İMADƏDDİN NƏSİMİNİN DİVANINDA QRAMMATİK ARXAİZMLƏR

Nəsiminin dilində işlənmiş Birlə qoşması iki tərkib hissədən əmələ gəlmişdir.Yəni say bildirən bir sözünün fel düzəldən -lə şəkilçisi və qədim feli bağlama şəkilçisi n ünsürü ilə birləşməsindən düzəlmişdir. Vaxtilə birlikdə, vəhdətdə deməkimiş. Lakin sonralar tədricən inkişaf edərək, müstəqil bir sözdən köməkçi bir sözə keçib, qoşma məzmunu kəsb etmişdir. Əvvəlki mənasından əlavə ikinci bir məna almışdır. Başqa sözlə desək, birlən, birlə, bilə qoşmaları iki əşyanın birlikdə alınmasnı, ya da müəyyən bir işin, hərəkətin müəyyən bir əşya vasitəsilə icra edildiyini və müşayiət olunduğunu bildirir. Bir sözü türk dillərində polisemantik mənaya malikdir və müxtəlif şəkilçilərlə müxtəlif mənalar ifadə edir. Ehtimal ki, bir sözü say mənasnı ifadə etməkdən əlavə qədim dövrlərdə türk qəbilələrinin dilində komitativlik mənası da ifadə etmişdir. Bu məna, məsələn, qırğız dilindəki bir qelaş birgələş, birqələ birləşdir, bitik birləş sözlərində, Azərbaycan dilindəki birgə, bitləşmə, birlik, birik, birlikdəvə s. sözlərdə indidə özünü göstərir. Əvvəllər birlən, birlə qoşması yalnız komitativ məna ifadə etmişdir. Qədim türk yazılı abidələrinin dilində bu həmin qoşmanın ifadə etdiyi yeganə mənadır. Digər mənaların (alət, səbəb, zaman, məkan mənalarının yaranması sonrakı dövrlərin məhsuludur. Güman etmək olar ki, birlə qoşmasında işlənən –lə şəkilçisi müstəqil feldənyaranmışdır. Bu felyabol «ol» sözü, ya da elə sözü ola bilər; bunu nəzərə aldıqda, birlə qoşmasının inkişaf yolunu belə təsəvvür etmək olar. Birelə> birelə> birlə Bu qoşma qədim türk yazılı abidələrinin dilində artıq birlə şəklində işlənir; məsələn: İnim Kültigin birlə sözləşdimiz “Kiçik qardaşım Kültigin ilə məsləhətləşdim” Eçim kağan birlə ilgərü Yaşıl əgüz Şantul yazıka təgi sülədimiz (KT). «Əmim xaqan ilə şərqə Yaşıl çay Şandun düzünə təki qoşun çəkdik. H. Həsənov bu qoşmanı leksik – fonetik arxaizimlərə daxil edir.

