Hüquq ensiklopediya lüğəti

İki növ sosial nəzarət var: rəsmi və qeyri-rəsmi. Qanun rəsmi sosial nəzarət mexanizmlərindən biridir. Siyasi cəhətdən mütəşəkkil inkişaf etmiş bir cəmiyyətdə sosial nəzarətə yüksək dərəcədə ixtisaslaşmış bir alternativdir. Qanun iki yolla sosial nəzarətdə mühüm rol oynayır:

Sonuncu ensiklopediya Layout qxd

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FƏLSƏFƏ VƏ HÜQUQ İNSTİTUTU
İSLAM
TARİX, FƏLSƏFƏ VƏ HÜQUQ
ENSİKLOPEDİK LÜĞƏT
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə
və Hüquq İnstitutunun Elmi Şurasının 1 iyun
2015-ci il tarixli iclasının (protokol № 4) və Azər-
baycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə
Dövlət Komitəsinin DK-340d-07/20 saylı 21 iyul
2015-ci il tarixli qərarına əsasən çap olunmuşdur.
Bakı – 2016

Müəlliflər kitabın çap olunmasında göstərdiyi köməyə görə “Safi Care”
şirkətin təsisçisi Səbinə Rəhimovaya öz dərin təşəkkürünü bildirirlər.
Tərtibçi müəlliflər: Fəl.ü.e.d. Aydın Əlizadə
Fəl.ü.f.d. Elsevər Səmədov
Elmi redaktor:
Fəl.ü.e.d. İlham Məmmədzadə
Rəyçilər:
Akademik Vasim Məmmədəliyev
Fəl.ü.e.d. Lalə Mövsümova
Fəl.ü.e.d.Roida Rzayeva
Fəl.ü.f.d. Şölət Zeynalov
Fəl.ü.f.d. Gündüz Süleymanov
İlah.ü.f.d. Aqil Şirinov
Hüq.ü.e.d. Habil Qurbanov
A.A.Əlizadə, E.M.Səmədov. İslam: Tarix, Fəlsəfə və Hüquq. Ensiklopedik
Lüğət. Bakı: 3 Saylı Mətbəə, 2016, 400 səh.
Azərbaycan oxucusuna təqdim olunan “İslam: Tarix, Fəlsəfə və Hüquq” en-
siklopedik lüğətində kəlam, fəlsəfə, hədis, təfsir və digər İslami elmlərə aid an-
layış, kateqoriya, hadisə və şəxsiyyətlər müasir şərh və izahlarla oxucuların
ixtiyarına verilmişdir. Əsərin işlənmə metodologiyasında mötədillik əsas
götürülmüş, heç bir təriqətə, məzhəbə və ya əqidəyə üstünlük verilməmişdir. Bütün
anlayışlar haqqında qısa, konkret və obyektiv məlumat verilmişdir. Ayrıca, təqdim
olunan Ensiklopedik lüğət həm mütəxəssislər, həm də geniş oxucu kütləsi üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
2

