daima təkmilləşdi­ril­mək­lə bazar iqtisadiyyatı şəraitində ölkə iqtisadiyyatının for­ma­laşması, sahibkarlığın inkişafı və idarəetmə siste­mi­n­də mühüm amilə çevrilmişdir.

Mühasibat uçotu müxtəlif inkişaf mərhələlərində ida­rəetməni zəruri uçot informasiyaları ilə təmin edə bil­mək üçün planlaşmanın, proq­nozlaşmanın və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin tələblərinə uyğun qurulmalıdır. Mü­əssisənin ida­rə edilməsində mühasibat uçotunun in­for­masiyalarından daha səmərəli isti­fa­də edə bilmək üçün mühasibat uço­tunun qabaqcıl uçot metodlarından, mü­ha­sibat uçotu beynəlxalq stan­dartlarından istifadə olun­ması, uçot əməliy­yat­larının kom­­püter­ləş­mə­si istiqa­mət­ində ətraflı iş aparılması günün vacib məsə­lə­si­dir.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mühasibat uçotu ida­rə­etmə uçotuna çev­ri­lir. Müasir şəraitdə iqtisadi cəhət­dən yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə mühasibat uçotu bir iqtisadi elm olmaqla özünün fəaliyyətində maliyyə və idarəetmə mü­ha­sibatlığına ayrılmışdır. Bununla əlaqə­dar mühasibat uço­tunun beynəlxalq standartlara keç­mək şərtlərinin yerinə yetiril­mə­sin­də birinci tələb uçotun iki hissədə – Maliyyə və İdarəetmə uçotu üzrə ayrı­lıqda aparılmasıdır.

Mühasibat uçotu informasiyalarından müəssisə və şirkətlərin müha­sibləri ilə yanaşı menecerlər, mülkiyyət sahibləri, investorlar, bank mütəxəssisləri, hü­quq­şü­nas­lar və s. geniş istifadə edirlər. Ona görə də bir sıra hal­larda mühasi­bat uçotunu «sahibkarlığın dili» kimi ad­lan­dırırlar. Bu dildə danışmalı olan sahibkarın fəaliy­yə­ti­nin bütün iştirakçıları mühasibat uçotunun nəzəri və təcrübi əsaslarından və onun anlayış və terminlərindən istifadə edirlər.

Mövcud qanunçuluğa görə Azərbaycan Respub­li­ka­sının ərazisində sahib­kar­lıq fəaliyyəti və ya başqa fə­aliyyətlə məşğul olan, hüquqi şəxs sayılan, ya­xud hüquqi şəxs sayılmayan tabeçiliyindən və mülkiyyət forma­sın­dan asılı ol­ma­yaraq fəaliyyət göstərən bütün müəssi­sə­lər, idarələr, təşkilatlar və başqaları mühasibat uçotu apa­r­mağa borcludurlar. Mühasibat uçotunun təşkilində müəssisənin vəzifələri aşağıdakılardır:

1. Müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin və bütün tə­sər­rüfat əmə­liy­yat­la­­­rının mühasibat uçotunun mövcud qanunçuluğa uyğun işlənib ha­zır­lan­mış müha­si­bat uçotu standartlarına, mühasibat uçotunun hesablar pla­nına və başqa nor­mativ sənədlərə uyğun mühasibat uçotu hesab­la­rın­da qarşılıqlı əlaqədə ikili yazılış üsulu ilə aparılır.

2. Mühasibat uçotunun aparılmasında hesabat döv­rü ərzində ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarının uço­t­da düzgün əks etdirilməsi, əmlakın qiymətlən­di­ril­məsi zama­nı təsərrüfatçılıq şəraitindən asılı olaraq qəbul olun­muş uçot siyasətinə və qanunauyğun hazırlanmış mühasibat uçotu standartları və uçota dair başqa nor­ma­tiv sə­nəd­lərin tələblərinə əməl olunmalı, keçən dövr ilə mü­qa­­yisə­də uçot siyasətindəki dəyişikliklər mü­ha­si­bat hesabatında izah edilməlidir.

3. Hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mövcud əm­lak­ın, öhdəliklərin, ka­pi­ta­lın, hesablaşmaların və digər sər­vət­­lərin inventarlaşmasının nə­ti­cə­lə­ri uçotda tam və düzgün əks etdirilməlidir. Bütün təsərrüfat əmə­liy­yat­la­rının ardıcıl olaraq uçot registrində düzgün, xronoloji qeydiyyatı təmin edilməlidir.

4. Uçotda cari xərclərin istehsala (tədavül xərc­lə­ri­nə) və kapital qoyu­luş­la­rına ayrılması dürüst müəyyən­ləş­dirilməlidir. Hər ayın biri tarixinə analitik uçot hesab­la­rının məlumatları ilə üzləşərək onların bərabərliyi və düz­günlüyü müəyyənləşdirilməlidir.

5. Mühasibat uçotunun əsas vəzifəsi maliyyə, bank, ver­gi orqanları, inves­tor­lar, malsatanlar, malalanlar, kre­­ditorlar, dövlət orqanları və digər marağı olan təş­ki­lat­lar və şəxslər tərəfindən operativ rəhbərlik və ida­rə­et­mə­ni həyata keçirmək, təqdim ediləcək mühasibat (maliyyə) hesabatının tərtibi üçün, həmçinin müəssisənin təsərrüfat prosesləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haq­qın­da zə­ruri olan məlumatları tam və düzgün formalaş­dır­maqdır.

1.2. Mühasibat uçotu idarəetmədə mühüm amildir

Mühasibat uçotu prinsipləri, sistemi və standartları daima tək­mil­ləş­di­rilməklə, bazar iqtisadiyyatının forma­laş­masında «sahibkarlıq dili» vəzifəsini ye­rinə yetir­mək­lə, idarəetmədə mühüm rol oynayır. Mühasibat uçotu ida­­rə­et­mə­də mühüm vasitə olmaqla yanaşı planlaş­dır­ma­da, müəssisə təsərrüfat-ma­liyyə fəaliyyətinin tənzim­lən­məsində, istehsalın daha yüksək səviyyədə təşkil olun­masında əsaslı rol oynayır. Müasir idarəetmə sisteminin bazar iqtisadiy­yatı tələblərinə uyğun təşkili bila­va­si­tə mühasibat uçotunun beynəlxalq uçot sistemlərinə uyğun inkişafı və tək­milləşdirilməsi ilə əlaqədardır.

Təsadüfi deyildir ki, bir sıra iqtisadi cəhətdən yük­sək dərəcədə inkişaf et­miş dünya ölkələrinin iqtisadçı mü­təxəssislərinin hesab­la­ma­la­rı­na görə idarə­etmədə is­ti­fadə olunan informasiyaların 70 faizdən çoxu ancaq mü­ha­sibat uçotu məlumatları hesab olunur. Bir qayda ola­raq iqtisadi subyektlərin bütün əmlakı, o cümlədən əsas vasitələr, xammal-materiallar, yanacaq-energetika, əmək və maliyyə ehtiyatları infor­ma­si­ya­ları mühasibat uço­tun­da sistemləşmiş şəkildə toplanaraq istehsalat, ma­liy­yə-təsərrüfat fəaliyyəti üzrə istənilən nəticələrin əldə olun­ma­sına şərait yaradılır.