Azərbaycan dilində qrammatik sinonimlik bakı 1985

1. Магеррамова С. Парадигматические отношения в лексике русского и Азербайджанского языков. Баку – 2002, 208 с.
2. Mamaev H. M. Azərbaycan SSR – nin rayonları, şəhərləri, şəhər tipli yaşayış məntəqələri, kənd sovetləri və başqa yaşayış məntəqələrinin adlarının düzgün yazılışı.Bakı – 1950, 76 s.
3. Маковельский А. О. Авеста. Баку – 1960, 142 с.
4. Материалы 3-й республиканской конференции молодых философов. Баку – Элм – 1986, 235 с.
5. Mahmudov M. Mətnin formal təhlili sistemi. Bakı – Elm – 2002, 241 s.
6. Mahmudov M. Kompüter dilçiliyi. “Elm və təhsil” – Bakı – 2013, 352 s., (3 ədəd)
7. Mahmudov M. Ərəbcə yazmış Azərbaycanlı şair və ədiblər. VII-XII əsrlər.Bakı – 1983, 205 s.
8. Mahmudov M. Mənim doğma institutum, mənim doğma həmkarlarım. Bakı – 2000, 109 s.
9. Махмудов А. Р. Фонетические основы передачи Азербайджанских имен собственных на русском языке и русских имен собственных на Азербайджанском языке. Азернешр – 1973, 113 с.
10. Махмудов М. Система автоматической переработки тюркского текста на лексико-морфологическом уровне. Баку – Элм – 1991, 133 с.
11. Махмудов А., Гулиев А., Кербалаева Р. Сравнительная типология русского и Азербацджанского языков. Баку – 1982, 215 с., (2 ədəd)
12. Mahmudova Q. Türk dillərinin frazeologiyası II. “Nurlan” – Bakı – 2009, 294 s., (6 ədəd)
13. Manafov N. R., Behbudov S. M. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində köməkçi nitq hissələri. Bakı – 1992, 84 s.
14. Mehdiyeva S. Ədəbi dil məsələləri. Bakı – 2012, 353 s., (3 ədəd)
15. Mehdiyeva S. H. Yazılı dastanların dili “Şəhriyar”dastanının materialları əsasında. Bakı – Elm – 1991, 132 s.
16. Mehdiyeva S. Bayatıdan dastana. Bakı – 2010, 279 s.
17. Mehdiyeva S. Folklor abidələrinin linqvo-poetik tədqiqi.. Bakı – Elm – 2003, 220 s.
18. Metodika və dilçilik. Bakı – 1976, 171 s., (4 ədəd)
19. Metodika və dilçilik. III buraxılış. Bakı – 1984, 121 s.
20. Məhərrəmqızı A. Dil quruculuğunun yeni mərhələsi. Söz yaradıcılığı. Bakı – 2004, 102 s., (2 ədəd)
21. Məhərrəmova R., Cahangirov M. Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisinə dair materiallar. Bakı – 1962, 259 s.
22. Məhərrəmova R. Sabirin dili. Maarif – 1976, 105 s., (2 ədəd)
23. Məhəmməd Füzulinin nəsr əsərlərinin əlfba-tezlik sözlüyü. Bakı – Elm – 2004, 547 s.
24. Məhərrəmova R. XV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbi dili: leksika. Söz yaradıcılığı. Bakı – 2012, 221 s.
25. Məhərrəmova R. Mirzə Ələkbər Sabirin söz dünyası. Bakı – Nurlan – 2006, 323 s.
26. Məhərrəmova R. Kitabi – Dədə Qorqudun söz xəzinəsi. Bakı – 2009, 189 s., (2 ədəd)
27. Məhərrəmova R. Sabirin satirik şeirlərinin leksikası. Bakı – 1968, 142 s.
28. Prof. Rəhilə Məhərrəmova 80. Nurlan – 2003, 140 s., (2 ədəd)
29. Məhərrəmli B. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf. Bakı – 2012, 398 s., (2 ədəd)
30. Məhərrəmli Q. Televiziya dili. Bakı – 2002, 302 s.
31. Məhsəti Ə. Azərbaycan kənd təsərrüfatı terminologiyasının semantik-struktur xüsusiyyətləri. Bakı – 1998, 188 s.
32. Məşədiyev Q. Bakı küçələri: adlar və talelər. Bakı – 2013, 320 s., (2 ədəd)
33. Məşədiyev Q. Müasir Azərbaycan dilində nitq hissələrinin semantikası. Bakı – Elm – 1998, 107 s.
34. Məşədiyev Q. Zaqafqaziyanın Azərbaycan toponimləri. Bakı – Elm – 1990, 146 s., (3 ədəd)
35. Məşədiyev Ə. Elmimizin üç zirvəsi. Bakı – 2005, 95 s., (2 ədəd)
36. Məmmədova P. Atatürkün dil siyasəti. Bakı, AzAtaM – 2003, 231 s., (3 ədəd)
37. Məmmədov İ. Ekran, efir və dilimiz. Bakı – Elm –1989, 70 s., (2 ədəd)
38. Məmmədov İ. Qəzet dilinin leksikası. Bakı – 2010, 161 s., (2 ədəd)
39. Məmmədov İsmayıl. Azərbaycan dilində qrammatik sinonimlik. Bakı-1985, 86 səh.
40. Məmmədov N. Müasir Azərbaycan dilində fellərin leksik sinonimliyi. Bakı – 1991, 108 s.
41. Məmmədov N. Azərbaycan dili. Bakı – 1996, 83 s.
42. Məmmədov N. Moskva Şərq dilləri İnstitutunun Azərbaycan alimləri. Bakı – Sabah – 1993, 105 s.