ÖN SÖZ
Azərbaycanda yaşayan xalqların milli kimliklərinin formalaşmasında İslamın
xüsusi yeri vardır. Əsrlər boyu İslam mənəviyyatı və dəyərləri üzərində insanların
məişəti, yaşam və düşüncə tərzləri formalaşmışdır. Azərbaycanda müxtəlif millət
və xalqların yaşamasına baxmayaraq, İslam onları ümumi ideologiya ətrafında
birləşdirməyə qadir olmuşdur.
Eyni zamanda, dini-siyasi proseslər bu dinə baxışların yenilənməsi zərurətini
də ortaya çıxarır. Son dövrlər elm və texnikanın inkişafı, qloballaşma proses-
lərinin dərinləşməsi, informasiya cəmiyyətinin formalaşması insanların
düşüncələrini, həyata baxışlarını köklü olaraq dəyişdirmişdir. Artıq keçmiş dəyər-
lərlə yaşamaq yetərli olmamış, yeniləşən dünyada insanlar yeni dəyərlər arxasınca
getməyə başlamışdırlar. Buna görə də, dünya xalqları bu gün öz ənənəvi dəyər-
lərinə yenidən baxmaq, onları həyatın yeni tələblərinə uyğunlaşdırmaq
məcburiyyətində qalmışlar. Bir yandan yeni dəyərlərlə yaşamaq keçmişin bir çox
qayda-qanunlarının ortadan qalxmasına səbəb olur, digər tərəfdən isə keçmiş
dəyərlərin unudulması milli kimliyimizin sarsılması ilə nəticələnə bilər. Bu
baxımdan zaman irəlilədikcə bu problemlərin daha da kəskinləşəcəyi müşahidə
edilməkdədir. Bu səbəblə, İslam dəyərlərinə yeni metodla yanaşmaq günün
tələblərindən hesab edilir. Çünki, keçmişlə günümüzü birləşdirən körpünün salın-
ması yeni nəslin gələcək rifahına xidmət edəcəkdir. Gənc nəslin keçmiş dəyərləri
unutmaması üçün onlara bu dəyərləri yeni metodlarla ötürmək lazımdır.
Bu baxımdan Azərbaycan oxucusuna təqdim olunan “İslam: Tarix, Fəlsəfə və
Hüquq” ensiklopedik lüğəti də bu məqsədlə hazırlanmışdır. Bu əsərdə kəlam, fəl-
səfə, hədis, təfsir və digər İslami elmlərə aid anlayış, kateqoriya, hadisələr və
şəxsiyyətlər müasir şərh və izahlarla verilmişdir. Əsərin işlənmə
metodologiyasında mötədillik əsas götürülmüş, heç bir təriqətə, məzhəbə və ya
əqidəyə üstünlük verilməmişdir. Bütün anlayışlar haqqında qısa, konkret və
obyektiv məlumat verilmişdir. Ümumiyyətlə, kitab İslam elmləri haqqında
ümumi təsəvvürün formalaşması üçün geniş məlumat vasitəsi kimi nəzərdə tu-
tulmuşdur. Əlbəttə, bütün İslam irsini bu kitabda vermək mümkün deyildir. Bu
səbəbdən də, kitabdakı mövzular ümumiləşdirilərək aşağıda şəkildə verilmişdir:
-Məhəmməd peyğəmbərlər , onun əhli-beyti və səhabələrin həyat yolları;
-İslamda əqidə, hüquq və mənəviyyat məktəbləri:
-Təriqətlər və dini cərəyanlar;
-İslamın tarixi, kəlamı və fəlsəfəsi.
Ensiklopedik lüğətdə 700-dən çox böyük və kiçik məqalələr yer almışdır.
Məqalələrdə tarixi hadisələr həm hicri, həm də miladi təqvimlərlə göstərilmişdir.
Burada birinci hicri, sonra isə miladi tarix göstərilir (32/653 il kimi). Bəzi hallarda
3

isə tarixi hadisələr yalnız miladi təqvimlə göstərilmişdir. Məqalələrdə kursiv
olaraq göstərilən söz və ifadələr kitabda eyni adlı məqalənin mövcudluğundan
xəbər verir. Kitabın quruluşunda da yeniliklər vardır. Burada bütün termin və an-
layışlar həm əlifba sırası, həm də mövzular üzrə verilmişdir. Eyni zamanda,
kitabın sonunda məqalələr mövzular üzrə təsnif edilmişdir.
Azərbaycanda bu kitabdan öncə İslam ensiklopedik lüğəti müxtəlif müəlliflər
tərəfindən də nəşr edilmişdir. Belə ki, bu nəşrlər əsasən rus dilindən tərcümə ol-
unmuş kiçik tutumlu “İslam – Qısa məlumat kitabçası” (Bakı, 1989), digəri isə
Z. Bünyadovun “Məzhəblər və təriqətlər” (Bakı, 1997) kitabıdır. Bundan başqa
“Qısa İslam Ensiklopediyası: İslama dair 1001 termin və xüsusi ad” (Bakı, 2012-
2013) adlı böyük həcmli və çoxcildli ensiklopediyası işıq üzü görmüşdür. Ayrıca
qeyd etmək lazımdır ki, fil.ü.e.d. G. B. Baxşəliyevanın redaktorluğu ilə Rusiyada
nəşr edilmiş “İslam. Ensiklopediçeskiy slovar” (Moskva, “Nauka”, QRVL, 1991)
kitabının tərcüməsi əsasında “İslam: Ensiklopedik lüğəti” ( Bakı “Elm” 2013)
kitabı dərc olunmuşdur. Bu kitablar öz dövrləri üçün olduqca əhəmiyyət kəsb
edən elmi vasitələr hesab edilirlər. Təqdim olunan “İslam: Tarix, Fəlsəfə və
Hüquq” ensiklopedik lüğəti isə bu nəşrlərlə müqayisədə yuxarıda göstərilən fərqli
xüsusiyyətləri ilə seçilir.
4

ENSİKLOPEDİYA

ENSİKLOPEDİYA (böyük lüğət kitabı) Ensiklopediyanın nəşri respublikamızın ictimai-siyasi və mədəni həyatında böyük hadisədir (ASE), QAMUS (köhn.) Yaz! – deyərək beynimi yandıranda bu mövzu; Getdim, açdım qamusu; gördüm barı şəklini. (X.Rza).

