Azerbaycan Onomastikasi – Afaq Qurbanov – Kiril –Baki – 1987 -115 S

Həmin kitab haqqında Almaniyanın Münhen şəhərində yaşayan tədqiqatçı Yasin Aslanın rəyi də diqqəti cəlb edir: «Bir azərbaycanlı olaraq Azərbaycan xalqına və elminə göstərdiyiniz xidmətlər üçün Sizi təbrik edir, müvəffəqiyyətlərinizin davam etməsini arzu edirəm. Vətən Sizin kimi övladları ilə fəxr etməlidir».

Afad qurbanov azərbaycan dili

qoşmalar, telli sazlar,

Bunlar qoy mənim olsun.

Ancaq Vətən çörəyi

sizlərə qənim olsun.

Əlbəttə, Zəlimxan Yaqub bununla onu demək istəyirdi ki, bu poeziya nümunələri eyni kökdən qaynaqlanır. O deyirdi: “. eyni kökdən, eyni qaynaqdan, eyni dayaqdan, eyni mayadan gələn dilin var (türk və Azərbaycan dilini nəzərdə tutur-B.X.). Bunu niyə bölürsən, niyə parçalayırsan, niyə ayırırsan?” Zəlimxan Yaqubun gətirdiyi nümunələrin bir qismi milli çərçivə tanımayan, milli çərçivədə olmayan poeziya nümunələri idi. Məsələn, Yunis İmrə, Dadaloğlu və s. İkincisi, isə ortaq qaynaqdan, kökdən və mayadan gələn dili heç kəs inkar edə bilməz. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadi, siyasi, sosial və regional ayrılıqlar türk dilləri arasında, o cümlədən türk (Türkiyə Cümhuriyyətinin dili) və Azərbaycan dili arasında fərqlər yaratmışdır. Xüsusilə, türk millətlərinin formalaşması bu fərqləri üzə çıxarmışdır. Başqa bir tərəfdən türk dili yox, Azərbaycan dili adının götürülməsi ( dil adı kimi) türklüyümüzü, türkköklü olmağımızı inkar etmir və eyni zamanda əsas da vermir ki, kimsə türkköklü olmağımızı şübhə altına alsın, yaxud da inkar etsin. Məgər özbək, uyğur, qırğız, qaxaz, qaraqalpaq, başqırd və digər türklər özlərini belə adlandırırlarsa, onda onlar türk deyildir?! Bu adların heç biri onların türkköklü olmasını inkar etmir. Baxmayaraq ki, Zəlimxan Yaquba görə, konstitusiyada “Azərbaycan türk dili” ifadəsi yazılmasa, “biz “türk” sözündən, türk dilindən, türk nəfəsindən imtina eləməklə çox şeylərimizi itiririk”. Onda bu məntiqlə yanaşsaq, özbək, qırğız, uyğur, tatar, qaraqalpaq, başqırd, çuvaş və digərləri öz türklüyünü inkar edir?!

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Fərəməz Maqsudov Zəlimxan Yaqubun örnək gətirdiyi poeziya nümunələrinin müqabilində belə bir sual verməsi təsadüfi deyil: “Zəlimxan, Nədimdən, Şeyx Qalibdən də bir şey de görüm, o nə təhər deyib?”

Müxtəlif coğrafi ərazilərdə yaşayan türk xalqlarının yaratdığı ədəbiyyat nümunələrinin dilini (ən qədim, qədim və orta əsrlər dövründə və hal-hazırda) türklərin hamısı başa düşürmü? İnkişaf kökü imtina etmək deyil, inkişaf hər bir türk xalqının tarixi nailiyyətidir. İnkişafa kökümüzün, mayamızın, ruhumuzun itkisi kimi baxmaq olmaz. Bu mənada müstəqil türk dillərinin mövcudluğu onların heç birinin türkköklü olmasını inkar etmir. Necə ki, slavyan, roman, german və s. dillər vardır. Bu dillərin heç biri daxil olduğu dil ailəsini, həmin ailədəki dillərlə qohumluğu inkar etmir.

Zəlimxan Yaqub “Azərbaycan türk dili” ifadəsinin konstitusiyaya yazılmasının tərəfdarı kimi deyirdi: “. Cənubi Azərbaycanda yaşayan 25 milyon soydaşımız (bu rəqəm hal-hazırda artıbdır- B.X.) özünə türk deyirsə , 60 milyonluq Türkiyə, türk xalqı isə sənin vuran qolun, görən gözün səviyyəsində sənin taleyinlə hər gün məşğul olursa, onsuz da itirə-itirə gələn Azərbaycan xalqı bu gün niyə daha böyük itkilərlə yaşamalıdır?” Buradan belə alınır ki, bir ata və anadan olan övladlara ad verilə bilməz? Yaxud həmin övladların hamısına bir ad verilməlidir? Yaxud həmin övladların hər birinin öz adı varsa, onlar eyni atanın, ananın övladları olmalarını inkar edirlər? Məsələnin mahiyyəti aydındır. Həm də aydın olan bir həqiqət də var. Belə ki, dünyanın hər yerində yaşayan həmvətənlərimiz azərbaycanlı kimi tanınıb, bizi dünya azərbaycanlı kimi tanıyır. Bir az poetik desək, dünyanın qəbul etdiyi dil xəritəsi var. Həmin xəritədə dilimizin adı Azərbaycan dilidir. Dünyanın qəbul etdiyi dil xəritəsini dəyişmək dünyanın özünü çaşdırmaqdan başqa bir şey deyildir.

Heydər Əliyev dilimizin adının konstitusiyaya necə salınması ilə bağlı müzakirədə hər bir kəsin sərbəst danışmasına şərait yaradırdı, mübahisə doğuran məqamlarda kiminsə bir-birinə mane olmasına imkan vermirdi.

Müzakirə zamanı Afad Qurbanov cəmiyyətdə dolaşıqlıq yaradan bir neçə məsələ barədə öz mövqeyini bildirmişdir. Birincisi, o vaxt orta məktəbin dərsliklərinin üzərində türk dili yazılmış, halbuki ali məktəblərdə Azərbaycan dili. İkincisi, “Biz “türk” sözünü işlədəndə qonşumuz osmanlılar “osmanlı dili” işlədiblər. Bu söz qoşalaşmayıb (yəni bir söz iki millətin adı kimi işlənməyibdir-B.X.). İndi bu saat Azərbaycanda “türk dili”, Türkiyədə də “ türk dili” deyilmiş olsa, bu türk dillərini hansı cəhətdən fərqləndirəcəyik?” O davam edərək deyirdi: “. əgər biz “türk dili” terminindən istifadə ediriksə, onda gərək biz qonşumuzdan xahiş eləyək ki, (Türkiyə nəzərdə tutulur – B.X.) siz 1299-cu ildə yaradılmış Osmanlı imperiyasının Osman Qazinin yaratdığı imperiyanın dilini o adla olan, o adla yaradılan dili qəbul edin, biz isə öz türkümüzə qayıdaq”. Üçüncüsü, Afad Qurbanov “Azərbaycan türk dili” ifadəsinə də aydınlıq gətirirdi.O, “Azərbaycan türk dili” ifadəsinin dolaşıq bir ifadə olduğunu söyləyir və fikrini belə əsaslandırır: “. “Azərbaycan türk dili” dedikdə Azərbaycan məkandır, türk dili də, bildiyiniz kimi, addır. Belə çıxır ki, “Azərbaycanda türk dili” –mənası budur. Onda mən deyirəm “Azərbaycanda ləzgi dili”, “Azərbaycanda tat dili”, “Azərbaycanda fars dili”. Belə də ad olar? Mənə elə gəlir ki, Azərbaycan dilinə bu şəkildə ad qoymaq tamamilə səhvdir”. A.Qurbanovun bu yanaşması maraq doğurur, ona görə ki, əraziyə görə bir dilin müxtəlif adları yaranır. Halbuki dilin adı o dilin işləndiyi əraziyə görə müəyyən oluna bilməz. Yəni ərazi dilin adını təyin edə bilməz, təyinedici sözlə təyin olunan söz bir dil adı yarada bilməz. Bu analogiya ilə onda digər türk xalqlarının dillərinin adı belə adlanmalıdır: Özbəkistan türk dili, Qırğızıstan türk dili, Türkmənistan türk dili, Qazaxıstan türk dili, Tatarıstan türk dili və s. Onda belə alınır ki, 23 türk dilinin adı yaşadıqları əraziyə görə bir- birindən fərqlənməlidir. Dünyada belə bir analogiya yoxdur. Yəni eyni bir dil ailəsinə, dil qrupuna və yarımqrupuna daxil olan dillər yayıldığı əraziyə görə fərqləndirilməmişdir. Daha doğrusu, dilin yayıldığı ərazi dili təyinedən söz kimi işlənməmiş və təyinolunan sözlə birgə işlənərək yeni dil adı yaratmamşdır.