43. Məmmədov Ş. Azərbaycan dilinin Yardımlı rayon şivələri. Bakı – Təhsil – 2007, 165 s., (2 ədəd)
44. Мамедов А. Учебник арабского языка. Маариф – 1984, 312 с.
45. Mir Həmzə Seyid Nigari. Divan. Bakı – 2010, 824 s.
46. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Azərtədrisnəşr – 1962, 369 s.
47. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisi. Bakı – 1968, 162 s.
48. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı – 1959, 77 s.
49. Mirzəzadə H. M. Füzulinin dili. Bakı – 1965, 91 s.
50. Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasına aid materiallar. (Fonetika – morfologiya), Bakı – 1953, 98 s.
51. Мирзезаде Ч. Х. Топонимы Азербайджана в средневековых арабских географических источниках. Баку – Элм – 1988, 118 с.
52. Mirağaqızı S. Dədə Qorqud. Bakı – 2008, 91 s.
53. Mirzəyev H. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyasından xüsusi seminar. Bakı – 1971, 135 s.
54. Mirzəyev H. Dərələyəz mahalının toponimləri və şivə sözləri. Bakı – 2003, 359 s., (3 ədəd)
55. Mirzəyev H. Qərbi Azərbaycanın dərələyəz mahalı. Bakı – 2004, 856 s., (3 ədəd)
56. Mirzəyev H. Azərbaycan dilində fel. Bakı – “Elm” – 2006, 503 s.
57. Mirzəyev H. Azərbaycan dilində fel. Bakı – 1986, 318 s.
58. Mirzəyev H. Müasir Azərbaycan dilində təsirli və təsirsiz fellər. Bakı – 1979, 115 s.
59. Mirzəyev H. Aşıq poeziyasında yaşayan adlarimiz və tariximiz. Bakı – 1997, 351 s.
60. Mirzəyev O. Adlarımız. Qanun – 2007, 266 s.
61. Mirzəyev O. Adlarımız. Bakı – 1986, 295 s.
62. Mirzəliyeva A. Azərbaycan dilinin qrammatikası: sxemlərdə, testlərdə. Bakı – 2005, 191 s.
63. Mirzəliyeva M. Türk dilləri frazeologiyasının nəzəri problemləri. Bakı – 1995, 145 s.
64. Mirzəliyeva M. Türk dillərinin frazeologiyası I. Bakı – 2009, 218., (4 ədəd)
65. Mirmahmudova S. Ermənistanda türk mənşəli yer adları. Bakı – 1995, 68 s.
66. Musaoğlu M. Kemal Abdulla`nın eserleri Türkiye türkçesinde. Ankara – 2010, 207 s.
67. Musaoğlu M. Türkolojinin Çeşitli sorunları üzərinə makaleler – incelemeler. Ankara – 2002,319 s.
68. Musayev M.M. Türk ədəbi dillərində mürəkkəb cümlə sintaksisi. Bakı – 2011, 401 s.
69. Musayev O. İngilis və Azərbaycan dili cümlələrində sözlərin sırası. Bakı – 1960, 81 s.
70. Musayev O. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı – 1979, 359 s., (2 ədəd)
71. Murtuzayev S. M. F. Axundovun komediyalarının frazeologiyası. Bakı – 1958, 79 s.
72. Murtuzayev S. M. F. Axundovun komediyalarının dil və üslub xüsusiyyətləri. Azərnəşr – 1962. 112 s.
73. Müasir Azərbaycan dili. I cild. Bakı – 1978, 322 s.
74. Müasir Azərbaycan dilində söz birləşmələri. Bakı – 1961, 147 s., (4 ədəd)
75. Müasir Azərbaycan dili. II cild. Bakı – 1980, 507 s.
76. Müasir Azərbaycan dili. III cild. Bakı – 1982, 442 s.
77. Müasir Azərbaycan dilinin semasiologiyası. Bakı – Elm – 1985, 240 s.
78. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin işgüzar üslubu. Bakı – Elm – 2004, 193 s.
79. Müasir Azərbaycanda politologiyanın aktual problemləri. (VI buraxılış) AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu “Siyasi Nəzəriyyələr” şöbəsi. Bakı – “Təknur” – 2014, 224 s.
80. Müasir cəmiyyətdə təhsilin sosiologiyası. AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu “Sosiologiya və sosial psixologiya” şöbəsi. Bakı – “Təknur” – 2014, 156 s.
81. Müasir dövrdə beynəlxalq münasibətlər və beynəlxalq hüququn bəzi problemləri. AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu . Bakı – 2014, 368 s.
82. “Siyasi sosiologiyanın müasir problemlərinə dair”. (VII buraxılış) AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu “Siyasi Nəzəriyyələr” şöbəsi. Bakı – “Təknur” – 2014, 190 s.
83. Müxtəsər dilçilik lüğəti. Bakı – 1960, 159 s.
84. Müzəffəroğlu T. Tabeli mürəkkəb cümlənin təkamülü (sadə cümləyə transformasiya). Bakı – 2012, 159 s., ( 2 ədəd)
85. Müsəlman bayramları. Bakı – 1993, 42 s.
86. Müsəlman cəmiyyətlərində qadınlar.. Bakı – “Elm və həyat” – 2004, 363 s.