Mövcud olan informasiyaların idarəetmə siste­min­də faydalı istifadə olun­ma­sını təmin etmək üçün isə mü­ha­sibat uçotunun elə bir sistemli təşkili la­zımdır ki, o mü­asir dövrdə dünya ölkələrində istifadə olunmuş qa­baq­cıl müha­si­bat uçotu və beynəlxalq standartların me­to­du və prinsiplərindən istifadə edilməsinə uyğun­laş­maq­la, he­sab­­lama texni­ka­sın­dan geniş istifadə edilmə­si­nə şərait yaratsın.

İdarəetmə sistemində mühasibat uçotu bir sıra və­zi­fələr yerinə yetirir ki, onlar içərisində mühüm əhəmiyyəti olan nəzarət funksiyasıdır. Onu da qeyd et­mək lazımdır ki, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi dövriyyədə müxtəlif mül­kiy­yət formalarının yaranması ilə bazar müna­sibət­lə­ri­nin formalaşması mü­hasibat uçotunun nəzarət funk­si­ya­sı və onun forma, metodları xarici ölkələrin təcrü­bə­lə­rin­dən istifadə edilməsi ilə daha da genişlənir və möh­kəm­lənir.

Keyfiyyətli təşkil olunmuş mühasibat uçotu infor­ma­­siyası müəssisə və şirkətlərin istehsal əməliyyatlarının müxtəlif mərhələlərinə nəzarət etməklə, la­zı­mi şəraitdə mü­­əssisənin və onun bölmələrinin bütün əməliyyat­ları­nın fəaliy­yə­tinə nəzarət etməyə, onu təhlil etməyə və bu informasiya əsasında müxtəlif idarəetmə mərhələlərində ida­rəetmə qərar­la­rını əsaslandırmaq və qəbul etmək üçün istifadə edilir.

İdarəetmə sistemində mühasibat uçotu bir sıra vəzi­fə­ləri yerinə yetirir. Həmin vəzifələr sırasında nəzarət, əm­la­kın qorunub saxlanması, informasiya və analitik və­zi­fələri xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Nəzarət funksiyası. İdarəetmənin təkmilləşdirilməsi şə­raitində müxtəlif mülkiyyət formalarının mövcudluğu, ba­zar münasibətlərinin formalaşmasında mühasibat uço­­­tu­nun nəzarət funksiyası daha mühüm şəkil alır və bu da şübhəsiz uçotun forma və metodlarının daha da tək­milləşdirilməsi və dünya ölkələri təcrübəsindən is­ti­fa­də edilməsini mühüm vəzifə olaraq qarşıya qoyur.

Müxtəlif mülkiyyət formalarının yaranması, müəs­si­sə hüquqlarının genişləndirilməsi, xalq təsərrüfatında ma­liyyə-mühasibat nəzarətinin zəifləməsi deyil, əksinə onun daha da möhkəmlənməsini tələb edir. Uçot aparatı işçiləri, nəzarət-təftiş və audit xidməti, vergi orqanları ye­ni idarəetmə prinsiplərinə əsaslanaraq mövcud olan mad­di ehtiyatların düzgün və səmərəli istifadə olunması üzə­rində nəzarəti təmin etməlidirlər. Mühasibat uço­tu­nun nəzarət funksiyasının genişlənməsi bir daha onunla əla­qə­dardır ki, hazırki şəraitdə hər bir müəssisə rəh­bər­li­yi, menecerlər öz müəssisələrini maliyyə-təsərrüfat gös­tə­ri­ciləri və ödəmə qabiliyyəti informasiyalarını əldə et­mə­ləri vacib şərtlərdir.

Nəzarət – qarşıda qoyulan məqsədə çatmaq üçün və­­zi­fənin müəyyən olun­ması prosesidir. Nəzarət pro­se­si­ni müəyyən olunmuş standartlar təşkil edir ki, onların ic­rası qarşıdakı vəzifənin yerinə yetirilməsini təmin et­mə­yə yönəldilir.

Nəzarət üç formada yerinə yetirilir. Bunlardan bi­rin­cisi ilkin nəzarət, ikincisi cari nəzarət və üçüncüsü isə sonrakı nəzarət adlanır.

İlkin nəzarət təsərrüfat əməliyyatının icra olun­ma­sı­na qədər aparılmalı, ca­ri nəzarət əməliyyatı icra olun­du­ğu dövrdə, sonrakı nəzarət isə əməliyyatın ic­ra olun­ma­sından sonra aparılmış nəzarət formasıdır. Şübhəsiz bu əmə­liy­yat­la­rın aparılması və icra olunması əvvəlcədən müəyyən vəzifəli şəxslər tərə­fin­dən sənədləşdirilir. Hər bir əməliyyat ay­rı­lıq­da müəyyən sənədləşdirmə əsasın­da icra olunur. Müəssisələrdə ilkin nəzarət bir qayda olaraq kadrların seçilib yerləşdirilməsi, material və maliyyə va­si­tələri ehtiyatlarının istifadəsində icra olunur.

Kadr ehtiyatları üzrə ilkin nəzarət müəssisələrdə se­çi­lən kadrların iş və peşəkar fəaliyyətlərinin müəyyən olun­­ması və daha hazırlıqlı, yüksək ixtisasa malik olan mütəxəssislərin seçilməsini nəzərdə tutur.

Cari nəzarət müxtəlif təsərrüfat əməliyyatlarını icra edərkən tərtib olun­muş sənədləşmə dövrünü əhatə edir. Yəni cari nəzarət bilavasitə əməliyyatların yerinə yetiril­di­yi vaxtda icra olunur. İcra olunan əməliyyatın daimi olaraq yoxlanması, əmələ gəlmiş problemlərin müza­ki­rə­si və təkmilləşməsi görülən əməliyyatın mövcud olan qa­nun­vericilikdən və nəzərdə tutulmuş plan göstəri­ci­lə­rin­dən kənara çıxmasının qarşısını alır. Beləliklə ilkin apa­rıl­mış nəzarət vasitəsilə müəyyən olunmayan qa­nun­suz əməliyyata yol verilməsi cari nəzarət vasitəsilə aradan qal­dırıla bilər.

