Afad qurbanov muasir azerbaycan dili

Sovet dövrünün və Azərbaycan Respublikasının görkəmli dilçi-alimi, türkoloq və ictimai xadim akademik Afad Qurbanovun anadan olmasının 90 illik yubileyi qeyd olunur.

1 avqust – Azərbaycan əlifbası günüdür – MƏQALƏ

XX əsrin 90-cı illərində ölkəmizdə əlifba islahatının aparılmasında Afad Qurbanovun Azərbaycan Əlifba Komissiyasının sədri və latın qrafikası əsasında hazırlanmış və bügün istifadə etdiyimiz Azərbaycanın latın qrafikalı əlifbasının müəllifi kimi böyük xidmətləri olmuşdur. O dövrdə latın qrafikalı yeni müstəqil əlifbaya keçməyin zəruriliyini elmi faktlarla əsaslandıran ilk alim məhz Afad Qurbanov olmuşdur.

Görkəmli dilçi-alim, əlifba islahatçısı, Azərbaycan SSR-i Elmlər Akademiyasının üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, Onomastika elmi məktəbinin banisi Afad Qurbanovun təşəbbüsü ilə 1 avqust 1990-cı il tarixdə Azərbaycan Əlifba Komissiyası yaradılmış və əlifba mütəxəssisi olduğu nəzərə alınaraq o həmin komissiyanın sədri təyin edilmişdir.

Həmin dövrdə bu işdə akademiklər Budaq Budaqov, Məmməd Cəfərov, Bəkir Nəbiyev, Əlisöhbət Sumbatzadə və başqaları öz səylərini və biliklərini əsirgəməmişlər. Cəmiyyətdə əlifba barəsində müxtəlif ziddiyyətli fikirlər mövcud olmuş və hansı əlifbanı götürmək barədə aşağıdakı təkliflər verilmişdir:

1. Qədim Türk-Uyğur, yaxud Orxon-Göytürk əlifbasını müasir tələblərə uyğun hazırlayıb işlətmək;
2. Keçmişdə istifadə etdiyimiz ərəb qrafikalı əlifbada islahat aparmaq;
3. Dünyada oxşarı olmayan, tamamilə yeni bir əlifba düzəltmək;
4. Latın qrafikalı əlifbaya qayıtmaq.

O zaman cəmiyyətdə ərəb qrafikalı əlifbanın tərəfdarlarının əksəriyyət təşkil etməsinə baxmayaraq məhz A.Qurbanovun təkidi ilə dördüncü təklifin – latın qrafikalı əlifbaya qayıtmaq ideyasının daha məqsədəuyğun olduğu qəbul edilmişdir. Bu təkliflə bağlı üç fikir səslənmişdir:

1. Latın əsaslı müasir türk əlifbasını olduğu kimi götürmək;
2. XX əsrin 20-ci illərinə qədər istifadə olunmuş əlifbada heç bir dəyişiklik etmədən eyni ilə qəbul edib işlətmək;
3. Latın qrafikalı yeni müstəqil əlifba tərtib etmək.

Afad Qurbanov üçüncü mülahizəni əsas götürərək latın qrafikası əsasında yeni müstəqil əlifbamızın layihəsini Azərbaycan dilinin səs sistemi və digər xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla hazırlamış və Komissiyanın müzakirəsinə vermişdir. Sonradan televiziya və mətbuat vasitəsi ilə müasir əlifbamızın layihəsi ictimaiyyətə çatdırılmış, geniş müzakirə olunaraq 1992-ci ildə qəbul olunmuşdur.

XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycanda istifadə olunan latın qrafikalı əlifba böyük mütəfəkkir M.F.Axundovun ideyası əsasında yaradıldığı halda, hazırda istifadə etdiyimiz latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası Afad Qurbanovun adı ilə bağlıdır.

Ümumxalq sərvətimiz olan bügünkü əlifba bu yorulmaz insanın, xalqını dərindən sevən fəal vətəndaşın, dilçilik elmimizin korifeyi, məşhur dilçimiz akademik Afad Qurbanovun elmi və ictimai fəaliyyətinin bəhrəsi kimi Azərbaycan xalqına ən böyük töhfələrindən biridir.

Afad qurbanov muasir azerbaycan dili

Sovet dövrünün və Azərbaycan Respublikasının görkəmli dilçi-alimi, türkoloq və ictimai xadim akademik Afad Qurbanovun anadan olmasının 90 illik yubileyi qeyd olunur.