87. Müstəqillik illərində Azərbaycanda innovasiyanın inkişafı. 20 il. Bakı – 2011, 225 s.
88. Mehdiqızı V. XIX əsr aşıq üslubunda yazılmış Azərbaycan poeziyasının leksikası. Bakı – Nurlan – 2002, 95 s.
89. Mədətova R. XIII _ XVIII əsrlər Azərbaycan dili yazılı abidələrində məsdər. Bakı – Nurlan – 2002, 130 s.
90. Məhişoğlu Bərsail. Doğma adım Qarabağım. Bakı – 2002,147s.
91. Məhərrəmova R. Sabirin satirik şe`rlərinin leksikası. Bakı – 1968, 142 s., (2 ədəd)
92. Məhəmmədi A. Ərəbcə-azərbaycanca qarşılıqlı atalar sözləri və zərbi məsəllər. Bakı – 1978, 261 s.
93. Məmmədli Q. İmzalar. Bakı – 1977, 118 s.
94. Məmmədli N. Türk şəxs adlarının izahlı sözlüyü. “Maarif” – 1995, 100 s.
95. Məmmədli N. Alınma terminlər. Bakı – Elm – 1997, 312 s.
96. Məmmədli N. Yunan və latın mənşəli beynəlmiləl termin elementləri. Bakı – Elm – 1998, 117 s., ( 2 ədəd)
97. Məmmədəliyev V. M. Ərəb dilçiliyi. Bakı – Maarif – 1985, 285 s.
98. Məmmədov N., Axundov A. Dilçiliyə giriş. “Maarif” – Bakı – 1966, 299 s.
99. Məmmədov N. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin mənbə və üsulları. Bakı – 1958, 35 s.
100. Məmmədov N. Müasir Azərbaycan dilində fellərin leksik sinonimliyi. Bakı – 1991, 109 s.
101. Məmmədov N., Rəhmanov C. Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası. Bakı – Maarif – 1992, 41 s.
102. Məmmədov N. Azərbaycanın yer adları. Bakı – 1993, 179 s., (2 ədəd)
103. Məmmədov N., Rəhmanov C. Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası /yazı və oxu qaydaları/. Bakı – Maarif – 1992, 43 s.
104. Məmmədov Ə. Ərəb dili. Azərtədrisnəşr – 1962, 421 s.
105. Məmmədov M. Nərimanov və ana dili. Bakı – 1971, 79 s., (2 ədəd)
106. Məmmədov M. Nəriman Nərimanovun publisist üslubu. Bakı – Yazıçı – 1985, 169 s., (3 ədəd)
107. Məmmədov M. Biblioqrafiya. Bakı – 1998, 83 s.
108. Məmmədov M. Zəhmətkeşlərdə əməyə kommunist münasibəti tərbiyə etmək sahəsində Azərbaycan kommunist partiyasının fəaliyyəti. (1971 – 1975 – ci illər). Bakı – 1979, 118 s.
109. Məmmədov M. Filoloji düşüncələr. Bakı – 2005, 360 s., (2 ədəd)
110. Məmmədov M. Ana dili və nitq mədəniyyəti məsələləri. Bakı – Nurlan – 2004, 321 s.
111. Məmmədov M. Publisist sözün qüdrəti. Bakı – Yazıçı – 1992, 142 s., ( 2 ədəd)
112. Məmmədov M. Sənsiz. Bakı – 2009, 91 s.
113. Məmmədov İ. Axtarışlar, yozumlar, anımlar. Bakı – 2006, Bakı – Elm – 2006, 204 s., (2 ədəd)
114. Məmmədov İ. Azərbaycan dilinin etnoqrafik leksikası. Bakı – 2009, 271 s., (2 ədəd)
115. Məmmədov M., Babayev Y., Cavadov T. Pedaqoji mühit və uşaq ədəbiyyatı. Bakı – 1992, 287 s.
116. Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələrində adlar II. Bakı – 1981, 107 s.
117. Məmmədova S. Kütləvi informasiya vasitələri və dil.Bakı – 2009, 126 s. , ( 3 ədəd)
118. Məmmədova F. Azərbaycanın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası. Bakı – 1993, 260 s.
119. Məmmədova Q. Nəsiminin dili və Azərbaycan şivələri. Bakı – Nurlan – 2004, 155 s., (2 ədəd)
120. Мамедов М.А. Сравнительный анализ родственных языков. Ташкент – 1984, 79 с.
121. Мамедов К. Б. Население Азербайджанской ССР за 60 лет. Баку – 1982, 111 с.
122. Мамедова Т. Г. Фонология. Учебное пособие. Баку – 2011, 133 с., ( 2 ədəd)
123. Мамедова Т. Морфонология в описании русского и Азербайджанского языков. Баку – 2011, 121 с., (2 ədəd)
124. Мамедова Т. Позиционная мена, позиционные изменения и морфонологические чередования звуков в современном русском языке. Баку – 2009, 47 с., (2 ədəd)
125. Мамедова Т., Гусейнова Х. Орфоэпические нормы заимствованных слов в современном русском языке. Баку – 2010, 89 с.
126. Мамедов В. Методика развития письменной речи учащихся Азербайджанской школы. Баку – 1991, 147 с.
127. Мовлаева С. А. Пропагаида русской и Азербайджанской культуры на страницах газета «Каспий» (1881 – 1917 гг.)Баку – 1983, 128 с.
128. Miras. Elmi-kütləvi jurnal. Mart 2012, 96 s., (2 ədəd)
129. Мирзоев Р. С. Русское словообразование. Баку – 1986, 243 с.
130. Молчанова Г.Г. Семантика художественного текста. Ташкенд – 1988, 160 с.