Sonrakı nəzarət təsərrüfat əməliyyatının icra olun­du­ğu vaxtda və ya icradan sonra aparılan nəzarət for­ma­sı­dır. Müəssisədə fəaliyyət göstərən hər bir şəxs müəyyən tə­sərrüfat əməliyyatlarını icra edərkən bilməlidir ki, hə­min sənəd ondan sonra başqa mütəxəssislər tərəfindən yox­lanacaqdır. Ona görə də təsərrüfat əməliyyatının icra olunmasında hər bir şəxs tərtib elədiyi əməliyyatın qa­nun­çuluqda müəyyən olunmuş norma və standartlara uy­ğun olmasını təmin etməyə borcludur.

Müəssisələrdə sonrakı nəzarət forması bir qayda olaraq aparılan təftiş və auditor yoxlamalarının nəticəsi ilə müəyyən olunur. Aparılan audit və təftiş yoxlamaları nəticəsində müəssisənin bütün təsərrüfat-ma­liy­yə və iq­ti­sadi göstəriciləri əsaslı şəkildə araşdırılır və buraxılmış nöq­san­lar, çatışmamazlıqlar müəyyənləşməklə onların ara­dan qaldırılması üçün konkret tədbirlər görülür.

Keyfiyyətli təşkil olunmuş mühasibat uçotu infor­ma­siyası müəssisə və şir­kət­lərin istehsal əməliyyatının mü­xtəlif mərhələlərinə bütün əməliyyatlarının fəa­liy­yət­i­nə nəzarət etməyə, onu təhlil etməyə və bu informasiya əsasında müx­təlif idarəetmə qərarlarını əsaslandırmaq və qəbul etmək üçün istifadə edilir.

Əmlakın qorunub saxlanması. Əmlakın qorunub saxl­anması vəzifə­sinin yerinə yetirilməsi mühasibat uço­tu­nun daha da təkmil­ləş­di­ril­mə­si və onun nə­za­rət fun­k­siyasının möhkəmləndirilməsi ilə əlaqədardır. Xüsusi ilə qeyd olun­ma­lıdır ki, göstərilən vəzifənin yerinə yeti­ril­mə­si üçün ilk növbədə müəssisədə yüksək səviyyəli ava­dan­lıqlarla təmin olunmuş anbar təsərrüfatı, nəzarət və ölçü cihazları və digər şərait yaradılmalıdır.

İdarəetmə sisteminin daha da təkmilləşdirilməsi, ba­­zar iqtisadiy­ya­tının for­malaşması, mülkiyyətçilərin sa­yı­nın artması və xarici iqtisadi fəaliyyətin in­ki­şafı müha­si­­bat uçotunun əmlakın qorunub saxlanması vəzifəsinin daha da möhkəmləndirilməsini tələb edir. Elmi əsaslarla təşkil olunmuş mühasibat uçotu sistemi şəraitində əm­la­kın mənimsənilməsi faktlarının müəyyən olunması ilə yanaşı ko­­­­rrub­siya­laş­mış qruplaşma faktları da aş­kar­la­nır və onlara qarşı konkret tədbirlər görülməsi reallaşır.

Göstərilən məsələlərin həllində idarə və müəs­si­sə­lər­də qalıqda olan əmtəə-material dəyərlilərinin dövrü in­ventarlaşdırılmasının xüsusi əhəmiyyəti vardır. Apa­rı­lan inventarlaşdırma nəticəsində təsərrüfat əməliyyatları­nın lazımi sə­nəd­lərlə rəsmiyyətə salınması, onların mü­ha­si­bat uçotunda əks olunması müəy­yənləşdirilir və yox­lama nəticələri əsa­sın­dakı sənədlər faktiki uçot gös­tə­ri­ci­lə­ri ilə müqayisə olunmaqla nəticə müəy­yənləşdirilir.

Hazırda mövcud olan mühasibat uçotu sistemi mü­ə­­­s­sisənin digər xid­mət­lər ilə əlaqədə əmlakın qorunub saxlanmasını təmin edir və müx­tə­lif əksikgəlmə, xarab­ol­ma və itkilərin qarşısını alır.

İnformasiya vəzifəsi. Mühasibat uçotunun bazar iq­ti­sadiyyatının for­ma­ları şəraitində idarəetmədə ən mü­hüm vəzifə informasiyaların hazır­lan­ması və istifadə üçün təqdim olunmasıdır.

Mühasibat uçotu müxtəlif idarəetmə sistemində ha­zır­ladığı infor­ma­siya­lar nəticəsində tələb olunan idarə­et­mə qərarları qəbul olunur. Mühasibat uço­tu sistemi hər bir müəssisədə əmlakın hərəkəti, təsərrüfat əməliyyatları döv­rün­də onun əmələgəlmə mənbələri ilə əlaqədar ma­liy­yə və istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar sintetik və analitik infor­ma­si­ya­ları cəmləşdirib istifadə olunması üçün hazırlanır.

Nəticə etibarı ilə mühasibat uçotu informasiyaları operativ-texniki, sta­tistika uçotu, planlaşmada, proq­noz­ların tərtibində və ümumiyyətlə müəssisə fəaliyyəti üzrə taktika və strategiyanın hazırlanmasında geniş is­ti­fa­də olunur.

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, mühasibat uço­tu­­nun inkişafının bü­tün mərhələlərində onun təqdim et­di­­yi informasiyalarda obyektivliyin, doğ­ruluğun, vaxtın­da tərtib olunması vəzifəsi qarşıya qoyulur. Müasir ida­rə­etmənin təkmilləşdirilməsi şəraitində mühasibat uçotu informasiya­la­­rının hazırlanmasına daha vacib tələblər qo­yulur. Həmin in­for­ma­si­ya­lar yüksək keyfiyyətli və fay­­­dalı olmaqla mülkiyyət sahibini, xarici maliy­yə və­sa­iti qoyuluşları və digər maraqlı şəxslərin tələblərini tə­min et­mə­li­dirlər.

Analitik vəzifəsi. Hazırda idarəetmənin təkmilləş­di­ril­məsi və bazar müna­si­bətlərinin formalaşdığı şəraitdə ana­litik vəzifə çox vacibdir. Belə ki, etibarlı və hüquqi cə­hətdən əsaslandırılmış mühasibat uçotu infor­ma­siya­la­rı əsasında mü­əssisə və onun tabeçiliyində olan filialların maliyyə, istehsalat-təsərrüfat fəaliyyəti təhlil olunur və ha­zırlanmış analitik şərhlər əsasında lazımi qərarlar qə­bul olunur.

Bu vəzifənin yerinə yetirilməsi mühasibat uçotunun bütün bölmələri, o cüm­lədən mövcud ehtiyatlardan is­ti­fa­də olunması məhsul istehsalı, sərf olun­muş məsrəflərin həcmi, qiymətlərin düzgün tətbiq olunmasının gös­tə­ri­ci­lə­rinin təh­lilinə imkan verir ki, bu da sərbəst bazar iqti­sa­diyyatı şəraitində əhə­miy­yətlidir.

Bütün göstəricilərin təhlil və öyrənilməsi ilə hər bir müəssisənin iqtisadiy­ya­tına dair ətraflı analitik infor­ma­si­yalar əldə olunur ki, bu da idarəetmə sistemi tələb­lə­ri­nin icrasında əsaslı əhəmiyyətə malikdir.