Konstitusiyaya “ Azərbaycan dili dövlət dilidir” yazmaq fikrinin daha düzgün bir mövqe olduğunu qəbul edənlər sırasında olanların çox orijinal fikirləri vardı. Məsələn, tarix elmləri doktoru, professor, arxeoloq Rəşid Göyüşov: “ Maraqlı burasıdır ki, tarixi baxımdan da,- burada tarixçilər oturublar, bilirlər,-“ Azərbaycan dili” termini düzdür. Çünki bu, bugünkü termin deyil, bunu çoxdan işlədiblər. XIV əsrdə Azərbaycan dilinin qrammatikası yazılıbdır və geopolitik baxımdan “Azərbaycan dili” termini işlənməsi son dərəcə vacibdir.

Mən burada bir az açıq danışmaq istəyirəm. Siz bilirsiniz ki, Xəzər dənizinin Qərb sahili başdan-ayağa kiçik etnoslardır. Böyük Qafqazın şimal hissəsi kiçik etnoslardır. Kiçik Qafqazın bir tərəfi də kiçik etnoslardır. Yəni biz “ türk dili” elan eləyiriksə . ” Deməli, Rəşid Göyüşov müstəqilliyimizi nəzərə alaraq “Azərbaycan dili” terminini geopolitik baxımdan daha düzgün termin hesab edirdi. Eyni zamanda “Azərbaycan dili” termininin bugünkü termin deyil, çoxdan (onun fikrincə, XIV əsrdən) işlədilmiş bir termin olduğunu söyləyirdi. Bundan başqa, Rəşid Göyüşov çox həssas bir məsələni də nəzərdən qaçırmırdı. Belə ki, Azərbaycanda, onun qonşuluğunda və dünyada dilimizin adı “Azərbaycan dili” kimi qəbul olunubdur. Bunu dəyişmək “Azərbaycan dili” ni ləğv etmək kimi başa düşülür. Halbuki dünya dilimizin adını “Azərbaycan dili” kimi tanıyır və qəbul edir. Başqa sözlə desək, “türk dili” ifadəsinin Türkiyənin, “Azərbaycan dili” ifadəsinin Azərbaycanın dövlət dili kimi olması hər iki dövlətin müstəqilliyinin atributlarındandır.

Rəşid Göyüşov “Azərbaycan dili” ifadəsini bizim tarixi nailiyyətimiz, Azərbaycan gerçəkliyini və reallığını əks etdirən ifadə kimi qəbul edirdi. Türk dillərinin hər biri arasında mövcud olan fərqləri qəbul etməklə yanaşı, bu fərqlərin zamanın, tarixi inkişafın yaratdığı fərqlər olduğunu nəzərə çatdırırdı. O deyirdi: “Mən Ankara Universitetində mühazirə oxuyanda, Bəxtiyar müəllim, (Bəxtiyar Vahabzadə “Azərbaycan dili” ifadəsini deyil, “türk dili” ifadəsini qəbul edirdi – B.X.) tələbələr məni çox çətinliklə başa düşürdü. Amma Təbriz Universitetində istədilər mənə tərcüməçi versinlər. Tələbələr özləri hay-küy saldılar ki, bizə tərcüməçi lazım deyil. İndi siz deyirsiniz. türk dili ilə bizim dilimiz eyni şeydir, bəs onda özbək dili ilə? Məni dəvət etmişdilər Kemerovo Universitetinə, gecə səhərə qədər bir qoca qarı ilə, türklə söhbət etdim ki, bəlkə bircə kəlmə bunun dilindən bir şey başa düşdüm. Bilirsiniz, orada teloutlar, şorlar, xakaslar, altaylar və çoxlu digər türkdilli xalqlar yaşayırlar. İnanın, mən onların heç birini başa düşmədim. Axı niyə? Bu xalqın dili nə qədər dəyişilər?” Bəli, türk dillnin hər birinin müasir vəziyyəti onu göstərir ki, ortaq türk dili mərhələsindən ayrılma çoxdan baş vermiş və bu da nəticədə xeyli fərqlər üzə çıxarmışdır. Bu fərqlər telout, şor, xakas, altay dilləri ilə digər türk dilləri arasında daha çox görünür.

Azərbaycan Respublikası EA-nın akademiki Cəmil Quliyev “Azərbaycan dili” ifadəsinin dövlət dili olmasını, “həm elmi cəhətdən, həm tarixi cəhətdən düzgün və müasir dövrün tələblərinə uyğun olan, zəruri bir məfhum” hesab edirdi. Onun fikrincə, “Azərbaycan dili XX əsrdə Azərbaycan millətinin əldə etdiyi ən böyük sərvətdir, ən böyük qazancdır”. Sonra o, “Azərbaycan” sözünün Stalinin verib-verməməsi, bu sözün sənədlərdə işlənməsi barədə deyirdi: “Burada bəzi çıxışlarda dedilər ki, bizim dilimizi də “Azərbaycan dili” göstərəndə guya Stalinin göstərişi ilə bizi ayırıblar, – bu, heç bir tarixi sənədə uyğun deyil”. Cəmil Quliyev 1911-ci ildə çapdan çıxmış “Russkaya ensiklopediya”nın 1-ci cildinə yazılmış məqalənin məzmununu nəzərə çatdırmaqla “Azərbaycan” sözünün sənədlərdə olduğunu bildirirdi: “Azərbaycan tatarları (azərbaycanlılar) və Zaqafqaziya tatarları. Sonra yazır ki, bunların 600 neçə mini Yelizavetopol quberniyasındadır, 500 neçə min Bakı quberniyasındadır və 400 neçə mini Yerevan quberniyasındadır, 180 minə qədəri Tbilisdədir. Sonra yazır ki, Azərbaycan dili necə yayılmışdır”.

Cəmil Quliyev Azərbaycan ideologiyası, Azərbaycan milli ideologiyası və bu ideologiyanın millətin yarandığı gündən yarandığını, millətin inkişafı ilə bağlı olaraq inkişaf etdiyini, millətlə ideologiyanın vəhdətdə olduğunu, bütün bu məsələlərin gələcəkdə də əhəmiyyətini çox vacib sayırdı. Bir neçə məqamı xüsusilə xatırladırdı: “. gəlin yazaq “Azərbaycan türkcəsi”. Nə verir bizə? Gəlin bu suala cavab tapaq. Bu “Azərbaycan türkcəsi” bugünkü Azərbaycan dövlətçiliyinə, Azərbaycan millətinə onun gələcəyi nöqteyi-nəzərindən nə verir?”

Cəmil Quliyev “Azərbaycan dili” ifadəsinin milli ideologiya baxımından önəm daşıdığını da nəzərdən qaçırmır, azərbaycançılıq ideologiyasının dərin məsələ olduğunu unutmurdu. O deyirdi: “. əgər tutalım, mən yazıram “Azərbaycan türkcəsi”, sabah yazmalıyam “Azərbaycan türkcəsi ideologiyası”. Bu, dərin məsələdir. Milli ideologiya Azərbaycan ideologiyasıdır”.

Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitunun direktoru, EA-nın müxbir üzvü İqrar Əliyev konstitusiyada “türk” yox, “Azərbaycan dili” ifadəsinin yazılmasını bir neçə cəhətdən əsaslandırırdı. Birincisi, “Biz “türk” deyəndə türk xalqlarını düşünürük, ya müasir osmanlı türkcəsini düşünürük. Orasını da demək lazımdır ki, bəziləri deyirlər: “Biz niyə müəyyən dövrdə qəbul elədiyimiz “türk” adını ataq üstümüzdən ?” Məgər osmanlılar 5-6 əsr işlətdikləri osmanlı məfhumunu atmadılarmı üstlərindən? Müəyyən siyasi məqsədləri güdüb inqilabdan sonra türklər özlərini “türk” adlandırmadılarmı?” İkincisi, “Bizim bu saat o siyasi oyunlara baş qoşmağa nə həvəsimiz, nə imkanımız var. Ona görə də mən hesab eləyirəm ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dili olmalıdır, nə Azərbaycan türkcəsi, nə də Azərbaycan türk dili olmalıdır”.