Ünvan: AZ1073, Bakı şəhəri, H.Cavid prospekti, 115

Qaynar xətt: (+994 12) 5372081

Elektron poçt: ilinguistics@lan.ab.az

Faks: (+994 12) 5104187

Haqqımızda

• Rəhbərlik
• İnstitutun tarixi
• Elmi şura
• Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası
• Həmkarlar təşkilatı

• Tədqiqlər jurnalı
• Dilçilik Araşdırmaları
• Türkologiya

© Bütün hüquqlar qorunur. Yazılardan istifadə edərkən sayta istinad edilməlidir . Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. 2022
Baxış sayı

İMADƏDDİN NƏSİMİNİN DİVANINDA QRAMMATİK ARXAİZMLƏR

Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında formalaşması dövrünün ilk mərhələsini (XIV-XV) Nəsiminin yaradıcılığı tamamlayır. Nəsiminin dili XIV-XV əsr Azərbaycanədəbi dilinin parlaq bir nümunəsidir. Nəsimin dilindəərəb-fars sözləri işlənsə də ana dili elementləri daha çox üstünlük təşkil edir. Şairin dilini səciyyələndirən ən məqbul və milli baxımdan ən vacib məsələ dilində hər bir sözün, qrammatik formanın poetikləşdirilməsidir. Bu əsrlərdə Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi üçün xarakterik əlamətlərdən biri leksik paralellikdən ibarətdir. Ə. Dəmirçizadə bu barədə qeyd etmişdir “Nəsimi əsərlərində ərəbcə, farsca, azərbaycanca həmməna sözlərin müvazi işlənməsi daha çox bədii üslubun müəyyən xüsusiyyətləti ilə vəzn, qafiyə, təşbeh silsiləsi və s. ilə üzvi surətdə əlaqədardır. Bəzən isə Nəsimi bir misra və ya bir beyt daxilində azərbaycanca, ərəbcə və ya farsca həmməna sözləri yanaşı işlətmişdir ki, bununla da o, bir sözün,xüsusən məcazi mənasını ikincihəmməna sözlə düzgün anlatmaq istəmişdir. Bu cür eyni mənalı sözlərin bəziləri biri digərinə nisbətən daha güclu işlənmiş və zəif işlənmiş söz tədricən ekivivalenti tərəfindən sıxışdırılaraq dildən çıxarılmışdır.