1.3. Təsərrüfat uçotunun növləri

Sərbəst bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin yaran­ma­sı, müxtəlif mülkiyyət formalarının istifadəsi, xarici öl­kə şirkətlərinin iştirakı ilə mü­əs­­sisələrin təşkili əsasında Beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarından istifadə olun­ması prinsipləri, ölkədə idarəetmə prinsiplərinin tək­­mil­ləş­di­ril­məsi mühasibat uçotunun rolunu daha da artırılmasını tələb edir.

Azərbaycan Respublikasında müasir şəraitdə təsər­rü­fat uçotu sistemi bir-birilə əlaqədar olan üç formada ifadə olunur. Bunlardan birincisi operativ, ikincisi sta­tis­ti­ka və üçüncüsü mühasibat uçotudur.

Operativ uçot vasitəsilə idarə, müəssisələrin, isteh­sal sahələri, sexlərin fə­aliyyətinə gündəlik rəhbərlikdə is­ti­fadə edilir. Operativ uçot vasitəsilə mü­əssisənin idarə he­yətinə müəssisədə material ehtiyatlarının hərəkəti, məh­­sul buraxılışının həcmi, onun alıcı təşkilatlara yük­lən­məsi və miq­da­rı, istehsal ehtiyatlarının həcmi və s. in­for­ma­si­ya­lar daxil olur. Bu kimi in­­for­masiyaların alın­ma­sı mən­bə­ələri sənədlər əsasında, telefon, teletayp, faks və şifahi for­mada verilə bilər. Operativ uçot bir sıra hal­lar­da hə­min mə­lumatlara tələbat olduğu vəziyyətdə ha­zır­lanır və təqdim olunur.

Operativ uçot bir qayda olaraq tələb olunduğu hal­da aparılır. Onun təqdim olunması üçün vaxt müəyyən olun­mur. Bu isə göstərilən uçot formasının başqa uçot for­malarından fərqləndirən birinci göstəricidir.

Operativ informasiyanın ikinci fərqi onun istənilən vaxtda, sənəd­ləş­di­rilmədən hazırlanıb təqdim olun­ma­sı­dır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi ope­rativ informasi­ya­nın şifahi formada, telefon, teleqraf və teletaypla ve­ril­mə­si də onu digər uçot formalarından fərqləndirən əla­mət hesab olunur.

Bir sıra hallarda, ehtiyac olması lazım gələn şəra­it­də operativ uçot statistika və mühasibat uçotu informa­si­yalarından da istifadə edilə bilər.

Statistika uçotu xalq təsərrüfatının iqtisa­diy­yatın, elmin, təhsilin müx­tə­lif sahələrində baş verən küt­lə­vi əmə­liyyatları öyrənir. Statistika uçotu iqti­sa­diy­yatın və­ziy­yəti, onun inkişafı tendensiyası, fəhlə qüv­və­si­nin hə­rəkəti, əmtəə-material ehtiyatı, ölkə əhalisinin sayı, on­la­rın yaş, cins, ixtisas və s. göstəriciləri üzrə infor­ma­si­ya­lar toplayır və araşdırma aparır. Statistika uçotu va­si­tə­silə geniş həcmdə müşahidə aparılmaqla yanaşı əha­li­nin va­hid uçotunu təşkil edir. Bu məqsədlə statistika uço­tu mü­ha­sibat və operativ uçotu informasiya­ların­dan da istifadə edə bilər.

Statistika uçotu məlumatları əsasında dövlət ida­rə­etmə orqanları proq­noz­ları müəyyən edir, iqtisadi siya­sət sahəsində qərarlar qəbul edir, ölkənin iq­ti­sadiy­ya­tı­nın idarə olunması ilə əlaqədar olaraq konkret operativ tədbirlər görür.

Mühasibat uçotu təsərrüfat əməliyyatlarının kəmiy­yət və keyfiyyət gös­təricilərini mövcud qanunçuluqla mü­əy­yən olunmuş sənədlər əsa­sın­da, pul və miq­dar ifadəsində əks etdirməklə öyrənir və fasiləsiz nəzarəti hə­­ya­­ta keçirir. Mü­hasibat uçotunda bütün əməliyyatlar tam və ardıcıl ola­raq yalnız sənədlər əsa­sında həyata ke­çi­rilir. Mühasibat uçotunda əsa­sən pul ölçüsündən isti­fa­də edilir.

Təsərrüfat uçotunun qəbul olunmuş üç forması bir-birilə sıx əlaqədə ol­maq­la biri digərini tamamlayır və va­hid təsərrüfat uçotu sistemini təşkil edir. La­kin bu uçot formaları içərisində mühasibat uçotu aparıcı mövqe tu­tur. Mü­ha­sibat uçotunun informasiyaları əsasında müəs­si­sənin bütün tə­sərrüfat-ma­liy­yə fəaliyyətinə nəzarət tə­min edilir və idarəetmədə əsaslı şə­kildə istifadə olunur.

Mühasibat uçotu-iqtisadi elmdir. İlkin olaraq mü­ha­sibat uçotunun bir elm olması Benedetto Kotruli (1458) və Luki Paçoli (1494) əsər­lə­rin­də qeyd olu­nur. Bi­lavasitə onlar mühasibat uçotunun müəs­si­sə­nin idarə olun­masında ro­lunu əsaslı şəkildə göstərməklə, həm də elmi metodoloji əsas­larını şərh etmişdir.

Bununla yanaşı olaraq mühasibat uçotunun bir iq­ti­sadi elm kimi nə­zə­ri və metodiki əsasları xeyli sonra dünya ölkələrinin bir sıra alimləri və mü­­təxəssisləri tə­rə­findən daha ətraflı göstərilmişdir.

Mühasibat uçotunun mühüm əhəmiyyətini nəzərə alaraq hələ 1590-cı ildə ispan alimi Bartolomeo de Sa­la­zio yazmışdır: «Mühasibat uçotu bü­tün elm və in­cə­sə­nət­dən yüksəkdə dayanır, çünki hamının ona ehtiyacı ol­­duğu halda, onun heç kimə ehtiyacı yoxdur. Müha­si­bat uçotu olmadan dün­ya qəbul olun­maz olardı, in­san­lar isə bir-birini başa düşməzdilər».

Özünüyoxlama sualları

1. 1.Təsərrüfat uçotunun yaranması hansı dövrə təsadüf edir?
2. 2.Təsərrüfat uçotunun hansı növləri mövcuddur?
3. 3.Operativ texniki uçot, statistik uçot və mühasibat uçotunun oxşar və fərqli cəhətlərini izah edir.