Digər lüğətlərdə

ensiklopediya

ensiklopediya Tam oxu »

ENSİKLOPEDİYA

[fr. əsli yun.] 1. сущ. энциклопедия; къамус; ** canlı ensiklopediya ччан алай энциклопедия (гьар са куьникай малумат авай, гьар са малумат къачуз жед Tam oxu »

ensiklopediya

is. éncyclopédie f Tam oxu »

ENSİKLOPEDİYA

i. encyclopaedia Tam oxu »

ENSİKLOPEDİYA

сущ. энциклопедия: 1. научное справочное пособие по всем или отдельным отраслям знаний. Azərbaycan ensiklopediyası Азербайджанская энциклопедия, tibb Tam oxu »

ENSİKLOPÉDİYA

is. [fr. əsli yun.] Biliyin bütün, yaxud ayrı-ayrı sahələrinə dair lüğət şəklində sistemə salınmış məlumatlar toplusu; qamus Tam oxu »

Sosial hüquq: tərif və anlayış, funksiyalar

The dsosial haqq Cəmiyyət daxilində insan davranışının ziddiyyətlərini həll etmək üçün institusional nizamın ehtiyacından irəli gələn bir hüquq qoludur. Buna görə də, sosial ziddiyyətləri həll edən bir sıra tənzimləmə və hüquq normalarıdır.

Məqsəd, cəmiyyətdəki gündəlik həyatda ortaya çıxan fərqli mövzularda insanları qorumaq üçün sosial siniflər içindəki mövcud bərabərsizlikləri düzəldə bilmək üçün qanun qəbul etməkdir. Qanunun bu sosial sahəsi, özəl hüquq və ictimai hüquq kimi digərlərindən daha az ictimai rezonansa malikdir.

Bu aşağı təsir, sosial qanunun mövcudluğunun qanun daxilində daxili şəkildə başa düşülməsindən qaynaqlana bilər. Sosial hüquq normal olaraq işləmək hüququ və sosial təminat hüququ ilə əlaqələndirilir.

Bu eyniləşdirmə sosial qanunun inkişaf edən ilk qolları olduğu üçün meydana gəlir. Bununla yanaşı, immiqrasiya hüququ və aqrar qanun kimi digər sahələri də əhatə edir.

Tərif və anlayış

Sosial hüquq, məqsədi insan birlikdə yaşamasını əmr etmək olan prinsip və qanunları əhatə edir. Söhbət insanın cəmiyyətdəki davranışını tənzimləmək və ədalətin müdaxiləsi ilə sosial münaqişələri həll etməkdən gedir.

Sosial hüquqlar qanun qarşısında acizlik vəziyyətlərinə yönəlir: ayrıseçkilik, əmək haqsızlığı, səlahiyyətdən sui-istifadə və s. Sosial çərçivədə fərdlər arasında bərabərliyin təmin olunması nəzərdə tutulur.

Bu hüquqlar, bir tərəfdən, vətəndaşlara bərabərlik və azadlıqda yaşamağa imkan verir; digər tərəfdən, fərdlərin ləyaqətli bir həyatı yaşamaları üçün təməl və əvəzolunmaz şərtləri təmin edirlər.

Bəziləri hesab edir ki, sosial hüquqlar yalnız müqaviləçi baxımdan mənalıdır; yəni onlara zəmanət verən bir cəmiyyətin üzvləri olduqları müddətdə tanınırlar və yalnız onlara üstünlük verən bir şey kimi etibarlıdırlar. Deməli, bu hüquqlara sahib olmağı cəmiyyətdə müəyyənləşdirməkdir.

Başqaları üçün, onun qanuniləşdirilməsi insanın insana və insan hüquqlarına aiddir, ona bir insan kimi xasdır.

Beynəlxalq müqavilələrlə qorunur

İqtisadi və mədəni hüquqlarda olduğu kimi, sosial hüquqlar da fərqli ölkələrin konstitusiyalarında olduğu kimi, onların qorunmasını təsis edən müxtəlif beynəlxalq müqavilələrdə əks olunur və qorunması təmin edilir.

1940-cı il Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsi, zəmanətləri müəyyən edir və düşüncə azadlığı, mənzil hüququ, qida və sağlamlıq hüququ kimi sosial hüquqların qlobal səviyyədə tanınmasını tələb edir. Bu yolla mövcud sosial bərabərsizliklərə son qoymağa çalışırlar.

Mənşə

Sosial hüquqlar Fransız İnqilabından qaynaqlanır. Vətəndaş anlayışının hüquq və vəzifələrin kimə verildiyi ortaya çıxdığı anda. Ancaq onsuz da qədim Yunanıstanda və Roma İmperiyasında bu hüquqlar haqqında danışmağa başlamışdılar.

On doqquzuncu əsrdə konstitusiyaların əksəriyyəti bir şəkildə təməl sosial hüquqları əks etdirirdi. Aydındır ki, hüquqlar baxımından hələ çox yol var. Yalnız Birinci Dünya Müharibəsinə qədər bu hüquqların əhəmiyyəti ilə bağlı bəzi razılaşmalar əldə edildi.