Nəsimi öz poeziyasında özünəməxsus ahəngə, pafosa, təkrarsız emasionallığa malik olmaq üçün Azərbaycan dilinin bir neçə vasitələrindən istifadə etmişdir. Bunlara ilk növbədə nidaları eləcə də şairin üslubunda ekspressiv – emosional məna kəsb edərək nidalaşmış ayrı – ayrı leksik vahidləri, törəmə niaları, ədatları və vokativ sözləri aid etmək olar. Müasir Azərbaycan dilinə əsaslandıqda hər hansı sözün, qrammatik formanın köhnəldiyini, bütövlükdə dil üçün fəaliyyətdən qaldığını görürük. Haqqında danışılan mərhələdə köməkçi sözlərin sonrakı mərhələdə arxaikləşmiş bir sıra formaları işlənmişdir. Cılayın, ucundan, qarşu, birlə, vəli, netəkim, gərçi, dəxi, üştə, hərgiz bu formalar dövrün qrammatik normasını müəyyən edir.

Nəsiminin divanında müxtəlif nidalar işlənmişdir. Vey nidası istisna olaraq Nəsiminin divanında işlənmiş bütün nidalar Azərbaycan işlək olmuşdur. Ey nidasının ekvivalenti kimi mürəkkəb qruluşa malik vey nidası Nəsiminin divanında ən fəal nitq faktı kimi özünü göstərir. Vey nidası xitabların əvvəlində gələrək əksər hallarda ey nidası ilə bir beyt daxilində işlənmişdir.

Vey rüxündür süfati – rəhmani.

Ciləyin qoşması XIV əsr abidələrinin dilində kimi qoşmasının sinonimi kimi işlənmişdir.

Bir mənciləyin aşiqi – bərdar kimin var?

Müasir Azərbaycan dilindəki ilə qoşması müxtəlif fonetik və fono – morfoloji variantlarda işlədilmişdir.Bu qoşma bəzi mənbələrdə ilən Nəsiminin dilində isə birlə formasında işlənmişdir.

Nəzar səcdə qılır tuti birlə qəndü nəbat.

Nəsiminin dilində işlənmiş Birlə qoşması iki tərkib hissədən əmələ gəlmişdir.Yəni say bildirən bir sözünün fel düzəldən -lə şəkilçisi və qədim feli bağlama şəkilçisi n ünsürü ilə birləşməsindən düzəlmişdir. Vaxtilə birlikdə, vəhdətdə deməkimiş. Lakin sonralar tədricən inkişaf edərək, müstəqil bir sözdən köməkçi bir sözə keçib, qoşma məzmunu kəsb etmişdir. Əvvəlki mənasından əlavə ikinci bir məna almışdır. Başqa sözlə desək, birlən, birlə, bilə qoşmaları iki əşyanın birlikdə alınmasnı, ya da müəyyən bir işin, hərəkətin müəyyən bir əşya vasitəsilə icra edildiyini və müşayiət olunduğunu bildirir. Bir sözü türk dillərində polisemantik mənaya malikdir və müxtəlif şəkilçilərlə müxtəlif mənalar ifadə edir. Ehtimal ki, bir sözü say mənasnı ifadə etməkdən əlavə qədim dövrlərdə türk qəbilələrinin dilində komitativlik mənası da ifadə etmişdir. Bu məna, məsələn, qırğız dilindəki bir qelaş birgələş, birqələ birləşdir, bitik birləş sözlərində, Azərbaycan dilindəki birgə, bitləşmə, birlik, birik, birlikdəvə s. sözlərdə indidə özünü göstərir. Əvvəllər birlən, birlə qoşması yalnız komitativ məna ifadə etmişdir. Qədim türk yazılı abidələrinin dilində bu həmin qoşmanın ifadə etdiyi yeganə mənadır. Digər mənaların (alət, səbəb, zaman, məkan mənalarının yaranması sonrakı dövrlərin məhsuludur. Güman etmək olar ki, birlə qoşmasında işlənən –lə şəkilçisi müstəqil feldənyaranmışdır. Bu felyabol «ol» sözü, ya da elə sözü ola bilər; bunu nəzərə aldıqda, birlə qoşmasının inkişaf yolunu belə təsəvvür etmək olar. Birelə> birelə> birlə Bu qoşma qədim türk yazılı abidələrinin dilində artıq birlə şəklində işlənir; məsələn: İnim Kültigin birlə sözləşdimiz “Kiçik qardaşım Kültigin ilə məsləhətləşdim” Eçim kağan birlə ilgərü Yaşıl əgüz Şantul yazıka təgi sülədimiz (KT). «Əmim xaqan ilə şərqə Yaşıl çay Şandun düzünə təki qoşun çəkdik. H. Həsənov bu qoşmanı leksik – fonetik arxaizimlərə daxil edir.