“Azərpoçt” Novruz bayramı ilə əlaqədar növbəli iş rejimində xidmət göstərəcək

Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin tabeliyində olan “Azərpoçt” MMC Novruz bayramı ilə əlaqədar olaraq növbəli iş rejimində vətəndaşlara xidmət göstərəcək. MMC-dən AZƏRTAC-a bildirilib ki, martın 25-də respublika üzrə bütün poçt şöbələri adi iş rejimində işləyəcək .

Rəqəmsal İqtisadiyyat Strategiyasının hazırlanması üzrə İşçi qrupun 2-ci iclası keçirilib

AzerTAg.az

18.03.2023 [10:41]

Rəqəmsal İqtisadiyyat Strategiyasının hazırlanması üzrə İşçi qrupun 2-ci iclası keçirilib. İqtisadiyyat Nazirliyindən AZƏRTAC-a bildirilib ki, aidiyyəti dövlət qurumlarının nümayəndələrinin iştirakı ilə onlayn formatda keçirilən iclasda strategiyanın hazırlanması istiqamətində görülən işlər barədə müzakirələr aparılıb .

Nyu-York birjasında təbii qaz 7 faiz ucuzlaşıb

AzerTAg.az

18.03.2023 [10:32]

Nyu-Yorkun əmtəə birjasında təbii qazın qiyməti ucuzlaşıb. AZƏRTAC xəbər verir ki, Nyu-Yorkun NYMEX (“New York Mercantile Exchange”) birjasında təbii qaza olan qiymət 1 milyon BTU (British thermal unit – Britaniya termal vahidi) üçün 0,18 ABŞ dolları .

AZAL Azərbaycanla Küveyt arasında aviareysləri bərpa edir

AzerTAg.az

18.03.2023 [10:22]

AZAL aprelin 22-dən etibarən Azərbaycanla Küveyt arasında aviareysləri bərpa edir. AZAL-dan AZƏRTAC-a bildirilib ki, Bakı-Əl-Küveyt-Bakı marşrutu üzrə uçuşlar ilkin olaraq həftədə iki dəfə – çərşənbə və şənbə günləri yerinə yetiriləcək. İyun ayında bu istiqamətdə uçuşlar cədvəlinə .

Azərbaycan neftinin bir bareli 75,4 dollara satılır

AzerTAg.az

18.03.2023 [10:20]

Azərbaycan neftinin qiyməti ucuzlaşıb. AZƏRTAC xəbər verir ki, “Azeri Light” markalı neftin bir barelinin qiyməti 0,85 dollar azalaraq 75,4 dollar olub. Xatırladaq ki, Azərbaycan neftinin bir barelinin ötən il ərzində maksimum qiyməti martın 9-da (135,99 dollar) .

Dünya birjalarında neft ucuzlaşıb

AzerTAg.az

18.03.2023 [10:13]

Dünya birjalarında neft qiymətləri ucuzlaşıb. AZƏRTAC xəbər verir ki, Londonun ICE (“InterContinental Exchange Futures”) birjasında “Brent” markalı neftin bir barelinin qiyməti 1,73 dollar azalaraq 72,97 dollar olub .

Pərakəndə ticarət şəbəkəsində istehlakçılara 8,2 milyard manatlıq məhsul satılıb

AzerTAg.az

18.03.2023 [07:01]

2023-cü ilin yanvar-fevral aylarında pərakəndə ticarət şəbəkəsində istehlakçılara 8,2 milyard manatlıq, o cümlədən 4,6 milyard manatlıq ərzaq məhsulları, içkilər və tütün məmulatları, 3,6 milyard manatlıq qeyri-ərzaq malları satılıb. AZƏRTAC Dövlət Statistika Komitəsinə istinadla xəbər verir ki, 2022-ci ilin .

Yeni rezidentlər Ağdam Sənaye Parkına 36 milyon manatadək sərmayə yatıracaq

AzerTAg.az

18.03.2023 [06:14]

Ağdam Sənaye Parkının yeni qeydiyyata alınmış rezidentlərinin ümumi investisiya həcmi 36 milyon manata yaxın olan layihələrinin reallaşması nəticəsində 130-dan çox daimi iş yeri yaradılacaq. AZƏRTAC xəbər verir ki, İqtisadi Zonaların İnkişafı Agentliyinin (İZİA) idarəçiliyində olan Ağdam .

İki ayda özəlləşdirmə və icarədən büdcəyə 20,7 milyon manat vəsait ödənilib

AzerTAg.az

18.03.2023 [02:39]

İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti dövlət əmlakının özəlləşdirilməsi məqsədilə yanvar-fevral aylarında 5 hərrac keçirib. Bu hərraclarda 2 səhmdar cəmiyyətin səhm paketi, 1 kiçik dövlət müəssisəsi, 83 nəqliyyat vasitəsi özəlləşdirilib .

Kreditlərin 97,1 faizi banklar tərəfindən verilib

AzerTAg.az

18.03.2023 [01:50]

Mərkəzi Bankın təqdim etdiyi məlumata görə, fevral ayının 1-nə ölkənin bank və digər kredit təşkilatlarının kredit portfeli əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 17,5 faiz artaraq, milli valyuta ekvivalentində 20 milyard 259,2 milyon manat təşkil edib .

Dəri və dəridən məmulatların, ayaqqabıların istehsalında 3,7 dəfə artım qeydə alınıb

AzerTAg.az

17.03.2023 [23:49]

Yanvar-fevral aylarında toxuculuq sənayesi, geyim, dəri və dəridən məmulatların, ayaqqabıların istehsalı sahələrində 96,2 milyon manat dəyərində məhsul istehsal edilib. Dövlət Statistika Komitəsindən AZƏRTAC-a bildirilib ki, əvvəlki ilin müvafiq ayı ilə müqayisədə .

Əhaliyə göstərilən ödənişli xidmətlərin dəyəri artıb

AzerTAg.az

17.03.2023 [22:25]

Bu ilin yanvar-fevral aylarında əhaliyə göstərilən ödənişli xidmətlərin dəyəri ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə real ifadədə 11,1 faiz artaraq 1724,9 milyon manat olub. Dövlət Statistika Komitəsindən AZƏRTAC-a bildirilib ki, hüquqi şəxslər tərəfindən əhaliyə 1310,7 milyon manatlıq .

Azərbaycanda ət istehsalı 2,8 faiz artıb

AzerTAg.az

17.03.2023 [21:43]

Yanvar-fevral aylarında Azərbaycanda diri çəkidə 90,4 min ton ət, 322,3 min ton süd, 355,6 milyon ədəd yumurta və 39,5 min ton tərəvəz istehsal olunub. Dövlət Statistika Komitəsindən AZƏRTAC-a bildirilib ki, 2022-ci ilin yanvar-fevral .