“Qafqazinfo” xəbər verir ki, ümumi dilçilik, Azərbaycan dilçiliyi və türkoloji dilçilik sahələrinin inkişaf etdirilməsində tarixi izlər qoymuş dilçilik elminin korifeyi Afad Qurbanov 10 yanvar 1929-cu ildə anadan olmuşdur. O, dünyanın bir çox milli və beynəlxalq akademiyaların akademiki, nüfuzlu linqvistik təşkilatların həqiqi və ya fəxri üzvü, Azərbaycan SSR-i Elmlər Akademiyasının üzvü, Türk Dil Qurumunun şərəfli üzvü, Əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, filologiya elmləri doktoru, professor olmuşdur. XX əsrin 80-ci illərində A.Qurbanov SSRİ Elmlər Akademiyasının Sovet Türkoloqları Komitəsinin sədr müavini vəzifəsində çalışarkən elmi təşkilatçılığını bütün sovet məkanında nümayiş etdirmişdir.

Akademik Afad Qurbanov geniş yaradıcılıq qabiliyyətinə, zəngin erudisiyaya, dərin biliyə malik alim, xalqa və onun mədəniyyətinə dərin məhəbbət bəsləyən fədakar ictimai xadim, sadə, təvazökar və humanist bir insan idi. O, bütün mənalı həyatını, sonsuz, tükənməz elmi istedadını, yaradıcılıq qüvvəsini Azərbaycan dilçiliyinin inkişafına sərf edən, öz xalqına sədaqətlə və namusla xidmət göstərən, bütün varlığını elmin, təhsilin və mədəniyyətin inkişafına, Azərbaycan dilinin saflığının təmin olunmasına, müasir Azərbaycan əlifbasının hazırlanmasına həsr edən əvəzsiz şəxsiyyətlərimizdəndir.

Afad Qurbanov XX əsrin 70-80-ci illərində yeganə dilçi-alim olmuşdur ki, Azərbaycan dilçiliyində müstəqil nəzəri şöbəsini yaratmağa nail oldu. “Onomastika Elmi Məktəbi”nin formalaşması bilavasitə professor Afad Qurbanovun fəaliyyəti ilə bağlıdır. Alimin bu sahə ilə bağlı ən böyük uğuru Dövlət mükafatına layiq görülmüş ikicildlik “Azərbaycan dilinin onomalogiyası” adlı fundamental monoqrafiyasıdır. Professor A.Qurbanov bu əsərində fundamental onomastik təlimin nəzəri əsaslarını yaratmış, Azərbaycan dilində və bütövlükdə dünya dillərində xüsusi adların qruplarını müəyyənləşdirməyə nail olmuşdur.

Afad Qurbanovun ümumi dilçilik problemlərinin tədqiqində də öz dəst-xətti, elmi konsepsiyası vardır. Onun 1977-ci ildə çap olunmuş ikicildlik “Ümumi dilçilik” irihəcmli kitabı milli zəmində yazılmış ilk dərslikdir və hazırda ali təhsil müəssisələrində istifadə olunan yeganə tədris vəsaitidir. Görkəmli alim bu əsərdə ümumdilçilik tarixində ilk dəfə olaraq dünya dillərinin təsnifinə dair yeni bölgü, o cümlədən Altay dilləri ailəsi haqqındakı yeni və orijinal təsnif vermişdir.

Afad Qurbanovun elmi yaradıcılığında türkoloji dilçilik məsələləri xüsusi yer tutmuşdur. Azərbaycan dilçiliyində “türkoloji dilçilik” terminini ilk dəfə məhz professor Afad Qurbanov gətirmişdir. Onun müəllifliyi ilə “Türkoloji dilçilik”, “Ortaq türk dili”, “Türk xalqlarında advermə ənənələri” və s. əsərlər çap olunmuşdur.

Görkəmli dilçimiz Afad Qurbanovun keçmiş əsrin 90-cı illərində Azərbaycan Əlifba Komissiyasının sədri və hazırkı Azərbaycan əlifbasının müəllifi kimi böyük xidmətləri olmuşdur. O dövrdə latın qrafikalı əlifbaya keçməyin zəruriliyini elmi faktlarla əsaslandıran ilk alim məhz Afad Qurbanov olmuşdur. Ümumxalq sərvəti olan bügünkü əlifba bu yorulmaz insanın, xalqın dərindən sevən fəal vətəndaşın Afad Qurbanovun elmi və ictimai fəaliyyətinin bəhrəsi kimi Azərbaycan xalqına ən böyük töhfələrindən biridir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Azərbaycan Milli Elmlər Aka­de­mi­ya­sı­nın müxbir üzvü Afad Məmməd oğlu Qur­ba­nov 10 yanvar 1929-cu ildə qədim Borça­lının Qızıl Şə­fəq kəndində anadan olmuşdur.