Dilçilik İnstitunun türk dilləri şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru Həsən Quliyev bir neçə istiqamətdə məsələlərə aydınlıq gətirirdi. Birincisi, “Ümumiyyətlə, türklər XIV əsrə qədər bir-birinə yaxın, bir-birini başa düşən dildə danışmışlar, lakin XIV əsrdən sonra bu dillər arasında diferensasiya, yəni fərqlənmə, müstəqilləşmə prosesi başlayıb”. İkincisi, “Millətin əmələ gəlməsindən sonra müstəqil dillər yaranıb. Keçmiş SSRİ ərazisində 23 türk xalqı var, hər bir türk xalqının özünün müstəqil dili var və heç kim indi öz ana dilinin adının dəyişdirilməsi haqqında fikirləşmir və bu işi də ortalığa atmır”. Üçüncüsü, “Dilimiz müstəqil türk dillərindən biridir. Bizim dil, ana dilimiz, Azərbaycan dili müstəqil bir dil kimi türk dilindən istər fonetikasına görə, istər orfoqrafiyasına görə, istərsə də qrammatik quruluşuna görə fərqlənir”. Dördüncüsü, “. bu gun biz desək ki, ana dilimiz türk dilidir, bu, həm elmi dolaşıqlığa, həm də ümumiyyətlə səhv bir nəticəyə gətirib çıxarır. “Türk dedikdə”, ümumiyyətlə bu, osmanlı türklərinin, Türkiyə dövlətinin adıdır və ikinci mənada isə “türk” dedikdə bütün türk xalqlarının ümumi adı nəzərdə tutulur. Biz əgər bu sistemi əsas tutsaq, həm elmi səhvə yol verə bilərik, həm də öz xalqımızın dilinin adını təhrif etmiş olarıq”. Beləliklə, Həsən Quiyev bu fikirlərini ümumiləşdirərək deyirdi: . konstitusiyada yazılsın ki, dilimizin adı, Azərbaycan xalqının dövlət dili Azərbaycan dilidir, dövlətimizin adı Azərbaycan Respublikasıdır, xalqımızın adı Azərbaycan xalqıdır”. Milli Məclisin üzvü, yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın üzvü Hüseynağa Qəniyev konstitusyada dövlət dilinin adının necə olması barədə öz fikirlərini söyləyərkən məsələyə tarixilik baxımıdan yanaşmaqla öz mövqeyini dəqiq bir formada təqdim edirdi: ” Əlbəttə, mən onunla razıyam ki, tarixilik baxımından müasir Azərbaycan dili türk dilidir. Lakin tarixin inkişafı baxımından bugünkü müasir Azərbaycan dili elə Azərbaycan dilidir ki, var. Bütün dillər belədir. Tarixi inkişaf prosesində dillər ailələrdən qruplara, qruplardan isə dillərə şaxələnir”. O, məsələyə məntiqi və elmi cəhətdən düzgün yanaşırdı. Düzgün yanaşmadır ki, tarixi baxımdan dil ailələri dil qruplarına və yarımqruplarına, onlar isə öz növbəsində dillərə ayrılmışdır.

Hüseynağa Qəniyev dil ailələrinə, ondan ayrılan dil qruplarına, dil qruplarından ayrılan dillərə tarixi prosesin nəticəsi kimi yanaşmış, aydın bir məntiqlə izah vermişdir: “Altay dil ailəsindən qruplar ayrılıb, onun da dili türk dilidir və türk qrupu da Azərbaycan, tatar, qazax və sair sərbəst dillərə bölünüb. Altay dil ailəsi elə bil ki, babadır, türk dil qrupu atadır. Azərbaycan dili isə oğuludur. İndi oğulun özünü ata elan etməsi, mən hesab eləyirəm ki, heç də düzgün deyil. Çünki tarixi proses gedib, tarix öz sözünü deyib və Azərbaycan deyilən bir dil, Azərbaycan deyilən bir dövlət, Azərbaycan deyilən bir xalq formalaşıb”.

Hüseynağa Qəniyev məsələnin tam mahiyyətini çox aydın şəkildə izah etmək üçün tarixi inkişafı elmlə, həyatla və cəmiyyətlə bağlayırdı. Hətta elmdə və sənətdə baş vermiş parçalanmanı, diferensiallaşmanı inandırıcı, əsaslı bir izahatla aydınlaşdırırdı. O, diferensiallaşmanın təkcə dillərdə deyil, eyni zamanda elmdə də getdiyini nəzərə alaraq deyirdi:” Bu (diferensiallaşma – B.X.), təkcə dillərə aid deyil, bu, eyni zamanda elmə də aiddir. Qədim Yunanıstanda bir elm var idi – fəlsəfə. Astronomiya ilə də məşğul olurdular, fizika ilə də, təbabətlə də. Ondan sonra elm inkişaf etdikcə parçalandı, bunların hərəsi sərbəst bir sahəyə çevrildi. Sənətdə də belədir: “ozan olub, aşıq olub – həm musiqisini yazıb, həm çalıb, həm ifa eləyib. Cəmiyyət inkişaf etdikcə musiqini yazan bəstəkar yaranıb, sözlərini yazan şairlər yaranıb və beləliklə, sənətin sinkretizmi parçalanıb. Bu, cəmiyyətin inkişafıdır”.

“Azərbaycan” ifadəsi dünənimiz, bu günümüz və sabahımız üçün çox şey deyir. Bu mənada Hüseynağa Qəniyev “. Azərbaycan dilini qəbul etməklə türk dili qrupunun tarix səhnəsində oynadığı böyük rolu, onun nəhəngliyini, onun inkişafını göstərir. Yalnız böyük xalqlar, yalnız böyük dillər şaxələnib qruplara və ayrı-ayrı dillərə çevirilr” deyirdi. O, “Azərbaycan” sözündə həm tarixilik, həm tarixi inkişafın nəticəsi kimi yaranmış bir reallıq, həm də birlik olduğunu nəzərə alırdı: “Azərbaycan dili təkcə özünü türk hesab eləyən xalqın dili deyil. Azərbaycan dili Azərbaycanda yaşayan bütün xalqların dilidir. Onda bütün xalqların ruhu var, orada bütün xalqların dillərindən sözlər var və bu, artıq Azərbaycan dilinə daxil olub və o, bir dil kimi formalaşıb”.

Xarici işlər nazirliyi, yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın üzvü Həsən Həsənov dövlət dilinin adı ilə bağlı nizamnamədə dilin hansı statusdan qəbul olunmasını aydınlaşdırmağa çalışırdı. Ləhcə statusu, milli dil statusu anlayışlarına öz mövqeyini bildirməklə türk dillər qrupuna və qrupun müstəqil üzvü olan müstəqil dillərin mövcudluğuna məntiqi cəhətdən düzgün yanaşırdı. O deyirdi: “Biz dilimizi hansı statusda qiymətləndiririk, türk dilinin azəri ləhcəsi kimi, yoxsa türk dillər amorf və formalaşmamış bir üzvü kimi, yoxsa müstəqil, milli düşüncəmizə məxsus, millətimizin müstəqil, özünəməxsus milli dili kimi?” O, bundan başqa bütün türk dillərinin bir kökdən əmələ gəldiyini, sonradan türk dillərinin müxtəlif qruplara ayrıldığını, daha sonra bu qruplardan müstəqil dillərin (türk dillərinin) yarandığını qeyd edirdi və bununla da məsələnin əsas məğzini düzgün bir məntiqlə izah edirdi: “Bütün türk dilləri sözsüz ki, bir andan əmələ gəliblər. Amma X və XI əsrlərdə ilk ciddi bölgü prosesi getdi və vahid türk dili oğuz, qıpçaq, bulqar, karluq, oyrot dillərinə bölündü. XIV-XV əsrlərdə bunlardan biri olan oğuz qolundan Azərbaycan dili müstəqil dil kimi ayrılıb-Nəsiminin dili, Füzulinin dili. XIX əsrin əvvəllərində ziyalılarımız dilimizin müstəqilliyini elmi nöqteyi-nəzərdən dərk edərək “Azərbaycan türkcəsi” adlandırıblar. Nəhayət, XX əsrin ortalarında həm dilimizin, həm millətimizin inkişafı tam formalaşmış və əsas vermişdi ki, millətimizin adı azərbaycanlı, dilimizin adı Azərbaycan dili kimi qanuniləşsin”. Həsən Həsənov dilimizə və millətimizə qoşalaşmış adın istər “ türk” istərsə də “Azərbaycan türkcəsi” adının verilməsini bir neçə cəhətdən yanlış və səhv hesab edirdi. “Birinci, səhv ondan ibarətdir ki, biz türk dil qrupunun statusunu dəyişib onu vahid bir dil, yəni X-XI əsrlər dövrünə qaytararıq. İkincisi, səhv isə ondan ibarətdir ki, əgər biz artıq müstəqilləşmiş dilimizi ləhcə statusuna salırıqsa, yenə də orta əsrlərə məxsus türk dilləri münasibətinə qaytarırıq”.