AZAL Azərbaycan və Bəhreyni birləşdirəcək

AzerTAg.az

17.03.2023 [21:18]

İyun ayından etibarən Azərbaycanın Milli aviadaşıyıcısı (AZAL) Bəhreynə müntəzəm reyslər həyata keçirəcək. AZAL-dan AZƏRTAC-a bildirilib ki, aviaşirkətin bu marşrutu üzrə ilk reysi iyunun 1-də olacaq. İlkin olaraq, uçuşlar həftədə bir dəfə – cümə axşamı yerinə yetiriləcək. İyul ayından etibarən isə daha bir tezlik, bazar günləri əlavə ediləcək .

ADY Astanada “Taxıl ekspresi qatarı” layihəsinin təqdimatını keçirib

AzerTAg.az

17.03.2023 [20:20]

Martın 15-16-da Qazaxıstanın paytaxtı Astana şəhərində 40-dan çox ölkənin nümayəndə heyətinin iştirakı ilə “Avro-Asiya kənd təsərrüfatı məhsulları” adlı beynəlxalq konfrans keçirilib. “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC-dən (ADY) AZƏRTAC-a bildirilib ki .

Paytaxtın müxtəlif ərazilərində avtobusların hərəkət intervalında gecikmələr var

AzerTAg.az

17.03.2023 [19:00]

Vahid Dispetçer Xidmətinin bu gün axşam pik saatlarına olan məlumatına əsasən paytaxtın müxtəlif ərazilərində müşahidə olunan nəqliyyat sıxlıqları səbəbindən 51 müntəzəm marşrut xətti üzrə 147 avtobusun hərəkət intervalında gecikmələr var .

® “Galaxy S23 Ultra 7” Avropa İttifaqı İstehlakçılar Assosiasiyası arasında birinci oldu

AzerTAg.az

17.03.2023 [18:41]

“Galaxy S23 Ultra 7” Avropa İttifaqı İstehlakçılar Assosiasiyası arasında mobil telefon icmalının nəticələrinə görə birinci yerə çıxıb. İcmal Belçika, Danimarka, İtaliya, Niderland, Portuqaliya və Birləşmiş Krallıqda aparılıb. “Ultra”nı fərqləndirən xüsusiyyətlər möhtəşəm çalışma .

Korporativ Sosial Məsuliyyət “PAŞA Holding”in strategiyasının mərkəzində qalmaqdadır

AzerTAg.az

17.03.2023 [18:15]

2023-cü ildə “PAŞA Holding” öz cari strateji dövrünün son ilinə daxil olub. “PAŞA Holding”dən AZƏRTAC-a bildirilib ki, hazırda şirkətin prioritetlərindən biri 2024-2026-cı illəri əhatə edəcək yeni strategiyanın hazırlanmasıdır .

Zəngəzur dəhlizi istifadəyə verilməklə əmtəə dövriyyəsinin həcmi əhəmiyyətli şəkildə artacaq

AzerTAg.az

17.03.2023 [18:00]

Azərbaycan və Rusiya əməkdaşlığın, o cümlədən iri təşəbbüs və layihələr vasitəsilə gələcək inkişafına tərəfdardır. Onların arasında “Şimal-Cənub” beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin inkişafı, yanacaq-energetika kompleksində əməkdaşlıq, sənaye istehsalında kooperasiya .

Iqtisadiyyatın ənzimlənməsi

Elşən NƏSİROV Naxçıvan Dövlət Universitieti Dünya İqtisadiyyatı və Menecment kafedrasının müəllimi

Ümumiyyətlə iqtisadiyyatın iki tipi mövcuddur:

1. Açıq iqtisadiyyat

2. Qapalı iqtisadiyyat

Bunların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, göstəriciləri inkişaf meylləri var. Açıq iqtisadiyyat olduğuna görə biz qapalı iqtisadiyyat yox, açıq iqtisadiyyat haqqında söhbət açacağıq. Açıq iqtisadiyyatın bütün göstəricilərini, inkişaf meyllərin, qanunauyğunluqlarını üzə çıxaracaq, ona daxil olan sistemlər haqqında ətraflı məlumat verəcəyik. İndi isə bu dediklərimiz haqında qurduğumuz plan əsasında daha ətraflı tanış olaq.

Açıq iqtisadiyyat haqqında danışarkən ilk növbədə onun nə demək olduğunu bilmək lazımdır. Açıq iqtisadiyyatla qapalı iqtisadiyyat arasında çox böyük fərq vardır. Belə ki, açıq iqtisadiyyatda bazar iqtisadiyyatı hökm sürür. Burada sağlam rəqabət gedir. Ölkələr arasında qarşılıqlı idxal-ixrac olur. Açıq iqtisadiyyatın hökm sürdüyü ölkə tam müstəqil olur, heç bir ölkədən asılı və heç kimin himayədarlığı altında olmur. Bütün bu dediklərimiz qapalı iqtisadiyyatda yoxdur. Deməli, bu sadalananlar açıq iqtisadiyyatla qapalı iqtisadiyyat arasında olan fərqi təşkil edir.

Açıq iqtisadiyyatda həmçinin xarici iqtisadi əlaqələr də mühüm rol oynayır. Məs: keçmiş SSRİ ilə Türkiyə arasında münasibətlər çox gərgin olduğuna görə Naxçıvan Muxtar Respublikasında sərhəddə yerləşən Sədərək qəsəbəsi çox əlverişsiz iqtisadi-coğrafi mövqeyə malik idi. Azərbaycan Respublikası müstəqilliyə nail olduqdan və Türkiyə ilə özünün dostluq, qardaşlıq münasibətlərini bərpa etdikdən sonra Sədərək qəsəbəsinin iqtisadi-coğrafi mövqeyi təkcə bu iki ölkə üçün deyil, həm də mərkəzi Asiya ölkələri üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Yaxud, Bakı-türkmənçay gəmi-bərə xətti işə düçdükdən sonra Mərkkəzi Asiya respublikalarınıın, Rusiyanın Sibir, uzaq şərq rayonlarının, habelə Çin və Yaponiyanın Avropa ölkələri ilə nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrində Respublikamızın iqtisadi-coğrafi mövqeyinin qat-qat artmışdır.

Son illərdə İran və Türkiyə ilə mehriban qonşuluq münasibətləri möhkəmlənir. Astara, Biləsuvar, Cəlilabad, Cəbrayıl, Babək, Sədərək rayonlarında yeni yaradaılmış sərhəd keçid məntəqələri və dömrükxanalar, Araz çayı üzərində salınan yeni körpülər, İranla birgə tikilməkdə olan Muğan SES və s. buna əyani nümunədir.

Respublikamızın mavi yanacaqla təmin olunmasında İran-Azərbaycan qaz kəməri mühüm rol oynayır. Gələcəkdə İran, Azərbaycan və Türkiyə arasında qarşılıqlı enerji verilişi gücləndiriləcəkdir.