Müasir Azərbaycan dilində ancaq sözünün sinonimi olan leyk bağlayıcısı ərəb dilindən alınmış lakin sözünün tərkib hissəsidir.

Leyk mənidə bir haman oldu.

Müasir dilimizdə ancaqbağlayıcısının məna vəzifəsini ifadə edən fars dilindən alınmış vəli bağlayıcısı XIV əsrdən bəri dildə işlək olmuş və qarşılaşdırma bağlayıcısı vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Bu bağlayıcı İmadəddin Nəsiminin və həmin dövrün başqa şairlərinin dilində də işlənmişdir. Klassik şeir üslubunda ancaq məhdudlaşdırıcı ədatının sinonimi kimi də çıxış edir. Vəli bağlayıcısı müasir dilimiz üçün arxaikləşmişdir.

Cəhd edərəm ki, alinə könlümü verməyən, vəli

Həm bilirəm ki, aqibət alinə könlüm alına.

Nəsiminin dilində işlənmiş və XVI əsrin yazı dilində arxaikləşməkdə olan əgər-əgər bağlayıcısına Xətai şeirlərində təsadüf olunur. Fars dilindən dilimizə keçmiş bu bağlayıcı şərt budaq cümlələrində iştirak edərək, həm istər bağlayıcısının sinonimi kimi, həm də şərt mənasında işlənir. Bu bağlayıcı həm yazıda, həm də şifahi nitqdə geniş işlənmişdir.

Əgər müşkül, əgər asan gərəkməz.

Zaman bildirən qaçan ki bağlayıcısı Nəsiminin divanında işlək olmuşdur.

Vəslində hər qaçan ki, Nəsimi açar ağız,

Fars dilindən alınmış güzəşt bidirən gərçe, əgərçe bağlayıcıları XIV əsrdən dilimizdə işlənməyə başlamış, XVIII əsrdən sonra öz işləkliyini itirmişdir.

Kəsilməz gərçi vəslindən Nəsimi,

Müasir dilimizdəki artıq sözünün sinonimi olan oş, uş, iştə, uştə ədatları XIV-XVI əsrlərin bədii dilində işlənmişdir.

Məndən ayrılmaz bu surət, uş əyalı məndədir.

Lacərəm –yəqin, sözsüz mənasında olan ərəb dilindən alınmış modal sözdür.

Lacərəm bu sifət əyan oldu.

Bu söz müasir dilimiz üçün arxaikləşmiş, istifadədən qalmışdır, lakin abidələrin dilində, xüsusən, Məhəmməd Füzulinin, İmadəddin Nəsiminin dilində fəal işlənmişdir.

Tarixən də köməkçi nitq hissələri eyni vəzifəni yerinə yetirmiş və fəal işləklik dairəsinə malik olmuşlar. Vaxtı ilə müstəqil nitq hissəsi kimi işlənən bu sözlərin tədricən köməkçi funksiyası qazanmış, bəzən də onların həmin sözlərin şəkilçiləşməyə doğru inkişaf etdiyini də müşahidə etmək olur. Dildə mövcud olan köməkçi nitq hissələrinin müstəqil lüğəvi mənası yoxdur. Onlar ancaq söz birləşməsi və cümlə daxilində müəyyən qrammatik məna qazanaraq sözlər arasında müxtəlif tipli əlaqələri (və məna çalarlığı) yaradır. Bu prosesi izləmək ana dilinin bugününü aydın dərk etməyə, onun sabahını proqnozlaşdırmağa yardımçı ola bilər.

1. Azərbaycan ədəbi dili tarixi 4 cilddə I cild. Bakı 2008.
2. Ə. Dəmirçizadə Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi.I hissə.
3. H. Həsənov Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı 1988
4. İmadəddin Nəsimi. Seçilmiş əsərləri I cild. Bakı 2004.
5. İmadəddin Nəsimi. Seçilmiş əsərləri II cild. Bakı 2004.
6. N. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ankara 1997.

Çap olunub: Bakı Mühəndislik Universiteti Gənc Tədqiqatçıların I beynəlxalq elmi konfransı. Bakı. 06.05.2017. s601