Bir məsələ barədə Həsən Həsənovun fikri və mövqeyi maraqlı olduğu qədər də, bəzi məqamlara tam aydınlıq gətirirdi. Belə ki, biz dilimizi Azərbaycan dili adlandırmaqla türk köklü olmağımızı imtina etmirik, ümumiyyətlə , bu barədə düşünmək əhəmiyyətsiz görünür. Tarixən dilimizin adı “ türk dili” adlanıbdır və dilimiz inkişaf edib müstəqilləşdikdən sonra Azərbaycan dili adı ilə formalaşıb və dünyada tanınıbdır. Bir sözlə, onun mövqeyi reallığa söykənirdi: “ Mən heç də hesab etmirəm ki, biz milliyyətimizi və dilimizi “azərbaycanlı” adlandıraraq türk varisliyimizdən əl çəkirik. Xeyr və yenə də xeyr. Biz türk kökündə bitmiş və formalaşmış Azərbaycan millətiyik. Bizim dilimiz türk kökündə bitmiş və püxtələşmiş Azərbaycan dilidir. Bəli, keçən əsrlərdə dilimizə “türk dili” deyiblər, amma tarix inkişaf etdikcə, özümüzə məxsus mədəniyyətimiz inkişaf edib və tam müstəqilləşib, əyalət ləhcəsi statusundan çıxıb, müstəqil dövlətin müstəqil Azərbaycan dili statusuna qalxıb. Dilin və millətin adı kiminsə istəyi ilə yox, tarixi proseslərə əsasən formalaşır. Bizim millətimizin və dilimizin adı Azərbaycan adı ilə artıq formalaşıb və dünya birliyi tərəfindən qəbul olunub”.

Dilimizin adının “Azərbaycan dili” olmasının bizim türk köklü olmağımıza, mənşəyimizə xələl gətirməməsi Nəriman Həsənzadənin mövqeyində də öz izahını tapırdı: “Yəni “Azərbaycan dili” deməklə biz türkün əleyhinəyikmi? Yəni türklər qabağa düşüb (Türkiyə türkləri nəzərdə tutulur-B.X.) türk dili elan eləyib. Yəni biz Azərbaycan dilini elan eləməklə, Azərbaycan dilini konstitusiyada qəbul eləməklə biz türklüyümüzü, türk mənşəliyimizi, heç birini danmırıq. ”Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin Azərbaycan dili olması ilə bağlı baş nazirin müavini, yeni konstitusiya layihəsini hazırlayan komissiyanın üzvü İzzət Rüstəmov Azərbaycan dilini türk dillərindən biri kimi səciyyələndirir və belə deyir: “Bütün türk dillərinin ən gözəl nə xüsusiyyətləri varsa, Azərbaycan dili onu özündə birləşdirib”. O davam edərək deyirdi: “. ölkəmizin adı Azərbaycandır, Azərbaycan Respublikasıdır, Azərbaycan xalqıdır və dilimiz də Azərbaycan dilidir. Amma bu heç də o demək deyil ki, türk kökümüzü unudaq. ”

Heydər Əliyev dilimizin adı ilə bağlı fikir və mülahizə söyləyən hər bir kəsə çox diqqətlə yanaşırdı, onların hər birinin nitqini axıra qədər dinləyirdi, çalışırdı hər bir kəs öz sözünü desin. Bununla da o, müzakirə olunan məsələ barədə hər bir kəsin düşüncəsini ortalığa qoymaqla yanaşı, həqiqətin üzə çıxmasına nail olurdu. Heydər Əliyevin məntiqi qarşısında məsələnin həqiqətə uyğun həll olunmasını təbii, düzgün hesab edənlər bilirdilər ki, o məsələyə çox ciddi, məsuliyyətlə və həssas yanaşır. Odur ki, Sabir Rüstəmxanlı deyirdi: “Mən bugünkü müzakirəni sizin gördüyünüz işlərin davamı hesab eləyirəm. Elə hesab edirəm ki, bu gün siz bu məsələyə məhz ona görə bu cür ciddi vaxt ayırırsınız ki, siz başqalarından, bir sıra alimlərimizdən fərqli olaraq, bunun nə qədər ciddi məsələ olduğunu hiss eləyirsiniz və sizin çıxışınızda da mən bunu hiss elədim, hamımız hiss elədik. Burada yenə söz, mənə elə gəlir ki, son söz ölkə başçısınındır, ağsaqqalındır və ona görə ki, onun çıxışından biz hiss elədik ki, o, bu məsələnin bütün ciddiyyətini çox yaxşı başa düşür”.

Heydər Əliyev həll olunan məsələlərin təkcə elmi- məntiqi cəhətlərini deyil, həm də siyasi, ideoloji məqamlarını diqqət mərkəzində saxlayırdı. Azərbaycan dilinin konstitusiyada dövlət dili kimi olmasında da o hərtərəfli təhlil aparmaqla bütün fikir və mülahizələrin fövqündə dayanırdı.

Azerbaycan Onomastikasi – Afaq Qurbanov – Kiril –Baki – 1987 -115 S

Onomastik , dilbiliminin özel isimleri inceleyen bir dalıdır.

Azərbaycan onomalogiyasının təşəkkülü və inkişafında Afad Qurbanovun rolu və «Azərbaycan onomalogiyası» elmi məktəbi

Azərbaycan dilçilik tarixində elmi məktəb yaratmış az sayda dilçilərimiz mövcuddur. XX əsrin ikinci yarısı Azərbaycan dilçiliyinin inkişafında xüsusi mərhələ hesab olunur və bu mərhələdə Azərbaycan onomalogiyasının müstəqil nəzəri dilçilik şöbəsi – elmi məktəb kimi formalaşması bilavasitə akademik Afad Qurbanovun adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Müasir Azərbaycan ədəbi dili zəngin lüğət tərkibinə malik, inkişaf etmiş dillərdən biridir. Bu dilin lüğət tərkibinin böyük bir qatını onomastik leksika – xüsusi adlar silsiləsi təşkil edir. Onomastik leksikaya daxil olan söz qrupları müəyyən ictimai tarixi inkişafın məhsulu olub, mənsub olduğu xalqın həyatını əks etdirən əvəzsiz söz sərvətidir. Onomastik leksikanın hərtərəfli tədqiqi müasir dil, dialektologiya, dil tarixi və s. sahələrin öyrənilməsi üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan dilçiliyində uzun müddət tədqiqatdan kənarda qalmış onomastik leksikanın öyrənilməsinə təxminən XX əsrin 50-ci illərindən başlanılmışdır. Lakin bu tədqiqatlar birtərəfli aparılmış, xüsusi adlar qrupunun linqvistik cəhətdən hərtərəfli tədqiqinə meyl təsadüfi xarakter daşımış, onomastik leksikanın öyrənilməsində sistemsizlik, natamamlıq özünü göstərmiş, fundamental araşdırmalar aparılmamış, yalnız etimoloji ehtimallar irəli sürülmüşdür. Bu isə, hər şeydən əvvəl, həmin elm sahəsinin nəzəri və praktik problemlərini özündə əks etdirən əsərlərin olmaması ilə bağlı idi.

Ümumi dilçilik və Azərbaycan dilçiliyinin müxtəlif problemlərinə həsr edilmiş fundamental elmi-tədqiqat əsərlərinin və dərsliklərinin müəllifi, nəzəri və praktik məsələlər üzrə ən məhsuldar alimlərimizdən olan professor Afad Qurbanov öz tədqiqatlarını, əsasən, dilçiliyimizin az öyrənilmiş sahələrinə həsr etmişdir.

Alim uzun illər ərzində onomastika məsələləri ilə daha çox maraqlanmış, tədqiqatlar aparmış, yeni-yeni nailiyyətlər əldə etmişdir. A.Qurbanovun onomalogiyaya dair ilk əsəri 1956-cı ildə Tbilisidə çap olunan «Azərbaycan şəxs adlarının xüsusiyyətləri» məqaləsi olmuşdur. Sonradan tədqiqatçı bir-birinin ardınca «Müasir Azərbaycan ədəbi dili» (1985, «Onomalogiya» bölməsi), «Azərbaycan onomastikası» (1986), «Azərbaycan onomalogiyası məsələləri» (1986), «Poetik onomastika» (1988), «Onomalogiyaya dair elmi-metodik göstərişlər» və s. kimi kitablarını nəşr etdirərək dilimizin bu sahəsinin öyrənilməsinə düzgün elmi istiqamət vermiş, Azərbaycan onomalogiyasının müstəqil bir şöbə kimi formalaşmasının əsasını qoymuşdur.