Azərbaycan öncə qeyd etdiyimiz kimi, açıq iqtisadiyyatda qarşılıqlı idxal-ixracda mühüm rol oynayır. Respublika daxilində istehsal olunan məhsulların xarici ölkələrə satılması və xarici ölkələrdən lazım olan məhsulun alınması xarici ticarət adlanır və əsas xarici-iqtisadi əlaqə hesab edilir. Hal-hazırda respublika 52 xarici ölkə ilə ticarət edir. Ən sıx iqtisadi əlaqə İran, Türkiyə, Böyük Britaniya, Rusiya, ABŞ, Qazaxıstan, Ukrayna, Almaniya, Fransa, BƏƏ, Macarıstan, Polşa və digər dövlətlərdir. Danimarka, Yaponiya, Finlandiya, İraq və digər ölkələrə Azərbaycan yalnız mal ixrac edir. İrlandiya, Kanada, Misir, Norveç, İsveç, Sinqapur, Hindistan və s. ölkələrdən isə mal idxal edir. Azərbaycandan əsas ixrac olunan mallar neft və neft məhsulları, xam neft, pambıq lifi, əlvan metallar, kimya məhsulları, soyuducular və onlar üçün buraxılacaq neft avadanlığı, kondisionerlər, şərab məhsulları, meyvə konservləri və s. mallardır. Ümumi dəyərinə görə neft və neft məhsuları əsas yer tutur.

Xarici ölkələrdən şəkər, yağ, un, sitrus meyvələri, buğda, uşaqlar üçün süd, müxtəlif maşən və avadanlıq, hazır paltar, parçalar, ayaqqabı,məişət əşyaları və s. gətirilir. Rusiyadan əsasən taxıl, metal, meşə materialı, müxtəlif maşın və avadanlıq, Ukraynadan ət, şəkər, yağ, nəqliyyat vasitələri, Belarusiyadan ərzaq məhsulları, avtomobil, traktorlar, Qazaxıstandan taxıl, ət, metal və s. alır. Açıq iqtisadiyyat mövcud olan ölkələrdə həm də bazar iqtisadiyyatı mövcuddur. Çünki bazar iqtisadiyyatı hökmranlıq edən inkişaf etmiş ölkələrdə azad sahibkarlıq və azad ticarət prinsipi hökm sürür. Bu prinsipin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir şəxs (fiziki və ya hüquqi) qanunla qadağan edilməmiş sənət və kommersiya fəaliyyətinin istənilən növü ilə məşğul ola bilər. Məlumdur ki, qiymətlərin əmələ gəlməsinin əsasını dəyər qanunu təşkil edir. Ancaq bundan başqa onlara daxili və xarici xarakterli müxtəlif amillər təsir göstərir ki, bunlardan biri də qiymətlərin dövlət tənzimlənməsidir.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı şəraitində olan ölkələrin təcrübəsi qiymətlərin dövlət tənzimlənməsinin iki üsulunun mövcud olduğunu göstərir: iqtisadi və inzibati. Tənzimlənmənin iqtisadi üsulu daha üstündür və dövlət orqanlarının vergi, maliyyə-büdcə, kredit, valyuta, gömrük siaysəti vasitəsilə həyata keçirilir. Qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bazar mexanizminin fəaliyyətini pozmur, qiymətin iqtisadi əsaslandırılmasını və onların dünya bazar qiymətləri ilə əlaqəsini saxlayır.

Bazar şəraitində qiymətlərin inzibati üsullarla tənzimlənməsi isə fövqaladə hallarda, iqtisadiyyatın böhran keçirdiyi, sürətli inflyasiya təsərrüfat kompleksinin bütün sahələrində tənəzzül baş verdiyi şəraitdə, digər məhsulların qiymətlərinin sürətli artımından əhalini soial müdafiə etmək məqsədilə də həyata keçirilə bilər. Bu halda hökumət özü inzibati qaydada istehlak səbətinə daxil olan ilkin tələbat mallarının qiymətini müəyyənləşdirir və dəyişdirir.

Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi qanunvericilik, inzibati və məhkəmə xarakterli ola bilər. Parlament tərəfindən qiymətlər üzrə qanunların qəbul edilməsi müəssisələr, eləcə də onlarla dövlət arasındakı münasibətlər üçün hüquqi əsaslar yaradırlar. Bu qanunlar kompleksi mülki hüququn tərkib hissəsi olanqiymət hüququnu təşkil edir. Səlahiyyətli orqanlar qiymət hüququ əsasında qiymətlərin tənzimlənməsi üzrə inzibati fəaliyyəti həyata keçirirlər. Onların pozulması zamanı günahkarlar məsuliyyətə cəlb olunurlar. Qiymətlərin tənzimlənməsi üzrə birbaşa fəaliyyət nazirliklər və Milli Bank tərəfindən aparılır. Bir sıra dövlətlərdə tərkibinə tanınmış mütəxəssislər, həmkarlar təşkilatının nümayəndələri, sahibkarlar, fermerlər daxil olan ekspert komissiyaları yaradılır. Bu komissiyalar dövlət idarələrinə və hökumətə qiymət məsələləri üzrə məsləhətlər verir, eləcə də müvafiq qanun layihələri haqqında öz fikirlərini bildirirlər.

Ümumiyyətlə, bazar iqtisadiyyatına keçid müasir iqtisadi strategiyamızın ana xəttini təşkil edir və iqtisadi inkişafımız bu istiqamətdə formalaşır. Getdikcə bazar münasibətləri daha geniş xarakter alaraq bütövlükdə istehsal münasibətlərinin mahiyyətini dəyişir və ona yeni məzmun verir. Bu proses getdikca daha da genışlənməli və mövcud iqtisadi böhrandan çıxmağın əsas yolu olmalıdır. Yalnız bazar iqtisadiyyatına keçıd, dünya iqtisadi sivilizasiyasına qayıdış respublikamızı düşdüyü bu ağır iqtisadi vəziyyətdən qurtarmağa imkan verəcəkdir.

Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan Respublikasının dünya iqtisadiyyatına daxil olması və onun tələblərinə uyğunlaşması, inzibati-amirlik sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçməyi tələb edir. Hal-hazırda Azərbaycanda iqtisadiyyatın bazar prinsipləri əsasında formalaşması məqsədilə bazar təsərrüfatının hansı modelindən istifadə edilməsi sahısində gərgin axtarışlar gedir. Bununla bağlı, inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı ölkələrində istifadə edilən modellərin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Mövcud olan bazar modelləri və onların inkişaf istiqamətləri geopolitik vəziyyətdən, təbii resursların mövcudluğundan, inkişafın tarixi şəraitindən, əhalinin adət və ənənələrindən, məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsindən, cəmiyyətdə mövcud olan sosial gərginlikdən asılıdır.