A.Qurbanov orta təhsilini Qızıl Şəfəq və İlməzli kənd məktəblərində almışdır. Müharibə illərindəki kadr qıtlığı, habelə onun savadı və təşkilatçılıq bacarığı nəzərə alınaraq 1945-ci ildə 16 yaşlı yeniyetmə Qızıl Şəfəq yeddiillik məktəbin direktoru və Azərbaycan dili müəllimi təyin edilmişdir. Məhz həmin ildən A.Qurbanov peda­qoji fəaliyyətə başlamışdır. 1946-1948-ci illərdə Gürcüstan Müəllimlər İnstitutun­da təhsil almış və oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir.

Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun Dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil olmuş və 1951-ci ildə oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirərək 1950-ci illərdən eti­ba­rən Azər­bay­can Pe­daqoji Univer­si­te­tin­də Filologiya fa­kül­tə­sinin dekan müa­vini, de­ka­nı, Azər­­baycan dilçiliyi kafedra­sının mü­diri vəzifələrində çalışmışdır.

A.Qurbanov 1981-1989-cu illər­də Azərbaycan Pedaqoji İnstitutu­nun (in­di­ki Azər­baycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) rek­toru olmuş, 1979-cu ildən baş­la­ya­raq öm­rünün sonuna qədər Azərbaycan dilçiliyi ka­fedrasının müdiri və­zifəsində çalış­mışdır. 1990-1994-cü il­lər­də Milli Məclisin üzvü olan alim əlifba islahatının təşkilat­çı­­la­rın­dandır. Azərbaycan Peda­qoji İnsti­tutunda fi­lo­­logiya və pedaqogika elm­lə­ri üzrə mü­dafiə şurasının sədri olmuşdur.

Aspirantlıqdan Azərbaycan Milli Elmlər Aka­demiyasının müxbir üz­v­lüyünə (1983) qə­dər şərəfli bir tədqiqatçı yo­lu keçən A.Qur­ba­nov 1962-ci ildə pro­fessor Ə.Dəmirçiza­dənin rəh­bərliyi ilə «Səməd Vurğunun «Vaqif» pye­si­­nin dili və üslubu» mövzusunda na­mi­zəd­lik, 1968-ci ildə «Müasir Azər­baycan ədə­bi dili» mövzusunda doktorluq dissertasi­yası mü­dafiə et­mişdir. Azərbaycan dil­çiliyində onomalogiya A.Qurbanovun adı ilə bağlıdır. Onun onomalogiyaya dair 100-ə qədər mə­qaləsi, «Azərbaycan onomas­ti­ka­sı», «Azərbaycan onomalogi­yası məsə­lə­ləri», «Poetik onomasti­ka», «Azərbay­can di­li­nin onomalogiyası» kimi san­ballı mono­qra­fi­ya­­ları çap olunmuşdur. Azərbaycan dilçiliyi ta­rixində ilk dəfə olaraq antroponimlərin in­ki­şaf dövr­lərini müəyyənləşdirən, hər bir döv­rün səciyyəvi cəhətlərini konkret dil fakt­ları ilə əsaslandıran da məhz o olmuşdur. A.Qurbanovun Azərbaycan Onomastika Məktəbinin, Onomastika Elmi Cəmiyyətinin və «Onomastika» Elmi jurnalının yaradıcısı və təsisçisi kimi xidmətləri böyükdür.

Elmi yaradıcılığa «Şagirdlərin ya­zılı və şi­­fahi nitqlərindəki yerli şivə qa­lıq­larına qarşı mü­­­barizə» adlı mə­qalə ilə başlayan yorulmaz təd­­­­qiqatçı Azərbay­canda və bütün türk dünya­sın­da «Dilçiliyin sistemi», «Dilçiliyin tarixi», «Müa­sir Azərbaycan ədəbi di­li», «Bədii mət­nin linqvistik təhli­li», «Azərbaycan ono­mas­ti­ka­sı», «Azər­bay­can dilinin ono­ma­lo­gi­ya­sı», «Ümu­­mi dilçilik» (I-II cildlər), «Dünyanın dil ailələri» və s. kimi sanballı əsərləri ilə məş­­­hurdur.

A.Qurbanovun elmi fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilərək ona 1981-ci ildə Azər­bay­can SSR Əməkdar elm xadimi fəxri adı verilmişdir. Görkəmli alim «Azər­baycan dilinin onomastikası» monoqrafiyasına görə Azərbaycan Respub­likası Dövlət Müka­fatına layiq görülmüşdür.

AMEA-nın müxbir üzvü Afad Qur­ba­nov 26 sentyabr 2009-cu ildə Bakıda vəfat etmişdir.

(1929-2009)