Professor A.Qurbanov yazmışdır: «Hər bir söz geniş araşdırılmalıdır. Dildə mənasız söz yoxdur və ola da bilməz, hər bir söz və ifadə müəyyən məna daşıyır. Bununla belə, bəzi sözlər bir deyil, bir neçə məna ifadə edə bilər. Dilimizdəki şəxs adlarının, demək olar ki, hamısı apelyativ mənalı leksik vahidlərdir. Apelyativ söz onomastik vahid olandan sonra o, xüsusi ada çevrilir».

Afad Qurbanovun «Onomalogiya məktəbinin yaradıcısı» kimi formalaşmasında, təbii ki, onomalogiyaya həsr etdiyi əsərləri xüsusi rol oynamışdır. Onun onomalogiya məsələlərinə dair 100-ə qədər məqaləsi, onlarca kitabı və bir neçə monoqrafiyası çap olunmuşdur.

Alimin bu sahədəki ən böyük müvəffəqiyyəti 1988-ci ildə nəşr edilmiş və 1989-cu ildə Dövlət mükafatına layiq görülmüş «Azərbaycan dilinin onomalogiyası» adlı mükəmməl və əhatəli monoqrafiyası olmuşdur. Əsərdə Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq onomastika problemləri elmi-nəzəri aspektdən şərh edilmişdir.

Professor A.Qurbanov onomalogiya problemlərinə xüsusi əhəmiyyət verərək 2004-cü ildə onomastika məsələlərinə dair 2 cilddən ibarət böyük fundamental monoqrafiya («Azərbaycan onomalogiyasının əsasları», I və II cildlər) nəşr etdirmişdir. Yüksək elmi səviyyədə və səlis dildə yazılan bu ikicildlik Azərbaycan onomalogiyasının nəzəri əsaslarının tədqiqinə həsr edilmiş fundamental monoqrafiyadır. Əsər Türkiyə və Rusiyada da çap edilmişdir.

Bu əsərlər Azərbaycan dilçiliyində və ümumiyyətlə, türkoloji dilçilikdə ilk dəfə olaraq xüsusi adların hərtərəfli linqvistik tədqiqinə həsr olunmuşdur. Afad Qurbanov bu əsərlərində fundamental onomastik təlimin nəzəri əsaslarını şərh etmiş, Azərbaycan dilində və bütövlükdə dünya dillərində xüsusi adların qruplarını müəyyənləşdirmişdir. Hazırda bu sahədəki bütün tədqiqatlar Afad Qurbanovun müəyyənləşdirdiyi qruplaşma əsasında aparılır. Bundan başqa, tədqiqatçı-alim onomastik dil vahidlərinin yaranması və dəyişməsi, poetik və üslubi xüsusiyyətlərinin, orfoqrafik və orfoepik problemlərinin də nəzəri əsaslarını işləmişdir.

Əlavə olaraq, 1988-ci ildən bəri alimin «Dünyada türk adları» (2000), «Azərbaycanlı adları: uşağa necə ad seçməli» (1993), «Ad və insan» (2002), «Azərbaycanlı adları lüğəti» (2002), «Türk xalqlarında advermə ənənələri» (2002) və s. kimi kitabları, onomastikaya dair yüzlərcə məqaləsi çap olunmuşdur.

Professor Afad Qurbanovun yaratdığı onomastika məktəbinin və yazdığı elmi əsərlərin nəinki Azərbaycan dilçiliyinin, həm də türkoloji dilçiliyin sürətlə inkişafında xüsusi rolu olmuşdur. Onun onomastika sahəsindəki elmi fəaliyyəti həm yerli, həm də xarici görkəmli dilçilər, akademiklər tərəfindən çox yüksək qiymətləndirilmişdir.

Akademik M.Şirəliyev «Azərbaycanda onomastika məktəbi və onun gələcəyi» adlı məqaləsində yazır: «A.Qurbanovun «Azərbaycan dilinin onomalogiyası» adlı əsəri təkcə bizim dilçiliyimiz üçün deyil, dünya türkoloji dilçiliyi üçün də çox qiymətlidir. Mən tam məsuliyyətlə deyə bilərəm ki, Afad Qurbanov bu əsəri ilə Azərbaycan onomastika məktəbinin əsasını qoymuşdur».

1989-cu ildə İstanbulda nəşr edilən «Türk dünyası araşdırmaları» adlı sanballı elmi məcmuənin bir neçə səhifəsi bu əsərin təhlilinə həsr olunmuşdur. Rəyçi Xəlil Açıqgöz yazır: «Möhtərəm professor Afad Qurbanov illərdən bəri gözlədiyimiz türk və Azərbaycan onomastikasının nəzəri və əməli problemlərini böyük bir diqqətlə işləmişdir. Ona nə qədər təşəkkür etsək azdır. Kitabın qısa zamanda Türkiyə türkcəsilə nəşrini təmənna edirik. Əsər ölkəmizdə də nəşr edilərsə, türk onomastik araşdırmaları daha aydın işıqlandırılar».

Həmin kitab haqqında Almaniyanın Münhen şəhərində yaşayan tədqiqatçı Yasin Aslanın rəyi də diqqəti cəlb edir: «Bir azərbaycanlı olaraq Azərbaycan xalqına və elminə göstərdiyiniz xidmətlər üçün Sizi təbrik edir, müvəffəqiyyətlərinizin davam etməsini arzu edirəm. Vətən Sizin kimi övladları ilə fəxr etməlidir».

Afad Qurbanovun onomastika sahəsindəki sanballı işlərindən biri də Azərbaycan Ensiklopediyası xətti ilə təşkilatçılığı və redaktorluğu ilə 7 minə yaxın coğrafi adı əhatə edən «Azərbaycanın Toponimlər Lüğəti»ni ortaya çıxarmasıdır.

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində Azərbaycan Onomastika Cəmiyyətinin və Onomastika Elmi Mərkəzinin yaradılması, «Onomastika» elmi-onomastik jurnalının və 25 oktyabr Onomastika Gününün təsis olunması, onomastika problemlərinə həsr edilmiş genişmiqyaslı respublika konfranslarının keçirilməsi də bilavasitə Afad müəllimin adı ilə bağlıdır.

Professor Afad Qurbanovun yaratdığı «Azərbaycan onomalogiyası» elmi məktəbi bütün dünyada (ABŞ, Kanada, Finlandiya, Fransa, Belçika, Norveç, Türkiyə, Rusiya, İran və s.) tanınmışdır. Bir çox xarici ölkələrdə A.Qurbanovun rəhbərliyi ilə onomastik tədqiqatlar aparılmışdır. Məhz A.Qurbanovun rəhbərliyi ilə onomalogiyanın problemlərinə dair müxtəlif mövzularda onlarca namizədlik və doktorluq dissertasiyası müdafiə edilmişdir.

Onun şəxsi təşəbbüsü, təşkilatçılığı və gərgin əməyi nəticəsində 1986-cı ildən başlayaraq Azərbaycan onomastikası problemlərinə həsr olunan 13 respublika konfransı keçirilmişdir. Konfranslar əhatə miqyasına görə çox geniş olmuşdur. Burada keçmiş Sovetlər İttifaqının, demək olar ki, əksər müttəfiq respublikalarının elmi ictimaiyyət nümayəndələri iştirak etmişlər. Konfransların materialları tez bir zamanda kitab şəklində çap edilmişdir. Sonralar isə bu konfranslar ənənə xarakteri alaraq iki ildən bir keçirilməyə başlanmışdır.

Eyni zamanda, A.Qurbanovun təşəbbüsü ilə sədr müavini olduğu SSRİ Elmlər Akademiyasının Sovet Türkoloqları Komitəsinin tərkibində Türk onomastikası bölməsi yaradılmış və onomastik araşdırmalar bütün SSRİ-nin türkdilli respublikalarında aparılmağa başlanılmışdır.

Afad Qurbanov Azərbaycan dilçiliyi sahəsində elə bir ənənə qoyub getmişdir ki, bu ənənə hələ uzun tarixlər boyu yaşayacaq və onu da yaşadacaqdır.