Bazar iqtisadiyyatı modelinin 3 əsas növü mövcuddur:

1. Liberal model. (Amerika modeli)

2. Sosial yönümlü bazar iqtisadiyyatı modeli

3. Bazar iqtisadiyyatının sosial – demokratik modeli

Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatının amerikan modelindən istifadə edilmsinə daha çox üstünlük verilirdi. Bunun səbəbini onunla izah etməyə çalışırlar ki, 70 il ərzində bizdə cəmiyyət hesabına yaşama prinsipi hökm sürüb, hal-hazırda bunu düzəltmək lazımdır. İndi cəmiyyətin hər bir üzvü sahibkar, mülkiyyətçi olmaqla, Amerika vətəndaşları kimi, özlərinin şəxsi tələbatlarını öz gücləri hesabına ödəməlidirlər. Yəni, bu cəmiyyətdə hərə öz gücünə arxalanmalıdır.

Artıq biz aydınlaşdırdıq ki, bazar iqtisadiyyatı açıq iqtisadiyyata daxildir. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatında azad sahibkarlıq hökm sürür. Bəs Azərbaycanda müasir dövrdə sahibkarlıq fəaliyyəti necədir?

Azərbaycanda həyata keçirilən iqtisadi islahatların əsas istiqamətlərindən biri də sahibkarlıq fəaliyyətinin formalaşması və inkişafı ilə bağlıdır. Bu sahədə keçirilən hüquqi, təşkilati, iqtisadi və s. tədbirlər nəticəsində bir sıra müsbət nəticələr əldə edilmişdir. Belə ki, 1998-ci ildə ÜDM-nun 55 faizi özəl bölmənin payına düşmüşdür. 1998-ci ilin əvvəlində respublikamızda dövlət qeydiyyatından keçmiş 12 mindən çox kiçik müəssisə, 1 mindən çox kooperativ, 2 minə yaxın müştərək və xarici müəssisə yaranmış və fəaliyyət göstərmişdir.

Bununla belə, bu gün respublikamızda sahibkarlıq fəaliyyəti qarşısında heç bir problem olmadığını, sahibkarlıq mühitinin isə tamamamilə qənaətbəxş olduğunu iddia etmək olmaz. Hal-hazırda həm respublika əhalisinin sayıilə münasibətdə fəaliyyət göstərən özəl müəssisələrin kəmiyyəti, həm də burada çalışan əmək qabiliyyətli əhalinin payı digər ölkələrə nisbətən xeyli azdır.

Qərb ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, özəl bölmənin, xüsusən kiçik sahibkarlığın inkişafı dövlətin daimi himayəsi və fəal köməyi sayəsində baş verir. Bununla yanaşı bu ölkələrdə dövlət qanunvericilik, inzibati-hüquq, büdcə və s. vasitəsilə sahibkarlıq fəaliyyətini tənzimləyir.

Bundan fərqli olaraq, bu gün respublikamızda sahibkarlıq mühiti vergi, gömrük, bank-kredit və digər iqtisadi sahələrdə çatışmazlıqlar, dövlət məmurlarının özbaşınalığı və s. ilə xarakterizə olunur. Qeyd edilmiş bu problemlərin aradan qaldırılması sahibkarlıq fəaliyyətinin zəngin potensial imkanlarından Azərbaycannın yüksək iqtisadi inkişafı üçün istifadə etməyə imkan verəcəkdir.

Açıq iqtisadiyyatda kapitalın beynəlxalq axını da mühüm rol oynayır. Kapital ixracı xarici bazarlar uğrunda mübarizədə ölkəərin iqtisadi və siyasi mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədilə həyata keçirilir. Tarixi baxımdan kapital ixracı əsasən dövlət və xüsusi kapital formasında həyata keçirilir. Kapital ixracından istifadənin sahibkar və borc kapitalı formasını göstərmən olar.

Kapital ixrac edən xaricdə öz kapitalını, kənd təsərrüfatına, ticarətə və s. sahələrə qoyan sahibkar kimi çıxış edir. İxrac olunan kapital, sahibkar kapitalı formasında öz sahibinə sahibkar mənfəəti gətirir.

Dünyanın bazar iqtisadiyyatı ölkələrinin infrastrukturunda müxtəlif xidmətlər göstərən kompaniyaların rolu çox böyükdür. Bunların arasında ən geniş yayılmış kompaniyalardan biri beynəlxalq lizinq kompaniyalarıdır. Beynəlxalq lizinq dedikdə, lizinq kompaniyası tərəfindən digər bir ölkədə xarici bir firmadan hər hansı bir əmlakın pulla alınıb, digər xarici bir firmaya uzun müddətə icarəyə verilməsi başa düşülür. Lizinq xidməti, dünayanın İEÖ-də son 25-30 ildə geniş vüsət almışdır. Lizinqin yayılmış növlərindən maliyyə lizinqi, beynəlxalq lizinq və ixrac lizinqini göstərmək olar.

Kapital ixrac edən, kapital qoyulan ölkədə fəaliyyət göstərən sahibkar rolunda çıxış etməyə də bilər. O, öz kapitalını xarici sahibkarlara və ya başqa dövlətlərə borc verə bilər. Borc kapitalı mülkiyyətçilər tərəfindən fəaliyyətli sahibkarlara borc verən və faiz gətirən kapitaldır. Borc alanlar sənayeçılər, tacirlər, iri fermerlərdir ki, bunlar da qazanc əldə etmək üçün borc almış pulu kapital şəklində istifadə edirlər.

Müasir dövrdə dövlət kapital ixracı üçün dövlət büdcəsinin vəsaitinin xeyli hissəsi sərf edilir. Dövlət kapital ixracı əsasən göndərilən malları kreditləşdirmək vasitəsi kimi istiqrazlar şəklində və xarici bankların cari hesablarına qoyuluşlar şəklində ixrac olunur. Müasir şəraitdə kapital ixracının mühüm xüsusiyyətlərindən biri dövlətin beynəlxalq təşkilatları tərəfindən kapital ixracının artmasıdır. Bu işdə beynəlxalq kredit təşkilatları (Dünya Bankı, Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası,Avropa Bərpa və İnkişaf Bankı və s.) mühüm rol oynayırlar.Beynəlxalq kredit təşkilatları kommersiya şərtlərinə əsasən fəaliyyət göstərirlər.

Beynəlxalq və xarici kapital bazarlarında beynəlxalq kredit müxtəlif formalarda, istiqraz, səhm və başqa qiymətli kağızlar emissiyası şəklində həyata keçirilir. Beynəlxalq kredit müxtəlif ölkələrin dövlətlərinin bir-birinə verdiyi kreditə deyilir. Beynəlxalq kredit kommersiya, bankir və dövlət krediti formasında həyata keçirilir.

Hazırda dünya ölkələrində bankların rolu xeyli artmışdır. Bankların verdiyi kreditlər təkcə bura cəlb edilmiş azad pul vasitələri hesabına yox, həm də özünəməxsus kapital vaitəsilə həyata keçirilir. Bundan əlavə, banklar ölkədə maliyyə vəziyyətinin normal gedişini, qiymətlrin səviyyəsini. Ölkənin tədiyə balansını və beləliklə də iqtisadi artım prosesini təmin etmək, onu sürətləndirmək və ya zəiflətmək imkanına malikdir