Nəhayət, sosial hüquqların bütün genişliklərinə daxil edildiyi 1948-ci il Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin yazılarında.

Xüsusiyyətləri

Sosial nəzarət

Cəmiyyət daxilində üzvlər fərqli sosial dəyərlərə, fərqli maraqlara və fərqli davranışlara sahibdirlər. Bu davranışlara nəzarət etmək, cəmiyyətin və ya cəmiyyətin üzvləri arasında məqbul sosial normaları aşılamaq və tətbiq etmək vacibdir.

İki növ sosial nəzarət var: rəsmi və qeyri-rəsmi. Qanun rəsmi sosial nəzarət mexanizmlərindən biridir. Siyasi cəhətdən mütəşəkkil inkişaf etmiş bir cəmiyyətdə sosial nəzarətə yüksək dərəcədə ixtisaslaşmış bir alternativdir. Qanun iki yolla sosial nəzarətdə mühüm rol oynayır:

– Qanun cəmiyyət üçün vacib olan qayda və normaları ətraflı şəkildə təsbit edir və normadan kənar davranışları cəzalandırır.

– Hüquq sistemi bu sosial nəzarət qaydalarını tətbiq edir. Məsələn, polis oğruları həbs edir, prokurorlar qanunu pozanların arxasınca düşür, məhkəmələr hökm verir və mühafizəçilər həbsxanada gözətçilik edirlər.

Münaqişənin həlli

Cəmiyyətdəki həyat münaqişə və mübahisələri əhatə edir; qaçılmazdır, icma həyatının bir hissəsidir. Cəmiyyətdə yaşadığınız zaman problemlər ortaya çıxır. Anlaşmazlıqlar müvafiq sosial qanunvericilik vasitəsi ilə və ya zərurət yarandıqda məhkəmədə həll ediləcəkdir.

Sosial dəyişiklik

Sosial hüquq sosial dəyişikliyi təşviq edən və təşviq edən bir vasitə olmalıdır. Qanun qəsdən, planlı və istiqamətləndirilmiş sosial dəyişikliyə nail olmağımıza imkan verir. Fərqli sosial şərtlərə problemsiz uyğunlaşmasını təmin edən zəruri bir çevikliyə sahibdir.

Sosial qanun və ümumiyyətlə qanun sərt və dəyişdirilməz olsaydı, dəyişikliklərə sürətli cavab reallaşdırıla bilməzdi. Dəyişikliklərə bu sürətli reaksiya olmadan fərdlər arasında inciklik və narazılıq meydana gəlir və hətta şiddətə səbəb ola bilər.

Meksikada sosial hüquq

Meksika İnqilabı mühüm bir miras qoydu: 1917-ci il Meksika Konstitusiyası. Xüsusilə sosial hüquqları əhatə etdiyi üçün dünyanın ən inkişaf etmiş və mütərəqqi konstitusiyalarından biridir.

Meksika, sosial hüquqların qorunmasında və tanınmasında mühüm rol oynayır, baxmayaraq ki, onların Meksika cəmiyyətində real həyata keçməsi mümkün deyil. Ölkənin hüquq sistemində bəzi sosial hüquqların müstəsna hüquqlarının təmin olunmasının qarşısını alan prosedur blokları mövcuddur.

Bu səbəbdən də sosial hüquqların qorunması üçün Konstitusiyaya daha çox güc və daha normativ dəyər verməyə çalışılır.

Meksikada insan hüquqları və dolayısıyla sosial qanunlar baxımından əhəmiyyətli bir təkamül olmuşdur. İndi onlar hər kəsin iştirak etdiyi və bir hissəsi olduğu vacib bir mərkəzi vahid olaraq görülür.

Bu yolla, əsas qanunvericilik kimi dəyərlərini tələb edərək, Konstitusiya tərəfindən tanınan hüquqların qorunmasının nə qədər vacib və dəqiq olduğunu başa düşdülər.

Konstitusiyanın açar olduğu və orada tanınan hüquqların qorunması və dəyərində mütləq gücə sahib olduğu demokratik bir dövlət modelinə doğru irəliləməsi nəzərdə tutulur. Bu, Meksikada sosial hüquq dövlətinin qurulması deməkdir.

İstinadlar

1. Teyfaye Abate (2012) Qanunun funksiyaları. Abyssinianlaw.com
2. Sosial qanunun mənası və tərifləri nədir. Təriflərin lüğəti.blogspot.com
3. Onlayn Hüquqi Ensiklopediya. Sosial hüquq Meksika. mexicoleyderecho.org
4. Javier Espinoza. Meksikada Sosial Hüquq Dövləti.
5. Rodolfo Alberto Sosa. Sosial hüquq anlayışı və məzmunu. Trabajosocial.unlp.edu.ar