Dilçilik İnstitutunun direktoru professor Afad Qurbanovun anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə məqalə yazıb

Dilçilik İnstitutunun direktoru professor Afad Qurbanovun anadan olmasının 90 illiyi münasibətilə məqalə yazıb Bakı. 10 yanvar. REPORT.AZ/ “Azərbaycan” qəzetində AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylunun “Dilçilik elmimizin parlaq siması” adlı məqaləsi dərc olunub. “Report” həmin məqaləni təqdim edir:

10 Yanvar , 2019 09:21

https://static.report.az/photo/1c130ad9-4caf-4971-a3ef-a3faf4fa0739.jpg

Bakı. 10 yanvar. REPORT.AZ/ “Azərbaycan” qəzetində AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylunun “Dilçilik elmimizin parlaq siması” adlı məqaləsi dərc olunub. “Report” həmin məqaləni təqdim edir: Bu günlərdə Azərbaycanın görkəmli dilçi alimi, əməkdar elm xadimi, respublika Dövlət mükafatı laureatı, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası nın müxbir üzvü, filologiya elmlər doktoru, professor Afad Qurbanovun anadan olmasının 90 ili tamam olur. Afad Qurbanov çoxcəhətli və geniş diapazonlu elmi yaradıcılığı ilə ölkəmizdə dilçilik elmini zənginləşdirən, ona öz dəyərli töhfələrini verən nadir istedad və zəka sahiblərindən, öz dəst-xətti ilə seçilən elm xadimlərindən biri kimi tanınır, böyük ehtiramla və hörmətlə xatırlanır, yad edilir. Azərbaycan dilçiliyinin istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsində, dilçiliyin aktual problemlərinin tədqiqində və tədrisində böyük xidmətləri olan bu görkəmli alim “Azərbaycan ədəbi və danışıq dili”, “Müasir Azərbaycan ədəbi dili”, “Ümumi dilçilik” (I, II cildlər), “Türkoloji dilçilik” (5 cilddə), “Müasir Azərbaycan ədəbi dili” (2 cilddə), “Azərbaycan dilçiliyi problemləri” (3 cilddə), “Azərbaycan onomastikası”, “Antroponim nəzəriyyəsi”, “Poetik onomastika”, “Azərbaycan dilinin onomalogiyası”, “Azərbaycan onomastika məsələləri”, “Dünyanın dilailələri”, “Müasir Azərbaycan ədəbi dili”, “Azərbaycan dilçiliyi problemləri”, “Azərbaycan onomalogiyasının əsasları” (2 cilddə) və digər monoqrafiya və dərsliklərin müəllifidir. Gərgin elmi axtarışların uğurlu nəticəsi olan bu sanballı əsərlərdə dilçiliyin aktual məsələləri araşdırılır, elmi anlayışlar dəqiqləşdirilir, dil və dilçilik tarixi ilə əlaqədar yeni müddəa və elmi təsniflər verilir. A.Qurbanovun əsərlərində Azərbaycan dilçiliyinin inkişafı və perspektivləri, dilçiliyin linqvistik və fəlsəfi nəzəri əsaslar üzərində təşəkkül tapması, eləcə də elmlərin təsnifi və dilçilik tarixinin müəyyənləşdirilməsi problemlərinə aydınlıq gətirilmişdir. Aspirantlıqdan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvlüyünə qədər şərəfli bir tədqiqat yolu keçən A.Qurbanov 1962-ci ildə görkəmli dilçi alim, professor Əbdüləzəl Dəmirçizadənin rəhbərliyi ilə “S.Vurğunun “Vaqif” pyesinin dili və üslubu” mövzusunda namizədlik, 1968-ci ildə isə “Müasir Azərbaycan ədəbi dili” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. Afad Qurbanov 1965-ci ildə dosent, 1970-ci ildə isə professor elmi adına layiq görülmüşdür. O, 1959-cu ildən ömrünün sonuna qədər – əlli il Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) müəllim, dekan, kafedra müdiri, filologiya və pedaqogika elmləri üzrə müdafiə şurasının sədri, 1981-1989-cu illərdə isə bu ali təhsil ocağının rektoru olmuşdur. Professor A.Qurbanov 1983-cü ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir. O, həmçinin dünyanın bir sıra beynəlxalq və milli akademiyalarının fəxri akademiki, o cümlədən Türk Dil Qurumunun fəxri üzvü olmuşdur. 1990-1994-cü illərdə Milli Məclisin deputatı olan Afad Qurbanov Azərbaycan Əlifbası Komissiyasının sədri olmuşdur. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Möhsün Nağısoylu Professor A.Qurbanovun elmi yaradıcılığı zəngin və çoxşaxəli, istiqamətli, mövzu dairəsi baxımından olduqca geniş və əhatəlidir. Alimin tədqiqat və maraq dairəsinə müasir Azərbaycan ədəbi dili, türkoloji dilçilik, dil universiyaları, ümumi dilçilik, onomalogiya, leksikologiya, nitq mədəniyyəti, tərcüməşünaslıq, bədii əsərlərin dili, üslubiyyat, ali məktəb pedaqogikası və metodikası kimi sahələr daxildir. Məlum olduğu kimi, dilçiliyin son illərdəki inkişafının mühüm nailiyyətlərindən biri yeni bir dilçilik sahəsinin – onomastikanın yaranması və formalaşmasıdır. Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq onomastika məsələlərinin sistemli şəkildə uğurlu həlli və geniş tədqiqi A.Qurbanovun adı ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, onomastika bir elm sahəsi kimi xüsusi adları (insan adları, coğrafi adlar, tayfa adları və s.) öyrənir və tədqiqat obyektindən asılı olaraq antroponimika, toponimika, etnonimika və s. bölmələrə bölünür. Azərbaycan dilindəki şəxs adlarının özəl xüsusiyyətləri, onların mahiyyəti, sistemi, yaranması, mənşəyi, məna əsası, yayılma regionu, quruluşu, inkişaf tarixi, təkmilləşməsi, üslubi imkanları, bir dildən başqa bir dilə transliterasiyası antrotoponimikanın əsas problemləri məhz onun əsərlərində araşdırılmışdır. Azərbaycan dilçiliyi tarixində ilk dəfə olaraq antroponimlərin inkişaf dövrlərini müəyyənləşdirən, hər bir dövrün səciyyəvi cəhətlərini konkret dilfaktları ilə əsaslandıran da A.Qurbanov olmuşdur. A.Qurbanovun onomalogiya məsələlərinə dair 100-ə yaxın məqaləsi, eləcə də “Antroponim nəzəriyyəsi”, “Azərbaycan onomastikası” və “Azərbaycan onomalogiyasının əsasları” (2 cilddə) adlı monoqrafiyaları orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu əsərlərdə xüsusi adların qrupları və yarımqrupları türkologiyada ilk dəfə müəyyənləşdirilmiş, onomalogiyanın elmi-nəzəri əsasları hazırlanmışdır. Cəsarətlə demək olar ki, bədii əsərlərdəki antroponimlər, toponimlər, onların üslubi xüsusiyyətləri, bədii ədəbiyyatda xüsusi adların komik təbiəti, etnik adlar, ad yaradıcılığı, poetik onomastikanın ilk tədqiqatçısı AMEA-nın müxbir üzvü Afad Qurbanovdur. Azərbaycanşünaslıqda onomastik tədqiqatların geniş şəkildə aparılması türkologiyanın uğurlarındandır. Onomastik vahidlərin hər biri xüsusi sosial işarədir. Onları öyrənmək, tədqiq etməklə xalqın tarixi, dili və çoxsahəli həyatının bir sıra mühüm məsələlərini aşkara çıxarmaq, dilin lüğət tərkibinin bütövlükdə xarakteristikasını vermək, dil tarixi, dialektologiya və üslubiyyata dair mühüm qanunauyğunluqları aşkara çıxarmaq, tarix, etnoqrafiya, sosiologiya, coğrafiya və başqa elmlərin bəzi mühüm problemlərinin açılmasına yeni istiqamət verməsi müəyyənləşdirilir. Bununla yanaşı, onomastik vahidləri düzgün təhlil etmək, onları qorumaq, nəsildən-nəslə ötürmək ümumi mədəniyyətin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan Azərbaycan dili onomalogiyasının müstəqil bir nəzəri dilçilik şöbəsi kimi formalaşması bilavasitə professor Afad Qurbanovun fəaliyyəti ilə bağlıdır. Alimin bu sahə ilə bağlı ən böyük uğuru “Azərbaycan dilinin onomalogiyası” adlı monoqrafiyasıdır. Bu əsər Azərbaycan dilçiliyində və ümumiyyətlə, türkoloji dilçilikdə ilk dəfə olaraq xüsusi adların hərtərəfli linqvistik təhlilinə həsr olunmuşdur. A.Qurbanov şəxs adları, ad və insan anlayışı, eləcə də onların sistemini ümumi dilçilik baxımından təhlil etmiş, əsl şəxs adlarının yaranma səbəbini, onların leksik-semantik qruplarını müəyyənləşdirmişdir. Professor A.Qurbanov bu əsərində fundamental onomastik təlimin nəzəri əsaslarını yaratmış, Azərbaycan dilində və bütövlükdə dünya dillərində xüsusi adların qruplarını müəyyənləşdirməyə nail olmuşdur. Qeyd edək ki, alimin “Azərbaycan dilinin onomalogiyası” kitabı Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Akademik Məmmədağa Şirəliyev yazırdı ki, Afad Qurbanov bu əsəri ilə Azərbaycan onomastika məktəbinin əsasını qoymuşdur. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində “Onomastik problem laboratoriyası”nın yaradılması, Azərbaycan onomastikası problemlərinə həsr edilmiş respublika konfranslarının mütəmadi olaraq keçirilməsi bilavasitə Afad Qurbanovun gərgin əməyi sayəsində baş tutmuşdur. Məhz Afad Qurbanovun rəhbərliyi ilə onomalogiyanın problemlərinə dair müxtəlif mövzularda onlarca namizədlik və doktorluq dissertasiyası müdafiə edilmişdir. Onomastika sahəsində məktəb yaratmış görkəmli dilçi alimin elmi yaradıcılığında təkcə Şimali Azərbaycandakı onomastik vahidlər deyil, həm də Cənubi Azərbaycan və Qərbi Azərbaycandakı, eləcə də Gürcüstan və Dağıstandakı türkmənşəli onomastik vahidlər, xüsusilə toponimlər tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü A.Qurbanovun onomastika sahəsindəki fəaliyyəti respublikamızda və ölkəmizdən kənarda yüksək qiymətləndirilmişdir. 1989-cu ildə İstanbulda nəşr edilmiş “Türk dünyası araşdırmaları” adlı sanballı elmi toplunun bir neçə səhifəsi məhz bu dəyərli əsərin elmi təhlilinə həsr olunmuşdur. Azərbaycan dilçiliyində bədii əsərlərin onomastikasının sistemli şəkildə tədqiq edilməsində A.Qurbanovun “Poetikonomastika” kitabının böyük rolu və əhəmiyyəti danılmazdır. A.Qurbanov “Müasir Azərbaycan ədəbi dili”, “Azərbaycan onomastikası”, “Azərbaycan onomalogiyası məsələləri” kitablarında poetik onomastikanın ayrı-ayrı sahələrinin tədqiq edilməsinin dilçiliyimiz üçün təxirəsalınmaz vəzifə olduğunu xüsusi olaraq vurğulamışdır. Müəllif “Poetikonomastika” kitabında bu problemləri sistemli şəkildə araşdırmışdır. Kitabda bədii ədəbiyyatda xüsusi adların komik təbiəti, etnik adlar, onomastik vahidlərin obrazlılığı, bədii əsərlərdə xüsusi ad yaradıcılığı kimi məsələlərdən bəhs edilmiş, onomastik vahidlərin üslubi imkanları, şifahi ədəbiyyatda onomastik vahidlərin üslubi xüsusiyyətləri aydınlaşdırılmışdır. Yazıçının onomastik vahidlərdən əsərin süjetinə, quruluşuna, ideya və məzmununa uyğun şəkildə istifadə etməsinin istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir. Müəllif göstərmişdir ki, yazıçılar real adlardan satirik və yumoristik ifadə vasitəsi kimi obrazlılıq, yüksək bədii keyfiyyət yaratmaq üçün istifadə edirlər. Ümumu dilçiliyin problemlərinin tədqiqində Afad Qurbanovun öz dəst-xətti, xüsusi çəkisi və konsepsiyası vardır. Bu ondan irəli gəlir ki, A. Qurbanov bir müəllim kimi 20 ilə qədər bu fənni tədris etmiş, ümumi dilçiliyin konsepsiyalarına dərindən bələd olmuşdur. 1976-cı ildə nəşr olunan “Dilçiliyin sistemi” əsərində dilçilik elmi, dilçiliyin sahələri, dilçiliyin şöbələri və onların aktual problemləri araşdırılır. Xüsusilə dilçilik elminin obyekti, nəzəri və tətbiqi dilçilik, ümumi dilçiliyin aktual problemləri konseptual səviyyədə tədqiq edilmişdir. Aydın şərh, zəngin dil faktları, təhlil və ümumiləşdirmələr baxımından orijinal olan bu dərslikdən tələbələr uzun illərdir dəyərli mənbə kimi faydalanır, ədəbi dilimizin formalaşma tarixi, səs sistemi, orfoepiyası, leksika və frazeologiyası, semasiologiyası barədə biliklərə yiyələnirlər. Akademik Ağamusa Axundov yazırdı ki, Azərbaycan dilçiliyinin parlaq siması A.Qurbanovun ümumi dilçiliklə bağlı tədqiqatları bütövlükdə dilçiliyimizin uğurudur. Bununla yanaşı, türk dilləri qrupunun dəqiqləşdirilməsində yeni mülahizə və konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. 1977-ci ildə çap olunmuş “Ümumi dilçilik” dərsliyi Azərbaycan pedaqoji təhsil müəssisələri üçün milli zəmində yazılmış ilk dərslik kimi çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Ali məktəblərin filologiya fakültələrində tədris olunan “Ümumi dilçilik” fənni filoloq kadrların hazırlıq səviyyəsinin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. Geniş elmi-nəzəri ümumiləşdirmələr aparma, dilçiliyin dinamik inkişafı prosesinə dialektik və obyektiv münasibət bəsləmə, şərh olunan hər bir dil hadisəsini konkret faktlarla əsaslandırma, orijinal fikirləri qətiyyətlə müdafiə etmə, tarixiliklə müasirliyi vəhdətdə götürmə və s. keyfiyyətlər bütün əsər boyu gözlənilmişdir. A.Qurbanov dünya dilçiliyinin ən vacib problemlərindən biri olan dil ailələrinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi məsələsinə aydınlıq gətirmək üçün XVIII əsrdən sonra meydana gəlmiş tədqiqatları nəzərdən keçirərək, Altay dillər ailəsini altı qrupa – 1. Türk dilləri (23 dil), 2. Monqol dilləri qrupu (3 dil), 3. Tunqus dilləri qrupu (3 dil), 4. Mancur dilləri qrupu (5 dil), 5. Koreya dili (1 dil), 6. Yapon dili (1 dil) ayırmışdır. Müəllif doğru olaraq Altay dilləri ailəsinin tərkibində olan dillərin 64 faizini türk dillərinin təşkil etdiyini xüsusi qeyd etmişdir. A.Qurbanov Altay dilləri ailəsində 23 türk dilinin olduğunu qeyd edərək, tarixi inkişaf və linqvistik əlamətlər əsasında beş yarımqrupa – oğuz dilləri, qıpçaq dilləri, bulqar dilləri, qarluq dilləri, tukyuy dilləri yarımqruplarına bölərək təsnif etmişdir. Azərbaycan ədəbi dilinin materialları əsasında funksional üslubların növləri və adları (ədəbi danışıq üslubu, bədii üslub, elmi üslub, rəsmi üslub, publisistik üslub, epistolyar üslub) dəqiqləşdirilmiş və fonetik, lüğəvi, qrammatik və s. cəhətlərinə görə bir-birindən fərqləndirilmişdir. Bu, əslində, Afad Qurbanovun ilk kitabdan ümumi dilçilik sahəsində öz dəst-xətti, konsepsiyası olduğunun təsdiqi idi. Dilin əmələ gəlməsi nə qədər çətin və mürəkkəb olsa da, bunu dilçiliyin problemləri sırasından xaricdə düşünmək olmaz. Çünki dil dilçilik elminin obyektidir, dilin əmələ gəlməsinin tam həqiqi və elmi şərhinin məhz müvafiq elmlərin qarşılıqlı tədqiqatları əsasında mümkün olması onun yaradıcılığında xüsusi qeyd edilir. Bütün bunlar göstərir ki, akademik Afad Qurbanov Azərbaycanda ümumi dilçilik problemlərinə dair fundamental araşdırmalar aparan ilk alimlərdən biridir. Dərslikdə geniş yer verilən bölgü və təsnifatlar da yenidən işlənmişdir. Müəllif ümumi dilçilik problemlərinə və dünya dillərinin təsnifatına dair yeni fikirlər söyləmişdir. Xüsusən Altay dilləri ailəsi ilə bağlı fikirlər türkoloji dilçilikdə yeni və orijinaldır. Afad Qurbanovun dünya dilçiliyinə və türk dillərinin mövqeyinə dair yeni elmi konsepsiyaları Azərbaycan dilçiliyi ilə yanaşı, dünya və türkoloji dilçiliyin inkişafına da öz töhfəsini vermişdir. Alimin dilçiliyin müxtəlif sahələri ilə bağlı 10-a yaxın monoqrafiyası, dərslik və dərs vəsaiti nəşr olunmuşdur. Afad Qurbanovun çoxcəhətli yaradıcılığında bədii əsərlərin dilinin tədqiqi qırmızı bir xətt kimi keçir. O, elmi yaradıcılığa başladığı ilk günlərdən böyük şairimiz Səməd Vurğunun dramaturgiyasının, eləcə də bir çox klassiklərin poeziya nümunələrinin dilini tədqiq etmiş və onların sənətkarlıq xüsusiyyətlərini incəliyinə qədər müəyyənləşdirmişdir. Alimin “Bədii dilin linqvistik təhlili” əsəri dil hadisələrinin təhlilinə, onun elmi nəticələrinə əsaslanır. Afad Qurbanovun yaradıcılığında dialektologiya məsələləri də müəyyən araşdırma predmeti kimi diqqəti cəlb etmişdir. O, dialektoloji axtarışlarda öz sözünü demiş, bu sahədə düzgün araşdırmanın yeni istiqamətini müəyyənləşdirmişdir. Alimin 2001-ci ildə çap olunmuş “Cücəkənd şivəsi” və 2007-ci ildə işıq üzü görmüş “Qərbi Azərbaycanın Cucikənd şivəsi” kitablarında Cucikənd şivəsi təhlil olunaraq onun səciyyəvi xüsusiyyətləri açıqlanmış, bu şivəyə məxsus özəl dialektizmlərdən nümunələr verilmiş, həmin şivənin fonetik dil xüsusiyyətləri, leksik səciyyəsi aydınlaşdırılmışdır. A.Qurbanov nitq mədəniyyəti məsələlərindən də ayrıca olaraq bəhs etmiş və dilin ictimai funksiyasını, nitqin fərdi xüsusiyyətlərinin spesifikasını müəyyənləşdirmişdir. Görkəmli alim düzgün nitqdən danışarkən onun fonetik, orfoepik, leksik, onomastik, semantik, frazeoloji, dervitoloji, morfoloji, sintaktik və üslub normalarının hər birinin fərdi xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü Afad Qurbanovun elmi yaradıcılığında müasir dilçilik problemləri ilə yanaşı, Azərbaycan dilinin tarixi ilə bağlı yazılar da xüsusi maraq doğurur. Dilimizin ulu türk – ilk türk dili bünövrəsi Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşması və inkişafı, sabitləşmə dövrü, ədəbi dil tarixi, konkret dil faktları əsasında araşdırılmışdır. A.Qurbanovun altayşünas, türkoloq kimi fəaliyyəti sovet dövründə əhatəliyi ilə diqqəti cəlb edir. O, 1984-1989-cu illərdə SSRİ Akademiyasının Sovet Türkoloqları Komitəsinin üzvü, Türk Onomastika Bölməsi bürosunun üzvü, Tədris Metodiki Bölməsinin rəhbəri, sonradan həmin komitənin sədr müavini vəzifələrində çalışmışdır. Həmin dövrdə məşhur akademiklər: A.Kononov, E.Tenişev, A.Şerbak və digərlərinin sırasında A.Qurbanov da türk dünyasında tanınmış türkoloq kimi qəbul olunurdu. Türkoloji dilçiliyin inkişafındakı xidmətlərinə görə A.Qurbanov Türk Dil Qurumunun fəxri üzvlüyünə ilk azərbaycanlı kimi qəbul edilmişdir. Eyni zamanda o, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının tədbirlərində fəal iştirak edirdi. Afad müəllim AMEA-nın Terminologiya Komitəsinin, Dövlət dili haqqında qanun layihəsinin hazırlanması ilə bağlı Komissiyanın, Adlar və Soyadlar üzrə Xüsusi Komissiyanın, İctimai elmlər üzrə Əlaqələndirmə Şurasının, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi və Müdafiə şuralarının üzvü olmuşdur. Görkəmli alim Beynəlxalq Pedaqoji Elmlər, Rusiya Pedaqoji və Sosial Elmlər, Nyu York akademiyalarının akademiki, Türk Dil Qurumunun fəxri üzvü, Türk Dili Məclisinin həqiqi üzvü, Belçika Onomastika Cəmiyyətinin, Finlandiyanın Fin-Uqor Cəmiyyətinin həqiqi və fəxri üzvü olmuşdur. Görkəmli azərbaycanşünas alim, dünya şöhrətli türkoloq Afad Qurbanov Azərbaycan dilçiliyi sahəsində səmərəli və dəyərli araşdırmalarını ömrünün sonuna qədər (2009) davam etdirmiş, beynəlxalq elmi məclislərdə, konfrans və simpoziumlarda yaxından iştirak etmişdir. O, dünyanın bir çox ölkələrində keçirilmiş dil qurultaylarında, konfrans, simpozium və konqreslərdə iştirak etmiş, həmişə doğma vətənimizi təmsil etmişdir. Xüsusilə Amerika, Türkiyə, Rusiya, İran və başqa xarici ölkələrdə elmi səfərlərdə olmuş, Türkiyənin Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Qeysəriyyə, Konya, Trabzon və başqa şəhərlərində uluslararası toplantılarda türkoloji dilçiliyin aktual problemlərinə dair dərin məzmunlu məruzələr etmişdir. Alim 1992-ci ildə Azərbaycan dövlət nümayəndə heyətinin üzvü kimi Yunanıstanda olmuş və Afinada keçirilən Beynəlxalq konqresdə elmi məruzə ilə çıxış etmişdir. AMEA-nın müxbir üzvü Afad Qurbanov çoxşaxəli və ardıcıl elmi-təşkilati fəaliyyətində yüksək ixtisaslı gənc kadrların hazırlanmasını daim diqqət mərkəzində saxlayırdı. Alimin səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyəti sayəsində püxtələşən elmi pedaqoji kadrlar hazırda nəinki Azərbaycanın, eləcə də Türkiyənin, Almaniyanın, Gürcüstanın, Türkmənistanın, Qazaxıstanın təhsil və elm ocaqlarında uğurla çalışırlar. A.Qurbanov 50-dən çox elmlər namizədi və doktorunun elmi rəhbəri olmuşdur. Azərbaycanda dilçilik elminin inkişafında və yüksəkixtisaslı elmi kadrların hazırlanmasında xidmətlərinə görə A.Qurbanov dəfələrlə dövlət başçısının, respublika Ali Sovetinin, Azərbaycan Elmlər Akademiyası və Təhsil Nazirliyinin fəxri fərmanlarına, 1981-ci ildə isə Azərbaycan SSR-in əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür. Görkəmli şəxsiyyətlər, böyük alim və mütəfəkkirlər elə insanlardır ki, onlar aparıcı qüvvə kimi daim cəmiyyətin, ictimai həyatın problemləri ilə yaşayır, xalqının, vətəninin rifahını əsas götürərək bu problemlərin həllində yaxından iştirak etməyə çalışırlar. Əsl vətəndaş, alim xalqın arzu və istəklərinin həyata keçməsində heç vaxt əməyini əsirgəmir, var qüvvəsi ilə işin həllinə xidmət göstərir. Bu cəhətlər məhz dilçilik elmimizin görkəmli siması Afad Qurbanovun başlıca keyfiyyətlərindən idi. Onun mənalı həyat yolu əsl ziyalılıq təcəssümüdür, öz biliyi, elmiliyi, alicənablığı, təmənnasız qayğısı, vətəninə xidmət göstərməsi ilə yaddaşlara həkk olmuşdur. Adı Azərbaycan dilçiliyinin korifeyləri ilə bir sırada çəkilən, türk və Avropa dilçiləri tərəfindən orijinal konsepsiyalar müəllifi kimi rəğbətlə qəbul edilən, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor Afad Qurbanov ömrünün 50 ilini Azərbaycan təhsilinə, elminə həsr etmiş, ana dilimizin inkişafına, ümumiyyətlə dilçiliyə, əlifbamızın təkmilləşdirilməsinə dair sanballı, mükəmməl əsərlərlə töhfələr vermiş, alimliklə insanlığın vəhdətini özündə birləşdirən görkəmli türkoloq alimlərimizdən biri olmuşdur. Dilçilik elmimizin bu parlaq simasının işıqlı xatirəsi onu tanıyanların, həmkarları və yetirmələrinin qəlbində əbədi yaşayacaqdır.